Сыртқы экономикалық байланыстарды дамыту
МАЗМҰНЫ
беттер
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 МЕМЛЕКЕТТІҢ СЫРТҚЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚЫЗМЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ МЕН РЕТТЕУДІҢ
ҒЫЛЫМИ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ...5
1. Сыртқы экономикалық қызмет және сыртқы сауда
түсінігі ... ... ... ... ..5
2. Халықаралық валюта-қаржы және несие қатынастары жүйесіндегі
Қазақстанның
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...12
3. Мемлекеттің сыртқы-экономикалық қызметін
реттеу ... ... ... ... ... ... ..23
2 ҚАЗАҚСТАННЫҢ СЫРТҚЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚЫЗМЕТІНІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
2.1. ҚР-ның сыртқы экономикалық қызметінің қазіргі
жағдайы ... ... ... ... 35
2.2. Халықаралық экономикалық ұйымдар және олардың Қазақстандағы
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
2.3. Кедендік одақ және оның Қазақстан экономикасының дамуына
ықпалы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
3 МЕМЛЕКЕТТІҢ СЫРТҚЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚЫЗМЕТІН ЖЕТІЛДІРУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..65
3.1. Қазақстан Республикасындағы сыртқы экономикалық саясаттың
ерекшеліктері мен
қайшылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... .65
3.2. Қазақстан Республикасындағы сыртқы экономикалық саясаттың даму
жолдары мен
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ...70
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 78
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...81
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Қай елдің болмасын
экономикасының дамуын айқындайтын негізгі көрсеткіштердің бірі — ол сыртқы
сауда саясаты. Осы тақырыпты таңдағаным Қазақстан Республикасында нарықтық
экономика жағдайындағы сыртқа сауда саясатының ролі мен мәнін талдап,
тереңірек зерттеу.
Жаһандану жағдайында әлемдік экономиканың үрдістерінен сыртта қалу
елдің экономикалық жағдайының, даму деңгейінің, технологиялық даму мен
ұлттық бәсекелестік қабілеттілігінің шегеріп қалуына әкелуі мүмкін.
Сондықтан сыртқы экономикалық қатынастардың ырықтандырылуы қазіргі заманның
талабы болуда. Қазақстан өз экономикалық даму бағдары да сыртқы
экономикалық іс-әрекетті ырықтандыруға, әлемнің жаңа технологияларын
жетістіктерін кеңінен пайдалануға бағытталған. Мемлекеттің сыртқы ашықтық
деңгейі жоғарлаған сайын сыртқы экономикалық факторлардың даму үрдісіне
әсері де күшейе түсіп, сыртқы экономикалық қауіпсіздік мәселесін
өзектендіре түседі [1].
Сыртқы экономикалық қатынастарды ырықтандыру, ең алдымен елдің сыртқы
саудасында шектемелерді жоюмен көрінеді. Біздің ойымызша оның үрдісі
жергілікті, отандық өндірушілердің шетел тауарларымен бәсекелестік
қабілетін қолдаудың кең тарамды шаралар жүйесін қалыптастырумен қатар
жүргізілуі тиіс. Өйткені ұлттық капиталдың қорлануының алғашқы кезеңіндегі
Қазақстандық өндірушілер үшін қаржылық қуаттылығы мол, технологиялық
озықтығы әйгілі, бизнестік тәжірибиесі қомақты шетел өндірушілермен тең
дәрежелі бәсекелесу мүмкіндігі екі талай болады. Бұл жағдай елдің сыртқы
саудасын ырықтандыру мен сыртқы экономикалық қашықтық дәрежесі арасында
тікелей өзара байланыстылығы барын көрсетеді.
Қазақстан Республикасы сыртқы сауда саясатын жүзеге асыруда мемлекеттің
орнына айрықша мән беріледі. Оның ұлттық экономикалық мүдделерге сай келуі
мен халықаралық аренада бәсекелестік қабілетті жоғарлатуға үлкен ықпал ету
мүмкіндігімен көрінеді. Сондықтан кез - келген елдің сыртқы сауда саясаты
шетел тауарларының келуін реттеу және ел мүдделеріне сәйкес келетін
халықаралық еңбек бөлінісіндегі орнына әсер ету сияқты мақсаттарды
көздейді. Осы мақсаттарды орындау барысында халықаралық сауда ағымдарының
елдің экономикалық қауіпсіздігіне әсер ету мәселесі ерекше мәнге ие
болатындығын Қазақстан Республикасының қызметкерлері жақсы біледі.
Біріншіден халықаралық сауда қатынастарында әрбір ел өз мүдделерін
жүзеге асыруға тырысатындықтан, әлемдік нарықта мемлекеттер шиеленісті
мүдделер қақтығысы негізінде бәсекелеседі. Екіншіден ғаламдану үрдісінін
белен алуы, сыртқы экономикалық катынастардың ырықтандырылу бағытының басым
болуы, шаруашылық байланыстардың интерұлттандырылуы ел алдына туындайтын
сыртқы қауіп - қатерлерден қорғану шараларын халықаралық келісімдерге
сәйкестендіре жасақтауды қажет етеді.
ХХ ғасырдың 90 жылдары әлемдік сахнада болған үлкен өзгеріске Кеңес
Одағының құлауы жатады. Соның нәтижесінде 15 жаңа тәуелсіз мемлекет пайда
болды. Солардың бірі – Қазақстан Республикасы. Еліміз 20 жыл ішінде өзін
барша әлемге тәуелсіз әрі экономикасы өтпелі демократиялық мемлекет екенін
танытты. Қазақстан мемлекеті толық тұрақты даму үшін біржағынан өнеркәсібі
дамыған мемлекеттермен, екінші жағынан ТМД бойынша әдеттегі серіптестермен
белсенді сыртқы сауда саясатын жүргізуі қажет.
Сонымен қатар, Қазақстан өзінің транспорттық жүйесін, яғни теңіз,
өзен, теміржол, автомобиль және құбыр сияқты көлік түрлерін транспорттық
инфрақұрлымын дамыту керек [2].
Сыртқы сауда операцияларын кеден тарифтік реттеу әлемдік экономикада
маңызды орынға ие, өйткені түрлі елдердің тауарларымен қызметтері арқылы
экспорты мен импортының азаюына да, өсуге де нақты әсер етуге болады.
Қазақстанның сыртқы сауданы реттеуде әлемдік тәжірибемен танысуы, одан
сабақ алуы, оның болашақта өз саясатын белсенді және тиімді жүргізуіне жол
ашады.
Ал, қазір Қазақстанның егеменді ел ретінде қалыптасуы барысында
халықаралық экономикалық қатынастар ғылымын қолға алып, оны оқытуды
жетілдіру көкейтесті мәселеге айналып отыр.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Мемлекеттің сыртқы экономикалық қызметі
және оны жетілдіру жолдарын көрсету.
Міндеттері:
1. Сыртқы экономикалық қызметтің қалыптасуы мен реттеудің ғылыми-
теориялық негіздерін зерттеу және анықтау.
2. Қазіргі кездегі ҚР-ның сыртқы экономикалық қызметінің дамуына
талдау жүргізу.
3. Зерттеу нәтижесінде аталған үрдісте қалыптасқан теоремаларды
анықтау.
4. Сыртқы экономикалық қызметті жетілдіру жолдарын анықтау.
Дипломдық жұмыстың зерттеу нысаны. Қазақстан республикасының сыртқы
экономикалық қызметін реттеу болып табылады.
Дипломдық жұмыстың пәні. Сыртқы экономикалық қызметті жүзеге асырудағы
экономикалық қатнастар қарастырылады.
Ғылыми жаңалығы. Дипломдық жұмысты орындау нәтижесінде сыртқы
экономикалық қызметті қалыптастырудың теориясының бағытталған ғылыми
әдебиет жүйелері және ҚР-ның сыртқы экономикалық қызметінің қазіргі кездегі
даму көрсеткіштеріне талдау жүргізілуі, соның нәтижесінде қалыптасқан
үдерістер анықталды.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, үш бөлім, қорытынды және
пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 МЕМЛЕКЕТТІҢ СЫРТҚЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚЫЗМЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ МЕН РЕТТЕУДІҢ
ҒЫЛЫМИ НЕГІЗДЕРІ
1. Сыртқы экономикалық қызметі және сыртқы сауда түсінігі
Мемлекеттер өзара неге сауда жүргізеді? Осыған деген талпыныс
жауапты біз экономикалық теория өкілдерінің классикалық мектептерінен
табамыз. Оларға: А. Смит (1723—1790 жж.) және Д. Рикардо (1772-1823 жж.)
жатады. А. Смит 1776 жылы: Дұрыс ойлайтын отбасы атасының негізгі қағидасы
— үйде арзанға сатып алуға болатын нәрсемен ешқашан айналыспа, өндірме —
деген екен. Бұған тіпті нақты жауапты Д. Рикардо 1817 жылы шығарған Саяси
экономия және салық салудың бастамасы еңбегінде айткан. Мұңда Д. Рикардо
халықаралық маманданудың пайдалылығын екі мемлекет арасындағы қатынасын
түсіндірген. Олар шартты түрде — азық-түлік және киім-кешек өндірген. Осы
мысалдың негізінде Америка мен Еуропанын арасындағы сауданың өзара
пайдалылығын дәлелдеген. Дәлірек айтсақ, Д. Рикардо салыстырмалы артықшылық
немесе салыстырмалы шығын өндірісі теориясын жасады. Осы теория халықаралық
сауда практикасы мен экономикалық ғылымда кеңінен қолданылады. Халықаралық
еңбек бөлінісі дүниежүзіндегі мемлекеттер арасындағы тауар айырбасының
арасындағы экономикалық негізі болып табылады. Халыкаралық еңбек бөлінісі
кейбір елдердің мамандануымен байланыстырып, сонда тауар өндіруге
қалыптасқан дұрыс жағдайлармен түсіндіріледі. Мысалы, Жапонияда аудио- және
видеотехниканы шығаруға дұрыс жағдайлар қалыптасқан. Бұл елде жоғарғы
квалификациялық арзан жұмыс күші және аудио-видеотехника шығару үшін
өндірістік база бар.
Австралияда ауылшаруашылық өнімдерін өндіруге жақсы жағдай
қалыптасқан. Оның ішінде ет, жүн, астық өндіру алғы орында тұр.
Бразилияда табиғи-климаттық жағдайдың өзі кофе өндіруге бейімделген.
Ал АҚШ, Германия, Италия, Францияда автомобиль, ауылшаруашылық машиналары,
химикаттар және т.б. өндіріс процесіне дұрыс жағдайлар қалыптасқан. Дұрыс
қалыптасқан техникалық, өндірістік табиғи-климаттық жағдайлар бұл елдер
үшін белгілі өнімді өте аз шығынмен өндіруге мүмкіндік жасайды. [3].
Халықаралық өзара сауда кейбір елдердің белгілі өнімді өндіруге
мамандануын қалыптастырады. Бұл өнімді жоғарғы тиімділікпен өндіріп, өздері
шығара алмайтын баска тауарға айырбастайды.
Қазақстан Республикасында дұрыс қалыптасқан табиғи-климаттық жағдай
ТМД елдеріне астық, ұн, жарма, ет өнімдерін: көмір, кара, түсті металдарды
жіберуге болады және олардан балық, машина, аудио-видеотехника т.б. алуға
әбден мүмкін. Қазіргі сыртқы саудада қалыптасып отырған басты сипат оның
құрылымындағы өзгерістер. Машина, жабдықтар, химиялық тауарлармен сауда
жасау қарқынды өсіп, шикізатпен саудаласу қысқарып келеді. Қазіргі ҒTP
дүниежүзі нарығында сауданың тіпті жаңа түрлерін қалыптастыруда. Мысалы
айталық: патент саудасы, лицензия мен (ашқан жаңалықты белгілі уақытқа
пайдалануға берілген рұқсат) сауда, техникалық тәжірибені саудалау — ноу-
хау.
Бүгінгі жағдайда барлық елдердің экономикасы халықаралық саудамен
байланысты. Тіпті экономикасы шалкып дамыған елдердің өзі де солай. Мысалы,
АҚШ-тың экономикасы басқа елдерден мына өнімдерді импорттаумен байланысты:
банан, какао, кофе, шәй, никель, қалайы, табиғи каучук, алмаз және т.б.
өнімдер. Сонымен қатар АҚШ сыртқа мынаны шығарды: химия өнімдері, әртүрлі
жабдықтар, автомобиль, ұзақ мерзімді тауарлары (тоңазытқыш, шаңсорғыш),
астық және т. б.
Бір сөзбен айтсақ, сыртқы сауда — екі жақты қозғалысы бар көше сияқты
құбылыс.
Сыртқы сауда - тауарды әкелуден (импорт) және шығарудан (экспорт)
құралады. Әрбір елдің сыртқы саудасынын нәтижесі сауда балансынан көрінеді.
Егер шығарылған тауар құны әкелінген тауар құнынан артық болса активті
сауда балансы дейміз. Керісінше болған жағдайда пассивті сауда балансын
құрайды.
Қазақстанның сыртқы сауда айналымы (экспорт пен импорттың қосындысы)
және тауарлар мен қызметтерді сыртқа шығару және ішке әкелу туралы мөлімет
1-ші кестеде көрсетілген.
Кесте1- Сыртқы сауда айналымы
Сыртқы сауда айналымы 2003 2005 2008
Экспорт 3277,0 4974,4 5338,9
Импорт 3685,8 3781,0 4241,7
Сальдо (актив +, пассив -) -408,8 + 1193,4 + 1097,2
Ескертпе: [4] мәлімет көзі негізінде құрастырылған
Қазақстаннын сыртқы сауда динамикасының күрт өзгеруіне мұнай өнімдері,
қара және түсті металлургия өнімдеріне бағаның төмендеуі әсер етті. 2005
жылы алдыңғы жылдың көрсеткішімен салыстырғанда экспорт 16% пайызға
төмеңдеді. Бірақ импорттық түсім онша өзгеріске ұшыраған жоқ.
Сауда балансы пассивті болғанда мемлекет айырманы алтынмен жабуы керек
немесе несие алуға өтініш жасайды. Сондықтан да әрбір мемлекет сыртқа
тауарды көп шығарып, аз тасуға бейімделеді. Бұл тауар балансының активті
болуын көрсетеді. Мемлекет импортты түсіру үшін қорғау іс әрекетіне кешіп,
тасылатын тауарларға жоғарғы қорғау салығын қолданады немесе арзан ақша
саясатын іске қосады. Әдетте, АҚШ-ты өзінің сауда әріптесі Жапонияға
осындай жасайды. Себебі Жапония АҚШ нарығын арзан автомашина, тоңазытқыш,
аудио- және видеотехникаға толтырыптастады.
Сауда кедергілерінің ауқымы көп және бүған мыналар енеді: сырттан
әкелінетін тауарларға жоғарғы салымдар, ұлттық валютаның девальвациялануы,
сыртқа шығаратын тауарларға квота, экспортқа еркін шектеулер. Мұның
барлығын протекционистік шаралар дейміз немесе мемлекеттің экономикалық
саясаты. Бұл аталған саясат ішкі нарыққа шетел тауарларының еніп кетпеуіне
бағытталған.
Халықаралық нарық қазіргі жағдайда үш негізгі бағытты құрайды:
— тауар мен қызмет көрсету (ақпарат нарығын қосқанда);
— жұмыс күші;
— қарыз капиталы.
Халықаралық нарықта тауарлар интернационалдық құнның негізімен
байланысып, ал орташа қоғамдық қажетті интернационалды жұмыс уақыты
шығынымен анықталады. Елдің өз ішінде өндірушілер көп шығындар жұмсай
отырып, пайданы орташа мөлшерден аз табады. Ал өте аз шығындар жұмысындағы
- қосымша пайда табады. Халықаралық нарықта да өндірушілер жағдайды осылай
кімнің шығындары орташа интернационалдык, деңгейден төмен болса соғұрлым өз
тауарын экспорттаудан өте жоғары табыс табады.
Халықаралық жұмысшы күші нарығы жұмыс күшінің сырттан келуімен
(эмиграция) және кетуімен (иммиграция) қалыптасады. Айтып отырғанымыз
ұлттық шаруашылықтар арасындағы жолдамалы еңбек адамының ауысуы (миграция).
Миграция — бір елден екінші елге жұмыс күші ауысуының ерекше түрі.
Оның пайда болуы өмір сүру деңгейінің төмендігі мен даму қарқыны төмен
елдерде салыстырмалы тұрғындары дәрежесінің жоғары болуымен түсіндіріледі.
Соның салдарынан қосымша жұмыс күшін қажет ететін интенсивті дамыған
елдерге ауысып отырады. Халықаралық миграциялық лектердің негізгі елдері
болып Батыс Европа мен АҚШ-ты сапалады. Батыс Европа елдеріне негізгі
жұмысшы мигранттар легі Жерорта теңізі мен Оңтүстік-Шығыс Азия елдерінен
келеді. АҚШ-қа негізгі жұмысшы күшінің легі Мексикадан келеді.
Қазіргі жағдайда жүмыс күші миграциясының жаңа бағыты пайда болды. Ол
Таяу және Орта Шығыс елдерінен мұнай көздерімен байыған Парсы шығанағындағы
шағын мемлекеттер — Кувейт, Сауд Аравиясы, Біріккен Араб Әміріне жұмыс күші
ауа бастады.
Сыртқы сауда айналымы – сыртқы сауда дамуының жинақталған көрсеткіші,
алыс-беріс арқылы жүзеге асырылады.
Жалпы сауда саясаты бұл – ұлттық өнеркәсіпті шетелдік бәсекелестерден
қорғау, экспортты ынталандырумен диверсификациялау, елде жұмыс орындарды
құру сондай-ақ т.б. елдің дамуын жетілдіретін шараларды іске асыру
жөніндегі саясатты айтамыз.
Сыртқы экономикалық қызмет – сыртқы экономиканың байланыстарды реттеу
тәртібін анықтау және елдің халықаралық еңбек бөлінісіне қатысуын
оңтайландыру бойынша мемлекет пен оның органдарының нысаналы түрде
бағытталған іс-әрекеті.
Сыртқы экономиканың негізін құраушыларға жататындар:
- сыртқы сауда саясаты (құрамына экспорттық және импорттық саясат
кіреді)
- шетел инвесторларын тарту және шетелдегі ұлттық капитал салымдарын
реттеу саласындағы саясат.
- Валюталық саясат.
Сонымен бірге, сытқы экономикалық саясат жекелеген мемлекеттермен,
аймақтармен сыртқы экономикалық операцияларды жүргізудің географиялық
теңестірілуі міндеттерін де шешеді, бұл іс елдің экономикалық қауіпсіздігін
қамтамасыз етумен байланысқан.
Сыртқы экономикалық саясат – сыртқы экономикалық қасиетті де (СЭҚ)
реттейді, оның айрықша белгілеріне мыналар жатады:
- тауарлар мен қызметтердің халықаралық сауда саттығы.
- Материалдық, ақша, еңбек және интеллектуалдық ресурстардың
халықаралық қозғалысы.
Сыртқы экономиканың құраушыларының бірі болып сыртқы сауда саясаты
табылады. Ал сыртқы сауда саласындағы саясатты жүзеге асыру құралдарына:
кедендік тарифтер, шеттен әкелу және шетке шығаруды реттеудің бейтарифтік
шаралары;
саудалық эмбарго;
кедендік одақтар және еркін сауда аймағы;
валюталық қатынастар саласын: валюталарды сатып алу – сату операциялары,
коммерциялық және басқа мақсаттардағы валюталық операцияларға шектеулік
белгілеу жатады.
Төлемдік қатынастар мен несиелік саясат сферасында займдар (қарыз)
экспорттық несиелер және экспорттық несиелерді сақтандыру бойынша есептеу
мөлшерлемелері мен проценттерінің деңгейлері реттеледі. Көптеген
мемлекеттерде сыртқы экономикалық саясат құралдарының кең ауқымды
жиынтығының болуы - өздерінің сыртқы экономикалық байланысының құрылымымен
даму бағыттарын құруға ғана емес, сонымен бірге басқа елдермен сыртқы
экономикалық байланысы мен сыртқы экономикалық саясатына да белсенді түрде
ықпал етуге мүмкіндік береді. Сыртқы экономикалық саясат құралдарының бұл
жиынтығын саудалық саяси механизм ретінде қарастыруға болады [5].
Қазақстан Республикасының қазіргі кездегі дамуы өзара бағыныштылық
және өзара араласу процесінің күшейген кезеңінде жүріп жатыр. ҚР-ның
геосаяси орны, жалпы шекарасы, басқа аймақтармен байланыс жасайтын көлік
қатынасы, сондай-ақ бай табиғи ресурс қуаты өндірістік өнеркәсіпті
кооперацялауға, біріккен кәсіпорындар ұйымдастыруға, агроөнеркәсіптік
кешендердің қызметінің дамуына алғы шарттар жасайды. Айта кететін жәйт,
жаңа жағдайда бұрынғы одақ мемлекеттерінің арақатынасындағы стиль де
өзгереді. Қазақстан ТМД елдері мен сауда-экономикалық байланыстарында дүние
жүзінде белгіленген сауда-құқық негіздеріне, сауда және тариф жөніндегі бас
ассосация ұйымының принциптеріне сүйенеді. Саудадағы әртүрлі лицензия
түрінде квота, баж салығы, т.б. кедергілерден құтылуға алғашқы қадамдар
жасауда.
Қазіргі кезде жалпы экономикалық бірігудің әртүрлі жолдары бар екені
белгілі болды: ТМД елдерімен екі жақты келісімдер негізінде, көпжақты
келісімдерді тереңдету, аймақтық интеграциялық бағдарламаларды іске қосу
(Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан). Сыртқы сауданы либерализациялау және
оның еркін іс-әрекетіне жағдай жасау сыртқы сауда айналымының дамуына ықпал
етеді. Шетел мемлекеттерімен сыртқы сауда саясатын іске қосу құралдарына
мемлекетаралық комиссиялар жатады, олар екі жақты байланыстардың дамуы мен
ұйымдастыру жұмыстарын, сондай-ақ ынтымақтастық көлемінде туындаған кезек
күттірмейтін мәселелерді.
Мемлекеттік жоғарғы билік органдарының кеден саясаты мен сыртқы
экономикалық қызметті мемлекеттік реттеу саласында дұрыс шешім қабылдауы
үшін оның макроэкономикалық жағдайларын зерттеудің, сыртқы сауда
динамикасына, құрылымына, деңгейіне негізделген нақты талдаудың маңызы зор.
Сыртқы саудадағы кеден статистикасы ережелерін жүйелеу мақсатында
Қазақстан Үкіметімен (2007 жылғы 6 шілдедегі Примьер Министрдің №238
қаулысы бойынша) барлық министрліктер мен ведомстваларға, облыс басшыларына
өз қызметі барысында әлем елдерінің топтарын қоса алғанда, ТМД мемлекет
қатысушыларының сыртқы саудадағы кедендік статистикасының бірыңғай
әдістемелерін басшылыққа ала отырып, қолдануға тапсырма берілді.
Сыртқы экономикалық қызмет деп сыртқы экономикалық байланыстың белгілі
бір аспектісі, кәсіпорындар мен ұйымдардың дербес өндірістік-коммерциялық
қызметінің саласы түсініледі. Дербестік шетелдік әріптесті, экспорттық-
импорттық мәміле үшін тауар номенклатурасын таңдаудан, баға белгілеуден,
сыртқы экономикалық қызметтің түрлерін анықтаудан көрінеді. Сыртқы
экономикалық қатынастардың түрлеріне сыртқы сауда, халықаралық
инвестициялық ынтымақтастық, халықаралық өндірістік кооперация, халықаралық
ғылыми-техникалық ынтымақтастық, валюталық-қаржылық және несиелік
операциялар жатады.
Сыртқы экономикалық қызметтің әрбірі белгілі бір түрде іске асырылады.
Сыртқы сауданың түрлері:
- экспорт;
- импорт;
- тауарлар мен қызметтің кері экспорты мен кері импорты.
Сыртқы экономикалық қызмет барлық елдерде бірнеше функциялар атқарады:
- ұлттық және әлемдік экономикалық дамудың деңгейін теңестіруге әсер
етеді;
- ұлттық және әлемдік өндіріс шығындарын салыстыруға мүмкіндік береді;
- халықаралық еңбек бөлінісінің артықшылықтарын іске асырады және
соның негізінде ұлттық экономиканың тиімділігінің артуына әсер етеді.
Бұл функциялар ҚР-ң сыртқы экономикалық қызметіне де тән. Сонымен
бірге олардың Қазақстанда өзіндік ерекшеліктері бар. Олар, бір жағынан,
ұлттық экономиканың осы заманғы даму кезеңімен, оның реформалануымен,
нарықтық қатынастардың дамуымен, екінші жағынан- Қазақстанның әлемдік
экономикаға интеграциялау үдерісінің тереңдеуімен анықталады. Оған тек қана
шикізаттарды экспорттау және дайын өндірістік тауарларды импорттау
негізінде сыртқы сауда айналымын кеңейту ғана емес, сонымен қатар
халықаралық өндірістік, ғылыми-техникалық, инвестициялық ынтымақтастыққа
кіруі, әр түрлі меншіктегі кәсіпорындардың сыртқы экономикалық қызметке кең
түрде қатысуы тән.
Сыртқы экономикалық қызмет елдің экономикасының дамуына мына жолдар
арқылы әсер етеді:
-экспорттан валюталық түсім алу жолымен;
-инвестициялық ынтымақтастықты дамыту жолымен шетел инвестициясын
тартуға жағдай жасайды;
- осы заманғы техника мен технологияны импорттау жолымен өндірістің
техникалық базасын жақсартуға жағдай жасайды;
-ұзақ мерзімді өндірістік ынтымақтастық және шетелдік әріптестермен
бәсекеге қабілетті өнім өндіру мен сол өніммен әлемдік нарыққа шығу үшін
тұрақты бірлескен қызмет жасау жолымен.
Бұндай импортты мемлекет тарапынан қолдау күшейіп келеді. Сыртқы
экономикалық қызмет елдердің әлеуметтік-экономикалық дамуына әсер етеді
және маңызды құрылымды қалыптастырушы, халықтың өмір сүру деңгейі мен
сапасын жақсартуға әсер етуші фактор ролін атқарады.
Сыртқы экономикалық қызмет субъектісі- ол шетел инвесторы. Шетел
инвесторы- ол:
- шетел заңды тұлғалары;
- шетел азаматтары, азаматтығы жоқ адамдар, шекарадан тыс жерлерде
тұрғылықты мекен-жайы бар, сол елдерде шаруашылық қызметті жүргізу үшін
тіркелген Қазақстан Республикасының азаматтары;
- шетел мемлекеттері;
- халықаралық ұйымдар;
- заңды тұлғаларға қатысты шешім қабылдауын анықтайтын ҚР заңды
тұлғалары.
Шетел инвестициялары - Қазақстан Республикасының заңды тұлғаларының
жарғылық капиталына қатысу формасындағы инвестициялар, сонымен қатар заңды
тұлғаларға несие (займдар) ұсыну формасындағы инвестициялар.
Шетел инвестициялары кез келген, ҚР заңнамасына қайшы келмейтін,
объектілері мен қызмет түрлеріне салына алады. Шетел инвестицияларына
қатысты мәселелер ҚР "Шетел инвестициялары туралы" Заңымен және басқа да
оған қатысты заңдармен реттеледі.
Инвестор:
а) өзінің қызметінен түскен, барлық салықтар мен басқа да міндетті
төлемдерді төлегеннен кейінгі табысты өзінің қалауы бойынша қолдануға;
б) ҚР аумағындағы банктерде есеп айырысу шоттарын ұлттық немесе шетел
валютасында ҚР банктік және валюталық заңнамасына сәйкес ашуға құқылы.
Инвесторларға заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу, олардың жарғысы,
берілген лицензиялары және т.б. өзінің қызметіне қатысты ҚР заңнамасында
көзделген барлық ақпараттарға жол ашық болуы керек, егер де бұл ақпараттар
коммерциялық немесе өзге де заң күші бар құпиялардан тұрмаса.
Инвестордың құқығы Қазақстан Республикасының Конституциясымен, ҚР
"Шетел инвестициялары туралы" және ҚР "Инвестициялар туралы" Заңдарымен
қорғалады. Салықтық жеңілдіктердің кезеңдерге бөлінуі.
Кесте 2- Салықтық жеңілдіктер
Салықтық Салықтық жеңілдіктердің мерзімі
Экономиканың жеңілдіктерді алуға
маңызды қажетті
секторлары инвестициялардың
минималды сомасы (
млн. АҚШ долл.)
Табыс Мүлік Жер
салығының салығының салығының
уақыты уақыты (жыл)уақыты (жыл)
(жыл)
10- ға дейін 4 5 4
Өндірістік
инфрақұрылым
10-нан жоғары 5 5 5
Өңдеуші өнеркәсіп1-ге дейін 2 3 3
1 – 5 дейін 3 4 4
5- тен жоғары 5 5 5
Астана қаласының 10- ға дейін 3 4 4
объектілері
10- нан жоғары 5 5 5
Тұрғын-үй, туризм4- ке дейін 2 3 2
мен әлеуметтік
сфера объектілері
4 – 10 дейін 4 4 4
10-нан жоғары 5 5 5
1-ге дейін 3 4 5
Ауыл шаруашылығы
1-ден жоғары 5 5 5
Ескертпе: [6] мәлімет көзі негізінде құрастырылған
Шетел инвесторларының ҚР-ң заңды тұлғалар қызметіне қатысуы шетелдің
қатысуымен құрылған кәсіпорындар нысанында жүргізіледі.
Шетелдің қатысуымен құрылған кәсіпорындар ҚР заңнамасына қайшы
келмейтін заңды тұлғаның шаруашылық серіктестік, акционерлік қоғам және
тағы басқа да нысанында құрыла алады. Егер заңда өзгеше көзделмесе,
шетелдің қатысуымен құрылған кәсіпорындар ҚР-ң заңды тұлғаларды құру
тәртібімен құрылады.
2. Халықаралық валюта-қаржы және несие қатынастары жүйесіндегі
Қазақстанның орны
Қазақ елі тәуелсіздігін жариялап, Қазақстан Республикасы мәртебесін
алғанына бас-аяғы жиырма жылдан астам уақыт өтіпті. Тарих өлшемімен
қарасақ, бұл өте қысқа мерзім, солай бола тұра мемлекетіміздің әлемдік
саясаттағы игі бастамалары мен жаңашыл батыл қадамдары қазақ даласы мен
халқын дүние жүзіне танытқаны айдан анық. Әрине, осыншама шектеулі мерзімде
және екі ғасыр тоғысындағы аса шиеленісті халықаралық жағдайда Қазақстан
табыстарының баянды болуы бірінші кезекте Мемлекет басшысы Нұрсұлтан
Назарбаевтың сарабдал ішкі-сыртқы саясатына, түрлі бағыттарда батыл
жүргізген реформаларына байланысты екені тағы анық.
Ал осы тұжырымды пысықтау үшін егемен еліміздің Президенті Нұрсұлтан
Назарбаев ұстанған көп қырлы саясаттың бастапқы кезеңіндегі халықаралық
қатынастар аясында атқарылған ұйымдастырушылық, саяси-бұқаралық шараларға
ой салып көрелік. Халықаралық жүйедегі егемен саясатымыздың тарихы өткен
ғасырдың 90-шы жылдарынан бастау алады. Аталмыш кезең халықаралық
қатынастарда аса күрделі болып, ол посткеңестік елдердің біршамасын
қантөгісті қайғылы оқиғаларға ұшыратты. Жер шарындағы шамамен 80 жылдай бір-
біріне қарама-қайшы тұрған әлеуметтік-саяси, әскери жүйе күйреді, бұл
үдеріс соғыс қимылдарын жандандырды, КСРО мен оның саясатының құрығында
болған “социалистік бағыттағы” елдер жүйесінің ыдырауы да Еуразия
аймағындағы елдерге саяси-мемлекеттік жаңалықтар әкелді.
Мұның барлығын тізіп баяндауымыздың негізгі түйіні – сол жылдары
Қазақстан Республикасы сыртқы саясатының іргетасы қаланды. Осындай қиын да
күрделі, егемендіктің беташар шағында қазақстандықтардың болашағы үшін
билік буыны, әсіресе, оның жетекшісі терең ойшылдық, парасаттылық пен
шығармашылық таныта алды.
Әлемнің қандай елі үшін де халықаралық қатынастары мен мемлекеттік
сыртқы саясаты аса жауапты және күрделі сала болып табылады. Бұл тұрғыда
мына мәселені ескерген жөн, яғни 1991 жылға дейін КСРО-ның сыртқы
саясатының негізі тек Кремль билеушілерінің құзырында болды.
1991 жылдың желтоқсанында сайланған Президент келесі күні шетелдік
және отандық БАҚ өкілдеріне арнап алғашқы баспасөз мәслихатын өткізіп,
халықаралық қатынастар ұстанымындағы бағдарламасын жария етті және ерекше
екі мәселеге назар аударды: біріншісі, экономикалық реформаны батыл және
жедел қарқынмен жүргізу (жаңаша кадр саясаты, өндіріс саласындағы еңбек
және технологиялық тәртіпті сақтау, қылмыстық әрекеттерге тосқауыл қою);
екіншісі, дүниежүзілік мемлекетаралық қатынастардағы Қазақстанның орны мен
рөлін нығайту. Конференция барысында көтерілген сауалдарға жауап бере келе,
Президент Қазақстанның сыртқы саясаты Еуропа мен Азия арасындағы көпір
болуға бағытталатынын нықтап айтты.
Ал тәуелсіз Қазақстанның сыртқы саясатындағы тұңғыш шара 1991 жылдың 3
желтоқсанында өтті. Елбасы сол күні егемен еліміз тарихында тұңғыш рет
өзінің резиденциясында Магдален Хофф басқарған Еуропарламент делегациясын
қабылдады. Делегация басшысы Қазақстанның халықаралық қатынастардағы терең
ойластырылған ұстанымын Еуропа елдері зор ынтамен қабылдағанын және
еуропалықтар тез арада республикамен қатынастар орнатуға дайын екенін
білдірді [7].
Сыртқы саясат стратегиясын қалыптастырудың алғашқы шараларында
еліміздің БҰҰ-мен және оның буындарымен байланысын орнатуға елеулі көңіл
бөлінді. Мысалы, 1991 жылдың 5 желтоқсанында Президент ЮНЕСКО делегациясын
қабылдап, бұл ұйым ұйғарымы негізінде Қазақстанда әлем баспасөз өкілдерінің
халықаралық семинарын өткізу туралы ұсынысы қолдау тапты. Егемендік алған
посткеңестік мемлекеттер үшін өзекті мәселелерді талқылау нәтижесінде
болашақта Қазақстан мен Орталық Азиядағы республикалардың дүниежүзілік
ақпарат жүйесіне енуі де жан-жақты талқыланып, өзара тиімді шешімдерге қол
жеткізілді.
Жаңа тұрпаттағы мемлекеттің сыртқы саясатының алғашқы қадамдары
бұрынғы КСРО құрамындағы елдермен қарым-қатынасты сақтап, оған жаңаша дем
беруге ұмтылысын көрсетті. Мемлекетіміздің бұл саладағы жаңашыл
белсенділігі мен нақты шешімдеріне шетелдердің мемлекет басшылары ұдайы оң
бағасын беріп келеді. Осы орайда Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының (ТМД)
құрылуы мен жүйеленуі егемен тарихымызда елеулі орынға ие, ал осы істі
қолға алып, жүзеге асыруда Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан
Назарбаетың рөлі зор болды. Бүгінгі тарих биігінен қарасақ, ТМД-ның
Кеңестер Одағы құрамында болған республикалар халықтары үшін қай жағынан да
тиімді екенін өмір ақиқаты дәлелдеп келеді. Алайда, Достастық
қалыптастырудың әуелгі қадамдарынан бастап посткеңестік мемлекеттер
тарапынан осы ұйымға көзқарас әркелкі болғаны, ал Балтық бойы
республикаларының ТМД қатарына енуден бірден-ақ бас тартқаны мәлім. Ал
кейбір мемлекет басшылары ТМД-ны бұрынғы КСРО республикаларының мәдениетті
түрде ажырасуы деп бағалап, байланыстарын уақытша үзбей, бүкілодақтық
мүлікті ортақ келісіммен бөліп алуға ыңғайлы мүмкіндік екенін ашық
аңғартты.
Қазақстан Достастық құрамындағы мемлекеттермен қатынастарын бастапқы
кезден әлем тәжірибесінде жинақталған шарттар аясында орнату мақсатын берік
ұстанып, оны тиімді қолдана алды. Мұнда да ұлт көшбасшысы Нұрсұлтан
Назарбаевтың көреген сыртқы саясатының ұтырлы тұстары өз жемісін берді
деуіміз керек.
Халықаралық саясат бір сәттік іс еместігіне әлемнің талай
тарландарының көзі жеткен, тіпті жіберілген қателіктерінен “шынтағын
тістеуге” мұршасы келмеген жағдайлар да кездескен. Тарих пен уақыт олардың
әрқайсысына сүбелі бағасын берген. Ал Қазақстан Мемлекет басшысы Нұрсұлтан
Назарбаевтың еліміздің әр даму сатысына сай іс-қимыл танытуының арқасында
көптеген халықаралық форумдардың бастамашысы ғана емес, әлемдік деңгейдегі
қарым-қатынастардың дем берушісі де болып үлгерді.
Түйіп айтқанда, еліміздің экономикалық-әлеуметтік дамуының сан тарау
жолдарын тиімділік арнасына бұрып келе жатқан Нұрсұлтан Әбішұлының сыртқы
саясаттағы сан тарау ізденістерін де ұлтының қамын жеудегі баламасыз үлгі
деп білемін.
Әлемдік экономика немесе дүниежүзілік шаруашылық дегеніміз – ұлттық
шаруашылықтың жиынтығы. Ол үздіксіз қозғалыста және өсу үстінде болады.
Өзара күрделі байланыстардың нәтежесінде бір - біріне қарама – қайшы, бірақ
та біртұтас әлемдік экономикалық жүйе қалыптастырады. Дүниежүзілік
шаруашылықты оқыту мен зерттеудің үлкен теориялық- әдістемелік және
тәжірибелер меңызы бар. Әрі қазіргі кезеңнің проблемаларын ғана түсініп
қоймай, оның әр аймағында болып жатқан экономикалық даму деңгейінің
ерекшеліктерін біле отырып , жалпы дүниежүзілік шаруашылықтың даму барысын
(бағытын) ойластыруды терең түсіну ықпал етеді.
Халықаралық экономикалық байланыстарды зерттеу жұмысымен А. Смит, Д.
Рикардо, К. Маркс, Ф. Энгельс, В. Леонтьев т.б. ғалымдар айналысты.
Дүниежүзілік шаруашылықты өзара байланысты екі жүйеден - ұлттық
шаруашылықтың жиынтығы және халықаралық экономикалық байланыстардан тұрады.
Оның дүниежүзілік шаруашылықты байланыстыратын бірнеше элементтері бар.
Мысалы, егер бұл категорияға техникалық – экономикалық тұрғыдан қарайтын
болсақ, дүниежүзілік шаруашылықтың дамуы және де аймақтық дамуы жалпы бір
заңдылыққа бағынады. Қазіргі кездегі өндірістің материалдық негізі машина
техникасы, ұлттық шаруашылықтың даму деңгейінің қандайы болсын, оның
материалдық – техникалық базасының негізіне байланысты болады. Сондай – ақ,
қоғамдық құрылымның сипаты мен жекелеген ерлердің ұлттық шаруашылығы, әр
мемлекеттің ішкі және сыртқы саясаты - оның басқа елдермен экономикалық
байланыстарының бағытын, дүниежүзілік шаруашылықтың әлеуметтік экономикалық
сипатын көрсетеді.
Дүниежүзілік шаруашылық дегенде, тек бір ғана қарапайым байланысты ғана
емес, сонымен бірге, шаруашылық жиынтығынан тұратын: халықаралық еңбек
бөлінісі мен еңбекті кооперациялау нәтижесінде туындайды мемлекетаралық
экономикалық қатынастарды да сөз етеміз.
Қазіргі жағдайда кез–келген мемлекеттің экономикасының дамуы
дүниежүзілік шаруашылық байланыс арқылы ғана толық деңгейде жан – жақты
дами алады. Әлемнің біртұтастығы алуан түрлі, 160-тан астам тәуелсіз,
экономикалық еркін субъектілерді қамтиды. Әр ел өзінің тарихи –
географиялық, ұлттық, әлеуметтік – саяси құрылымы бойынша, бір – бірінен
ерекшеленеді. Ұлттық экномикалық жүйелердің әлемдәк щаруашылыққа бірте –
бірте кіруі қажеттіліктен туындап отыр, сондай – ақ оған XX ғасырдың
соңындағы ғаламдық заңдылықтардың бірі деп қажет. Бұл заңдылықтар көптеген
елдерде болып жатқан экономикалық және саяси реформаларға, әр елдің ішкі
күрделі шешімдеріне байланысты сол елдрдің экономикасын дүниежүзілік еңбек
бөлінісіне итермелейді. Социалистік елдердің экономикасы жалпы алғанда
сыртқы әлемге жабық болды, мемлекеттік принципті уағыздады, соған
байланысты ұзақ жылдар бойы ұлттық шаруашылықтың артта және бір орында
қалуы байқалды. Буның өзі кәсіпорындардың ғылыми техникалық өзгерісті
қабылдауын, сондай-ақ, бәсекелесу механизмін төмендетті, ал ол ұсыныс пен
сұраныс заңдалақтарының құралы.
Бүгінгі таңда аталған мәселелер уақыт ағымынан кейін артта қалып отыр,
демек, тағы да бір мойындайтын қағида : ұлттық экономиканың дүниежүзілік
шаруашылықтың бір бөлігі деп қаралуының өзі, оны ХЭК-тар пәнінде тереңірек
қарастыруға бағыттайды.
ХХ ғасырдың соңында әлемдік экономиканың негізгі бағыты оның ғаламдық
сипат алуында және бұл шешуі фактор халықаралық экономикалық байланыстардың
жаңа кезеңі болып табылады.Сонымен, әлемдік экономика – экономикадағы жалпы
зандылықтармен бірге, нақтылы болып жатқан құбылымтарды да зерттейді.Бұл
ғылым дүниежүзілік шаруашылықтың даму ерекшілігін (ұлттық экономиканы,
аймақтық экономикалық кеңістікті) қарастырады. Дүниежүзілік шаруашылықтың
пайда болуы ұзаққа cозылатын процесс. Ал өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығының
дамуы транспорттық және экономикалық байланыстардың қалыптасуының толық
нәтижесі. Дүниежүзілік шаруашылық жүйесі болса, дүниежүзілік сауда
–экономикалық, қаржылық және ғылыми –техникалық байланыстарды біртұтас
мақсатқа біріктіреді.
Ұлттық экономиканың дүниежүзілік шаруашылықпен қосылуының өзіндік
ерекшеліктері бар. Кез келген мемлекеттің (мейлі, ол үлкен немесе кіші
болсын) сыртқы экономикалық байланыс жүйесіндегі ең сезімтал тұсы-оның
экономикалықсаясаттағы, яғни халықаралық байланыстар жүйесінде атқарып
отырған қызметінде. Бұдан қоғамның ішкі жағдайы, оның әлеуметтік
–экономикалық және саяси бағыты, мәдени байлығы жан-жақты көрінеді.
Қазіргі кезде кез келген мемлекеттің сыртқы зкономикалық байланысы, оның
көлемі, құрылымы, ол байланыстардың бейнесі барлығы – ұлттық шаруашылықтың
дүниежүзілік байланыстағы деңгейін көрсетеді. Дүниежүзілік шаруашылықтың әр
жүйесінде мемлекет арасында күрделі байланыстар және қарама–қайшылықтар
болып тұрады.
Дегенмен, өндірістің классикалық капиталистік әдісі өзінің даму
заңдылықтарында ұлттық шекарадан шығып халықаралық деңгейге жетті. Еңбекі
бөлудің интернационалдық жүйесі машина индустриясының пайда болуына
байланысты болды. ХІХ ғасырдың 50-60 жылдарында дүниежүзілік нарық тез
дамып, әлемдік өндірістің дамуының жеделдеуіне ықпал етті. 1917 жылдарда
дүниежүзілік шаруашылық екі жүйе ауқымында дамыды. Бұл, бір жағынан,
өндірістік әдістің жеке немесе аралас түрі болса, екінші жағынан,
мемлекеттік меншік жағдайында олардың өзара байланыс жасауы еді.
Әрине, дүниедүзілік шаруашылықтың бұл екі түрі күрделі байланыста дамыды.
Дүниежүзілік социалитік жүйенің ыдырауына байланысты геосаяси кеңістікте
үлкен өзгерістер болды. Солтүстік пен Оңтүстіктің бұрыңғы байланысы қайта
жаңғырды. Ол байланыстардың қандай болуын болашақ көрс етеді. Белгілі бір
нәрсе, шаруашылықтың дұрыс деңгейде дамуының екі бастамасы бар: біріншіден,
мемлекетаралық экономикалық байланыстардың объективті қажеттілігі;
екіншіден, даму барысында екі жақтың да өзара қызығушылығы. Бұндай бастапқы
элементтерсіз халықаралық қарым-қатынас пен ынтымақтастықтың болуы мүмкін
емес. Бұларға : баға заңы, ұсыныс пен сұраныстың түйісу заңы, уақытты
үнемдеу және соған байланысты еңбекті бөлудің тереңдеу заңыдары жатады.
Бұл заңдар ұлттық шаруашылықты дүниежүзілік шаруашылыққа, ХЭБ –ге
кіруге итермелейді. Шаруашылық өмірді интернаиализациялау мәселесі бірнеше
рет көтерілді. Оның негізгі күші технологиялық революция еді. Әрине,
интернаиализациялау барысында елдер арасындағы байланыстар жылжымайды, әрі
күрделене түседі. Сыртқы сауда, тауар айырбастау, басқа да жаңа
экономикалық байланыс түрлерімен толықтырылады. Бұлар автоматты түрде
өздегеннен іске аспайды, сондай-ақ саяси іс-қимылмен кедергілерді жоймаса,
бірте-бірте ұлттық шаруашылықта хаос туындайды.
Әрине, әр ұлттық шаруашылық өзіне табыс әкелетін айырбас түріне ұмтылуы
керек. Бұндай байланыстарды ұйымдастыруда мемлекет өзіне табыс түсетін
жағын ойластырады. Ал бұл тек дайын өнім айырбастауға ғана жүзеге асуы
мүмкін. Сондықтан өндіріске ең алдымен білікті маманның, ғалымның,
инженердің күрделі еңбегін қажет етеді. Тек сонда ғана әр ұлттық
экономиканың экономиканың халықаралық экономикалық байланыстар жүйесінде
деген тең құқықтығы сақталады.
Экономикалық байланыстардың даму қарқынының күшеюі: саяси, мәдени,
әскери, экономикалық т.б. барлық сферада халықаралық байланыстың негізін
терендете түседі. Бірақ бұл формула түгел емес: бұл байланыстардың сапа
жағынан болуы қажет. Мысалы, егер бір жағы шикізат және энергия, екінші
жағы дайын өнім айырбастаса, бұл жағдайда екі ел тепе –тендікте дами
алмайды. Себебі өзара тең түсетін базасы жоқ. Осындай қарама-қайшылық бірте-
бірте экономикалық, содан соң саяси түсінбеушілікке әкеледі. Сонымен,
сыртқы экономикалық байланыс екі функциялық бірлестікте көрінеді. Бұл,
бір жағынан, жалпы саяси, глобалды, ал екінші жағынан, ұлттық,
халықшаруашылылығы аспектіде көрінеді [8].
ТМД елдердің әлемдік нарықа шығуы, сондай-ақ шетелдік копорациялардың
жаңадан қалыптасып келе жатқан ұлттық нарыққа кіруі көптеген пробремаларды
тудырды. Олар шаруашылықта бұрын-сонды кездеспеген қиындықтар еді.
Егемендікке қолы жеткен Қазақстан Республикасы да осындай қиындықтарға тап
болды. Қорыта келгенде мұның барлығы ТМД елдерінде нарық жағдайында
теориялық және тәжірибелік біліммен қаруланған халықаралық деңгейдегі
мамандардың жетіспеуінен деуге болады.
Әлемдік шаруашылық және оның бір бөлігі болып саналатын ХЭК –тың
дамуы 80-жылдармен салыстырғанда, 90-жылдары жаңа жағдайда дами бастады.
Біріншіден, әлемнің біртүтастығы айқындала бастады. Қазіргі әлемдік
шаруашылық, бір жағынан, әлемнің бір бөлігі болып саналатындықтан, бүкіл
әлемнің біртутас зандылықтары мен қағидаларына бағынады. Сондықтан
экономикалық тұрғыдан толық шеттеу мүмкін емес. Екінші жағынан,
дүниежүзілік шаруашылықтың негізіне нарық қатынасы жатады.
Қазақстанның дүние жүзілік шаруашылыққа интеграциялануға ұмтылысы оның
халықаралық валюта-қаржы және несие қатынастарына белсенді түрде қатысуын
талап етеді. Бұл қатынастардың толыққанды мүшесі болу үшін Қазақстанға
бірталай проблемаларды шешуге тура келді. Heгізгі валюталық саясаттың бipi
- теңге құнының тұрақтылығын орнықтыру және оны еркін ауысатын валюталарға
айырбастауды мейлінше ырықтандыру. Мұның өзі бip жағынан, теңдестірілген
(баланстылған), екінші жағынан, шетелдік тауарлар мен валюталар үшін ашық
ұлттық рыноктың болуын талап етеді. Теңгенің еркін ауысатын валюталармен
салыстырғандағы курсының (құнының) орнықтылығы. Қазақстан экономикасы үшін
дүниежүзілік рынокқа шығудың тиімді жолы.
Қазақстанда қазірдің өзінде теңгенің ел ішінде еркін ауысуына
(внутренняя конвертируемость) ic жүзінде қол жеткізіліп отыр. Ішкі еркін
ауысу дегеніміз - ол теңгенің ішкі валюта рыногында шетелдік валютаға
өзгермелі курс бойынша еркін айырбасталу мүмкіндігі. Ал, теңгенің толық
ауысу (полная конвертируемость) мүмкіндігіне жетуі үшін елдің саяси-
экономикалық және қаржы-қаражат турақтылығы, алтын, валюта резервтерінің
қорлануы, ТМД елдерімен валюталық ынтымақтастық механизмінің қалыптасуы
қажет.
90-жылдардың ортасына қарай теңгенің ішкі ауысуының тұрақсыздығы
экономиканың, сонымен қатар қолда бар ақша айналымының едәуір
“долларлануына" әкелді.
Қазақстанның дүниежүзілік шаруашылыққа интеграциялануға ұмтылыстары
қарыз капиталының дүниежүзілік рыногына шығуына, портфельдік және тікелей
инвестициялар операцияларына қатысуына мол мүмкіндіктер береді. Керісінше,
егер валюталық шектеулерге, шетелдік капитал үшін қолайсыз инвестициялық
ахуалға, ұлттық валютаға тұрақты сенімсіздік жағдайларына жол бepiлce
аталған мүмкіндіктерден айырыларымыз анық. Бұл факторлардың бір-бірімен
тығыз байланысты екендігіне ешкімнің күмәні болмаса керек. Осы тізбекті
үзіп алмай, экономикалық реформалар бағытымен тынбай қозғалу, шаруашылық
жүргізу механизмін, соның ішінде валюта рыногын дамыта беру Қазақстанның
дүниежүзілік рынокта өз орнын табуының кепілі.
Қазақстанның валюта саясатының маңызды бағыттарының бipi ТМД елдермен
экономикалық және валюта одағын қалыптастыру. Бұл арада Еуропалық Одақ
шеңберінде қалыптасқан бай тәжірибені пайдалану қажет.
Қазақстанның Халықаралық валюта Қоры (МВФ) сияқты халықаралық қаржы
ұйымдарына мүше болып кipyi ел экономикасын жандандыру үшін қарыз,
кәсіпкерлік капиталдарын келтірудің оңтайлы жолы болып отыр. Халықаралық
экономикалық және қаржы ұйымдары біздің елге бірқатар несиелер береді.
Дегенмен, Қазақстанның қазіргі кезеңдегі төлем мүмкіндіктің төмендегі оған
бөлінген кредиттердің тауар жеткізуге байланыстырылып, немесе белгілі бip
нормалармен (инфляция деңгейі), бюджет тапшылығы т.б.) шектеліп,
инвестициялық жобаларға бекітіліп отыр. Әрине мұндай жобаларды жедел жүзеге
асыру мүмкін емес, ал оның кейбір бөліктерінің пайдаланылмай қалуы да ғажап
емес.
1997 жылдан бастап Қазақстан үкіметі өз жұмысының басты бағыттарының
бipi шетелдік инвестицияларды тарту және оларды тиімді орналастыру деп
ұйғарып отыр. Инвестицияларды дамушы мемлекеттерді былай қойғанда, дамыған
елдердің өзінің пайдаланатындығы белгілі.
Шетелдік инвестициялар рыногындағы ахуал оларға деген Шығыс Еуропа
және Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы елдерінің орасан зор сұранысына
байланысты елеулі шиеленісіп келеді. Осының нәтижесінде капиталды
импорттаушылар арасында үлкен бәсеке қалыптасып отыр. Қазіргі уақытта
әзірге капиталды тарту мәселесінде Қазақстанның бәсекелестик қабілеті
төмен болып отыр. Қазақстан әлі де болса қызмет көрсету және инфрақұрылымды
дамытудың шетелдік инвесторларға қолайлы деңгейіне жеткен жоқ. Көптеген
заңдарда, нормативтік актілерде шетелдік капиталмен жұмыс істеу жүйесінің
өзінде де әлі айқындық жоқ. Біз әрбір инвестормен жеке келісуге мүмкіндік
беретін жеңілдіктер мен преференциялардың (жеңілдетілген кеден бажы) икемді
жүйесін қалыптастырып, орнықтыруға ұмтылуымыз қажет.
Қазақстанға шетелдік инвестицияларды тарту бағдарламасын әзірлеу
қажет, ол мынадай қағидаларды қамтуға тиіс:
1. Біздің елімізге шетелдік бизнесмендердің келуіне байланысты барлық
рәсімдерді оңайлату. Біз визалар алу, шекара және кеден бақылауымен ету,
жұмыс істеу құқығына және ел ішінде жүріп-тұруға рұқсаттар беру жөніндегі
барлық ережелерді және тағы басқаларын қайта қарауымыз керек.Күллі іскер
әлем қарым-қатынас жасасатын ағылшын тіліне қазақстандықтарды жаппай
оқытуды ұйымдастыру қажет. Бұл бәрінен бұрын мемлекеттік қызметшілер мен
қызмет көрсету саласында істейтін адамдарға қатысты, өйткені, тәжірибе
көрсетіп отырғандай, ipi бизнес тілдік кедергілері бар елде нашар
бейімделеді. Нақ сондықтан да дамушы елдердің көпшілігі осындай, бip
қарағанда ұсақ мәселеге мейлінше салиқалы назар аударады.Біздің
авиажелілеріміздің, әуежайларымыздың, ондағы қызмет көрсетудің
қолайлылырына, жоғары сапалы мейманханаларының, телекоммуникациялардың
болуына көп нәрсе байланысты. Біздің мақсатымыз шетелдік бизнесменге
неғұрлым жеткілікті ықылас көрсету, оның уақытын үнемдеу болуға тиіс. Бұл
қызметтердің құны оны әдетте екінші кезекте ғана толғандырады.
2. Инвестицияларға немесе кредиттерге салық үзілістердің жеңілдікті
ставкаларды, салық шегерімдерін беруді қоса алғанда, салық жеңілдіктерін,
жеделдетілген амортизацияны, жеңілдікті кеден бажын және тағы басқаларын
енгізуге баруға тұрады. Олар мемлекеттік басымдықтарды іске асыру үстінде
жаңа құрылыс салу жайында әңгіме қозғалған жерде және тек қана сонда болуға
тиіс.Тым жан-жаққа шашырай берудің қажеті жоқ қарапайымнан күрделіге қарай
жүріп отыру қажет. Бүгін біздің инфрақұрылым объектілеріне — энергетикаға,
газ және мұнай құбырларына, әуежайларға, мейманханаларға, байланыс
құралдарына, автомобиль және темір жолдарға, су құбырларына назар
аударуымыздың қажеттігі айқын. Бұл міндеттерді шешпейінше, елде қолайлы
инвестициялық, ахуалдың экспорт пен сауданың, бизнестің өмір сүруін
қамтамасыз етудің күллі жүйесінің жақсы жұмыс icтeyi мүмкін емес.
Импортты алмастыру және бәрінен бұрын халық тұтынатын тауарларды,
тағам мен ауыл шаруашылық шикізатын өңдеу өнімдерін алмастыру жайында
байсалды түрде ойлану қажет.
Ақыр соңында, аймақтық басымдықтарды әрі ең алдымен халықты жұмыспен
қамту тұрғысынан айқындау қажет. Жеңілдіктер мен преференциялар жүйесі
басымдықтар жүйесімен қатар ұластырылуга тиис. Бұл ретте жеңілдіктер
берудің барлық ықтимал қиянаттарына сенімді тосқауыл қоя отырып, мейлінше
ұқыпты түрде ойластырған жөн.
3. Жер мен жылжымайтын мүлікке берілетін құқық түріндегі гранттар,
қызметкерлерді оқытуға арналған демеу қаржы, әр түрлі алымдарды азайту
түріндегі субсидиялар сияқты нысанды да пайдалану қажет. Бірақ тағы да
басым болып табылатын салаларда ғана.
4. Үкіметтің капиталды сыртқа шығаруға, әр түрлі қызметтер мен
жергілікті шикізатты артықшылықты пайдалануға арналған кепілдіктерін
күшейту қажет.
5. Үйлестірілген және оралымды жұмыс жүргізу үшін тікелей шетелдік
инвестициялармен айналысатын арнайы мемлекеттік орган құру қажет.
Шетелдік инвестицияларды тарту бағдарламасымен қазірдің өзінде
мамандар жұмыс icтeп жатыр, өз уақытында ол жария етіледі.
Дүниежүзілік шаруашылық бір-бірімен тауарларлы - ақша қатынастарымен
байланысқан егеменді ұлттық мемлекеттердің жиынтығы. Дүниежүзілік
шаруашылық нарықтық экономиканың заңдарына негізделген, өзара байланысты
және бір біріне тәуелді ұлттық экономикалардың жиынтық әрекеттерін
көрсететін экономикалық организм. Яғни бұл ұлттық шаруашылықтар бір бірімен
халықаралық еңбек бөлінісі, өндіргіш күштер, өндірістік қатынастар арқылы
әр түрлі деңгейде және әр түрлі сипатта көрінетін өндірістік, ғылыми-
техникалық, ғылымдық, т.б. байланыстар арқылы біріккен ғаламдық экономика.
Дүниежүзілік шаруашылықтың даму ерекшеліктерінің бірі тұйықталған
ұлттық шаруашылықтың жүргізу тәжірибесінің бірте-бірте сыртқы нарыққа
бағытталып, ашық экономикаға көшу. Көптеген саяси және әлеуметтік-
экономикалық өзгерістер нәтижесінде дүниежүзілік шаруашылықта өзгерістер
боды. Соған байланысты бүкіл дүниежүзілік шаруашылық бір тұтас жүйе ретінде
қалыптаса бастады. Бірақ елдердің даму деңгейлері бірдей емес.
Дүниежүзілік шаруашылықтың болашағына және оның дамуына әсер ететін
себептер:
- ғылыми-техникалық прогрестің жылдамдадауы, жаңа технологияның тарауы;
- қоршаған ортаның проблемаларындағы ғаламдық өзгерістер;
- халықаралық өсу мен қоныстаудың қозғалысы;
- бай және кедей елдердің арасындағы алшақтықтың өсуі.
Халықаралық сауда - әртүрлі мемлекеттердің ұлттық шаруашылықт-арының
арасында жүретін тауар мен қызмет айырбасы. Халықаралық сауданың негізі –
халықаралық еңбек бөлінісі. Халықаралық еңбек бөлінісі жеке елдердің
мамандандырылуын сақтайды. Олардағы өндіріс қызметінің әртүрлі саласын
белгілі түрге мамандандырады нәтижесінде өндіріс нәтижесін, ғылыми-
техникалық қызметтер тауарлармен айырбастау жағдай туғызып, халықаралық
сауда дами түседі. Халықаралық еңбек бөлінісі жеке елдердің тауар өндіруге
қалыптасқан дұрыс жағдайларымен түсіндіріледі. Халықаралық еңбек
бөлінісімен тауар айырбасын ынталандыратын төрт негізгі факторларды атап
өтуге болады.
1. Әлеуметтік жағрапиялық факторлар – жағрапиялық орналасу, халықтың
құрылымы саны, және де олардың шаруашылық тәжірибесі, білімі, әдет-
ғұрпы бойынша жеке елдердің арасындағы айырмашылық.
2. Табиғи экономикалық факторлар – табиғи климаттық жағдайлар, жер
шаруашылығы құралдары, табиғи кен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
беттер
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 МЕМЛЕКЕТТІҢ СЫРТҚЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚЫЗМЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ МЕН РЕТТЕУДІҢ
ҒЫЛЫМИ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ...5
1. Сыртқы экономикалық қызмет және сыртқы сауда
түсінігі ... ... ... ... ..5
2. Халықаралық валюта-қаржы және несие қатынастары жүйесіндегі
Қазақстанның
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...12
3. Мемлекеттің сыртқы-экономикалық қызметін
реттеу ... ... ... ... ... ... ..23
2 ҚАЗАҚСТАННЫҢ СЫРТҚЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚЫЗМЕТІНІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
2.1. ҚР-ның сыртқы экономикалық қызметінің қазіргі
жағдайы ... ... ... ... 35
2.2. Халықаралық экономикалық ұйымдар және олардың Қазақстандағы
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
2.3. Кедендік одақ және оның Қазақстан экономикасының дамуына
ықпалы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
3 МЕМЛЕКЕТТІҢ СЫРТҚЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚЫЗМЕТІН ЖЕТІЛДІРУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..65
3.1. Қазақстан Республикасындағы сыртқы экономикалық саясаттың
ерекшеліктері мен
қайшылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... .65
3.2. Қазақстан Республикасындағы сыртқы экономикалық саясаттың даму
жолдары мен
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ...70
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 78
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...81
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Қай елдің болмасын
экономикасының дамуын айқындайтын негізгі көрсеткіштердің бірі — ол сыртқы
сауда саясаты. Осы тақырыпты таңдағаным Қазақстан Республикасында нарықтық
экономика жағдайындағы сыртқа сауда саясатының ролі мен мәнін талдап,
тереңірек зерттеу.
Жаһандану жағдайында әлемдік экономиканың үрдістерінен сыртта қалу
елдің экономикалық жағдайының, даму деңгейінің, технологиялық даму мен
ұлттық бәсекелестік қабілеттілігінің шегеріп қалуына әкелуі мүмкін.
Сондықтан сыртқы экономикалық қатынастардың ырықтандырылуы қазіргі заманның
талабы болуда. Қазақстан өз экономикалық даму бағдары да сыртқы
экономикалық іс-әрекетті ырықтандыруға, әлемнің жаңа технологияларын
жетістіктерін кеңінен пайдалануға бағытталған. Мемлекеттің сыртқы ашықтық
деңгейі жоғарлаған сайын сыртқы экономикалық факторлардың даму үрдісіне
әсері де күшейе түсіп, сыртқы экономикалық қауіпсіздік мәселесін
өзектендіре түседі [1].
Сыртқы экономикалық қатынастарды ырықтандыру, ең алдымен елдің сыртқы
саудасында шектемелерді жоюмен көрінеді. Біздің ойымызша оның үрдісі
жергілікті, отандық өндірушілердің шетел тауарларымен бәсекелестік
қабілетін қолдаудың кең тарамды шаралар жүйесін қалыптастырумен қатар
жүргізілуі тиіс. Өйткені ұлттық капиталдың қорлануының алғашқы кезеңіндегі
Қазақстандық өндірушілер үшін қаржылық қуаттылығы мол, технологиялық
озықтығы әйгілі, бизнестік тәжірибиесі қомақты шетел өндірушілермен тең
дәрежелі бәсекелесу мүмкіндігі екі талай болады. Бұл жағдай елдің сыртқы
саудасын ырықтандыру мен сыртқы экономикалық қашықтық дәрежесі арасында
тікелей өзара байланыстылығы барын көрсетеді.
Қазақстан Республикасы сыртқы сауда саясатын жүзеге асыруда мемлекеттің
орнына айрықша мән беріледі. Оның ұлттық экономикалық мүдделерге сай келуі
мен халықаралық аренада бәсекелестік қабілетті жоғарлатуға үлкен ықпал ету
мүмкіндігімен көрінеді. Сондықтан кез - келген елдің сыртқы сауда саясаты
шетел тауарларының келуін реттеу және ел мүдделеріне сәйкес келетін
халықаралық еңбек бөлінісіндегі орнына әсер ету сияқты мақсаттарды
көздейді. Осы мақсаттарды орындау барысында халықаралық сауда ағымдарының
елдің экономикалық қауіпсіздігіне әсер ету мәселесі ерекше мәнге ие
болатындығын Қазақстан Республикасының қызметкерлері жақсы біледі.
Біріншіден халықаралық сауда қатынастарында әрбір ел өз мүдделерін
жүзеге асыруға тырысатындықтан, әлемдік нарықта мемлекеттер шиеленісті
мүдделер қақтығысы негізінде бәсекелеседі. Екіншіден ғаламдану үрдісінін
белен алуы, сыртқы экономикалық катынастардың ырықтандырылу бағытының басым
болуы, шаруашылық байланыстардың интерұлттандырылуы ел алдына туындайтын
сыртқы қауіп - қатерлерден қорғану шараларын халықаралық келісімдерге
сәйкестендіре жасақтауды қажет етеді.
ХХ ғасырдың 90 жылдары әлемдік сахнада болған үлкен өзгеріске Кеңес
Одағының құлауы жатады. Соның нәтижесінде 15 жаңа тәуелсіз мемлекет пайда
болды. Солардың бірі – Қазақстан Республикасы. Еліміз 20 жыл ішінде өзін
барша әлемге тәуелсіз әрі экономикасы өтпелі демократиялық мемлекет екенін
танытты. Қазақстан мемлекеті толық тұрақты даму үшін біржағынан өнеркәсібі
дамыған мемлекеттермен, екінші жағынан ТМД бойынша әдеттегі серіптестермен
белсенді сыртқы сауда саясатын жүргізуі қажет.
Сонымен қатар, Қазақстан өзінің транспорттық жүйесін, яғни теңіз,
өзен, теміржол, автомобиль және құбыр сияқты көлік түрлерін транспорттық
инфрақұрлымын дамыту керек [2].
Сыртқы сауда операцияларын кеден тарифтік реттеу әлемдік экономикада
маңызды орынға ие, өйткені түрлі елдердің тауарларымен қызметтері арқылы
экспорты мен импортының азаюына да, өсуге де нақты әсер етуге болады.
Қазақстанның сыртқы сауданы реттеуде әлемдік тәжірибемен танысуы, одан
сабақ алуы, оның болашақта өз саясатын белсенді және тиімді жүргізуіне жол
ашады.
Ал, қазір Қазақстанның егеменді ел ретінде қалыптасуы барысында
халықаралық экономикалық қатынастар ғылымын қолға алып, оны оқытуды
жетілдіру көкейтесті мәселеге айналып отыр.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Мемлекеттің сыртқы экономикалық қызметі
және оны жетілдіру жолдарын көрсету.
Міндеттері:
1. Сыртқы экономикалық қызметтің қалыптасуы мен реттеудің ғылыми-
теориялық негіздерін зерттеу және анықтау.
2. Қазіргі кездегі ҚР-ның сыртқы экономикалық қызметінің дамуына
талдау жүргізу.
3. Зерттеу нәтижесінде аталған үрдісте қалыптасқан теоремаларды
анықтау.
4. Сыртқы экономикалық қызметті жетілдіру жолдарын анықтау.
Дипломдық жұмыстың зерттеу нысаны. Қазақстан республикасының сыртқы
экономикалық қызметін реттеу болып табылады.
Дипломдық жұмыстың пәні. Сыртқы экономикалық қызметті жүзеге асырудағы
экономикалық қатнастар қарастырылады.
Ғылыми жаңалығы. Дипломдық жұмысты орындау нәтижесінде сыртқы
экономикалық қызметті қалыптастырудың теориясының бағытталған ғылыми
әдебиет жүйелері және ҚР-ның сыртқы экономикалық қызметінің қазіргі кездегі
даму көрсеткіштеріне талдау жүргізілуі, соның нәтижесінде қалыптасқан
үдерістер анықталды.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, үш бөлім, қорытынды және
пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 МЕМЛЕКЕТТІҢ СЫРТҚЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚЫЗМЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ МЕН РЕТТЕУДІҢ
ҒЫЛЫМИ НЕГІЗДЕРІ
1. Сыртқы экономикалық қызметі және сыртқы сауда түсінігі
Мемлекеттер өзара неге сауда жүргізеді? Осыған деген талпыныс
жауапты біз экономикалық теория өкілдерінің классикалық мектептерінен
табамыз. Оларға: А. Смит (1723—1790 жж.) және Д. Рикардо (1772-1823 жж.)
жатады. А. Смит 1776 жылы: Дұрыс ойлайтын отбасы атасының негізгі қағидасы
— үйде арзанға сатып алуға болатын нәрсемен ешқашан айналыспа, өндірме —
деген екен. Бұған тіпті нақты жауапты Д. Рикардо 1817 жылы шығарған Саяси
экономия және салық салудың бастамасы еңбегінде айткан. Мұңда Д. Рикардо
халықаралық маманданудың пайдалылығын екі мемлекет арасындағы қатынасын
түсіндірген. Олар шартты түрде — азық-түлік және киім-кешек өндірген. Осы
мысалдың негізінде Америка мен Еуропанын арасындағы сауданың өзара
пайдалылығын дәлелдеген. Дәлірек айтсақ, Д. Рикардо салыстырмалы артықшылық
немесе салыстырмалы шығын өндірісі теориясын жасады. Осы теория халықаралық
сауда практикасы мен экономикалық ғылымда кеңінен қолданылады. Халықаралық
еңбек бөлінісі дүниежүзіндегі мемлекеттер арасындағы тауар айырбасының
арасындағы экономикалық негізі болып табылады. Халыкаралық еңбек бөлінісі
кейбір елдердің мамандануымен байланыстырып, сонда тауар өндіруге
қалыптасқан дұрыс жағдайлармен түсіндіріледі. Мысалы, Жапонияда аудио- және
видеотехниканы шығаруға дұрыс жағдайлар қалыптасқан. Бұл елде жоғарғы
квалификациялық арзан жұмыс күші және аудио-видеотехника шығару үшін
өндірістік база бар.
Австралияда ауылшаруашылық өнімдерін өндіруге жақсы жағдай
қалыптасқан. Оның ішінде ет, жүн, астық өндіру алғы орында тұр.
Бразилияда табиғи-климаттық жағдайдың өзі кофе өндіруге бейімделген.
Ал АҚШ, Германия, Италия, Францияда автомобиль, ауылшаруашылық машиналары,
химикаттар және т.б. өндіріс процесіне дұрыс жағдайлар қалыптасқан. Дұрыс
қалыптасқан техникалық, өндірістік табиғи-климаттық жағдайлар бұл елдер
үшін белгілі өнімді өте аз шығынмен өндіруге мүмкіндік жасайды. [3].
Халықаралық өзара сауда кейбір елдердің белгілі өнімді өндіруге
мамандануын қалыптастырады. Бұл өнімді жоғарғы тиімділікпен өндіріп, өздері
шығара алмайтын баска тауарға айырбастайды.
Қазақстан Республикасында дұрыс қалыптасқан табиғи-климаттық жағдай
ТМД елдеріне астық, ұн, жарма, ет өнімдерін: көмір, кара, түсті металдарды
жіберуге болады және олардан балық, машина, аудио-видеотехника т.б. алуға
әбден мүмкін. Қазіргі сыртқы саудада қалыптасып отырған басты сипат оның
құрылымындағы өзгерістер. Машина, жабдықтар, химиялық тауарлармен сауда
жасау қарқынды өсіп, шикізатпен саудаласу қысқарып келеді. Қазіргі ҒTP
дүниежүзі нарығында сауданың тіпті жаңа түрлерін қалыптастыруда. Мысалы
айталық: патент саудасы, лицензия мен (ашқан жаңалықты белгілі уақытқа
пайдалануға берілген рұқсат) сауда, техникалық тәжірибені саудалау — ноу-
хау.
Бүгінгі жағдайда барлық елдердің экономикасы халықаралық саудамен
байланысты. Тіпті экономикасы шалкып дамыған елдердің өзі де солай. Мысалы,
АҚШ-тың экономикасы басқа елдерден мына өнімдерді импорттаумен байланысты:
банан, какао, кофе, шәй, никель, қалайы, табиғи каучук, алмаз және т.б.
өнімдер. Сонымен қатар АҚШ сыртқа мынаны шығарды: химия өнімдері, әртүрлі
жабдықтар, автомобиль, ұзақ мерзімді тауарлары (тоңазытқыш, шаңсорғыш),
астық және т. б.
Бір сөзбен айтсақ, сыртқы сауда — екі жақты қозғалысы бар көше сияқты
құбылыс.
Сыртқы сауда - тауарды әкелуден (импорт) және шығарудан (экспорт)
құралады. Әрбір елдің сыртқы саудасынын нәтижесі сауда балансынан көрінеді.
Егер шығарылған тауар құны әкелінген тауар құнынан артық болса активті
сауда балансы дейміз. Керісінше болған жағдайда пассивті сауда балансын
құрайды.
Қазақстанның сыртқы сауда айналымы (экспорт пен импорттың қосындысы)
және тауарлар мен қызметтерді сыртқа шығару және ішке әкелу туралы мөлімет
1-ші кестеде көрсетілген.
Кесте1- Сыртқы сауда айналымы
Сыртқы сауда айналымы 2003 2005 2008
Экспорт 3277,0 4974,4 5338,9
Импорт 3685,8 3781,0 4241,7
Сальдо (актив +, пассив -) -408,8 + 1193,4 + 1097,2
Ескертпе: [4] мәлімет көзі негізінде құрастырылған
Қазақстаннын сыртқы сауда динамикасының күрт өзгеруіне мұнай өнімдері,
қара және түсті металлургия өнімдеріне бағаның төмендеуі әсер етті. 2005
жылы алдыңғы жылдың көрсеткішімен салыстырғанда экспорт 16% пайызға
төмеңдеді. Бірақ импорттық түсім онша өзгеріске ұшыраған жоқ.
Сауда балансы пассивті болғанда мемлекет айырманы алтынмен жабуы керек
немесе несие алуға өтініш жасайды. Сондықтан да әрбір мемлекет сыртқа
тауарды көп шығарып, аз тасуға бейімделеді. Бұл тауар балансының активті
болуын көрсетеді. Мемлекет импортты түсіру үшін қорғау іс әрекетіне кешіп,
тасылатын тауарларға жоғарғы қорғау салығын қолданады немесе арзан ақша
саясатын іске қосады. Әдетте, АҚШ-ты өзінің сауда әріптесі Жапонияға
осындай жасайды. Себебі Жапония АҚШ нарығын арзан автомашина, тоңазытқыш,
аудио- және видеотехникаға толтырыптастады.
Сауда кедергілерінің ауқымы көп және бүған мыналар енеді: сырттан
әкелінетін тауарларға жоғарғы салымдар, ұлттық валютаның девальвациялануы,
сыртқа шығаратын тауарларға квота, экспортқа еркін шектеулер. Мұның
барлығын протекционистік шаралар дейміз немесе мемлекеттің экономикалық
саясаты. Бұл аталған саясат ішкі нарыққа шетел тауарларының еніп кетпеуіне
бағытталған.
Халықаралық нарық қазіргі жағдайда үш негізгі бағытты құрайды:
— тауар мен қызмет көрсету (ақпарат нарығын қосқанда);
— жұмыс күші;
— қарыз капиталы.
Халықаралық нарықта тауарлар интернационалдық құнның негізімен
байланысып, ал орташа қоғамдық қажетті интернационалды жұмыс уақыты
шығынымен анықталады. Елдің өз ішінде өндірушілер көп шығындар жұмсай
отырып, пайданы орташа мөлшерден аз табады. Ал өте аз шығындар жұмысындағы
- қосымша пайда табады. Халықаралық нарықта да өндірушілер жағдайды осылай
кімнің шығындары орташа интернационалдык, деңгейден төмен болса соғұрлым өз
тауарын экспорттаудан өте жоғары табыс табады.
Халықаралық жұмысшы күші нарығы жұмыс күшінің сырттан келуімен
(эмиграция) және кетуімен (иммиграция) қалыптасады. Айтып отырғанымыз
ұлттық шаруашылықтар арасындағы жолдамалы еңбек адамының ауысуы (миграция).
Миграция — бір елден екінші елге жұмыс күші ауысуының ерекше түрі.
Оның пайда болуы өмір сүру деңгейінің төмендігі мен даму қарқыны төмен
елдерде салыстырмалы тұрғындары дәрежесінің жоғары болуымен түсіндіріледі.
Соның салдарынан қосымша жұмыс күшін қажет ететін интенсивті дамыған
елдерге ауысып отырады. Халықаралық миграциялық лектердің негізгі елдері
болып Батыс Европа мен АҚШ-ты сапалады. Батыс Европа елдеріне негізгі
жұмысшы мигранттар легі Жерорта теңізі мен Оңтүстік-Шығыс Азия елдерінен
келеді. АҚШ-қа негізгі жұмысшы күшінің легі Мексикадан келеді.
Қазіргі жағдайда жүмыс күші миграциясының жаңа бағыты пайда болды. Ол
Таяу және Орта Шығыс елдерінен мұнай көздерімен байыған Парсы шығанағындағы
шағын мемлекеттер — Кувейт, Сауд Аравиясы, Біріккен Араб Әміріне жұмыс күші
ауа бастады.
Сыртқы сауда айналымы – сыртқы сауда дамуының жинақталған көрсеткіші,
алыс-беріс арқылы жүзеге асырылады.
Жалпы сауда саясаты бұл – ұлттық өнеркәсіпті шетелдік бәсекелестерден
қорғау, экспортты ынталандырумен диверсификациялау, елде жұмыс орындарды
құру сондай-ақ т.б. елдің дамуын жетілдіретін шараларды іске асыру
жөніндегі саясатты айтамыз.
Сыртқы экономикалық қызмет – сыртқы экономиканың байланыстарды реттеу
тәртібін анықтау және елдің халықаралық еңбек бөлінісіне қатысуын
оңтайландыру бойынша мемлекет пен оның органдарының нысаналы түрде
бағытталған іс-әрекеті.
Сыртқы экономиканың негізін құраушыларға жататындар:
- сыртқы сауда саясаты (құрамына экспорттық және импорттық саясат
кіреді)
- шетел инвесторларын тарту және шетелдегі ұлттық капитал салымдарын
реттеу саласындағы саясат.
- Валюталық саясат.
Сонымен бірге, сытқы экономикалық саясат жекелеген мемлекеттермен,
аймақтармен сыртқы экономикалық операцияларды жүргізудің географиялық
теңестірілуі міндеттерін де шешеді, бұл іс елдің экономикалық қауіпсіздігін
қамтамасыз етумен байланысқан.
Сыртқы экономикалық саясат – сыртқы экономикалық қасиетті де (СЭҚ)
реттейді, оның айрықша белгілеріне мыналар жатады:
- тауарлар мен қызметтердің халықаралық сауда саттығы.
- Материалдық, ақша, еңбек және интеллектуалдық ресурстардың
халықаралық қозғалысы.
Сыртқы экономиканың құраушыларының бірі болып сыртқы сауда саясаты
табылады. Ал сыртқы сауда саласындағы саясатты жүзеге асыру құралдарына:
кедендік тарифтер, шеттен әкелу және шетке шығаруды реттеудің бейтарифтік
шаралары;
саудалық эмбарго;
кедендік одақтар және еркін сауда аймағы;
валюталық қатынастар саласын: валюталарды сатып алу – сату операциялары,
коммерциялық және басқа мақсаттардағы валюталық операцияларға шектеулік
белгілеу жатады.
Төлемдік қатынастар мен несиелік саясат сферасында займдар (қарыз)
экспорттық несиелер және экспорттық несиелерді сақтандыру бойынша есептеу
мөлшерлемелері мен проценттерінің деңгейлері реттеледі. Көптеген
мемлекеттерде сыртқы экономикалық саясат құралдарының кең ауқымды
жиынтығының болуы - өздерінің сыртқы экономикалық байланысының құрылымымен
даму бағыттарын құруға ғана емес, сонымен бірге басқа елдермен сыртқы
экономикалық байланысы мен сыртқы экономикалық саясатына да белсенді түрде
ықпал етуге мүмкіндік береді. Сыртқы экономикалық саясат құралдарының бұл
жиынтығын саудалық саяси механизм ретінде қарастыруға болады [5].
Қазақстан Республикасының қазіргі кездегі дамуы өзара бағыныштылық
және өзара араласу процесінің күшейген кезеңінде жүріп жатыр. ҚР-ның
геосаяси орны, жалпы шекарасы, басқа аймақтармен байланыс жасайтын көлік
қатынасы, сондай-ақ бай табиғи ресурс қуаты өндірістік өнеркәсіпті
кооперацялауға, біріккен кәсіпорындар ұйымдастыруға, агроөнеркәсіптік
кешендердің қызметінің дамуына алғы шарттар жасайды. Айта кететін жәйт,
жаңа жағдайда бұрынғы одақ мемлекеттерінің арақатынасындағы стиль де
өзгереді. Қазақстан ТМД елдері мен сауда-экономикалық байланыстарында дүние
жүзінде белгіленген сауда-құқық негіздеріне, сауда және тариф жөніндегі бас
ассосация ұйымының принциптеріне сүйенеді. Саудадағы әртүрлі лицензия
түрінде квота, баж салығы, т.б. кедергілерден құтылуға алғашқы қадамдар
жасауда.
Қазіргі кезде жалпы экономикалық бірігудің әртүрлі жолдары бар екені
белгілі болды: ТМД елдерімен екі жақты келісімдер негізінде, көпжақты
келісімдерді тереңдету, аймақтық интеграциялық бағдарламаларды іске қосу
(Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан). Сыртқы сауданы либерализациялау және
оның еркін іс-әрекетіне жағдай жасау сыртқы сауда айналымының дамуына ықпал
етеді. Шетел мемлекеттерімен сыртқы сауда саясатын іске қосу құралдарына
мемлекетаралық комиссиялар жатады, олар екі жақты байланыстардың дамуы мен
ұйымдастыру жұмыстарын, сондай-ақ ынтымақтастық көлемінде туындаған кезек
күттірмейтін мәселелерді.
Мемлекеттік жоғарғы билік органдарының кеден саясаты мен сыртқы
экономикалық қызметті мемлекеттік реттеу саласында дұрыс шешім қабылдауы
үшін оның макроэкономикалық жағдайларын зерттеудің, сыртқы сауда
динамикасына, құрылымына, деңгейіне негізделген нақты талдаудың маңызы зор.
Сыртқы саудадағы кеден статистикасы ережелерін жүйелеу мақсатында
Қазақстан Үкіметімен (2007 жылғы 6 шілдедегі Примьер Министрдің №238
қаулысы бойынша) барлық министрліктер мен ведомстваларға, облыс басшыларына
өз қызметі барысында әлем елдерінің топтарын қоса алғанда, ТМД мемлекет
қатысушыларының сыртқы саудадағы кедендік статистикасының бірыңғай
әдістемелерін басшылыққа ала отырып, қолдануға тапсырма берілді.
Сыртқы экономикалық қызмет деп сыртқы экономикалық байланыстың белгілі
бір аспектісі, кәсіпорындар мен ұйымдардың дербес өндірістік-коммерциялық
қызметінің саласы түсініледі. Дербестік шетелдік әріптесті, экспорттық-
импорттық мәміле үшін тауар номенклатурасын таңдаудан, баға белгілеуден,
сыртқы экономикалық қызметтің түрлерін анықтаудан көрінеді. Сыртқы
экономикалық қатынастардың түрлеріне сыртқы сауда, халықаралық
инвестициялық ынтымақтастық, халықаралық өндірістік кооперация, халықаралық
ғылыми-техникалық ынтымақтастық, валюталық-қаржылық және несиелік
операциялар жатады.
Сыртқы экономикалық қызметтің әрбірі белгілі бір түрде іске асырылады.
Сыртқы сауданың түрлері:
- экспорт;
- импорт;
- тауарлар мен қызметтің кері экспорты мен кері импорты.
Сыртқы экономикалық қызмет барлық елдерде бірнеше функциялар атқарады:
- ұлттық және әлемдік экономикалық дамудың деңгейін теңестіруге әсер
етеді;
- ұлттық және әлемдік өндіріс шығындарын салыстыруға мүмкіндік береді;
- халықаралық еңбек бөлінісінің артықшылықтарын іске асырады және
соның негізінде ұлттық экономиканың тиімділігінің артуына әсер етеді.
Бұл функциялар ҚР-ң сыртқы экономикалық қызметіне де тән. Сонымен
бірге олардың Қазақстанда өзіндік ерекшеліктері бар. Олар, бір жағынан,
ұлттық экономиканың осы заманғы даму кезеңімен, оның реформалануымен,
нарықтық қатынастардың дамуымен, екінші жағынан- Қазақстанның әлемдік
экономикаға интеграциялау үдерісінің тереңдеуімен анықталады. Оған тек қана
шикізаттарды экспорттау және дайын өндірістік тауарларды импорттау
негізінде сыртқы сауда айналымын кеңейту ғана емес, сонымен қатар
халықаралық өндірістік, ғылыми-техникалық, инвестициялық ынтымақтастыққа
кіруі, әр түрлі меншіктегі кәсіпорындардың сыртқы экономикалық қызметке кең
түрде қатысуы тән.
Сыртқы экономикалық қызмет елдің экономикасының дамуына мына жолдар
арқылы әсер етеді:
-экспорттан валюталық түсім алу жолымен;
-инвестициялық ынтымақтастықты дамыту жолымен шетел инвестициясын
тартуға жағдай жасайды;
- осы заманғы техника мен технологияны импорттау жолымен өндірістің
техникалық базасын жақсартуға жағдай жасайды;
-ұзақ мерзімді өндірістік ынтымақтастық және шетелдік әріптестермен
бәсекеге қабілетті өнім өндіру мен сол өніммен әлемдік нарыққа шығу үшін
тұрақты бірлескен қызмет жасау жолымен.
Бұндай импортты мемлекет тарапынан қолдау күшейіп келеді. Сыртқы
экономикалық қызмет елдердің әлеуметтік-экономикалық дамуына әсер етеді
және маңызды құрылымды қалыптастырушы, халықтың өмір сүру деңгейі мен
сапасын жақсартуға әсер етуші фактор ролін атқарады.
Сыртқы экономикалық қызмет субъектісі- ол шетел инвесторы. Шетел
инвесторы- ол:
- шетел заңды тұлғалары;
- шетел азаматтары, азаматтығы жоқ адамдар, шекарадан тыс жерлерде
тұрғылықты мекен-жайы бар, сол елдерде шаруашылық қызметті жүргізу үшін
тіркелген Қазақстан Республикасының азаматтары;
- шетел мемлекеттері;
- халықаралық ұйымдар;
- заңды тұлғаларға қатысты шешім қабылдауын анықтайтын ҚР заңды
тұлғалары.
Шетел инвестициялары - Қазақстан Республикасының заңды тұлғаларының
жарғылық капиталына қатысу формасындағы инвестициялар, сонымен қатар заңды
тұлғаларға несие (займдар) ұсыну формасындағы инвестициялар.
Шетел инвестициялары кез келген, ҚР заңнамасына қайшы келмейтін,
объектілері мен қызмет түрлеріне салына алады. Шетел инвестицияларына
қатысты мәселелер ҚР "Шетел инвестициялары туралы" Заңымен және басқа да
оған қатысты заңдармен реттеледі.
Инвестор:
а) өзінің қызметінен түскен, барлық салықтар мен басқа да міндетті
төлемдерді төлегеннен кейінгі табысты өзінің қалауы бойынша қолдануға;
б) ҚР аумағындағы банктерде есеп айырысу шоттарын ұлттық немесе шетел
валютасында ҚР банктік және валюталық заңнамасына сәйкес ашуға құқылы.
Инвесторларға заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу, олардың жарғысы,
берілген лицензиялары және т.б. өзінің қызметіне қатысты ҚР заңнамасында
көзделген барлық ақпараттарға жол ашық болуы керек, егер де бұл ақпараттар
коммерциялық немесе өзге де заң күші бар құпиялардан тұрмаса.
Инвестордың құқығы Қазақстан Республикасының Конституциясымен, ҚР
"Шетел инвестициялары туралы" және ҚР "Инвестициялар туралы" Заңдарымен
қорғалады. Салықтық жеңілдіктердің кезеңдерге бөлінуі.
Кесте 2- Салықтық жеңілдіктер
Салықтық Салықтық жеңілдіктердің мерзімі
Экономиканың жеңілдіктерді алуға
маңызды қажетті
секторлары инвестициялардың
минималды сомасы (
млн. АҚШ долл.)
Табыс Мүлік Жер
салығының салығының салығының
уақыты уақыты (жыл)уақыты (жыл)
(жыл)
10- ға дейін 4 5 4
Өндірістік
инфрақұрылым
10-нан жоғары 5 5 5
Өңдеуші өнеркәсіп1-ге дейін 2 3 3
1 – 5 дейін 3 4 4
5- тен жоғары 5 5 5
Астана қаласының 10- ға дейін 3 4 4
объектілері
10- нан жоғары 5 5 5
Тұрғын-үй, туризм4- ке дейін 2 3 2
мен әлеуметтік
сфера объектілері
4 – 10 дейін 4 4 4
10-нан жоғары 5 5 5
1-ге дейін 3 4 5
Ауыл шаруашылығы
1-ден жоғары 5 5 5
Ескертпе: [6] мәлімет көзі негізінде құрастырылған
Шетел инвесторларының ҚР-ң заңды тұлғалар қызметіне қатысуы шетелдің
қатысуымен құрылған кәсіпорындар нысанында жүргізіледі.
Шетелдің қатысуымен құрылған кәсіпорындар ҚР заңнамасына қайшы
келмейтін заңды тұлғаның шаруашылық серіктестік, акционерлік қоғам және
тағы басқа да нысанында құрыла алады. Егер заңда өзгеше көзделмесе,
шетелдің қатысуымен құрылған кәсіпорындар ҚР-ң заңды тұлғаларды құру
тәртібімен құрылады.
2. Халықаралық валюта-қаржы және несие қатынастары жүйесіндегі
Қазақстанның орны
Қазақ елі тәуелсіздігін жариялап, Қазақстан Республикасы мәртебесін
алғанына бас-аяғы жиырма жылдан астам уақыт өтіпті. Тарих өлшемімен
қарасақ, бұл өте қысқа мерзім, солай бола тұра мемлекетіміздің әлемдік
саясаттағы игі бастамалары мен жаңашыл батыл қадамдары қазақ даласы мен
халқын дүние жүзіне танытқаны айдан анық. Әрине, осыншама шектеулі мерзімде
және екі ғасыр тоғысындағы аса шиеленісті халықаралық жағдайда Қазақстан
табыстарының баянды болуы бірінші кезекте Мемлекет басшысы Нұрсұлтан
Назарбаевтың сарабдал ішкі-сыртқы саясатына, түрлі бағыттарда батыл
жүргізген реформаларына байланысты екені тағы анық.
Ал осы тұжырымды пысықтау үшін егемен еліміздің Президенті Нұрсұлтан
Назарбаев ұстанған көп қырлы саясаттың бастапқы кезеңіндегі халықаралық
қатынастар аясында атқарылған ұйымдастырушылық, саяси-бұқаралық шараларға
ой салып көрелік. Халықаралық жүйедегі егемен саясатымыздың тарихы өткен
ғасырдың 90-шы жылдарынан бастау алады. Аталмыш кезең халықаралық
қатынастарда аса күрделі болып, ол посткеңестік елдердің біршамасын
қантөгісті қайғылы оқиғаларға ұшыратты. Жер шарындағы шамамен 80 жылдай бір-
біріне қарама-қайшы тұрған әлеуметтік-саяси, әскери жүйе күйреді, бұл
үдеріс соғыс қимылдарын жандандырды, КСРО мен оның саясатының құрығында
болған “социалистік бағыттағы” елдер жүйесінің ыдырауы да Еуразия
аймағындағы елдерге саяси-мемлекеттік жаңалықтар әкелді.
Мұның барлығын тізіп баяндауымыздың негізгі түйіні – сол жылдары
Қазақстан Республикасы сыртқы саясатының іргетасы қаланды. Осындай қиын да
күрделі, егемендіктің беташар шағында қазақстандықтардың болашағы үшін
билік буыны, әсіресе, оның жетекшісі терең ойшылдық, парасаттылық пен
шығармашылық таныта алды.
Әлемнің қандай елі үшін де халықаралық қатынастары мен мемлекеттік
сыртқы саясаты аса жауапты және күрделі сала болып табылады. Бұл тұрғыда
мына мәселені ескерген жөн, яғни 1991 жылға дейін КСРО-ның сыртқы
саясатының негізі тек Кремль билеушілерінің құзырында болды.
1991 жылдың желтоқсанында сайланған Президент келесі күні шетелдік
және отандық БАҚ өкілдеріне арнап алғашқы баспасөз мәслихатын өткізіп,
халықаралық қатынастар ұстанымындағы бағдарламасын жария етті және ерекше
екі мәселеге назар аударды: біріншісі, экономикалық реформаны батыл және
жедел қарқынмен жүргізу (жаңаша кадр саясаты, өндіріс саласындағы еңбек
және технологиялық тәртіпті сақтау, қылмыстық әрекеттерге тосқауыл қою);
екіншісі, дүниежүзілік мемлекетаралық қатынастардағы Қазақстанның орны мен
рөлін нығайту. Конференция барысында көтерілген сауалдарға жауап бере келе,
Президент Қазақстанның сыртқы саясаты Еуропа мен Азия арасындағы көпір
болуға бағытталатынын нықтап айтты.
Ал тәуелсіз Қазақстанның сыртқы саясатындағы тұңғыш шара 1991 жылдың 3
желтоқсанында өтті. Елбасы сол күні егемен еліміз тарихында тұңғыш рет
өзінің резиденциясында Магдален Хофф басқарған Еуропарламент делегациясын
қабылдады. Делегация басшысы Қазақстанның халықаралық қатынастардағы терең
ойластырылған ұстанымын Еуропа елдері зор ынтамен қабылдағанын және
еуропалықтар тез арада республикамен қатынастар орнатуға дайын екенін
білдірді [7].
Сыртқы саясат стратегиясын қалыптастырудың алғашқы шараларында
еліміздің БҰҰ-мен және оның буындарымен байланысын орнатуға елеулі көңіл
бөлінді. Мысалы, 1991 жылдың 5 желтоқсанында Президент ЮНЕСКО делегациясын
қабылдап, бұл ұйым ұйғарымы негізінде Қазақстанда әлем баспасөз өкілдерінің
халықаралық семинарын өткізу туралы ұсынысы қолдау тапты. Егемендік алған
посткеңестік мемлекеттер үшін өзекті мәселелерді талқылау нәтижесінде
болашақта Қазақстан мен Орталық Азиядағы республикалардың дүниежүзілік
ақпарат жүйесіне енуі де жан-жақты талқыланып, өзара тиімді шешімдерге қол
жеткізілді.
Жаңа тұрпаттағы мемлекеттің сыртқы саясатының алғашқы қадамдары
бұрынғы КСРО құрамындағы елдермен қарым-қатынасты сақтап, оған жаңаша дем
беруге ұмтылысын көрсетті. Мемлекетіміздің бұл саладағы жаңашыл
белсенділігі мен нақты шешімдеріне шетелдердің мемлекет басшылары ұдайы оң
бағасын беріп келеді. Осы орайда Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының (ТМД)
құрылуы мен жүйеленуі егемен тарихымызда елеулі орынға ие, ал осы істі
қолға алып, жүзеге асыруда Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан
Назарбаетың рөлі зор болды. Бүгінгі тарих биігінен қарасақ, ТМД-ның
Кеңестер Одағы құрамында болған республикалар халықтары үшін қай жағынан да
тиімді екенін өмір ақиқаты дәлелдеп келеді. Алайда, Достастық
қалыптастырудың әуелгі қадамдарынан бастап посткеңестік мемлекеттер
тарапынан осы ұйымға көзқарас әркелкі болғаны, ал Балтық бойы
республикаларының ТМД қатарына енуден бірден-ақ бас тартқаны мәлім. Ал
кейбір мемлекет басшылары ТМД-ны бұрынғы КСРО республикаларының мәдениетті
түрде ажырасуы деп бағалап, байланыстарын уақытша үзбей, бүкілодақтық
мүлікті ортақ келісіммен бөліп алуға ыңғайлы мүмкіндік екенін ашық
аңғартты.
Қазақстан Достастық құрамындағы мемлекеттермен қатынастарын бастапқы
кезден әлем тәжірибесінде жинақталған шарттар аясында орнату мақсатын берік
ұстанып, оны тиімді қолдана алды. Мұнда да ұлт көшбасшысы Нұрсұлтан
Назарбаевтың көреген сыртқы саясатының ұтырлы тұстары өз жемісін берді
деуіміз керек.
Халықаралық саясат бір сәттік іс еместігіне әлемнің талай
тарландарының көзі жеткен, тіпті жіберілген қателіктерінен “шынтағын
тістеуге” мұршасы келмеген жағдайлар да кездескен. Тарих пен уақыт олардың
әрқайсысына сүбелі бағасын берген. Ал Қазақстан Мемлекет басшысы Нұрсұлтан
Назарбаевтың еліміздің әр даму сатысына сай іс-қимыл танытуының арқасында
көптеген халықаралық форумдардың бастамашысы ғана емес, әлемдік деңгейдегі
қарым-қатынастардың дем берушісі де болып үлгерді.
Түйіп айтқанда, еліміздің экономикалық-әлеуметтік дамуының сан тарау
жолдарын тиімділік арнасына бұрып келе жатқан Нұрсұлтан Әбішұлының сыртқы
саясаттағы сан тарау ізденістерін де ұлтының қамын жеудегі баламасыз үлгі
деп білемін.
Әлемдік экономика немесе дүниежүзілік шаруашылық дегеніміз – ұлттық
шаруашылықтың жиынтығы. Ол үздіксіз қозғалыста және өсу үстінде болады.
Өзара күрделі байланыстардың нәтежесінде бір - біріне қарама – қайшы, бірақ
та біртұтас әлемдік экономикалық жүйе қалыптастырады. Дүниежүзілік
шаруашылықты оқыту мен зерттеудің үлкен теориялық- әдістемелік және
тәжірибелер меңызы бар. Әрі қазіргі кезеңнің проблемаларын ғана түсініп
қоймай, оның әр аймағында болып жатқан экономикалық даму деңгейінің
ерекшеліктерін біле отырып , жалпы дүниежүзілік шаруашылықтың даму барысын
(бағытын) ойластыруды терең түсіну ықпал етеді.
Халықаралық экономикалық байланыстарды зерттеу жұмысымен А. Смит, Д.
Рикардо, К. Маркс, Ф. Энгельс, В. Леонтьев т.б. ғалымдар айналысты.
Дүниежүзілік шаруашылықты өзара байланысты екі жүйеден - ұлттық
шаруашылықтың жиынтығы және халықаралық экономикалық байланыстардан тұрады.
Оның дүниежүзілік шаруашылықты байланыстыратын бірнеше элементтері бар.
Мысалы, егер бұл категорияға техникалық – экономикалық тұрғыдан қарайтын
болсақ, дүниежүзілік шаруашылықтың дамуы және де аймақтық дамуы жалпы бір
заңдылыққа бағынады. Қазіргі кездегі өндірістің материалдық негізі машина
техникасы, ұлттық шаруашылықтың даму деңгейінің қандайы болсын, оның
материалдық – техникалық базасының негізіне байланысты болады. Сондай – ақ,
қоғамдық құрылымның сипаты мен жекелеген ерлердің ұлттық шаруашылығы, әр
мемлекеттің ішкі және сыртқы саясаты - оның басқа елдермен экономикалық
байланыстарының бағытын, дүниежүзілік шаруашылықтың әлеуметтік экономикалық
сипатын көрсетеді.
Дүниежүзілік шаруашылық дегенде, тек бір ғана қарапайым байланысты ғана
емес, сонымен бірге, шаруашылық жиынтығынан тұратын: халықаралық еңбек
бөлінісі мен еңбекті кооперациялау нәтижесінде туындайды мемлекетаралық
экономикалық қатынастарды да сөз етеміз.
Қазіргі жағдайда кез–келген мемлекеттің экономикасының дамуы
дүниежүзілік шаруашылық байланыс арқылы ғана толық деңгейде жан – жақты
дами алады. Әлемнің біртұтастығы алуан түрлі, 160-тан астам тәуелсіз,
экономикалық еркін субъектілерді қамтиды. Әр ел өзінің тарихи –
географиялық, ұлттық, әлеуметтік – саяси құрылымы бойынша, бір – бірінен
ерекшеленеді. Ұлттық экномикалық жүйелердің әлемдәк щаруашылыққа бірте –
бірте кіруі қажеттіліктен туындап отыр, сондай – ақ оған XX ғасырдың
соңындағы ғаламдық заңдылықтардың бірі деп қажет. Бұл заңдылықтар көптеген
елдерде болып жатқан экономикалық және саяси реформаларға, әр елдің ішкі
күрделі шешімдеріне байланысты сол елдрдің экономикасын дүниежүзілік еңбек
бөлінісіне итермелейді. Социалистік елдердің экономикасы жалпы алғанда
сыртқы әлемге жабық болды, мемлекеттік принципті уағыздады, соған
байланысты ұзақ жылдар бойы ұлттық шаруашылықтың артта және бір орында
қалуы байқалды. Буның өзі кәсіпорындардың ғылыми техникалық өзгерісті
қабылдауын, сондай-ақ, бәсекелесу механизмін төмендетті, ал ол ұсыныс пен
сұраныс заңдалақтарының құралы.
Бүгінгі таңда аталған мәселелер уақыт ағымынан кейін артта қалып отыр,
демек, тағы да бір мойындайтын қағида : ұлттық экономиканың дүниежүзілік
шаруашылықтың бір бөлігі деп қаралуының өзі, оны ХЭК-тар пәнінде тереңірек
қарастыруға бағыттайды.
ХХ ғасырдың соңында әлемдік экономиканың негізгі бағыты оның ғаламдық
сипат алуында және бұл шешуі фактор халықаралық экономикалық байланыстардың
жаңа кезеңі болып табылады.Сонымен, әлемдік экономика – экономикадағы жалпы
зандылықтармен бірге, нақтылы болып жатқан құбылымтарды да зерттейді.Бұл
ғылым дүниежүзілік шаруашылықтың даму ерекшілігін (ұлттық экономиканы,
аймақтық экономикалық кеңістікті) қарастырады. Дүниежүзілік шаруашылықтың
пайда болуы ұзаққа cозылатын процесс. Ал өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығының
дамуы транспорттық және экономикалық байланыстардың қалыптасуының толық
нәтижесі. Дүниежүзілік шаруашылық жүйесі болса, дүниежүзілік сауда
–экономикалық, қаржылық және ғылыми –техникалық байланыстарды біртұтас
мақсатқа біріктіреді.
Ұлттық экономиканың дүниежүзілік шаруашылықпен қосылуының өзіндік
ерекшеліктері бар. Кез келген мемлекеттің (мейлі, ол үлкен немесе кіші
болсын) сыртқы экономикалық байланыс жүйесіндегі ең сезімтал тұсы-оның
экономикалықсаясаттағы, яғни халықаралық байланыстар жүйесінде атқарып
отырған қызметінде. Бұдан қоғамның ішкі жағдайы, оның әлеуметтік
–экономикалық және саяси бағыты, мәдени байлығы жан-жақты көрінеді.
Қазіргі кезде кез келген мемлекеттің сыртқы зкономикалық байланысы, оның
көлемі, құрылымы, ол байланыстардың бейнесі барлығы – ұлттық шаруашылықтың
дүниежүзілік байланыстағы деңгейін көрсетеді. Дүниежүзілік шаруашылықтың әр
жүйесінде мемлекет арасында күрделі байланыстар және қарама–қайшылықтар
болып тұрады.
Дегенмен, өндірістің классикалық капиталистік әдісі өзінің даму
заңдылықтарында ұлттық шекарадан шығып халықаралық деңгейге жетті. Еңбекі
бөлудің интернационалдық жүйесі машина индустриясының пайда болуына
байланысты болды. ХІХ ғасырдың 50-60 жылдарында дүниежүзілік нарық тез
дамып, әлемдік өндірістің дамуының жеделдеуіне ықпал етті. 1917 жылдарда
дүниежүзілік шаруашылық екі жүйе ауқымында дамыды. Бұл, бір жағынан,
өндірістік әдістің жеке немесе аралас түрі болса, екінші жағынан,
мемлекеттік меншік жағдайында олардың өзара байланыс жасауы еді.
Әрине, дүниедүзілік шаруашылықтың бұл екі түрі күрделі байланыста дамыды.
Дүниежүзілік социалитік жүйенің ыдырауына байланысты геосаяси кеңістікте
үлкен өзгерістер болды. Солтүстік пен Оңтүстіктің бұрыңғы байланысы қайта
жаңғырды. Ол байланыстардың қандай болуын болашақ көрс етеді. Белгілі бір
нәрсе, шаруашылықтың дұрыс деңгейде дамуының екі бастамасы бар: біріншіден,
мемлекетаралық экономикалық байланыстардың объективті қажеттілігі;
екіншіден, даму барысында екі жақтың да өзара қызығушылығы. Бұндай бастапқы
элементтерсіз халықаралық қарым-қатынас пен ынтымақтастықтың болуы мүмкін
емес. Бұларға : баға заңы, ұсыныс пен сұраныстың түйісу заңы, уақытты
үнемдеу және соған байланысты еңбекті бөлудің тереңдеу заңыдары жатады.
Бұл заңдар ұлттық шаруашылықты дүниежүзілік шаруашылыққа, ХЭБ –ге
кіруге итермелейді. Шаруашылық өмірді интернаиализациялау мәселесі бірнеше
рет көтерілді. Оның негізгі күші технологиялық революция еді. Әрине,
интернаиализациялау барысында елдер арасындағы байланыстар жылжымайды, әрі
күрделене түседі. Сыртқы сауда, тауар айырбастау, басқа да жаңа
экономикалық байланыс түрлерімен толықтырылады. Бұлар автоматты түрде
өздегеннен іске аспайды, сондай-ақ саяси іс-қимылмен кедергілерді жоймаса,
бірте-бірте ұлттық шаруашылықта хаос туындайды.
Әрине, әр ұлттық шаруашылық өзіне табыс әкелетін айырбас түріне ұмтылуы
керек. Бұндай байланыстарды ұйымдастыруда мемлекет өзіне табыс түсетін
жағын ойластырады. Ал бұл тек дайын өнім айырбастауға ғана жүзеге асуы
мүмкін. Сондықтан өндіріске ең алдымен білікті маманның, ғалымның,
инженердің күрделі еңбегін қажет етеді. Тек сонда ғана әр ұлттық
экономиканың экономиканың халықаралық экономикалық байланыстар жүйесінде
деген тең құқықтығы сақталады.
Экономикалық байланыстардың даму қарқынының күшеюі: саяси, мәдени,
әскери, экономикалық т.б. барлық сферада халықаралық байланыстың негізін
терендете түседі. Бірақ бұл формула түгел емес: бұл байланыстардың сапа
жағынан болуы қажет. Мысалы, егер бір жағы шикізат және энергия, екінші
жағы дайын өнім айырбастаса, бұл жағдайда екі ел тепе –тендікте дами
алмайды. Себебі өзара тең түсетін базасы жоқ. Осындай қарама-қайшылық бірте-
бірте экономикалық, содан соң саяси түсінбеушілікке әкеледі. Сонымен,
сыртқы экономикалық байланыс екі функциялық бірлестікте көрінеді. Бұл,
бір жағынан, жалпы саяси, глобалды, ал екінші жағынан, ұлттық,
халықшаруашылылығы аспектіде көрінеді [8].
ТМД елдердің әлемдік нарықа шығуы, сондай-ақ шетелдік копорациялардың
жаңадан қалыптасып келе жатқан ұлттық нарыққа кіруі көптеген пробремаларды
тудырды. Олар шаруашылықта бұрын-сонды кездеспеген қиындықтар еді.
Егемендікке қолы жеткен Қазақстан Республикасы да осындай қиындықтарға тап
болды. Қорыта келгенде мұның барлығы ТМД елдерінде нарық жағдайында
теориялық және тәжірибелік біліммен қаруланған халықаралық деңгейдегі
мамандардың жетіспеуінен деуге болады.
Әлемдік шаруашылық және оның бір бөлігі болып саналатын ХЭК –тың
дамуы 80-жылдармен салыстырғанда, 90-жылдары жаңа жағдайда дами бастады.
Біріншіден, әлемнің біртүтастығы айқындала бастады. Қазіргі әлемдік
шаруашылық, бір жағынан, әлемнің бір бөлігі болып саналатындықтан, бүкіл
әлемнің біртутас зандылықтары мен қағидаларына бағынады. Сондықтан
экономикалық тұрғыдан толық шеттеу мүмкін емес. Екінші жағынан,
дүниежүзілік шаруашылықтың негізіне нарық қатынасы жатады.
Қазақстанның дүние жүзілік шаруашылыққа интеграциялануға ұмтылысы оның
халықаралық валюта-қаржы және несие қатынастарына белсенді түрде қатысуын
талап етеді. Бұл қатынастардың толыққанды мүшесі болу үшін Қазақстанға
бірталай проблемаларды шешуге тура келді. Heгізгі валюталық саясаттың бipi
- теңге құнының тұрақтылығын орнықтыру және оны еркін ауысатын валюталарға
айырбастауды мейлінше ырықтандыру. Мұның өзі бip жағынан, теңдестірілген
(баланстылған), екінші жағынан, шетелдік тауарлар мен валюталар үшін ашық
ұлттық рыноктың болуын талап етеді. Теңгенің еркін ауысатын валюталармен
салыстырғандағы курсының (құнының) орнықтылығы. Қазақстан экономикасы үшін
дүниежүзілік рынокқа шығудың тиімді жолы.
Қазақстанда қазірдің өзінде теңгенің ел ішінде еркін ауысуына
(внутренняя конвертируемость) ic жүзінде қол жеткізіліп отыр. Ішкі еркін
ауысу дегеніміз - ол теңгенің ішкі валюта рыногында шетелдік валютаға
өзгермелі курс бойынша еркін айырбасталу мүмкіндігі. Ал, теңгенің толық
ауысу (полная конвертируемость) мүмкіндігіне жетуі үшін елдің саяси-
экономикалық және қаржы-қаражат турақтылығы, алтын, валюта резервтерінің
қорлануы, ТМД елдерімен валюталық ынтымақтастық механизмінің қалыптасуы
қажет.
90-жылдардың ортасына қарай теңгенің ішкі ауысуының тұрақсыздығы
экономиканың, сонымен қатар қолда бар ақша айналымының едәуір
“долларлануына" әкелді.
Қазақстанның дүниежүзілік шаруашылыққа интеграциялануға ұмтылыстары
қарыз капиталының дүниежүзілік рыногына шығуына, портфельдік және тікелей
инвестициялар операцияларына қатысуына мол мүмкіндіктер береді. Керісінше,
егер валюталық шектеулерге, шетелдік капитал үшін қолайсыз инвестициялық
ахуалға, ұлттық валютаға тұрақты сенімсіздік жағдайларына жол бepiлce
аталған мүмкіндіктерден айырыларымыз анық. Бұл факторлардың бір-бірімен
тығыз байланысты екендігіне ешкімнің күмәні болмаса керек. Осы тізбекті
үзіп алмай, экономикалық реформалар бағытымен тынбай қозғалу, шаруашылық
жүргізу механизмін, соның ішінде валюта рыногын дамыта беру Қазақстанның
дүниежүзілік рынокта өз орнын табуының кепілі.
Қазақстанның валюта саясатының маңызды бағыттарының бipi ТМД елдермен
экономикалық және валюта одағын қалыптастыру. Бұл арада Еуропалық Одақ
шеңберінде қалыптасқан бай тәжірибені пайдалану қажет.
Қазақстанның Халықаралық валюта Қоры (МВФ) сияқты халықаралық қаржы
ұйымдарына мүше болып кipyi ел экономикасын жандандыру үшін қарыз,
кәсіпкерлік капиталдарын келтірудің оңтайлы жолы болып отыр. Халықаралық
экономикалық және қаржы ұйымдары біздің елге бірқатар несиелер береді.
Дегенмен, Қазақстанның қазіргі кезеңдегі төлем мүмкіндіктің төмендегі оған
бөлінген кредиттердің тауар жеткізуге байланыстырылып, немесе белгілі бip
нормалармен (инфляция деңгейі), бюджет тапшылығы т.б.) шектеліп,
инвестициялық жобаларға бекітіліп отыр. Әрине мұндай жобаларды жедел жүзеге
асыру мүмкін емес, ал оның кейбір бөліктерінің пайдаланылмай қалуы да ғажап
емес.
1997 жылдан бастап Қазақстан үкіметі өз жұмысының басты бағыттарының
бipi шетелдік инвестицияларды тарту және оларды тиімді орналастыру деп
ұйғарып отыр. Инвестицияларды дамушы мемлекеттерді былай қойғанда, дамыған
елдердің өзінің пайдаланатындығы белгілі.
Шетелдік инвестициялар рыногындағы ахуал оларға деген Шығыс Еуропа
және Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы елдерінің орасан зор сұранысына
байланысты елеулі шиеленісіп келеді. Осының нәтижесінде капиталды
импорттаушылар арасында үлкен бәсеке қалыптасып отыр. Қазіргі уақытта
әзірге капиталды тарту мәселесінде Қазақстанның бәсекелестик қабілеті
төмен болып отыр. Қазақстан әлі де болса қызмет көрсету және инфрақұрылымды
дамытудың шетелдік инвесторларға қолайлы деңгейіне жеткен жоқ. Көптеген
заңдарда, нормативтік актілерде шетелдік капиталмен жұмыс істеу жүйесінің
өзінде де әлі айқындық жоқ. Біз әрбір инвестормен жеке келісуге мүмкіндік
беретін жеңілдіктер мен преференциялардың (жеңілдетілген кеден бажы) икемді
жүйесін қалыптастырып, орнықтыруға ұмтылуымыз қажет.
Қазақстанға шетелдік инвестицияларды тарту бағдарламасын әзірлеу
қажет, ол мынадай қағидаларды қамтуға тиіс:
1. Біздің елімізге шетелдік бизнесмендердің келуіне байланысты барлық
рәсімдерді оңайлату. Біз визалар алу, шекара және кеден бақылауымен ету,
жұмыс істеу құқығына және ел ішінде жүріп-тұруға рұқсаттар беру жөніндегі
барлық ережелерді және тағы басқаларын қайта қарауымыз керек.Күллі іскер
әлем қарым-қатынас жасасатын ағылшын тіліне қазақстандықтарды жаппай
оқытуды ұйымдастыру қажет. Бұл бәрінен бұрын мемлекеттік қызметшілер мен
қызмет көрсету саласында істейтін адамдарға қатысты, өйткені, тәжірибе
көрсетіп отырғандай, ipi бизнес тілдік кедергілері бар елде нашар
бейімделеді. Нақ сондықтан да дамушы елдердің көпшілігі осындай, бip
қарағанда ұсақ мәселеге мейлінше салиқалы назар аударады.Біздің
авиажелілеріміздің, әуежайларымыздың, ондағы қызмет көрсетудің
қолайлылырына, жоғары сапалы мейманханаларының, телекоммуникациялардың
болуына көп нәрсе байланысты. Біздің мақсатымыз шетелдік бизнесменге
неғұрлым жеткілікті ықылас көрсету, оның уақытын үнемдеу болуға тиіс. Бұл
қызметтердің құны оны әдетте екінші кезекте ғана толғандырады.
2. Инвестицияларға немесе кредиттерге салық үзілістердің жеңілдікті
ставкаларды, салық шегерімдерін беруді қоса алғанда, салық жеңілдіктерін,
жеделдетілген амортизацияны, жеңілдікті кеден бажын және тағы басқаларын
енгізуге баруға тұрады. Олар мемлекеттік басымдықтарды іске асыру үстінде
жаңа құрылыс салу жайында әңгіме қозғалған жерде және тек қана сонда болуға
тиіс.Тым жан-жаққа шашырай берудің қажеті жоқ қарапайымнан күрделіге қарай
жүріп отыру қажет. Бүгін біздің инфрақұрылым объектілеріне — энергетикаға,
газ және мұнай құбырларына, әуежайларға, мейманханаларға, байланыс
құралдарына, автомобиль және темір жолдарға, су құбырларына назар
аударуымыздың қажеттігі айқын. Бұл міндеттерді шешпейінше, елде қолайлы
инвестициялық, ахуалдың экспорт пен сауданың, бизнестің өмір сүруін
қамтамасыз етудің күллі жүйесінің жақсы жұмыс icтeyi мүмкін емес.
Импортты алмастыру және бәрінен бұрын халық тұтынатын тауарларды,
тағам мен ауыл шаруашылық шикізатын өңдеу өнімдерін алмастыру жайында
байсалды түрде ойлану қажет.
Ақыр соңында, аймақтық басымдықтарды әрі ең алдымен халықты жұмыспен
қамту тұрғысынан айқындау қажет. Жеңілдіктер мен преференциялар жүйесі
басымдықтар жүйесімен қатар ұластырылуга тиис. Бұл ретте жеңілдіктер
берудің барлық ықтимал қиянаттарына сенімді тосқауыл қоя отырып, мейлінше
ұқыпты түрде ойластырған жөн.
3. Жер мен жылжымайтын мүлікке берілетін құқық түріндегі гранттар,
қызметкерлерді оқытуға арналған демеу қаржы, әр түрлі алымдарды азайту
түріндегі субсидиялар сияқты нысанды да пайдалану қажет. Бірақ тағы да
басым болып табылатын салаларда ғана.
4. Үкіметтің капиталды сыртқа шығаруға, әр түрлі қызметтер мен
жергілікті шикізатты артықшылықты пайдалануға арналған кепілдіктерін
күшейту қажет.
5. Үйлестірілген және оралымды жұмыс жүргізу үшін тікелей шетелдік
инвестициялармен айналысатын арнайы мемлекеттік орган құру қажет.
Шетелдік инвестицияларды тарту бағдарламасымен қазірдің өзінде
мамандар жұмыс icтeп жатыр, өз уақытында ол жария етіледі.
Дүниежүзілік шаруашылық бір-бірімен тауарларлы - ақша қатынастарымен
байланысқан егеменді ұлттық мемлекеттердің жиынтығы. Дүниежүзілік
шаруашылық нарықтық экономиканың заңдарына негізделген, өзара байланысты
және бір біріне тәуелді ұлттық экономикалардың жиынтық әрекеттерін
көрсететін экономикалық организм. Яғни бұл ұлттық шаруашылықтар бір бірімен
халықаралық еңбек бөлінісі, өндіргіш күштер, өндірістік қатынастар арқылы
әр түрлі деңгейде және әр түрлі сипатта көрінетін өндірістік, ғылыми-
техникалық, ғылымдық, т.б. байланыстар арқылы біріккен ғаламдық экономика.
Дүниежүзілік шаруашылықтың даму ерекшеліктерінің бірі тұйықталған
ұлттық шаруашылықтың жүргізу тәжірибесінің бірте-бірте сыртқы нарыққа
бағытталып, ашық экономикаға көшу. Көптеген саяси және әлеуметтік-
экономикалық өзгерістер нәтижесінде дүниежүзілік шаруашылықта өзгерістер
боды. Соған байланысты бүкіл дүниежүзілік шаруашылық бір тұтас жүйе ретінде
қалыптаса бастады. Бірақ елдердің даму деңгейлері бірдей емес.
Дүниежүзілік шаруашылықтың болашағына және оның дамуына әсер ететін
себептер:
- ғылыми-техникалық прогрестің жылдамдадауы, жаңа технологияның тарауы;
- қоршаған ортаның проблемаларындағы ғаламдық өзгерістер;
- халықаралық өсу мен қоныстаудың қозғалысы;
- бай және кедей елдердің арасындағы алшақтықтың өсуі.
Халықаралық сауда - әртүрлі мемлекеттердің ұлттық шаруашылықт-арының
арасында жүретін тауар мен қызмет айырбасы. Халықаралық сауданың негізі –
халықаралық еңбек бөлінісі. Халықаралық еңбек бөлінісі жеке елдердің
мамандандырылуын сақтайды. Олардағы өндіріс қызметінің әртүрлі саласын
белгілі түрге мамандандырады нәтижесінде өндіріс нәтижесін, ғылыми-
техникалық қызметтер тауарлармен айырбастау жағдай туғызып, халықаралық
сауда дами түседі. Халықаралық еңбек бөлінісі жеке елдердің тауар өндіруге
қалыптасқан дұрыс жағдайларымен түсіндіріледі. Халықаралық еңбек
бөлінісімен тауар айырбасын ынталандыратын төрт негізгі факторларды атап
өтуге болады.
1. Әлеуметтік жағрапиялық факторлар – жағрапиялық орналасу, халықтың
құрылымы саны, және де олардың шаруашылық тәжірибесі, білімі, әдет-
ғұрпы бойынша жеке елдердің арасындағы айырмашылық.
2. Табиғи экономикалық факторлар – табиғи климаттық жағдайлар, жер
шаруашылығы құралдары, табиғи кен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz