БИЛІК ОРГАНДАРЫНДАҒЫ СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚ ҚЫЛМЫСТАРЫНА БАЙЛАНЫСТЫ КҮРЕС МӘСЕЛЕЛЕРІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1 МЕМЛЕКЕТТІК БИЛІК ОРГАНДАРЫНДАҒЫ СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚ ҚЫЛМЫСТАРЫНА
КРИМИНИОЛОГИЯЛЫҚ- ҚҰҚЫҚТЫҚ
СИПАТТАМА ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.1 Сыбайлас жемқорлықтың пайда болу
себептері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..8
1.2 Сыбайлас жемқорлықтың криминологиялық
сипаттамасы ... ... ... ... ... 11
2 БИЛІК ОРГАНДАРЫНДАҒЫ СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚ ҚЫЛМЫСТАРЫНА БАЙЛАНЫСТЫ КҮРЕС
МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... . ...18
2.1 Сыбайлас жемқорлық қылмыстарының елдің дамуына тигізетін
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
2.2 Сыбайлас жемқорлық қылмыстарының даму тенденциясы және алдын алу
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
2.3 Сыбайлас жемқорлықпен күрестің кейбір
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... 26
3 МЕМЛЕКЕТТІК БИЛІК ОРГАНДАРЫНДАҒЫ СЫБАЙЛАС -ЖЕМҚОРЛЫҚ ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ
ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРМЕН КҮРЕСУ
ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...40
3.1 Мемлекеттік билік органдарындағы сыбайлас - жемқорлық қылмыстарының
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .40
3.2 Сыбайлас – жемкорлыкпен күресу
қағидалары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .50
3.3 Қазақстан Республикасындағы сыбайлас жемқорлықпен күрес жағдайы
және
дамыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .68
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .71
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...73
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Сыбайлас жемқорлыққа байланысты
қылмыстарды анықтау, ашу, жойып кесу және олардың алдын алу мақсатында
қызметі мен өзге де қызметтерді жүзеге асыру, сондай-ақ заңда белгіленген
тәртіппен заңға қайшы тапқан ақша қаражаты мен өзге де мүлікті заңдастыруға
жол бермеу мақсатында арнайы қаржылық бақылау шараларын қолдану. Сыбайлас
жемқорлықпен құқық бұзушылыққа қарсы күреске жәрдем жасайтын азаматтардың
жеке басының қауіпсіздігін қамтамасыз ету және де сыбайлас жемқорлықтың
құқық бұзушылықтың зиянды зардаптарын жою және олардың алдын алу жолдарын
қарастыру.
Сыбайлас жемқорлық әдетте күшті әрі зиянды жағынан кез-келген елдің
экономикалық және әлеуметтік дамуына әсерін тигізеді. Бәрінен бұрын
сыбайлас жемқорлықтың тигізетін экономикалық зардабы ол мемлекеттің
макроэкономикалық саясатын жүзеге асыруға кедергі келтіретіндігімен
байланысты. Басқару жүйесінің төменгі және орта буындарындағы жемқорлықтың
нәтижесінде орталық үкіметтің елдің экономикасына қатысты нақты істер
жағдайы туралы ақпарат алуы тоқтап, алға қойған мақсаттарының жүзеге
асырылуына қол жеткізе алмайды.
Сыбайлас жемқорлық мемлекеттік шешімдердің себептерін айтарлықтай
бұзады. Жемқорлыққа бас ұрған саясаткерлер мен шенеуніктер мемлекеттік
ресурстарды қатаң бақылау болмайтын және параны талап етуге мүмкіндігі мол
жерге бағыттауға тырысады. Олар мектеп оқулықтарын шығару және мұғалімдер
жалақысын көтерудің орнына, әскери ұшақтарды шығару немесе басқа ірі
инвестициялық жобалардың өндірісін қаржыландыруға жақын. Мынандай мысалы
бар, 1975 жылы Нигерияда жақсы сатып алынған үкімет шетелде үлкен
көлемді цементке тапсырыс жасады. Ал, шын мәнінде оның шығарылу
мүмкіндіктері барлық Батыс Еуропа мен КСРО елдерінен асып түсетін еді.
Салыстырмалы еларалық зерттеулер дәлелдегеніндей, жемқорлық мемлекеттік
шығындар құрылымын қатты өзгертеді: жемқорлыққа бет бұрған үкіметтер
жемқорлыққа бой бермейтіндерге қарағанда, білім мен денсаулық салаларына
айтарлықтай аз қаражат бөледі.
Сыбайлас жемқорлық ұғымы қандай қылмыстың қол сұғушылықты қамтитынын
да мәселе қалпында қалып келеді. Сыбайлас жемқорлыққа жол беретін
әрекеттерге ережеге бағындыру, құқықтық саралау мәселесі де баяу
жүргізілуде. Бұл қылмыспен күрестің тиімділігін арттыру мақсатында
тергеудің жеке әдістемелерін қалыптастыру. Қылмысқа қарсы қандай да аспект
әртүрлі деңгейде айтылса да, міндетті түрде оның белгісі жемқорлық, осының
тұғыры ұйымдасқан экономикалық қылмыстың күшеюінде. Нақты қозғалудың
болмауы бұл тұлғалардың теріс айтуында, барлық қоғамның күйінде, жылжымау
сезімін тудырады, азаматтық көрсеткішті саясаттық, талаптанушылық
ынталылықты төмендетеді. Мойындауға болады, осы уақытқа дейін шаралар және
жем қорлыққа қарсы күрестің нәтижесінен әлі де қауіп бар және бұл құбылыс
таралған.
Мемлекетімізде сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес мемлекеттік саясаттың
негізгі басымдықтарының бірі болып белгіленеді. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы
күрес туралы заңының қабылдануы, оны жүзеге асыруға бағытталған
мемлекеттік бағдарламалардың жұмыс жасауы – сыбайлас жемқорлыққа қарсы
күресте жаңа бағыт берді.
Сыбайлас жемқорлықтың тарихы да күрделілігі жағынан адамзаттың даму
тарихы сияқты өте ежелден басталады. Ол алғашқы қоғамдар мен мемлекеттік
білімнің қалыптасу кезеңіне жатады. Мемлекет қызметіндегі сыбайлас
жемқорлық туралы алғаш біздің эрамызға дейінгі ХХІV ғасырдағы ежелгі
Вавилон архивтерінде көрсетілген. Бұл кезеңде Лагаша чиновниктер мен
соттардың өз қызметін асыра пайдаланушылықтарын жою мақсатында мемлекеттік
басқаруды реформалады.
Осы күрделі мәселені шешу көптеген ғалымдардың атсалысуын қажет етеді.
Соның ішінде құқық ғылымының рөлі зор. Құқық – бұл саладағы туындаған
қоғамдық қатынастарды реттеп, олардың дамуын қамтамасыз етеді. Заңгер
ғалымдар соңғы жылдары сыбайлас жемқорлыққа байланысты қылмыстарды анықтау,
ашу, жойып кесу және олардың алдын алу мақсатында қызметі мен өзге де
қызметтерді жүзеге асыру, сондай-ақ заңда белгіленген тәртіппен заңға қайшы
тапқан ақша қаражаты мен өзге де мүлікті заңдастыруға жол бермеу
мақсатында арнайы қаржылық бақылау шараларын қолдану–қүқықтық нысандарының
құқықтық мәселелерінің кейбір аспектілерін зерттеді.
Зерттеу жұмысында жемқорлықпен күресті жетілдіру мәселелеріне
байланысты Қазақстандық заңгер ғалымдардың ғылыми еңбектері қолданылады.
Олар: Е.О.Алауханов, Б.М.Нұрғалиев, Е.Жәкішев, Е.Тілеубергенов, C.Еркенов,
С.Сұлтанов, Ж.Сарғұлов, Ж.Самаев, Г.Қыстаубайқызы, А.Я.Гинзбург және т.б.
Сонымен қатар мынадай Ресей ғалымдарының ғылыми еңбектері қолданылады:
В.Ф.Ермолович, Г.А.Зорин, Ю.В.Корневский және т.б.
Осы теориялық еңбектердің қорытындысының негізінде алғаш рет
Қазақстанда нақты қоғамдық қатынастардың көрінісі бейнеленген, әрі сол
қатынастарды реттейтін заңдар қабылданды.
Бұл дипломдық жұмыстың мақсаттары мен міндеттері сыбайлас жемқорлықпен
құқық бұзушылыққа қарсы күреске жәрдем жасайтын азаматтардың жеке басының
қауіпсіздігін қамтамасыз ету және де сыбайлас жемқорлықтың құқық
бұзушылықтың зиянды зардаптарын жою және олардың алдын алу жолдарын
қарастыру, бұл бағыттағы барлық нормативтік актілерді ғылыми тұрғыдан
зерттеп, олардың тиімділігін арттырудың негіздерін ашу болып табылады.
Зерттеу базасын қазіргі таңдағы жемқорлықпен күресті жетілдіру мәселелерін
анықтайтын Қазақстан Республикасының нормативтік актілері, халықаралық
шарттар мен келісімдер құрайды. Сонымен бірге зерттеу жұмысын жүргізу
барысында заңгер-ғалымдардың, құқық теоретиктерінің еңбектері, ондағы
тұжырымдар назарға алынды. Жұмыста ғылымдық танымның әдістері және
салыстырмалы-құқықтық талдау, функционалда-құрылымдық талдау, жүйелі және
тарихи амалдар арнайы ғылыми және т.б. қолданылады.
Дипломдық жұмыстың зерттеу обьектісі сыбайлас жемқорлыққа байланысты
қылмыстарды анықтау, ашу, жойып кесу және олардың алдын алу мақсатында
қызметі мен өзге де қызметтерді жүзеге асыру, сондай-ақ заңда белгіленген
тәртіппен заңға қайшы тапқан ақша қаражаты мен өзге де мүлікті
заңдастыруға жол бермеу мақсатында арнайы қаржылық бақылау шараларын
қолдану. Сыбайлас жемқорлықпен құқық бұзушылыққа қарсы күреске жәрдем
жасайтын азаматтардың жеке басының қауіпсіздігін қамтамасыз ету және де
сыбайлас жемқорлықтың құқық бұзушылықтың зиянды зардаптарын жою және
олардың алдын алу материалдарына талдау жасау.
Бұл зерттеу жұмысының міндеттері. Қазіргі таңдағы жемқорлықпен күресті
жетілдіру мәселелеріне байланысты туындайтын сұрақтардың теориялық және
тәжірибелік мәселелерін зерттеу, оларға талдау жасау, қорыту және қазіргі
заңдардың орындалуына ықпал ету, қарама-қайшылықтарды анықтау, сыбайлас
жемқорлыққа байланысты қылмыстарды анықтау, ашу, жойып кесу және олардың
алдын алу бағытталған тәжірибелік ұсыныстар жасау. Аталған мақсаттарға жету
үшін төмендегі мәселелер қаралған: - Сыбайлас жемқорлықтың пайда болу
себептері және криминалистік сипаттамасын негіздеп ашу; - Сыбайлас
жемқорлық қылмыстарының елдің дамуына тигізетін әсерісін саралау; -
Сыбайлас жемқорлық қылмыстарының даму тенденциясы және алдын алу шараларын
қарастыру; - Қазақстан Республикасындағы сыбайлас жемқорлықпен күрес
жағдайы және дамытуға ұсыныстар енгізу.
Зерттеудің әдістемелік және теориялық негізі. Дипломдық жұмыстың
әдістемелік негізі ретінде жалпы диялектикалы, танымдық әдістер мен қатар,
арнайы логикалық, нақты тарихи, салыстырмалы, әлеуметтік ғылыми әдістер
құрайды. Алдыға қойылған міндеттерге жету үшін жүйелік әдістер де
қолданылады. Зерттеудің теориялық негізін заңгер ғалымдардың жемқорлыққа
қарсы күресті жетілдіру үшін ғылыми тұжырымдамалары мен ұсыныстары, сонымен
қатар нормативтік құқықтық деректер, жалпы құқық теориясы бойынша бұрынғы
Кеңестер Одағы және басқа да шетелдік ғалымдардың теориялық және
тәжірибелік мәні бар ғылыми еңбектері құрайды. Сонымен қатар мерзімді
басылымдарда жарияланған жемқорлықпен күресті жетілдіру мәселелеріне
арналған мақалалар мен материалдар да назарға алынады.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан және
пайдаланылған әдебиеттер тізіммінен тұрады.
1 БИЛІК ОРГАНДАРЫНДАҒЫ СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚ ҚЫЛМЫСТАРЫНА ҚҰҚЫҚТЫҚ
СИПАТТАМА
1.1 Сыбайлас жемқорлықтың пайда болу себептері
Нақты қойылмаған ережелер, шамадан тыс қадағалау және жан-жақты бақылау
лауазымды тұлғаларға шексіз билікті береді, парақорлық пен қоғамға тиесілі
материалдық құндылықтарды пайдалануда кең мүмкіндік береді. Кейбір елдерде
азаматтық қоғамның дамымауы – саяси партиялардың, қоғамдық ұйымдардың,
түрлі мүдделерді қорғайтын топтардың әлсіздігі мемлекеттік билікпен
теңесетін күш тәжірибе жүзінде жоқ дегенді білдіреді. Әкімгершілік билікке
ие болу оны теріс пайдалануға кең мүмкіндік береді, мейлі ол протекционизм
пішінінде, әлеуметтік жағдайларды заңсыз алу, жемқорлық және басқасы
болсын, бұл әкімгершілік биліктің бүкіл мазмұнынан шығады. Ол анонимділік,
бет-бейнесіздікпен үлесіп, қоғамдық өмірдің барлық салаларына өздігінше
әсер етіп, экономикалық билікпен тең өсіп, қоғам алдында өзекті болып
тұрған ақпараттарға ие болады. Бұл пікірдердің негізділігіне бүгінгі
ресейлік бизнестің көшбасшыларының бастапқыда жинақтаған капиталын жүзеге
асыру тәжірибесі дәлел. Ол ресурстарды бөлу және қайта бөлу, ресми
мемлекеттік экономика мен заңсыз жеке экономика субъектілері арасындағы
байланыс каналдарын пайдалану, жеке капитал субъектілерінің моральді-
этикалық және заңды қоғам нормаларын қаперге алмаудан туындайды. Сонымен
қатар жеке капиталдың жалған мемлекеттік қызметі, леквидтік емес қорларды
пайдалану, дұрыс жалға алмау, қайта сатып алу жүйесі, контрабанды,
валюталық операциялар, салықтан қашу және басқалары тағы бар. Жауапты
шенеуніктердің көмегімен жеке капитал бағаның либерализациясын, ваучерлі
жекешелендіруді, банктік желідегі заңсыз жолдарды да пайдаланды.
Еңбек жалақысы төмен болған кезде де сыбайлас жемқорлыққа берілу ниеті
арта түседі. Сол себепті шенеуніктердің басым бөлігінің мемлекеттік
қызметте қала беруіне өзінің қызметтік лауазымын теріс пайдалана беру болып
қала береді. Кезең-кезеңімен қолданылатын жемқорлыққа қарсы күреске
қарамастан, лауазымды құқық бұзушылықтарға қатысты қауіп өзінің қарама-
қайшы әрекеттерінің нәтжиесінде табатын материалдық артықшылықтарын
шенеунік кейінге тастай алмайды [1, 56б.].
Әрине, мемлекеттік қызметкерлерде жалақы артқан жағдайда парақорлық
белгілі бір деңгейде өзінің кейпі мен көлемін жоғалтуы ықтимал. Алайда,
айта кететін бір жәйт, жемқорлық және басқа да құқыққа қарсы әрекеттер тек
жалақының көлемімен ғана емес,сондай-ақ жұмыстан босатылған бойда табыс
көзінен айрылу жөніндегі үреймен жүреді. Дегенмен, аталмыш шенеунік бұл
уақыттағы ие болып жүрген экономикалық және әлеуметтік кепілдігі зейнетке
шыққанан кейін де жоғалтпайды. Басқа сөзбен айтқанда, шенеуніктің
экономикалық қаупі тек тұрақты жалақыны жоғалтумен ғана емес, сондай-ақ
қазіргі күн мен келешектегі әлеуметтік кепілдіктерді жоғалту қаупімен
байланысты болуы керек. Солардың қатарында мемлекеттің түрлі қорларға
(зейнетақылық, сақтандыру және т.б.) түсірген салымдарының жоққа ұшырауы
бар. Нәтижесінде мемлекеттік қызметтен босатылған шенеунік қайтадан өзінің
еңбек жолының басында болып, зейнеткерлік, сақтандыру және басқа әлеуметтік
есептері бойынша жоқтыққа ұшырайды. Мұндай шарттарда пара алу тек күмәнді
ғана емес, сонымен қатар экономикалық жағынан тиімсіз іс болмақ.
Жемқорлық экономикасының теориялық негіздері 1970-ші жылдары
неоинституционалды бағыттағы американ экономистерінің еңбектерінде пайда
болды. Олардың басты идеясы егер өмірдің түрлі экономикалық салаларын
мемлекеттік қадағалаумен байланысты рента болса, сыбайлас жемқорлық пайда
болып, асқына түсуде дегенге құрылды (экспортты-импортты шектеулер енгізу,
кәсіпорындар немесе салаларға субсидиялар мен салықтық жеңілдіктерді ұсыну,
бағаларды бақылау, түрлі валюталық курстардың саясаты, т.б.). Бұл жерде
төмен жалақы алатын шенеуніктер жемқорлыққа барынша қатты берілген. Кейінгі
эмпирикалық зерттеулер көрсеткеніндей, егер елде сыртқы сауда шектеулері
азайып, өнеркәсіптік саясат барлық кәсіпорындар мен салалар үшін тең
ұстанымдар бойынша құрылса, сонымен қатар шенеуніктер жалақысы сол мамандық
бойынша істейтін жеке сектордан жоғары болған жағдайларда жемқорлық
көлемдері төмендейді екен.
Қазіргі заманғы экономикалық ғылымда жемқорлықтың түрлі себептері
аталып көрсетіледі, одан экономикалық, институционалдық және әлеуметтік-
мәдени факторлары ерекше шығады.
Сыбайлас жемқорлықтың экономикалық себептері – бұл, бәрінен бұрын,
мемлекеттік қызметкерлер жалақысын төменділігі, сондай-ақ фирмалар мен
азаматтар қызметіне әсер етудің олардың жоғарғы өкілеттіліктері. Жемқорлық
барлық жерде көктеп-көгеруде, яғни шенеуніктердің белгілі бір дефициттік
құндылықтарды шешуде өкілеттіліктері кеңейе түседі. Әсіресе бұл дамушы және
өтпелі елдерде қатты байқалады, дегенмен, бұл дамыған елдерде де көзге
шалынады [2, 6б.]. Мәселен, АҚШ-та тұрмысы төмен отбасыларына тұрғын үй
беру жеңілдікті бағдарламасын жүзеге асыру барысында да сыбайлас жемқорлық
белгілері байқалған. Жемқорлықтың институционалды себептеріне мемлекеттік
мекемелердегі жұмыстың жабықтығы, есептілік жүйесі, заң шығармашылығы
жүйесіндегі ашықтықтың болмауы, мемлекеттегі кадрлар саясатының әлсіздігі
жатады. Бұлар синекурлардың кең тарауына және қызметкерлер жұмысының
нәтижесіне емес басқа мәселелеріне қарап, қызметтік өсуге әкеледі.
Жемқорлықтың әлеуметтік - мәдени себептеріне қоғамның деморализациясы,
ақпаратты толық көлемде алмауы, азаматтардың ұйымдаспауы, сондай-ақ билікке
қатысты қоғамдық бәсеңсіздіктік болуы жатады.
Фактордың үш тобы да әрекет ететін елдерде (бұл көбінесе дамушы және
социалистіктен кейінгі елдер) жемқорлық өте жоғарғы деңгейде. Ал, керісінше
батысеуропалық өркениетке бет бұрған елдерде бұл факторлар әлсіз түрде
туындап, жемқорлық та айтарлықтай төмен деңгейде.
Қадағалау жүйесінің сапалылығы ұстанымшыл мен агенттің арасында дау-
дамай туа ма, әлде жоқ па – соған байланысты. Шын мәнінде үкіметтің әрбір
клиентке қызмет көрсетуіне мүмкіндігі де, уақыты да жоқ, сол себепті ол
белгілі бір ережелерді тағайындап, бұл қызметтерді көрсетуді шенеуніктерге
жүктейді. Ұстанымшыл-үкіметке қарағанда, өз клиенттерін әлдеқайда жақсы
білетін агентт-шенеуніктер клиенттермен тиімдірек жұмыс істей алады.
Алайда, ұстанымшылға көптеген делдал агенттредің алдын-ала жазылған жұмысты
қай деңгейде орындайтынын тексеру бақылау қиын. Одан қалды шенеуніктер өз
қызметінің шынайы нәтижелерін жасыруы мүмкін. Агент-шенеуніктің шыншылдығы
толықтай бақылануы мүмкін болмағандықтан, қаншалықты шыншыл болатындығын
агенттің өзі шешеді. Бұл шешім оның өз өкілеттілігін оң немесе теріс
пайдаланғанына алатын сыйақысына байланысты. Мәселен, ресейлік салық
жүйесінде салық төлемшісінің ақысы оның жасырған салықтарды ашқан есебінен
түскен бюджет қаражатына байланысты емес. Осыдан жиі жағдайда салық
жинақтаушысы шынайы қызмет еткеннен гөрі пара алуға қызығушылық танытады.
Клиенттердің агент-шенеунікке заңсыз түрде сыйақы беруі түрлі
себептермен берілуі ықтимал. Азамат немесе фирма параны шенеунік тиісті
қызметін жедел көрсетуі, кезектен тыс өткізуі үшін беруі мүмкін
(жеделдеткіш пара). Алайда, бұдан да жиірек клиенттерге мемлекет ұсынып
отырғаннан әлдеқайда көбірек қызмет көрсетіліп, салық заңда көрсетілгеннен
кемдеу алынуы мақсатында шенеуніктерді сатып алады (тежеулеткіш пара).
Шенеунік ойдан алған себептермен кедергі келтіретін кездері де болады,
ондай жағдайда шенеунік ойына келгенін орындау үшін өз лауазымын
пайдаланбасын деп пара береді (жақсы қарым-қатынас орнату парасы).
Сыбайлас жемқорлықтың алдын алу үшін жауапты қызметкерлерге жоғары
жалақы тағайындап, олардың лауазымдық парызын бұзғаны болған жағдайында
жазаны қатаң тағайындау шарасы қолданылады. Алайда, көптеген
зерттеушілердің атап өтетініндей, көп жағдайларда мемлекеттік жалақы
ұстанымшыл парақорлардың (егер бұл ірі заңды бизнесмендер немесе мафия
басшылары болса) қаржылық мүмкіндігімен бәсекелестікке түсе алмайды.
Аггенттің тиісті жалақысы қажетті болып табылады, бірақ, бұл сыбайлас
жемқорлықтың адын алуға жеткіліксіз. Сондықтан ұстанымшыл – мемлекет
шыншыл әрекет танытқаны үшін жоғарғы қошеметтерді қосады (немесе
ауыстырады). Бұл дегеніміз, үкімет агенттерінің арампиғылдық танытпауы үшін
психологиялық кедергілер орнатады, мәселен, оқыту мен идеологиялық
насихаттау механизмі арқылы азаматтардың ар-ождандық деңгейін жоғарылатады.
Одан қалды, ұстанымшыл-үкімет клиенттермен тікелей байланыс орнатуды жөн
санайды (елді мекеннен шағым түсуі), бұл агент-шенеуніктердің әрекетін
бақылаудағы қосымша әрі маңызды құрал болып табыалды.
Осылайша агенттердің жалақысынан және олардың лауазымдарының кеңдігінен
агент-клиент қарым-қатынасы туындайды, ал агентті ұстанымшылдың
қаншалықты бақылайтынынан және клиенттің ұстанымшылға қаншалықты ықпал
ететіндігінен ұстанымшыл-агент қарым-қатынасы шығады [3, 5б.]. Ар-
ождандық нормалар бұл жүйеде барлық қарым-қатынас түрлеріне әсер етеді, ол
заңнан аттамауды талап етеді.
-Сессия басталған кезде сені оқытушылар әдейі құлататындай әсер пайда
болады, тіпті кейде пәнді толықтай беске біліп тұрсаң да, саған екі қойған
кездер де болады. Мұндай жағдайда профессормен не деп дауласасың? Кімге
барып шағымданасың? Мұнымен тіпті қалай күресуге болатынын да білмеймін.
-Білмеймін, мұндайды ешқашан естімеппін, өзім студент болсам да, пара
берген емеспін, өзім оқимын, егер екілік алсам, тиісті біліміме байланысты.
Мұның еш қорқатыны ждоқ, бесінші рет тапсырсам да, бәрібір дегеніме
жетермін. Егер дұрыс білім алғың келсе, дұрыс ЖОО-на ауысқаның жөн. Онда
сыбайлас жемқорлықтың гүлденіп жатпағаны анық.
-Мұндай оқытушылар болатынымен келіспеуім мүмкін емес, олар өздерінің
пайдасы үшін жұмыс істейді. Ештеңеге үйретіп қарқ қылмайды. Мен үш жыл бойы
оқысам да, өз мамандығым бойынша жөнді ештеңе білмеймін, енді ауысқым келіп
жүр.
-Сыбайлас жемқорлық мәңгі жасайды. Бұл мәңгілікке аты өшпейтін түсінік.
Иә, университет ерекше білімді бере алмайды, сондықтан берер кеңес: арнайы
әдебиетті алып, өздеріңіз оқып, үйреніңіздер немесе сырттай бөлімге ауысып,
мамандық бойынша мамандық іздеп көріңіз, ал, сессияны үштікке тапсырсаңыз,
100 пайызда тапсырсаңыз да, бүгінде, шынын айтқанда, дипломға қарап жатқан
ешкім жоқ.
1.2 Сыбайлас жемқорлықтың криминалогиялық сипаттамасы
Сыбайлас жемқорлыққа байланысты қылмыстармен күрес жүргізу барысында
құқық қорғау органдары өзара бірлесе отырып қызмет атқарады.
Сыбайлас жемқорлық қылмыстарының өзекті мәселелерінің бірі болып жеке
азаматтарға және мемлекетке үлкен шығын алып келуі. Мемлекетімізде сыбайлас
жемқорлық құқық көбінесе инвестицияда, бюджет қаражаттарын пайдалануда,
мемлекеттік және мемлекеттік емес зейнетақы қорларында, жекешелендіруде
мемлекетік ресурстарды пайдаланудың жекелеген салаларында, газ, мұнай
өндіретін өндірістіктің кейбір объектілерінде, бидай кешені мен несие-
қаржылық және банкілік операцияларының аясында жоқ емес.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің құқықтық негіздері Қызылорда да
пайда болып, дамуда. Қазақстан қоғамындағы болып жатқан құбылыстар сыбайлас
жемқорлыққа қарсы тұратын іс-шаралармен қамтылуда.
Бұл құбылыстың сипаты және де оның басқа қылмыстың түрлерімен
байланысының дамуы, оған тек аса назар аударуды ғана емес, сондай-ақ нақты
саяси бағыттың болуда маңызды.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес алдағы уақытта мемлекеттегі
демократиялық дамудың жүзеге асырылуымен бірдей атқарылады. Сондықтан да
сыбайлас жемқорлықпен күресудің мемлекет бағдарламасындағы 2030 жылға
дейінгі Қазақстанның даму стратегиясы мен 2005 жылы Қазақстан
Республикасының Ұлттық қауіпсіздігінің стратегиясынан бастау алады деуге
болады.
Жемқорлыққа қарсы күрес ─ бұл анық әділеттілікті орната алмайды,
айқын басқару жүйесі жемқорлыққа қарсы стратегия биліктің негізінен
құралған.
Көптеген ұсынылып отырған шаралар жемқорлықтың пайда болуы емес,
оның пайда болуына қарсылық көрсетумен байланысты. Бір ғана
қоғамдық ізге түсу шаралары сыбайлас жемқорлықты жоюға әсерін
тигізе алмайды, онымен күрес тек криминалды емес, сондай-ақ
әлеуметтік болу керек, және де бұл мемлекет пен қоғам бірігіп
шешетін жүйелі проблема болып табылады.
Сонымен қатар мынаны ескеру қажет:
- Құқық қорғау органдарының ұйымдасқан қылмыс пен оның құрамының
алдын алудың кадрлық, техникалық және жедел – тактикалық дайындығының
төмендігі;
- Саяси элитаның бөлігін криминалдау;
- Сыбайлас жемқорлыққа жаппай қарсы тұра алмауға әкеп соқтыратын,
халықтың құқық санасының төмендігі;
- Сыбайлас жемқорлықтың өзіне тән ТМД елдеріне тән сипатына жатады.
Жемқорлыққа қарсы күрес қатынастарын реттейтін негізгі нормативтік акт
Қазақстан Республикасының Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы Заңы
болып табылады. Көрсетілген заңның бесінші бабында жемқорлыққа қарсы күрес
қағидалары көрсетілген. Ең біріншісі барлық азаматтар заңның және соттың
алдында теңдігі туралы айтылған. Бұл еліміздің Конституциясының 14-бабында
негізделген [4]. Осы қағидалар Қазақстан Республикасының Президентінің
Қазақстан халқына Жолдауында пара алғандарды ғана емес, сонымен қатар пара
берушілерді де жазалау туралы айтылған. Шартты жою үшін жағдайдың туындауы,
шенеунік жеке тұлғаны таңдай алады, ол заңсыз әрекеттерді орындау үшін.
Мемлекеттің регламенті толық және түсінікті. Заңға сәйкес жасалған,
Жемқорлықты жасауға қарсы, теріс істерге өзінің лауазымын пайдалану қарсы
құқық. Нақты сұрақтарды шешуге мүмкіндік бар, Мемлекеттік және қоғамдық
басқарудың басшы тұтқасы.
Заңда мемлекеттік аппараттың нақты белгілері көрсетілген. Кадрлық
жұмыс және соған қатысты сұрақтарды шешу, жеке тұланың және заңды тұлғаға
қатысты сұрақтарға жауап заңда көрсетілген. Қағиданың орындалуын, ерте
қабылданған нормативтік актілерді Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың 2005 жылдың 14
сәуір айында қол қойған Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресті күшейту,
мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдар қызметіндегі тәртіп пен
реттілікті нығайту жөніндегі шаралары туралы Жарлығында айтылған.
Қазақстан Республикасындағы заң шығарушылықтың дамуы Қазақстан
Республикасының мемлекеттік қызметі бойынша облыстарда, Астана және Алматы
қаласында тәртіптік кеңестер құру көзделген. Берілген жағдайлар
мемлекеттік қызметшілердің бақылауын күшейтеді.
Осы Жарлыққа сәйкес 2006-2010 жылдар аралығындағы сыбайлас жемқорлықпен
күрес туралы мемлекеттік бағдарлама бойынша азаматтардың құқық
бұзушылығын жойып, сыбайлас жемқорлыққа қарсы жұмыстар атқарылуда, 2005
жылдың желтоқсан айындағы Қазақстан Республикасының Президентінің Жарлығына
сәйкес сыбайлас жемқорлықпен күрестің бірден бір қағидасы жеке тұлғалар мен
заңды тұлғалардың құқықтарын қорғау және әлеуметтік-экономикалық және
құқықтық ұйымдастырушылық, басқарушылық жүйесінде жеке тұлғалар мен заңды
тұлғалардың бұзылған құқықтарын қалпына келтіру болып табылады.
Егемен Қазақстан Республикасы тарихи дамудың жаңа сатысына қадам басып,
нарықтық қатынастарға негізделген жаңа экономикалық жүйе құру үстінде.
Реформалар барысында қоғамның мүлік иеленуі жағынан жіктелуі, жұмыссыздық,
қылмыстың өсуі тәрізді әлеуметтік, экономикалық және құқықтық сипаттағы
елеулі келеңсіздіктер өріс алып отыр. Қоғам дамыған сайын оның ішіндегі
құбылыстар да күрделене беретіні анық. Сол құбылыстар қатарындағы күрделісі
де, қауіптісі де қылмыс. Қылмыстылық ұйымдасқан және кәсіпқой сипат алуда.
Қоғамды қылмыстың шұғыл меңдеуі шиеленіскен сипат алса, бұл мемлекет
негіздеріне қауіп төндіріп, өркениетті жолмен нарыққа көшу мүмкіндігіне
күмән туғызады.
Қазақстан Республикасы Конституцияның 1-ші бабында “Қазақстан
Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет
ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы - адам және адамның өмірі,
құқықтары мен бостандықтары” делінген [5].
Қылмыстылықты және оны тудыратын себептерге тоқталмай құқықтық мемлекет
құру мүмкін емес.
Сонымен қатар, жасырын жасалатын қылмыстардың қатары өсуде. Қазақстан
Республикасында жалпы қылмыстардың саны әлі де болса азайған жоқ. ҚР Бас
прокуратурасының Құқықтық статистика және арнайы есепке алу жөніндегі
комитетінің мәліметтеріне жүгінсек, Қазақстанда 2006 жылы - 150790, 2007
жылы - 152168, 2008 жылы – 135151, 2009 жылы – 138980 қылмыс
жасалғандығын байқауға болады [2, 6б.].
Мемлекетімізде сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес мемлекеттік саясаттың
негізгі басымдықтарының бірі болып белгіленеді. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы
күрес туралы Заңының қабылдануы, оны жүзеге асыруға бағытталған
мемлекеттік бағдарламалардың жұмыс жасауы – сыбайлас жемқорлыққа қарсы
күресте жаңа бағыт берді.
Мемлекеттік органдарға, құқық қорғау, қадағалау органдарына, басқа да
құрылымдарға жаңа міндеттер жүктелді.
Қоғам алдымен мемлекеттік қызметкер елінің барлық күш – жігерін ,
білімі мен тәжірибесін өзі атқаратын кәсіби ісіне, қызметіне жұмсайтынына,
өзінің Отаны – Қазақстан Республикасына да адал да қалтықсық қызмет ететіне
сенім білдіреді. Дегенмен, осындай зор сенімді аяқ асты етіп, алтын көрсе
жолдан тайып, біреудің ала жібін аттап жататын, қызмет бабын пайдаланып,
мемлекет байлығы мен халықтың игілігіне қол сұғатын мемлекеттік
қызметкерлер де аз емес.
Мемлекеттік билік пен жергілікті өзін - өзі басқару органдарында
мұндай теріс жолға түскен қызметкерлер белгілі бір дәрежеде қоғамға қауіп
төндіреді, мемлекетте сыбайлас жемқорлыққа жол берілген жерде адамның
конституциялық құқықтары бұзылуда. Сыбайлас жемқорлықпен күресте қылмыстық
қуғын – сүргін шараларын күшейтуге әкеліп тіреуге болмайтыны анық. Бұл
кезде түсінік жұмыстарын жүргізудің, ондай кеселдің алдын алу шараларын кең
ауқымда жүргізудің маңызы зор. Өйткені ондай қылмыс жасайтындар өзіміздің
ортада жүр. Олар өздерінің қызмет бабын өз пайдаларына асыра пайдаланады.
Еліміздің президенті Н.Ә.Назарбаевтың 1998 жылғы 2 шілдедегі № 267-1
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы Заңының 1 – бабына сәйкес: Бұл
Заң азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауға , сыбайлас жемқорлық
көріністерінен туындайтын қауіп–қатерден Қазақстан Республикасының ұлттық
қауіпсіздігін қамтамасыз етуге, сыбайлас жемқорлыққа байланысты құқық
бұзушылықтың алдын алу, анықтау, олардың жолын кесу және ашу, олардың
зардаптарын жою және кінәлілерді жауапқа тарту арқылы мемлекеттік
міндеттерді атқаратын лауазымды және басқа да адамдардың, сондай – ақ
оларға теңестірілген адамдардың тиімді қызметін қамтамасыз етуге
бағытталған және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің негізгі принциптерін
айқындап, сыбайлас жемқорлыққа байланысты құқық бұзушылықтың түрлерін,
сондай – ақ жауаптылықтың пайда болу жағдайларын белгілейді [4].
Осы заңда мемлекеттік міндеттер, лауазымды адамдар, жауапты мемлекеттік
қызмет атқаратын тұлғалар, сыбайлас жемқорлыққа байланысты құқық бұзушылық
субъектілеріне заңды қолдану аясы, оның негізгі мүдделері, осы күресте
жүзеге асырушы органдар, мемлекеттік міндеттерді атқаруға үміткер
адамдарға қойылатын арнайы талап және тағы басқа жеке және заңды
тұлғалардың осы заңға сәйкес құқықтары мен міндеттерін толық қолдану тәсілі
көрсетілсе де, мемлекеттік органдарда парақорлық пен заңсыздық шаралары
орын алуда.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің негізгі принциптері:
- барлық адамдардың заң мен сот алдындағы теңдігі;
- мемлекеттік органдардың қызметін анық құқықтық регламенттеуі
және мұндай қызметтің заңдылығы мен жариялылығын, оған
мемлекеттік және қоғамдық бақылауды қамтамасыз ету;
- мемлекеттік ақпараттың құрылымдарын, кадр жұмысын жеке және
заңды тұлғалардың құқықтары мен мүдделерін қорғайтын мәселелерді
щещу рәсімдерін жетілдіру;
- жеке және заңды тұлғалардың құқықтары мен заңды мүдделерін,
сондай – ақ мемлекеттің заңды әлеуметтік – экономикалық, саяси
құқықтық ұйымдық – басқару жүйелерін қорғаудың басымдығы;
- ҚР Конституциясы 39 – бабының 1 – тармағына сәйкес лауазымды
адамдар мен мемлекеттік міндеттерді атқаруға уәкілдік берілген
басқа да адамдардың, құқықтары мен бостандықтарын шектеуге жол
берілуін тану;
- Жеке және заңды тұлғалардың бұзылған құқықтары мен заңды
мүдделерін қалпына келтіру, сыбайлас жемқорлықпен құқық
бұзушылықтың зиянды зардаптарын жою үшін және олардың алдын алу;
- Сыбайлас жемқорлықпен құқық бұзушылыққа қарсы күресте жәрдем
жасайтын азаматтардың жеке басының қауіпсіздігін қамтамасыз ету;
- Мемлекеттік міндеттерді атқаруға уәкілдік берілген адамдармен
соларға теңестірілген адамдардың құқықтары мен заңды мүдделерін
мемлекеттің қорғауы, аталған адамдар мен олардың отбасыларына
лайықты тұрмыс деңгейін қамтамасыз ететін жалақы мен жеңілдіктер
белгілеу;
- Осындай қызметті жүзеге асыратын заңды және жеке тұлғаларға
кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеуге өкілеттік берілуін
болдырмау, сондай –ақ оған бақылау жасау;
- Сыбайлас жемқорлыққа байланысты қылмыстарды анықтау, ашу, жолын
кесу және олардың алдын алу мақсатында жедел – іздестіру қызметі
мен өзге қызметтерді жүзеге асыру, сондай – ақ заңда белгіленген
тәртіппен заңға қайшы жолмен тапқан ақша қаражаты мен өзге де
мүлікті заңдастыруға жол берсмеу мақсатында арнайы қаржылық
бақылау шараларын қолдану;
- Осы заңның 3-бабының 1-3-тармақтарында аталған адамдар үшін
кәсіпкерлік жүргізуші субъектілерді басқару органдарында ақы
төленетін қызметтер атқаруға тиым салуды белгілеу негізінде
жүзеге асырылады.
Бұл қауіпті кесапатты жоюдағы күресте қылмыстық жаза маңызды мәселеге
айналуда. Өйткені, сыбайлас жемқорлық көрінісі құбылмалы, міндетті түрде
және тез жаңа түрге өзгеріп отырады [5].
Жоғарыда айтқандай, тергеушiнiң тергеу epeкeттepiн жүргiзгенде алдына
қоятын негiзгi мақсаты - осы тергеу әрекeтін жургiзу аркылы неғұрлым көп
және құнды делелдемелер жинау, осы айтылғанмен тергеу ерекетiнiң
нәтижелiгiн арттыру. Ал ендi осы мақсатқа жету үшiн әр тергеу epeкeтiн
жургiзгеңде тергеушi нақтылы туындап тұрған тергеу ситуациясына орай
қолайлы, тиiмдi әдicтер, заңға сыйымды айла-әрекеттер қолдану арқылы
объективтi және толық дәлелдемелер алуға тырысуы керек. Miнe, осындай
тергеу әpeкeтін жүргiзгенде қолданылатын әдiс-айланы тактикалық тәсiл
деймiз. Әрине, ақылға салмай,кез келген тәсiлдердi қолдана беруге болмайды.
Coндықтaн қолданатын тактикалык тәсiлдер белгiлi бiр талаптарға сай болу
керек. Тактикалық тәсiлдерге койылатын негiзгi талап – оның заңға қайшы
келмеуi, жеке адамның не заң тұлғаларының құқын бұзбауы және жалпы
моральдық, этикалық қағидаларrа сай болуы [3].
Тергеу үстiнде осыңдай тұpaқты қатынаспен бiрге, көбiнесе жеңiл
кылмыстардыы тергегенде, эпизодтық былайша айтқаңда, бiр жолғы қарым-
қaтынаc та қалыптасуы мүмкін. Мысалы, қылмыстық заңға суйенiп тергеушi
істің, кейбiр мен-жайларын жедел-iздестiру жумыстарын жургiзу арқылы
анықтап беру женiңде осы opraнғa нусқау бередi. Айталық, қылмысқа сезiктi
адамның турмыс жағдайын, кіммен қарым-қатынаста екeндігін, кiмдiкiне және
қай жерлерге жиi баратындығын, тағы да басқа мелiметтердi жинап беру жедел-
iздестiру органдарының кызметкерлерiне тапсырылады. Осымен қатар тергеушi
кейбiр курделi тергеу әpeкeттepiн өткiзуге көмек беру ушiн жедел
iздестiрушi органның кызметкерлерiн шакырып, тергеу әрекетін өткiзу үстiнде
оларға арнайы тапсырмалар бередi.
Ұсталуға тиiстi күдiк тудырушының жеке басын зерттегенде қылмыс жасаған
кездегi оның әpeкeтінің каншалыкты қатыгездiгi, қауiптiлiгi, оның бойыңда
каруының бар-жоқтығы, бурын ауыр қылмыс жасаған не жасамағандығы, сондай-ақ
бұған дейiн милиция қызметкерлерiне қарулы қарсылық көрсеткен жоқ па екен,
дәл қазiр оның осындай әрекетке баруы мүмкін бе, мінe осы меселелердiң берi
егжей-тегжейлi зерттеледi. Осыган қоса, оның күнделiктi тұрмыс-тiршiлiгi,
өмip салты, мiнез кұлқы, уакытын қайда, қалай өткiзетiнi, әдетте, кайда,
калай жүріп баратыны, кылмыстық байланысы, т.б. тексерiледi [6, 16б.].
Аталған әрекеттер ұстау кезiнде қылмыскердiң калай әрекет eтетінің дәл
болжап, соған орай тиiмдi қимыл жасау, яғни жедел топтың әрекет мәнерін
дұрыс жоспарлау, ұсталатын жер мен ұстау уакытын дұрыс белгiлеу, тиiмдi
тактикалық әдiстi әрекеттеу, жедел топтың caндық құрамын дәл аныктау үшiн
кажет.
Көптеген сыбайластықтың пайда болуы пара алу және берумен байланысты.
Осыған байланысты пара алу сараланған белгілермен сипатталады:
- ҚР мемлекеттік қызметін атқаратын тұлға немесе оның субъектісі және
де жергілікті басқару органының басшысымен;
- Алдын ала сөз байласқан немесе ұйымдасқан топпен;
- Бірнеше рет;
- Параны қорқытып алушылықпен;
- Ірі мөлшерде.
Сонымен қатар, пара алу сараланған белгілеріне лауазымды тұлғаның
заңсыз әрекеттерді (әрекетсіздікті) жасауы да жатады.
Сыбайлас жемқорлық пен пара алу қылмыстарының объектісі, субъектісі,
жасалу тәсілі бір болуына байланысты бір криминалистикалық методика
пайдаланылады.
Соңғы жылдары қоғамымызда өмірдің әлеуметтік – экономикалық шарттарының
бұзұлуына байланысты сыбайлас жемқорлық қылмыстарының саны күрт өсіп кетті.
Мемлекеттік қызмет агенттігі баспасөз қызметінің хабарлауынша, елімізде
шенеуніктер армиясы бір жылда мемлекеттік қызмет және сыбайлас жемқорлық
туралы заңнамаларды өрескел бұзып, 18 мыңнан астам құқық бұзушылық
әрекеттерге барған. Билік қолда тұрғанда көн етікті қоншынан басып, ел
игілігін қарқып қалуға тырысатындардың адымын аштырмау мақсатында құзырлы
органның аумақтық басқармалары жыл ішінде орталық және жергілікті
мемлекеттік органдардың жұмысына 3728 рет тексерулер жүргізілген. Кезекті
және арыз, шағымдар бойынша жүргізілгег тексерулер нәтижесінде, 1119
мемлекеттік қызметкер әкімшілік шараларға тартылады. Бұл 2005 жылдың
сәйкес мерзімімен салыстырғанда екі есеге көп. Құзырлы органның
жұмсақтығынан болар, бар – жоғы 17 қызметкер ғана жылы орнымен қоштасқан.
Аймақтағы тәртіптік кеңестердің шешімімен 1503 лауазым иесі ғана тәртіптік
жауапкершілікке тартылған [6, 16б.].
Бүгінгі таңда сыбайлас жемқорлық қылмысына ұқсас қылмыстардың көбі
латентті қылмыстардың санына жатады, яғни қылмыстық топтар
мамандандырылған, біздің заңдылығымыз дамымыған, халықтың пара беруге
шыдамдылығы, қылмыстық жолмен табылған ірі ақша соммасын иеленетін
тұлғалармен мемлекеттік қызметкерлердің тығыз байланысы мемлекеттерде
сыбайлас жемқорлық қылмыстарының көбеюіне алып келеді.
Сыбайлас жемқорлық қылмыстары көбіне ұйымдасқан сипатқа ие. Мұндай
қылмыстарды ашу өте қиын. Өйткені сыбайлас жемқорлық қылмыстарын жасап
отырған және соған жол беріп тұрған тұлға да қылмыстық жауаптылыққа
тартылады. Бұлардың екеуі де қылмыстық әрекетін жасарын ұстауға мүдделі,
сондықтан тергеу әрекетіне әртүрлі нысанда қарсылық білдіреді: куәнің
қатысуынсыз жүзеге асырады.; қылмыстың іздерін жояды; ал егер құқыққа қайшы
әрекеті анықталса, жалған жауап береді, қатысушыларды айтпайды; қылмысты
бұрыс бағыттау үшін қатысушы мен куәлерді қорқыту арқылы дәлелдемелерді
бұрмалауға тырысады. Аталған факторлар сыбайлас жемқорлығымен байланысты
қылмыстарды ашуға, анықтауға, тергеу әрекеттерін жүргізуге қиындық
туғызады.
Сыбайлас жемқорлық қылмысының криминалистикалықметодикасының
ерекшелігіне негізделе отырып, криминалистикалық спиаттың негізгі
элементтерін атап өткен жөн:
- сыбайлас жемқорлықтың пайда болуы және оның субъектісі туралы
мәлімет;
- қылмысты жасау орны, шарты, және жағдайдың ерекшеліктері;
- қылмысты жасау тәсілі және жүзеге асырудың типтік салдары [4].
2 БИЛІК ОРГАНДАРЫНДАҒЫ СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚ ҚЫЛМЫСТАРЫНА БАЙЛАНЫСТЫ КҮРЕС
МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1 Сыбайлас жемқорлық қылмыстарының елдің дамуына тигізетін әсері
Сыбайлас жемқорлық әдетте күшті әрі зиянды жағынан кез-келген елдің
экономикалық және әлеуметтік дамуына әсерін тигізеді.
Бәрінен бұрын сыбайлас жемқорлықтың тигізетін экономикалық зардабы ол
мемлекеттің макроэкономикалық саясатын жүзеге асыруға кедергі
келтіретіндігімен байланысты. Басқару жүйесінің төменгі және орта
буындарындағы жемқорлықтың нәтижесінде орталық үкіметтің елдің
экономикасына қатысты нақты істер жағдайы туралы ақпарат алуы тоқтап, алға
қойған мақсаттарының жүзеге асырылуына қол жеткізе алмайды.
Сыбайлас жемқорлық мемлекеттік шешімдердің себептерін айтарлықтай
бұзады. Жемқорлыққа бас ұрған саясаткерлер мен шенеуніктер мемлекеттік
ресурстарды қатаң бақылау болмайтын және параны талап етуге мүмкіндігі мол
жерге бағыттауға тырысады. Олар мектеп оқулықтарын шығару және мұғалімдер
жалақысын көтерудің орнына, әскери ұшақтарды шығару немесе басқа ірі
инвестициялық жобалардың өндірісін қаржыландыруға жақын. Мынандай анекдотты
мысалы бар, 1975 жылы Нигерияда жақсы сатып алынған үкімет шетелде үлкен
көлемді цементке тапсырыс жасады. Ал, шын мәнінде оның шығарылу
мүмкіндіктері барлық Батыс Еуропа мен КСРО елдерінен асып түсетін еді.
Салыстырмалы еларалық зерттеулер дәлелдегеніндей, жемқорлық мемлекеттік
шығындар құрылымын қатты өзгертеді: жемқорлыққа бет бұрған үкіметтер
жемқорлыққа бой бермейтіндерге қарағанда, білім мен денсаулық салаларына
айтарлықтай аз қаражат бөледі. [7, 78б.].
Сыбайлас жемқорлықтың экономикалық зардабының басты жағымсыз белгісі
кәсіпкерлер арасында шығындардың (әсіресе, пара сұраушылардың алдында ұсақ
фирмалар әлсіздік танытады) өсуі болып табылады. Осылайша социалистіктен
кейінгі елдердегі бизнестің даму қиыншылықтары шенеуніктердің көп жағдайда
кәсіпкерлердің пара беруге мәжбүр ететіндігімен байланысты, бұл уақыт өте
келе қосымша салыс салымына айналады. Егер кәсіпкер ақ пейілді әрі пара
бермейтін болғанымен, ол жемқорлықтың кесапатына тап болады. Өйткені,
парақорлықты дәметкен мемлекеттік шенеуніктермен тілдесуге мәжбүр.
Сондай-ақ іскерлік құжаттарды тіркеу кезінде жемқорлық және бюрократтық
сарсаңға салады, бұл инвестицияларға кедергісін тигізеді (әсіресе,
шетелдік). Ақыр соңында экономикалық өсім де тежеуілдейді. Мәселен, 1990-шы
жылдары американ экономисі Паоло Мауро шығарған үлгі бюрократияның
тиімділігі (Transparency International санаған жемқорлықты қабылдау
индексіне жуықтап шығарылған индекс) елдің экономикалық өсімін 2,4 ұпайға,
шамамен 0,5 пайызға төмендетеді деген болжама қорытындысын жасады. Басқа
американ экономисі Шан-Чин-Вайдың есептеулерінше, жемқорлық индексінің бір
ұпайға артуы (он ұпайлық шәкіл бойынша) тікелей шетел инвестицияларының 0,9
пайызға төмендеуіне әкеп соқтырады екен. Дегенмен, жемқорлық индекстерін
қарастырған кезде бұрын аталып өткендей, жемқорлық деңгейі мен экономикалық
даму деңгейі арасында нақты теріс корреляция жоқ, бұл байланыс тек көптеген
шектеулері бар жалпы заңдылық ретінде байқалады [7, 46б.].
Сыбайлас жемқорлықтың әлеуметтік жағымсыз нәтижелеріне келетін болсақ,
ол жалпымен танылғандай, әділсіздікке жетелейді – фирмалар әділ емес
бәсекелестіктің ізін қуып, азаматтардың табыстары қайта есептеліп жатады.
Мұның мәнісі, ең ірі параны кез-келген тиімді заңды фирма немесе тіпті
қылмыстық ұйым бере алмайды. Нәтижесінде, заңмен жүретін азаматтардың
табыстары төмендеп, пара берушілер мен пара алушылардың табыстары өседі.
Жемқорлық салық жинау жүйесінде тым қауіпті болып табылады, көп жағдайда
ауқатты азаматтар салықтан шеттетіліп, олардың жүгі кедей азаматтардың
мойнына артылып жатады.
Жемқорлыққа бой ұрған тәртіптер ешқашан азаматтардың қолдауына ие
болмайды, сондықтан олар саяси тұрғысынан алғанда тұрақсыз. 1991 жылы
кеңестік құрылымның оңай жеңіліске ұшырауының бірден-бір себебі, кеңестік
тізімдеме толықтай жемқорлықтың шырмауына оранған қауымдастық болатын.
Сондықтан ол КСРО-ның қарапайым тұрғындары тарапынан ызаға ие болды.
Алайда, кеңестік заманнан кейін Ресейде жемқорлық деңгейі бұрыннан күшейе
түскендіктен, көптеген ресейліктердің алдында Б.Н.Ельциннің беделі де
төмендеді.
Жемқорлық туралы пікір-таласқа қатысушылардың пікірінше, жемқорлықтың
тек жағымсыз ғана емес, сонымен қатар жағымды да салдары бар. Мысалы, КСРО
құлаған алғашқы жылдары егер шенеуніктерге пара алуға мүмкіндік берсе, олар
белсене түрде жұмыс істеп, жемқорлық кәсіпкерлерге бюрократтық қақпандарды
айналып өтуге жол ашады деген пікірлер де тарап жатты.
Жемқорлықты жарылқау концепциясы ескермейтін бір жәйт, бақылаудың
жоқтығы, бұған жемқорлыққа тап болған қоғамда саясаткерлер мен шенеунік-
бюрократтар ие болады. Олар нұсқауларды өз ойынша бұрмалап, құрастыра
алады. Мұндай жағдайда қызметті бұдан да тиімді ету мақсатынан бөлек,
сыбайлас жемқорлық нұсқаулар санын көбейтудің стимулы болып табылады. Басқа
сөзбен айтқанда, пара алушылар жаңа кедергілерді әдейі жасап, оларды
жеңуге көмектесу үшін қосымша ақыны талап етеді.
Жемқорлықтың апологеттері тағы бір дәлелдейтіні, парақорлық
бюрократтық құжаттарды жинау және өңдеуге кететін уақытты қысқарта алады.
Бірақ, паралар канцелярлық жұмыс жылдамдығын міндетті түрде жеделдетпейді.
Мәселен, Үндістанда жоғарғы дәрежелі мемлекеттік қызметкерлер мынандай
жолмен пара алады: олар пара берушіге оның құжаттардың жедел өңделуіне уәде
бермейді, алайда, оның бәсекелестік компанияларының құжаттарының өңделу
процестерін тежелдете түсуге сөз береді.
Жемқорлық экономиканың дамуы жолында ынталандырма болып табылатындығы
туралы дәйек тің қауіптісі сол, ол заңдылық пен құқық тәртібін бұзады.
Кейбір отандық криминологтар айтқанындай, 1990-шы жылдардың басында
кеңестік заманнан кейінгі Ресейде жақсы оймен қызметтік өкілеттілігін
теріс пайдаланғаны үшін жазаға тарту уақытша тоқтатылған, мұның нәтижесінде
бюрократтық парақорлық өсіп, экономикалық дағдарыс күшейе түскен [8, 34б.].
Қарап отырсаңыз, бұл да қиын болып па, деген ой келеді. Сыйлықты бер де
– сонымен іс те бітті. Біреуіне пайдалы, екіншісіне қуанышты жағдай, мұның
заңға не қатысы бар? Сөйтсек, заңға қатысы бар екен және өте тығыз
байланысты. Соның ішінде Қылмыстық Кодекске.
Бұл қаншалықты күтпегендей болып көрінгенімен, дегенмен, сый тарту –
бұл келісім жасаудың бір түрі. Яғни құқық қатынастары категориясын
қадағалайтын нормалар оған да қатысты екен. Сый беру толықты заң актісі
болып табылатындығы Азаматтық кодексте айтылған, бұл тақырыпқа онда бір
арнайы бөлім бөлінген.
Сый беру өзінің мәнін жоғалтпайтын басты шарт, ол – пайда жасауға
тырыспаушылығында. Бір жақ (сый тартушы) заңның 13-бабында айтылғандай,
екінші жаққа (сый алушыға) меншікке зат немесе өзіне не үшінші тұлғаға
қатысты мүліктік құқықты береді, я болмаса, бұл тұлғаны өзі немесе үшінші
тұлға алдындағы мүліктік міндеттемеден босатады. Жауапты алғыстың кез-
келген пішіні келісімді және оған арналған құжаттарды жарамсыз етеді.
Мәселен, белгіленбеген затты сыйлау туралы уәде бергенмен тең немесе
келешекте сыйлау, немесе сыйлық берушінің өлімінен кейін бір мүлікті беру
шешімі сияқты. Ал, сый берушінің себептері мен итермелеген сезімдері
келісімнің заңдылығына өз әсерін тигізбейді.
Сый беру – тек пайда күтпейтін ғана емес, сондай-ақ өзара келісімді
көздейтін екіжақты келісім-шарт. Сыйлықты алушы сыйдан бас тарту құқығына
ие, сонда сый берудің жазба түрдегі келісім-шартына сәйкес сый беруші
шығынға ұшыраса, оның өтелуін талап ете алады [6, 16б.].
Мұндағы орнауы мүмкін сауал мынау: әңгіме сый туралы болып отырғанда
жазбаша түрдің бұған не қатысы бар? Әрине, егер бұл жерде мұнда басты
сыйлықтың бағасы емес, бастысы – көңіл бөлу дегендей, белгілі бір құнсыз
нәрсе айтылып отырса, онда акциялардың жазбаша түрдегі тіркелуі жайында
айту күлкілі жәйт. Бірақ, біз бен сіздің назарымыз – сыйлықтар болып отыр,
сондықтан мұнда заңды айналып өте алмаймыз.
Мәселен, мүлік сыйға тартылуда делік. Мұндай акт тек жабзаша түрде
жүргізіліп қана қоймай, әділет мекемесінде де тіркеуден өтуі тиіс.
Келісімнің нотариальді құжаттамасы міндетті емес. Бұл үшін сый беруші
тарапынан үшінші тұлғаны тартып, оған сенімхат берсе жеткілікті.
Сый беру келісім-шартын жасаудың еш ұяты жоқ. Бұл бюрократтық акті
емес, бұл жақтар арасында туындауы мүмкін түсініспеушіліктердің алдын
алады. Мысалы, егер сый алушы заңда қарастырылған мынандай әрекеттерді
жасаса, сыйды қайтадан қайтаруға болады: сый берушінің немесе оның отбасы
мүшелерінің өміріне қауіп төндіру, қасақана дене жарақаттарын тигізу.
Келісім-шартсыз мұны істеу мүмкін еместігі түсінікті.
Егер сыйдың, мысалы, пәтер, үй, саяжай немесе автокөлік болсын, жаңа
иесі зұлымдық танытып пайдаланса, сыйды қайтаруға болады. Мұнда да басты
құжат сый тарту келісім-шарты болады.
Егер сый тартушы сыйды кәсіпкерлік қызметінің қаражатына алып,
банкроттық туралы заңды бұзған жеке кәсіпкер немесе заңды тұлға болса, онда
сот арқылы мүдделі тұлға сыйды жоққа шығаруға болады.
Сыйға тартылған жылқының тісіне қарамайды деген мақал біздің
заманымызда ескірген секілді. Өйткені, бүгінде сыйға тартылған тіпті
жылқы үшін де ақы төлеу керек. Мұрагерлік немесе сыйға тарту тәртібінде
өтетін мүліктен алынатын салық туралы заңда (№196-ФЗ, 30.12.01 ж.) бұл
жөнінен толық жауаптар беріледі. Салық ставкасы мүлік құнына және сыйды
алатын адамға да байланысты. Егер сыйлықта (пайдаланымда болған тұрғын үй,
автокөлік, басқа мүлік) бекітілген бағасы болмаса, онда коммуналдық
шаруашылық органдарына хабарласып, сарапшыға немесе сақтандыру агентіне
жолығуға болады.
Қуанышты деректі салық органдарынан жасыру ойына бой алдырмаған жөн:
себебі, келісім-шартты нотариус бес күннің ішінде бұл туралы хабарлауы
тиіс. Тек салық төленгеннен кейін (тиісті мәлімдеме арыз беріледі), иесі
сыйлықты өзінің көздегеніндей пайдалана алады.
Тұрғын үйлер (пәтерлер), ТЖК пай жинақтары сияқты сыйлар ерлі-
зайыптылардың бірінен екіншісіне егер келісім жасалған күні сый берушімен
бірге тұрған болса, онда бұл мүлік салықтан босатылады. Егер сыйлық ұйымнан
берілсе, оған да салық төленбейді. Бірақ, мұнда ескерер бір жәйт, егер
сыйлықтың бағасы минимумнан (12 айлық есептік көрсеткіші) асатын болса,
оның айырмашылығы қосымша құн салығын шегеру мақсатында сый алушының табыс
кқрсеткішіне қосылуы керек. Сыйлыққа заттарды да, мүліктік құқықты да
беруге болады. Егер сый ретінде қару-жарақ тарту етілсе, онда оның рұқсат
қағазы болуы тиіс.
Сыйға тартуға болмайды: -кәмелетке толмағандардың атынан және
мүгедектер тарапынан; -емдеу, тәрбие беру ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1 МЕМЛЕКЕТТІК БИЛІК ОРГАНДАРЫНДАҒЫ СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚ ҚЫЛМЫСТАРЫНА
КРИМИНИОЛОГИЯЛЫҚ- ҚҰҚЫҚТЫҚ
СИПАТТАМА ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.1 Сыбайлас жемқорлықтың пайда болу
себептері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..8
1.2 Сыбайлас жемқорлықтың криминологиялық
сипаттамасы ... ... ... ... ... 11
2 БИЛІК ОРГАНДАРЫНДАҒЫ СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚ ҚЫЛМЫСТАРЫНА БАЙЛАНЫСТЫ КҮРЕС
МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... . ...18
2.1 Сыбайлас жемқорлық қылмыстарының елдің дамуына тигізетін
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
2.2 Сыбайлас жемқорлық қылмыстарының даму тенденциясы және алдын алу
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
2.3 Сыбайлас жемқорлықпен күрестің кейбір
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... 26
3 МЕМЛЕКЕТТІК БИЛІК ОРГАНДАРЫНДАҒЫ СЫБАЙЛАС -ЖЕМҚОРЛЫҚ ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ
ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРМЕН КҮРЕСУ
ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...40
3.1 Мемлекеттік билік органдарындағы сыбайлас - жемқорлық қылмыстарының
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .40
3.2 Сыбайлас – жемкорлыкпен күресу
қағидалары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .50
3.3 Қазақстан Республикасындағы сыбайлас жемқорлықпен күрес жағдайы
және
дамыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .68
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .71
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...73
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Сыбайлас жемқорлыққа байланысты
қылмыстарды анықтау, ашу, жойып кесу және олардың алдын алу мақсатында
қызметі мен өзге де қызметтерді жүзеге асыру, сондай-ақ заңда белгіленген
тәртіппен заңға қайшы тапқан ақша қаражаты мен өзге де мүлікті заңдастыруға
жол бермеу мақсатында арнайы қаржылық бақылау шараларын қолдану. Сыбайлас
жемқорлықпен құқық бұзушылыққа қарсы күреске жәрдем жасайтын азаматтардың
жеке басының қауіпсіздігін қамтамасыз ету және де сыбайлас жемқорлықтың
құқық бұзушылықтың зиянды зардаптарын жою және олардың алдын алу жолдарын
қарастыру.
Сыбайлас жемқорлық әдетте күшті әрі зиянды жағынан кез-келген елдің
экономикалық және әлеуметтік дамуына әсерін тигізеді. Бәрінен бұрын
сыбайлас жемқорлықтың тигізетін экономикалық зардабы ол мемлекеттің
макроэкономикалық саясатын жүзеге асыруға кедергі келтіретіндігімен
байланысты. Басқару жүйесінің төменгі және орта буындарындағы жемқорлықтың
нәтижесінде орталық үкіметтің елдің экономикасына қатысты нақты істер
жағдайы туралы ақпарат алуы тоқтап, алға қойған мақсаттарының жүзеге
асырылуына қол жеткізе алмайды.
Сыбайлас жемқорлық мемлекеттік шешімдердің себептерін айтарлықтай
бұзады. Жемқорлыққа бас ұрған саясаткерлер мен шенеуніктер мемлекеттік
ресурстарды қатаң бақылау болмайтын және параны талап етуге мүмкіндігі мол
жерге бағыттауға тырысады. Олар мектеп оқулықтарын шығару және мұғалімдер
жалақысын көтерудің орнына, әскери ұшақтарды шығару немесе басқа ірі
инвестициялық жобалардың өндірісін қаржыландыруға жақын. Мынандай мысалы
бар, 1975 жылы Нигерияда жақсы сатып алынған үкімет шетелде үлкен
көлемді цементке тапсырыс жасады. Ал, шын мәнінде оның шығарылу
мүмкіндіктері барлық Батыс Еуропа мен КСРО елдерінен асып түсетін еді.
Салыстырмалы еларалық зерттеулер дәлелдегеніндей, жемқорлық мемлекеттік
шығындар құрылымын қатты өзгертеді: жемқорлыққа бет бұрған үкіметтер
жемқорлыққа бой бермейтіндерге қарағанда, білім мен денсаулық салаларына
айтарлықтай аз қаражат бөледі.
Сыбайлас жемқорлық ұғымы қандай қылмыстың қол сұғушылықты қамтитынын
да мәселе қалпында қалып келеді. Сыбайлас жемқорлыққа жол беретін
әрекеттерге ережеге бағындыру, құқықтық саралау мәселесі де баяу
жүргізілуде. Бұл қылмыспен күрестің тиімділігін арттыру мақсатында
тергеудің жеке әдістемелерін қалыптастыру. Қылмысқа қарсы қандай да аспект
әртүрлі деңгейде айтылса да, міндетті түрде оның белгісі жемқорлық, осының
тұғыры ұйымдасқан экономикалық қылмыстың күшеюінде. Нақты қозғалудың
болмауы бұл тұлғалардың теріс айтуында, барлық қоғамның күйінде, жылжымау
сезімін тудырады, азаматтық көрсеткішті саясаттық, талаптанушылық
ынталылықты төмендетеді. Мойындауға болады, осы уақытқа дейін шаралар және
жем қорлыққа қарсы күрестің нәтижесінен әлі де қауіп бар және бұл құбылыс
таралған.
Мемлекетімізде сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес мемлекеттік саясаттың
негізгі басымдықтарының бірі болып белгіленеді. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы
күрес туралы заңының қабылдануы, оны жүзеге асыруға бағытталған
мемлекеттік бағдарламалардың жұмыс жасауы – сыбайлас жемқорлыққа қарсы
күресте жаңа бағыт берді.
Сыбайлас жемқорлықтың тарихы да күрделілігі жағынан адамзаттың даму
тарихы сияқты өте ежелден басталады. Ол алғашқы қоғамдар мен мемлекеттік
білімнің қалыптасу кезеңіне жатады. Мемлекет қызметіндегі сыбайлас
жемқорлық туралы алғаш біздің эрамызға дейінгі ХХІV ғасырдағы ежелгі
Вавилон архивтерінде көрсетілген. Бұл кезеңде Лагаша чиновниктер мен
соттардың өз қызметін асыра пайдаланушылықтарын жою мақсатында мемлекеттік
басқаруды реформалады.
Осы күрделі мәселені шешу көптеген ғалымдардың атсалысуын қажет етеді.
Соның ішінде құқық ғылымының рөлі зор. Құқық – бұл саладағы туындаған
қоғамдық қатынастарды реттеп, олардың дамуын қамтамасыз етеді. Заңгер
ғалымдар соңғы жылдары сыбайлас жемқорлыққа байланысты қылмыстарды анықтау,
ашу, жойып кесу және олардың алдын алу мақсатында қызметі мен өзге де
қызметтерді жүзеге асыру, сондай-ақ заңда белгіленген тәртіппен заңға қайшы
тапқан ақша қаражаты мен өзге де мүлікті заңдастыруға жол бермеу
мақсатында арнайы қаржылық бақылау шараларын қолдану–қүқықтық нысандарының
құқықтық мәселелерінің кейбір аспектілерін зерттеді.
Зерттеу жұмысында жемқорлықпен күресті жетілдіру мәселелеріне
байланысты Қазақстандық заңгер ғалымдардың ғылыми еңбектері қолданылады.
Олар: Е.О.Алауханов, Б.М.Нұрғалиев, Е.Жәкішев, Е.Тілеубергенов, C.Еркенов,
С.Сұлтанов, Ж.Сарғұлов, Ж.Самаев, Г.Қыстаубайқызы, А.Я.Гинзбург және т.б.
Сонымен қатар мынадай Ресей ғалымдарының ғылыми еңбектері қолданылады:
В.Ф.Ермолович, Г.А.Зорин, Ю.В.Корневский және т.б.
Осы теориялық еңбектердің қорытындысының негізінде алғаш рет
Қазақстанда нақты қоғамдық қатынастардың көрінісі бейнеленген, әрі сол
қатынастарды реттейтін заңдар қабылданды.
Бұл дипломдық жұмыстың мақсаттары мен міндеттері сыбайлас жемқорлықпен
құқық бұзушылыққа қарсы күреске жәрдем жасайтын азаматтардың жеке басының
қауіпсіздігін қамтамасыз ету және де сыбайлас жемқорлықтың құқық
бұзушылықтың зиянды зардаптарын жою және олардың алдын алу жолдарын
қарастыру, бұл бағыттағы барлық нормативтік актілерді ғылыми тұрғыдан
зерттеп, олардың тиімділігін арттырудың негіздерін ашу болып табылады.
Зерттеу базасын қазіргі таңдағы жемқорлықпен күресті жетілдіру мәселелерін
анықтайтын Қазақстан Республикасының нормативтік актілері, халықаралық
шарттар мен келісімдер құрайды. Сонымен бірге зерттеу жұмысын жүргізу
барысында заңгер-ғалымдардың, құқық теоретиктерінің еңбектері, ондағы
тұжырымдар назарға алынды. Жұмыста ғылымдық танымның әдістері және
салыстырмалы-құқықтық талдау, функционалда-құрылымдық талдау, жүйелі және
тарихи амалдар арнайы ғылыми және т.б. қолданылады.
Дипломдық жұмыстың зерттеу обьектісі сыбайлас жемқорлыққа байланысты
қылмыстарды анықтау, ашу, жойып кесу және олардың алдын алу мақсатында
қызметі мен өзге де қызметтерді жүзеге асыру, сондай-ақ заңда белгіленген
тәртіппен заңға қайшы тапқан ақша қаражаты мен өзге де мүлікті
заңдастыруға жол бермеу мақсатында арнайы қаржылық бақылау шараларын
қолдану. Сыбайлас жемқорлықпен құқық бұзушылыққа қарсы күреске жәрдем
жасайтын азаматтардың жеке басының қауіпсіздігін қамтамасыз ету және де
сыбайлас жемқорлықтың құқық бұзушылықтың зиянды зардаптарын жою және
олардың алдын алу материалдарына талдау жасау.
Бұл зерттеу жұмысының міндеттері. Қазіргі таңдағы жемқорлықпен күресті
жетілдіру мәселелеріне байланысты туындайтын сұрақтардың теориялық және
тәжірибелік мәселелерін зерттеу, оларға талдау жасау, қорыту және қазіргі
заңдардың орындалуына ықпал ету, қарама-қайшылықтарды анықтау, сыбайлас
жемқорлыққа байланысты қылмыстарды анықтау, ашу, жойып кесу және олардың
алдын алу бағытталған тәжірибелік ұсыныстар жасау. Аталған мақсаттарға жету
үшін төмендегі мәселелер қаралған: - Сыбайлас жемқорлықтың пайда болу
себептері және криминалистік сипаттамасын негіздеп ашу; - Сыбайлас
жемқорлық қылмыстарының елдің дамуына тигізетін әсерісін саралау; -
Сыбайлас жемқорлық қылмыстарының даму тенденциясы және алдын алу шараларын
қарастыру; - Қазақстан Республикасындағы сыбайлас жемқорлықпен күрес
жағдайы және дамытуға ұсыныстар енгізу.
Зерттеудің әдістемелік және теориялық негізі. Дипломдық жұмыстың
әдістемелік негізі ретінде жалпы диялектикалы, танымдық әдістер мен қатар,
арнайы логикалық, нақты тарихи, салыстырмалы, әлеуметтік ғылыми әдістер
құрайды. Алдыға қойылған міндеттерге жету үшін жүйелік әдістер де
қолданылады. Зерттеудің теориялық негізін заңгер ғалымдардың жемқорлыққа
қарсы күресті жетілдіру үшін ғылыми тұжырымдамалары мен ұсыныстары, сонымен
қатар нормативтік құқықтық деректер, жалпы құқық теориясы бойынша бұрынғы
Кеңестер Одағы және басқа да шетелдік ғалымдардың теориялық және
тәжірибелік мәні бар ғылыми еңбектері құрайды. Сонымен қатар мерзімді
басылымдарда жарияланған жемқорлықпен күресті жетілдіру мәселелеріне
арналған мақалалар мен материалдар да назарға алынады.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан және
пайдаланылған әдебиеттер тізіммінен тұрады.
1 БИЛІК ОРГАНДАРЫНДАҒЫ СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚ ҚЫЛМЫСТАРЫНА ҚҰҚЫҚТЫҚ
СИПАТТАМА
1.1 Сыбайлас жемқорлықтың пайда болу себептері
Нақты қойылмаған ережелер, шамадан тыс қадағалау және жан-жақты бақылау
лауазымды тұлғаларға шексіз билікті береді, парақорлық пен қоғамға тиесілі
материалдық құндылықтарды пайдалануда кең мүмкіндік береді. Кейбір елдерде
азаматтық қоғамның дамымауы – саяси партиялардың, қоғамдық ұйымдардың,
түрлі мүдделерді қорғайтын топтардың әлсіздігі мемлекеттік билікпен
теңесетін күш тәжірибе жүзінде жоқ дегенді білдіреді. Әкімгершілік билікке
ие болу оны теріс пайдалануға кең мүмкіндік береді, мейлі ол протекционизм
пішінінде, әлеуметтік жағдайларды заңсыз алу, жемқорлық және басқасы
болсын, бұл әкімгершілік биліктің бүкіл мазмұнынан шығады. Ол анонимділік,
бет-бейнесіздікпен үлесіп, қоғамдық өмірдің барлық салаларына өздігінше
әсер етіп, экономикалық билікпен тең өсіп, қоғам алдында өзекті болып
тұрған ақпараттарға ие болады. Бұл пікірдердің негізділігіне бүгінгі
ресейлік бизнестің көшбасшыларының бастапқыда жинақтаған капиталын жүзеге
асыру тәжірибесі дәлел. Ол ресурстарды бөлу және қайта бөлу, ресми
мемлекеттік экономика мен заңсыз жеке экономика субъектілері арасындағы
байланыс каналдарын пайдалану, жеке капитал субъектілерінің моральді-
этикалық және заңды қоғам нормаларын қаперге алмаудан туындайды. Сонымен
қатар жеке капиталдың жалған мемлекеттік қызметі, леквидтік емес қорларды
пайдалану, дұрыс жалға алмау, қайта сатып алу жүйесі, контрабанды,
валюталық операциялар, салықтан қашу және басқалары тағы бар. Жауапты
шенеуніктердің көмегімен жеке капитал бағаның либерализациясын, ваучерлі
жекешелендіруді, банктік желідегі заңсыз жолдарды да пайдаланды.
Еңбек жалақысы төмен болған кезде де сыбайлас жемқорлыққа берілу ниеті
арта түседі. Сол себепті шенеуніктердің басым бөлігінің мемлекеттік
қызметте қала беруіне өзінің қызметтік лауазымын теріс пайдалана беру болып
қала береді. Кезең-кезеңімен қолданылатын жемқорлыққа қарсы күреске
қарамастан, лауазымды құқық бұзушылықтарға қатысты қауіп өзінің қарама-
қайшы әрекеттерінің нәтжиесінде табатын материалдық артықшылықтарын
шенеунік кейінге тастай алмайды [1, 56б.].
Әрине, мемлекеттік қызметкерлерде жалақы артқан жағдайда парақорлық
белгілі бір деңгейде өзінің кейпі мен көлемін жоғалтуы ықтимал. Алайда,
айта кететін бір жәйт, жемқорлық және басқа да құқыққа қарсы әрекеттер тек
жалақының көлемімен ғана емес,сондай-ақ жұмыстан босатылған бойда табыс
көзінен айрылу жөніндегі үреймен жүреді. Дегенмен, аталмыш шенеунік бұл
уақыттағы ие болып жүрген экономикалық және әлеуметтік кепілдігі зейнетке
шыққанан кейін де жоғалтпайды. Басқа сөзбен айтқанда, шенеуніктің
экономикалық қаупі тек тұрақты жалақыны жоғалтумен ғана емес, сондай-ақ
қазіргі күн мен келешектегі әлеуметтік кепілдіктерді жоғалту қаупімен
байланысты болуы керек. Солардың қатарында мемлекеттің түрлі қорларға
(зейнетақылық, сақтандыру және т.б.) түсірген салымдарының жоққа ұшырауы
бар. Нәтижесінде мемлекеттік қызметтен босатылған шенеунік қайтадан өзінің
еңбек жолының басында болып, зейнеткерлік, сақтандыру және басқа әлеуметтік
есептері бойынша жоқтыққа ұшырайды. Мұндай шарттарда пара алу тек күмәнді
ғана емес, сонымен қатар экономикалық жағынан тиімсіз іс болмақ.
Жемқорлық экономикасының теориялық негіздері 1970-ші жылдары
неоинституционалды бағыттағы американ экономистерінің еңбектерінде пайда
болды. Олардың басты идеясы егер өмірдің түрлі экономикалық салаларын
мемлекеттік қадағалаумен байланысты рента болса, сыбайлас жемқорлық пайда
болып, асқына түсуде дегенге құрылды (экспортты-импортты шектеулер енгізу,
кәсіпорындар немесе салаларға субсидиялар мен салықтық жеңілдіктерді ұсыну,
бағаларды бақылау, түрлі валюталық курстардың саясаты, т.б.). Бұл жерде
төмен жалақы алатын шенеуніктер жемқорлыққа барынша қатты берілген. Кейінгі
эмпирикалық зерттеулер көрсеткеніндей, егер елде сыртқы сауда шектеулері
азайып, өнеркәсіптік саясат барлық кәсіпорындар мен салалар үшін тең
ұстанымдар бойынша құрылса, сонымен қатар шенеуніктер жалақысы сол мамандық
бойынша істейтін жеке сектордан жоғары болған жағдайларда жемқорлық
көлемдері төмендейді екен.
Қазіргі заманғы экономикалық ғылымда жемқорлықтың түрлі себептері
аталып көрсетіледі, одан экономикалық, институционалдық және әлеуметтік-
мәдени факторлары ерекше шығады.
Сыбайлас жемқорлықтың экономикалық себептері – бұл, бәрінен бұрын,
мемлекеттік қызметкерлер жалақысын төменділігі, сондай-ақ фирмалар мен
азаматтар қызметіне әсер етудің олардың жоғарғы өкілеттіліктері. Жемқорлық
барлық жерде көктеп-көгеруде, яғни шенеуніктердің белгілі бір дефициттік
құндылықтарды шешуде өкілеттіліктері кеңейе түседі. Әсіресе бұл дамушы және
өтпелі елдерде қатты байқалады, дегенмен, бұл дамыған елдерде де көзге
шалынады [2, 6б.]. Мәселен, АҚШ-та тұрмысы төмен отбасыларына тұрғын үй
беру жеңілдікті бағдарламасын жүзеге асыру барысында да сыбайлас жемқорлық
белгілері байқалған. Жемқорлықтың институционалды себептеріне мемлекеттік
мекемелердегі жұмыстың жабықтығы, есептілік жүйесі, заң шығармашылығы
жүйесіндегі ашықтықтың болмауы, мемлекеттегі кадрлар саясатының әлсіздігі
жатады. Бұлар синекурлардың кең тарауына және қызметкерлер жұмысының
нәтижесіне емес басқа мәселелеріне қарап, қызметтік өсуге әкеледі.
Жемқорлықтың әлеуметтік - мәдени себептеріне қоғамның деморализациясы,
ақпаратты толық көлемде алмауы, азаматтардың ұйымдаспауы, сондай-ақ билікке
қатысты қоғамдық бәсеңсіздіктік болуы жатады.
Фактордың үш тобы да әрекет ететін елдерде (бұл көбінесе дамушы және
социалистіктен кейінгі елдер) жемқорлық өте жоғарғы деңгейде. Ал, керісінше
батысеуропалық өркениетке бет бұрған елдерде бұл факторлар әлсіз түрде
туындап, жемқорлық та айтарлықтай төмен деңгейде.
Қадағалау жүйесінің сапалылығы ұстанымшыл мен агенттің арасында дау-
дамай туа ма, әлде жоқ па – соған байланысты. Шын мәнінде үкіметтің әрбір
клиентке қызмет көрсетуіне мүмкіндігі де, уақыты да жоқ, сол себепті ол
белгілі бір ережелерді тағайындап, бұл қызметтерді көрсетуді шенеуніктерге
жүктейді. Ұстанымшыл-үкіметке қарағанда, өз клиенттерін әлдеқайда жақсы
білетін агентт-шенеуніктер клиенттермен тиімдірек жұмыс істей алады.
Алайда, ұстанымшылға көптеген делдал агенттредің алдын-ала жазылған жұмысты
қай деңгейде орындайтынын тексеру бақылау қиын. Одан қалды шенеуніктер өз
қызметінің шынайы нәтижелерін жасыруы мүмкін. Агент-шенеуніктің шыншылдығы
толықтай бақылануы мүмкін болмағандықтан, қаншалықты шыншыл болатындығын
агенттің өзі шешеді. Бұл шешім оның өз өкілеттілігін оң немесе теріс
пайдаланғанына алатын сыйақысына байланысты. Мәселен, ресейлік салық
жүйесінде салық төлемшісінің ақысы оның жасырған салықтарды ашқан есебінен
түскен бюджет қаражатына байланысты емес. Осыдан жиі жағдайда салық
жинақтаушысы шынайы қызмет еткеннен гөрі пара алуға қызығушылық танытады.
Клиенттердің агент-шенеунікке заңсыз түрде сыйақы беруі түрлі
себептермен берілуі ықтимал. Азамат немесе фирма параны шенеунік тиісті
қызметін жедел көрсетуі, кезектен тыс өткізуі үшін беруі мүмкін
(жеделдеткіш пара). Алайда, бұдан да жиірек клиенттерге мемлекет ұсынып
отырғаннан әлдеқайда көбірек қызмет көрсетіліп, салық заңда көрсетілгеннен
кемдеу алынуы мақсатында шенеуніктерді сатып алады (тежеулеткіш пара).
Шенеунік ойдан алған себептермен кедергі келтіретін кездері де болады,
ондай жағдайда шенеунік ойына келгенін орындау үшін өз лауазымын
пайдаланбасын деп пара береді (жақсы қарым-қатынас орнату парасы).
Сыбайлас жемқорлықтың алдын алу үшін жауапты қызметкерлерге жоғары
жалақы тағайындап, олардың лауазымдық парызын бұзғаны болған жағдайында
жазаны қатаң тағайындау шарасы қолданылады. Алайда, көптеген
зерттеушілердің атап өтетініндей, көп жағдайларда мемлекеттік жалақы
ұстанымшыл парақорлардың (егер бұл ірі заңды бизнесмендер немесе мафия
басшылары болса) қаржылық мүмкіндігімен бәсекелестікке түсе алмайды.
Аггенттің тиісті жалақысы қажетті болып табылады, бірақ, бұл сыбайлас
жемқорлықтың адын алуға жеткіліксіз. Сондықтан ұстанымшыл – мемлекет
шыншыл әрекет танытқаны үшін жоғарғы қошеметтерді қосады (немесе
ауыстырады). Бұл дегеніміз, үкімет агенттерінің арампиғылдық танытпауы үшін
психологиялық кедергілер орнатады, мәселен, оқыту мен идеологиялық
насихаттау механизмі арқылы азаматтардың ар-ождандық деңгейін жоғарылатады.
Одан қалды, ұстанымшыл-үкімет клиенттермен тікелей байланыс орнатуды жөн
санайды (елді мекеннен шағым түсуі), бұл агент-шенеуніктердің әрекетін
бақылаудағы қосымша әрі маңызды құрал болып табыалды.
Осылайша агенттердің жалақысынан және олардың лауазымдарының кеңдігінен
агент-клиент қарым-қатынасы туындайды, ал агентті ұстанымшылдың
қаншалықты бақылайтынынан және клиенттің ұстанымшылға қаншалықты ықпал
ететіндігінен ұстанымшыл-агент қарым-қатынасы шығады [3, 5б.]. Ар-
ождандық нормалар бұл жүйеде барлық қарым-қатынас түрлеріне әсер етеді, ол
заңнан аттамауды талап етеді.
-Сессия басталған кезде сені оқытушылар әдейі құлататындай әсер пайда
болады, тіпті кейде пәнді толықтай беске біліп тұрсаң да, саған екі қойған
кездер де болады. Мұндай жағдайда профессормен не деп дауласасың? Кімге
барып шағымданасың? Мұнымен тіпті қалай күресуге болатынын да білмеймін.
-Білмеймін, мұндайды ешқашан естімеппін, өзім студент болсам да, пара
берген емеспін, өзім оқимын, егер екілік алсам, тиісті біліміме байланысты.
Мұның еш қорқатыны ждоқ, бесінші рет тапсырсам да, бәрібір дегеніме
жетермін. Егер дұрыс білім алғың келсе, дұрыс ЖОО-на ауысқаның жөн. Онда
сыбайлас жемқорлықтың гүлденіп жатпағаны анық.
-Мұндай оқытушылар болатынымен келіспеуім мүмкін емес, олар өздерінің
пайдасы үшін жұмыс істейді. Ештеңеге үйретіп қарқ қылмайды. Мен үш жыл бойы
оқысам да, өз мамандығым бойынша жөнді ештеңе білмеймін, енді ауысқым келіп
жүр.
-Сыбайлас жемқорлық мәңгі жасайды. Бұл мәңгілікке аты өшпейтін түсінік.
Иә, университет ерекше білімді бере алмайды, сондықтан берер кеңес: арнайы
әдебиетті алып, өздеріңіз оқып, үйреніңіздер немесе сырттай бөлімге ауысып,
мамандық бойынша мамандық іздеп көріңіз, ал, сессияны үштікке тапсырсаңыз,
100 пайызда тапсырсаңыз да, бүгінде, шынын айтқанда, дипломға қарап жатқан
ешкім жоқ.
1.2 Сыбайлас жемқорлықтың криминалогиялық сипаттамасы
Сыбайлас жемқорлыққа байланысты қылмыстармен күрес жүргізу барысында
құқық қорғау органдары өзара бірлесе отырып қызмет атқарады.
Сыбайлас жемқорлық қылмыстарының өзекті мәселелерінің бірі болып жеке
азаматтарға және мемлекетке үлкен шығын алып келуі. Мемлекетімізде сыбайлас
жемқорлық құқық көбінесе инвестицияда, бюджет қаражаттарын пайдалануда,
мемлекеттік және мемлекеттік емес зейнетақы қорларында, жекешелендіруде
мемлекетік ресурстарды пайдаланудың жекелеген салаларында, газ, мұнай
өндіретін өндірістіктің кейбір объектілерінде, бидай кешені мен несие-
қаржылық және банкілік операцияларының аясында жоқ емес.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің құқықтық негіздері Қызылорда да
пайда болып, дамуда. Қазақстан қоғамындағы болып жатқан құбылыстар сыбайлас
жемқорлыққа қарсы тұратын іс-шаралармен қамтылуда.
Бұл құбылыстың сипаты және де оның басқа қылмыстың түрлерімен
байланысының дамуы, оған тек аса назар аударуды ғана емес, сондай-ақ нақты
саяси бағыттың болуда маңызды.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес алдағы уақытта мемлекеттегі
демократиялық дамудың жүзеге асырылуымен бірдей атқарылады. Сондықтан да
сыбайлас жемқорлықпен күресудің мемлекет бағдарламасындағы 2030 жылға
дейінгі Қазақстанның даму стратегиясы мен 2005 жылы Қазақстан
Республикасының Ұлттық қауіпсіздігінің стратегиясынан бастау алады деуге
болады.
Жемқорлыққа қарсы күрес ─ бұл анық әділеттілікті орната алмайды,
айқын басқару жүйесі жемқорлыққа қарсы стратегия биліктің негізінен
құралған.
Көптеген ұсынылып отырған шаралар жемқорлықтың пайда болуы емес,
оның пайда болуына қарсылық көрсетумен байланысты. Бір ғана
қоғамдық ізге түсу шаралары сыбайлас жемқорлықты жоюға әсерін
тигізе алмайды, онымен күрес тек криминалды емес, сондай-ақ
әлеуметтік болу керек, және де бұл мемлекет пен қоғам бірігіп
шешетін жүйелі проблема болып табылады.
Сонымен қатар мынаны ескеру қажет:
- Құқық қорғау органдарының ұйымдасқан қылмыс пен оның құрамының
алдын алудың кадрлық, техникалық және жедел – тактикалық дайындығының
төмендігі;
- Саяси элитаның бөлігін криминалдау;
- Сыбайлас жемқорлыққа жаппай қарсы тұра алмауға әкеп соқтыратын,
халықтың құқық санасының төмендігі;
- Сыбайлас жемқорлықтың өзіне тән ТМД елдеріне тән сипатына жатады.
Жемқорлыққа қарсы күрес қатынастарын реттейтін негізгі нормативтік акт
Қазақстан Республикасының Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы Заңы
болып табылады. Көрсетілген заңның бесінші бабында жемқорлыққа қарсы күрес
қағидалары көрсетілген. Ең біріншісі барлық азаматтар заңның және соттың
алдында теңдігі туралы айтылған. Бұл еліміздің Конституциясының 14-бабында
негізделген [4]. Осы қағидалар Қазақстан Республикасының Президентінің
Қазақстан халқына Жолдауында пара алғандарды ғана емес, сонымен қатар пара
берушілерді де жазалау туралы айтылған. Шартты жою үшін жағдайдың туындауы,
шенеунік жеке тұлғаны таңдай алады, ол заңсыз әрекеттерді орындау үшін.
Мемлекеттің регламенті толық және түсінікті. Заңға сәйкес жасалған,
Жемқорлықты жасауға қарсы, теріс істерге өзінің лауазымын пайдалану қарсы
құқық. Нақты сұрақтарды шешуге мүмкіндік бар, Мемлекеттік және қоғамдық
басқарудың басшы тұтқасы.
Заңда мемлекеттік аппараттың нақты белгілері көрсетілген. Кадрлық
жұмыс және соған қатысты сұрақтарды шешу, жеке тұланың және заңды тұлғаға
қатысты сұрақтарға жауап заңда көрсетілген. Қағиданың орындалуын, ерте
қабылданған нормативтік актілерді Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың 2005 жылдың 14
сәуір айында қол қойған Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресті күшейту,
мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдар қызметіндегі тәртіп пен
реттілікті нығайту жөніндегі шаралары туралы Жарлығында айтылған.
Қазақстан Республикасындағы заң шығарушылықтың дамуы Қазақстан
Республикасының мемлекеттік қызметі бойынша облыстарда, Астана және Алматы
қаласында тәртіптік кеңестер құру көзделген. Берілген жағдайлар
мемлекеттік қызметшілердің бақылауын күшейтеді.
Осы Жарлыққа сәйкес 2006-2010 жылдар аралығындағы сыбайлас жемқорлықпен
күрес туралы мемлекеттік бағдарлама бойынша азаматтардың құқық
бұзушылығын жойып, сыбайлас жемқорлыққа қарсы жұмыстар атқарылуда, 2005
жылдың желтоқсан айындағы Қазақстан Республикасының Президентінің Жарлығына
сәйкес сыбайлас жемқорлықпен күрестің бірден бір қағидасы жеке тұлғалар мен
заңды тұлғалардың құқықтарын қорғау және әлеуметтік-экономикалық және
құқықтық ұйымдастырушылық, басқарушылық жүйесінде жеке тұлғалар мен заңды
тұлғалардың бұзылған құқықтарын қалпына келтіру болып табылады.
Егемен Қазақстан Республикасы тарихи дамудың жаңа сатысына қадам басып,
нарықтық қатынастарға негізделген жаңа экономикалық жүйе құру үстінде.
Реформалар барысында қоғамның мүлік иеленуі жағынан жіктелуі, жұмыссыздық,
қылмыстың өсуі тәрізді әлеуметтік, экономикалық және құқықтық сипаттағы
елеулі келеңсіздіктер өріс алып отыр. Қоғам дамыған сайын оның ішіндегі
құбылыстар да күрделене беретіні анық. Сол құбылыстар қатарындағы күрделісі
де, қауіптісі де қылмыс. Қылмыстылық ұйымдасқан және кәсіпқой сипат алуда.
Қоғамды қылмыстың шұғыл меңдеуі шиеленіскен сипат алса, бұл мемлекет
негіздеріне қауіп төндіріп, өркениетті жолмен нарыққа көшу мүмкіндігіне
күмән туғызады.
Қазақстан Республикасы Конституцияның 1-ші бабында “Қазақстан
Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет
ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы - адам және адамның өмірі,
құқықтары мен бостандықтары” делінген [5].
Қылмыстылықты және оны тудыратын себептерге тоқталмай құқықтық мемлекет
құру мүмкін емес.
Сонымен қатар, жасырын жасалатын қылмыстардың қатары өсуде. Қазақстан
Республикасында жалпы қылмыстардың саны әлі де болса азайған жоқ. ҚР Бас
прокуратурасының Құқықтық статистика және арнайы есепке алу жөніндегі
комитетінің мәліметтеріне жүгінсек, Қазақстанда 2006 жылы - 150790, 2007
жылы - 152168, 2008 жылы – 135151, 2009 жылы – 138980 қылмыс
жасалғандығын байқауға болады [2, 6б.].
Мемлекетімізде сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес мемлекеттік саясаттың
негізгі басымдықтарының бірі болып белгіленеді. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы
күрес туралы Заңының қабылдануы, оны жүзеге асыруға бағытталған
мемлекеттік бағдарламалардың жұмыс жасауы – сыбайлас жемқорлыққа қарсы
күресте жаңа бағыт берді.
Мемлекеттік органдарға, құқық қорғау, қадағалау органдарына, басқа да
құрылымдарға жаңа міндеттер жүктелді.
Қоғам алдымен мемлекеттік қызметкер елінің барлық күш – жігерін ,
білімі мен тәжірибесін өзі атқаратын кәсіби ісіне, қызметіне жұмсайтынына,
өзінің Отаны – Қазақстан Республикасына да адал да қалтықсық қызмет ететіне
сенім білдіреді. Дегенмен, осындай зор сенімді аяқ асты етіп, алтын көрсе
жолдан тайып, біреудің ала жібін аттап жататын, қызмет бабын пайдаланып,
мемлекет байлығы мен халықтың игілігіне қол сұғатын мемлекеттік
қызметкерлер де аз емес.
Мемлекеттік билік пен жергілікті өзін - өзі басқару органдарында
мұндай теріс жолға түскен қызметкерлер белгілі бір дәрежеде қоғамға қауіп
төндіреді, мемлекетте сыбайлас жемқорлыққа жол берілген жерде адамның
конституциялық құқықтары бұзылуда. Сыбайлас жемқорлықпен күресте қылмыстық
қуғын – сүргін шараларын күшейтуге әкеліп тіреуге болмайтыны анық. Бұл
кезде түсінік жұмыстарын жүргізудің, ондай кеселдің алдын алу шараларын кең
ауқымда жүргізудің маңызы зор. Өйткені ондай қылмыс жасайтындар өзіміздің
ортада жүр. Олар өздерінің қызмет бабын өз пайдаларына асыра пайдаланады.
Еліміздің президенті Н.Ә.Назарбаевтың 1998 жылғы 2 шілдедегі № 267-1
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы Заңының 1 – бабына сәйкес: Бұл
Заң азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауға , сыбайлас жемқорлық
көріністерінен туындайтын қауіп–қатерден Қазақстан Республикасының ұлттық
қауіпсіздігін қамтамасыз етуге, сыбайлас жемқорлыққа байланысты құқық
бұзушылықтың алдын алу, анықтау, олардың жолын кесу және ашу, олардың
зардаптарын жою және кінәлілерді жауапқа тарту арқылы мемлекеттік
міндеттерді атқаратын лауазымды және басқа да адамдардың, сондай – ақ
оларға теңестірілген адамдардың тиімді қызметін қамтамасыз етуге
бағытталған және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің негізгі принциптерін
айқындап, сыбайлас жемқорлыққа байланысты құқық бұзушылықтың түрлерін,
сондай – ақ жауаптылықтың пайда болу жағдайларын белгілейді [4].
Осы заңда мемлекеттік міндеттер, лауазымды адамдар, жауапты мемлекеттік
қызмет атқаратын тұлғалар, сыбайлас жемқорлыққа байланысты құқық бұзушылық
субъектілеріне заңды қолдану аясы, оның негізгі мүдделері, осы күресте
жүзеге асырушы органдар, мемлекеттік міндеттерді атқаруға үміткер
адамдарға қойылатын арнайы талап және тағы басқа жеке және заңды
тұлғалардың осы заңға сәйкес құқықтары мен міндеттерін толық қолдану тәсілі
көрсетілсе де, мемлекеттік органдарда парақорлық пен заңсыздық шаралары
орын алуда.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің негізгі принциптері:
- барлық адамдардың заң мен сот алдындағы теңдігі;
- мемлекеттік органдардың қызметін анық құқықтық регламенттеуі
және мұндай қызметтің заңдылығы мен жариялылығын, оған
мемлекеттік және қоғамдық бақылауды қамтамасыз ету;
- мемлекеттік ақпараттың құрылымдарын, кадр жұмысын жеке және
заңды тұлғалардың құқықтары мен мүдделерін қорғайтын мәселелерді
щещу рәсімдерін жетілдіру;
- жеке және заңды тұлғалардың құқықтары мен заңды мүдделерін,
сондай – ақ мемлекеттің заңды әлеуметтік – экономикалық, саяси
құқықтық ұйымдық – басқару жүйелерін қорғаудың басымдығы;
- ҚР Конституциясы 39 – бабының 1 – тармағына сәйкес лауазымды
адамдар мен мемлекеттік міндеттерді атқаруға уәкілдік берілген
басқа да адамдардың, құқықтары мен бостандықтарын шектеуге жол
берілуін тану;
- Жеке және заңды тұлғалардың бұзылған құқықтары мен заңды
мүдделерін қалпына келтіру, сыбайлас жемқорлықпен құқық
бұзушылықтың зиянды зардаптарын жою үшін және олардың алдын алу;
- Сыбайлас жемқорлықпен құқық бұзушылыққа қарсы күресте жәрдем
жасайтын азаматтардың жеке басының қауіпсіздігін қамтамасыз ету;
- Мемлекеттік міндеттерді атқаруға уәкілдік берілген адамдармен
соларға теңестірілген адамдардың құқықтары мен заңды мүдделерін
мемлекеттің қорғауы, аталған адамдар мен олардың отбасыларына
лайықты тұрмыс деңгейін қамтамасыз ететін жалақы мен жеңілдіктер
белгілеу;
- Осындай қызметті жүзеге асыратын заңды және жеке тұлғаларға
кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеуге өкілеттік берілуін
болдырмау, сондай –ақ оған бақылау жасау;
- Сыбайлас жемқорлыққа байланысты қылмыстарды анықтау, ашу, жолын
кесу және олардың алдын алу мақсатында жедел – іздестіру қызметі
мен өзге қызметтерді жүзеге асыру, сондай – ақ заңда белгіленген
тәртіппен заңға қайшы жолмен тапқан ақша қаражаты мен өзге де
мүлікті заңдастыруға жол берсмеу мақсатында арнайы қаржылық
бақылау шараларын қолдану;
- Осы заңның 3-бабының 1-3-тармақтарында аталған адамдар үшін
кәсіпкерлік жүргізуші субъектілерді басқару органдарында ақы
төленетін қызметтер атқаруға тиым салуды белгілеу негізінде
жүзеге асырылады.
Бұл қауіпті кесапатты жоюдағы күресте қылмыстық жаза маңызды мәселеге
айналуда. Өйткені, сыбайлас жемқорлық көрінісі құбылмалы, міндетті түрде
және тез жаңа түрге өзгеріп отырады [5].
Жоғарыда айтқандай, тергеушiнiң тергеу epeкeттepiн жүргiзгенде алдына
қоятын негiзгi мақсаты - осы тергеу әрекeтін жургiзу аркылы неғұрлым көп
және құнды делелдемелер жинау, осы айтылғанмен тергеу ерекетiнiң
нәтижелiгiн арттыру. Ал ендi осы мақсатқа жету үшiн әр тергеу epeкeтiн
жургiзгеңде тергеушi нақтылы туындап тұрған тергеу ситуациясына орай
қолайлы, тиiмдi әдicтер, заңға сыйымды айла-әрекеттер қолдану арқылы
объективтi және толық дәлелдемелер алуға тырысуы керек. Miнe, осындай
тергеу әpeкeтін жүргiзгенде қолданылатын әдiс-айланы тактикалық тәсiл
деймiз. Әрине, ақылға салмай,кез келген тәсiлдердi қолдана беруге болмайды.
Coндықтaн қолданатын тактикалык тәсiлдер белгiлi бiр талаптарға сай болу
керек. Тактикалық тәсiлдерге койылатын негiзгi талап – оның заңға қайшы
келмеуi, жеке адамның не заң тұлғаларының құқын бұзбауы және жалпы
моральдық, этикалық қағидаларrа сай болуы [3].
Тергеу үстiнде осыңдай тұpaқты қатынаспен бiрге, көбiнесе жеңiл
кылмыстардыы тергегенде, эпизодтық былайша айтқаңда, бiр жолғы қарым-
қaтынаc та қалыптасуы мүмкін. Мысалы, қылмыстық заңға суйенiп тергеушi
істің, кейбiр мен-жайларын жедел-iздестiру жумыстарын жургiзу арқылы
анықтап беру женiңде осы opraнғa нусқау бередi. Айталық, қылмысқа сезiктi
адамның турмыс жағдайын, кіммен қарым-қатынаста екeндігін, кiмдiкiне және
қай жерлерге жиi баратындығын, тағы да басқа мелiметтердi жинап беру жедел-
iздестiру органдарының кызметкерлерiне тапсырылады. Осымен қатар тергеушi
кейбiр курделi тергеу әpeкeттepiн өткiзуге көмек беру ушiн жедел
iздестiрушi органның кызметкерлерiн шакырып, тергеу әрекетін өткiзу үстiнде
оларға арнайы тапсырмалар бередi.
Ұсталуға тиiстi күдiк тудырушының жеке басын зерттегенде қылмыс жасаған
кездегi оның әpeкeтінің каншалыкты қатыгездiгi, қауiптiлiгi, оның бойыңда
каруының бар-жоқтығы, бурын ауыр қылмыс жасаған не жасамағандығы, сондай-ақ
бұған дейiн милиция қызметкерлерiне қарулы қарсылық көрсеткен жоқ па екен,
дәл қазiр оның осындай әрекетке баруы мүмкін бе, мінe осы меселелердiң берi
егжей-тегжейлi зерттеледi. Осыган қоса, оның күнделiктi тұрмыс-тiршiлiгi,
өмip салты, мiнез кұлқы, уакытын қайда, қалай өткiзетiнi, әдетте, кайда,
калай жүріп баратыны, кылмыстық байланысы, т.б. тексерiледi [6, 16б.].
Аталған әрекеттер ұстау кезiнде қылмыскердiң калай әрекет eтетінің дәл
болжап, соған орай тиiмдi қимыл жасау, яғни жедел топтың әрекет мәнерін
дұрыс жоспарлау, ұсталатын жер мен ұстау уакытын дұрыс белгiлеу, тиiмдi
тактикалық әдiстi әрекеттеу, жедел топтың caндық құрамын дәл аныктау үшiн
кажет.
Көптеген сыбайластықтың пайда болуы пара алу және берумен байланысты.
Осыған байланысты пара алу сараланған белгілермен сипатталады:
- ҚР мемлекеттік қызметін атқаратын тұлға немесе оның субъектісі және
де жергілікті басқару органының басшысымен;
- Алдын ала сөз байласқан немесе ұйымдасқан топпен;
- Бірнеше рет;
- Параны қорқытып алушылықпен;
- Ірі мөлшерде.
Сонымен қатар, пара алу сараланған белгілеріне лауазымды тұлғаның
заңсыз әрекеттерді (әрекетсіздікті) жасауы да жатады.
Сыбайлас жемқорлық пен пара алу қылмыстарының объектісі, субъектісі,
жасалу тәсілі бір болуына байланысты бір криминалистикалық методика
пайдаланылады.
Соңғы жылдары қоғамымызда өмірдің әлеуметтік – экономикалық шарттарының
бұзұлуына байланысты сыбайлас жемқорлық қылмыстарының саны күрт өсіп кетті.
Мемлекеттік қызмет агенттігі баспасөз қызметінің хабарлауынша, елімізде
шенеуніктер армиясы бір жылда мемлекеттік қызмет және сыбайлас жемқорлық
туралы заңнамаларды өрескел бұзып, 18 мыңнан астам құқық бұзушылық
әрекеттерге барған. Билік қолда тұрғанда көн етікті қоншынан басып, ел
игілігін қарқып қалуға тырысатындардың адымын аштырмау мақсатында құзырлы
органның аумақтық басқармалары жыл ішінде орталық және жергілікті
мемлекеттік органдардың жұмысына 3728 рет тексерулер жүргізілген. Кезекті
және арыз, шағымдар бойынша жүргізілгег тексерулер нәтижесінде, 1119
мемлекеттік қызметкер әкімшілік шараларға тартылады. Бұл 2005 жылдың
сәйкес мерзімімен салыстырғанда екі есеге көп. Құзырлы органның
жұмсақтығынан болар, бар – жоғы 17 қызметкер ғана жылы орнымен қоштасқан.
Аймақтағы тәртіптік кеңестердің шешімімен 1503 лауазым иесі ғана тәртіптік
жауапкершілікке тартылған [6, 16б.].
Бүгінгі таңда сыбайлас жемқорлық қылмысына ұқсас қылмыстардың көбі
латентті қылмыстардың санына жатады, яғни қылмыстық топтар
мамандандырылған, біздің заңдылығымыз дамымыған, халықтың пара беруге
шыдамдылығы, қылмыстық жолмен табылған ірі ақша соммасын иеленетін
тұлғалармен мемлекеттік қызметкерлердің тығыз байланысы мемлекеттерде
сыбайлас жемқорлық қылмыстарының көбеюіне алып келеді.
Сыбайлас жемқорлық қылмыстары көбіне ұйымдасқан сипатқа ие. Мұндай
қылмыстарды ашу өте қиын. Өйткені сыбайлас жемқорлық қылмыстарын жасап
отырған және соған жол беріп тұрған тұлға да қылмыстық жауаптылыққа
тартылады. Бұлардың екеуі де қылмыстық әрекетін жасарын ұстауға мүдделі,
сондықтан тергеу әрекетіне әртүрлі нысанда қарсылық білдіреді: куәнің
қатысуынсыз жүзеге асырады.; қылмыстың іздерін жояды; ал егер құқыққа қайшы
әрекеті анықталса, жалған жауап береді, қатысушыларды айтпайды; қылмысты
бұрыс бағыттау үшін қатысушы мен куәлерді қорқыту арқылы дәлелдемелерді
бұрмалауға тырысады. Аталған факторлар сыбайлас жемқорлығымен байланысты
қылмыстарды ашуға, анықтауға, тергеу әрекеттерін жүргізуге қиындық
туғызады.
Сыбайлас жемқорлық қылмысының криминалистикалықметодикасының
ерекшелігіне негізделе отырып, криминалистикалық спиаттың негізгі
элементтерін атап өткен жөн:
- сыбайлас жемқорлықтың пайда болуы және оның субъектісі туралы
мәлімет;
- қылмысты жасау орны, шарты, және жағдайдың ерекшеліктері;
- қылмысты жасау тәсілі және жүзеге асырудың типтік салдары [4].
2 БИЛІК ОРГАНДАРЫНДАҒЫ СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚ ҚЫЛМЫСТАРЫНА БАЙЛАНЫСТЫ КҮРЕС
МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1 Сыбайлас жемқорлық қылмыстарының елдің дамуына тигізетін әсері
Сыбайлас жемқорлық әдетте күшті әрі зиянды жағынан кез-келген елдің
экономикалық және әлеуметтік дамуына әсерін тигізеді.
Бәрінен бұрын сыбайлас жемқорлықтың тигізетін экономикалық зардабы ол
мемлекеттің макроэкономикалық саясатын жүзеге асыруға кедергі
келтіретіндігімен байланысты. Басқару жүйесінің төменгі және орта
буындарындағы жемқорлықтың нәтижесінде орталық үкіметтің елдің
экономикасына қатысты нақты істер жағдайы туралы ақпарат алуы тоқтап, алға
қойған мақсаттарының жүзеге асырылуына қол жеткізе алмайды.
Сыбайлас жемқорлық мемлекеттік шешімдердің себептерін айтарлықтай
бұзады. Жемқорлыққа бас ұрған саясаткерлер мен шенеуніктер мемлекеттік
ресурстарды қатаң бақылау болмайтын және параны талап етуге мүмкіндігі мол
жерге бағыттауға тырысады. Олар мектеп оқулықтарын шығару және мұғалімдер
жалақысын көтерудің орнына, әскери ұшақтарды шығару немесе басқа ірі
инвестициялық жобалардың өндірісін қаржыландыруға жақын. Мынандай анекдотты
мысалы бар, 1975 жылы Нигерияда жақсы сатып алынған үкімет шетелде үлкен
көлемді цементке тапсырыс жасады. Ал, шын мәнінде оның шығарылу
мүмкіндіктері барлық Батыс Еуропа мен КСРО елдерінен асып түсетін еді.
Салыстырмалы еларалық зерттеулер дәлелдегеніндей, жемқорлық мемлекеттік
шығындар құрылымын қатты өзгертеді: жемқорлыққа бет бұрған үкіметтер
жемқорлыққа бой бермейтіндерге қарағанда, білім мен денсаулық салаларына
айтарлықтай аз қаражат бөледі. [7, 78б.].
Сыбайлас жемқорлықтың экономикалық зардабының басты жағымсыз белгісі
кәсіпкерлер арасында шығындардың (әсіресе, пара сұраушылардың алдында ұсақ
фирмалар әлсіздік танытады) өсуі болып табылады. Осылайша социалистіктен
кейінгі елдердегі бизнестің даму қиыншылықтары шенеуніктердің көп жағдайда
кәсіпкерлердің пара беруге мәжбүр ететіндігімен байланысты, бұл уақыт өте
келе қосымша салыс салымына айналады. Егер кәсіпкер ақ пейілді әрі пара
бермейтін болғанымен, ол жемқорлықтың кесапатына тап болады. Өйткені,
парақорлықты дәметкен мемлекеттік шенеуніктермен тілдесуге мәжбүр.
Сондай-ақ іскерлік құжаттарды тіркеу кезінде жемқорлық және бюрократтық
сарсаңға салады, бұл инвестицияларға кедергісін тигізеді (әсіресе,
шетелдік). Ақыр соңында экономикалық өсім де тежеуілдейді. Мәселен, 1990-шы
жылдары американ экономисі Паоло Мауро шығарған үлгі бюрократияның
тиімділігі (Transparency International санаған жемқорлықты қабылдау
индексіне жуықтап шығарылған индекс) елдің экономикалық өсімін 2,4 ұпайға,
шамамен 0,5 пайызға төмендетеді деген болжама қорытындысын жасады. Басқа
американ экономисі Шан-Чин-Вайдың есептеулерінше, жемқорлық индексінің бір
ұпайға артуы (он ұпайлық шәкіл бойынша) тікелей шетел инвестицияларының 0,9
пайызға төмендеуіне әкеп соқтырады екен. Дегенмен, жемқорлық индекстерін
қарастырған кезде бұрын аталып өткендей, жемқорлық деңгейі мен экономикалық
даму деңгейі арасында нақты теріс корреляция жоқ, бұл байланыс тек көптеген
шектеулері бар жалпы заңдылық ретінде байқалады [7, 46б.].
Сыбайлас жемқорлықтың әлеуметтік жағымсыз нәтижелеріне келетін болсақ,
ол жалпымен танылғандай, әділсіздікке жетелейді – фирмалар әділ емес
бәсекелестіктің ізін қуып, азаматтардың табыстары қайта есептеліп жатады.
Мұның мәнісі, ең ірі параны кез-келген тиімді заңды фирма немесе тіпті
қылмыстық ұйым бере алмайды. Нәтижесінде, заңмен жүретін азаматтардың
табыстары төмендеп, пара берушілер мен пара алушылардың табыстары өседі.
Жемқорлық салық жинау жүйесінде тым қауіпті болып табылады, көп жағдайда
ауқатты азаматтар салықтан шеттетіліп, олардың жүгі кедей азаматтардың
мойнына артылып жатады.
Жемқорлыққа бой ұрған тәртіптер ешқашан азаматтардың қолдауына ие
болмайды, сондықтан олар саяси тұрғысынан алғанда тұрақсыз. 1991 жылы
кеңестік құрылымның оңай жеңіліске ұшырауының бірден-бір себебі, кеңестік
тізімдеме толықтай жемқорлықтың шырмауына оранған қауымдастық болатын.
Сондықтан ол КСРО-ның қарапайым тұрғындары тарапынан ызаға ие болды.
Алайда, кеңестік заманнан кейін Ресейде жемқорлық деңгейі бұрыннан күшейе
түскендіктен, көптеген ресейліктердің алдында Б.Н.Ельциннің беделі де
төмендеді.
Жемқорлық туралы пікір-таласқа қатысушылардың пікірінше, жемқорлықтың
тек жағымсыз ғана емес, сонымен қатар жағымды да салдары бар. Мысалы, КСРО
құлаған алғашқы жылдары егер шенеуніктерге пара алуға мүмкіндік берсе, олар
белсене түрде жұмыс істеп, жемқорлық кәсіпкерлерге бюрократтық қақпандарды
айналып өтуге жол ашады деген пікірлер де тарап жатты.
Жемқорлықты жарылқау концепциясы ескермейтін бір жәйт, бақылаудың
жоқтығы, бұған жемқорлыққа тап болған қоғамда саясаткерлер мен шенеунік-
бюрократтар ие болады. Олар нұсқауларды өз ойынша бұрмалап, құрастыра
алады. Мұндай жағдайда қызметті бұдан да тиімді ету мақсатынан бөлек,
сыбайлас жемқорлық нұсқаулар санын көбейтудің стимулы болып табылады. Басқа
сөзбен айтқанда, пара алушылар жаңа кедергілерді әдейі жасап, оларды
жеңуге көмектесу үшін қосымша ақыны талап етеді.
Жемқорлықтың апологеттері тағы бір дәлелдейтіні, парақорлық
бюрократтық құжаттарды жинау және өңдеуге кететін уақытты қысқарта алады.
Бірақ, паралар канцелярлық жұмыс жылдамдығын міндетті түрде жеделдетпейді.
Мәселен, Үндістанда жоғарғы дәрежелі мемлекеттік қызметкерлер мынандай
жолмен пара алады: олар пара берушіге оның құжаттардың жедел өңделуіне уәде
бермейді, алайда, оның бәсекелестік компанияларының құжаттарының өңделу
процестерін тежелдете түсуге сөз береді.
Жемқорлық экономиканың дамуы жолында ынталандырма болып табылатындығы
туралы дәйек тің қауіптісі сол, ол заңдылық пен құқық тәртібін бұзады.
Кейбір отандық криминологтар айтқанындай, 1990-шы жылдардың басында
кеңестік заманнан кейінгі Ресейде жақсы оймен қызметтік өкілеттілігін
теріс пайдаланғаны үшін жазаға тарту уақытша тоқтатылған, мұның нәтижесінде
бюрократтық парақорлық өсіп, экономикалық дағдарыс күшейе түскен [8, 34б.].
Қарап отырсаңыз, бұл да қиын болып па, деген ой келеді. Сыйлықты бер де
– сонымен іс те бітті. Біреуіне пайдалы, екіншісіне қуанышты жағдай, мұның
заңға не қатысы бар? Сөйтсек, заңға қатысы бар екен және өте тығыз
байланысты. Соның ішінде Қылмыстық Кодекске.
Бұл қаншалықты күтпегендей болып көрінгенімен, дегенмен, сый тарту –
бұл келісім жасаудың бір түрі. Яғни құқық қатынастары категориясын
қадағалайтын нормалар оған да қатысты екен. Сый беру толықты заң актісі
болып табылатындығы Азаматтық кодексте айтылған, бұл тақырыпқа онда бір
арнайы бөлім бөлінген.
Сый беру өзінің мәнін жоғалтпайтын басты шарт, ол – пайда жасауға
тырыспаушылығында. Бір жақ (сый тартушы) заңның 13-бабында айтылғандай,
екінші жаққа (сый алушыға) меншікке зат немесе өзіне не үшінші тұлғаға
қатысты мүліктік құқықты береді, я болмаса, бұл тұлғаны өзі немесе үшінші
тұлға алдындағы мүліктік міндеттемеден босатады. Жауапты алғыстың кез-
келген пішіні келісімді және оған арналған құжаттарды жарамсыз етеді.
Мәселен, белгіленбеген затты сыйлау туралы уәде бергенмен тең немесе
келешекте сыйлау, немесе сыйлық берушінің өлімінен кейін бір мүлікті беру
шешімі сияқты. Ал, сый берушінің себептері мен итермелеген сезімдері
келісімнің заңдылығына өз әсерін тигізбейді.
Сый беру – тек пайда күтпейтін ғана емес, сондай-ақ өзара келісімді
көздейтін екіжақты келісім-шарт. Сыйлықты алушы сыйдан бас тарту құқығына
ие, сонда сый берудің жазба түрдегі келісім-шартына сәйкес сый беруші
шығынға ұшыраса, оның өтелуін талап ете алады [6, 16б.].
Мұндағы орнауы мүмкін сауал мынау: әңгіме сый туралы болып отырғанда
жазбаша түрдің бұған не қатысы бар? Әрине, егер бұл жерде мұнда басты
сыйлықтың бағасы емес, бастысы – көңіл бөлу дегендей, белгілі бір құнсыз
нәрсе айтылып отырса, онда акциялардың жазбаша түрдегі тіркелуі жайында
айту күлкілі жәйт. Бірақ, біз бен сіздің назарымыз – сыйлықтар болып отыр,
сондықтан мұнда заңды айналып өте алмаймыз.
Мәселен, мүлік сыйға тартылуда делік. Мұндай акт тек жабзаша түрде
жүргізіліп қана қоймай, әділет мекемесінде де тіркеуден өтуі тиіс.
Келісімнің нотариальді құжаттамасы міндетті емес. Бұл үшін сый беруші
тарапынан үшінші тұлғаны тартып, оған сенімхат берсе жеткілікті.
Сый беру келісім-шартын жасаудың еш ұяты жоқ. Бұл бюрократтық акті
емес, бұл жақтар арасында туындауы мүмкін түсініспеушіліктердің алдын
алады. Мысалы, егер сый алушы заңда қарастырылған мынандай әрекеттерді
жасаса, сыйды қайтадан қайтаруға болады: сый берушінің немесе оның отбасы
мүшелерінің өміріне қауіп төндіру, қасақана дене жарақаттарын тигізу.
Келісім-шартсыз мұны істеу мүмкін еместігі түсінікті.
Егер сыйдың, мысалы, пәтер, үй, саяжай немесе автокөлік болсын, жаңа
иесі зұлымдық танытып пайдаланса, сыйды қайтаруға болады. Мұнда да басты
құжат сый тарту келісім-шарты болады.
Егер сый тартушы сыйды кәсіпкерлік қызметінің қаражатына алып,
банкроттық туралы заңды бұзған жеке кәсіпкер немесе заңды тұлға болса, онда
сот арқылы мүдделі тұлға сыйды жоққа шығаруға болады.
Сыйға тартылған жылқының тісіне қарамайды деген мақал біздің
заманымызда ескірген секілді. Өйткені, бүгінде сыйға тартылған тіпті
жылқы үшін де ақы төлеу керек. Мұрагерлік немесе сыйға тарту тәртібінде
өтетін мүліктен алынатын салық туралы заңда (№196-ФЗ, 30.12.01 ж.) бұл
жөнінен толық жауаптар беріледі. Салық ставкасы мүлік құнына және сыйды
алатын адамға да байланысты. Егер сыйлықта (пайдаланымда болған тұрғын үй,
автокөлік, басқа мүлік) бекітілген бағасы болмаса, онда коммуналдық
шаруашылық органдарына хабарласып, сарапшыға немесе сақтандыру агентіне
жолығуға болады.
Қуанышты деректі салық органдарынан жасыру ойына бой алдырмаған жөн:
себебі, келісім-шартты нотариус бес күннің ішінде бұл туралы хабарлауы
тиіс. Тек салық төленгеннен кейін (тиісті мәлімдеме арыз беріледі), иесі
сыйлықты өзінің көздегеніндей пайдалана алады.
Тұрғын үйлер (пәтерлер), ТЖК пай жинақтары сияқты сыйлар ерлі-
зайыптылардың бірінен екіншісіне егер келісім жасалған күні сый берушімен
бірге тұрған болса, онда бұл мүлік салықтан босатылады. Егер сыйлық ұйымнан
берілсе, оған да салық төленбейді. Бірақ, мұнда ескерер бір жәйт, егер
сыйлықтың бағасы минимумнан (12 айлық есептік көрсеткіші) асатын болса,
оның айырмашылығы қосымша құн салығын шегеру мақсатында сый алушының табыс
кқрсеткішіне қосылуы керек. Сыйлыққа заттарды да, мүліктік құқықты да
беруге болады. Егер сый ретінде қару-жарақ тарту етілсе, онда оның рұқсат
қағазы болуы тиіс.
Сыйға тартуға болмайды: -кәмелетке толмағандардың атынан және
мүгедектер тарапынан; -емдеу, тәрбие беру ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz