Қосымша капитал және резервтік капиталдың есебі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 ТАРАУ
МЕНШІКТІ КАПИТАЛ ҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... ..6
1.1 Жарғылық капитал туралы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.6
1.2 Қосымша капитал және резервтік
капитал ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.3 Өзге де меншікті
капитал ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..10
1.4 Қаржы есептемесі халықаралық стандарттарының алғаш қолданылуы:
өту
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
2 ТАРАУ
МЕНШІКТІ КАПИТАЛ ЕСЕБІНІҢ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕП СТАНДАРТЫНДА
ҚОЛДАНЫЛУЫН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 16
2.1 Ұйымның есеп саясаты туралы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
2.2 Акционерлік қоғамдағы жарғылық капиталдың
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...18
2.3 Қосымша капитал және резервтік капиталдың
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .21
2.4 Өзге де меншікті капиталдың есебі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
3 ТАРАУ
МЕНШІКТІ КАПИТАЛДЫ АУДИТТЕУДІҢ ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... . ... ..30
3.1 Аудиторлық тексеруді жоспарлау және
дайындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
3.2 Аудиторлық тексеруді
жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .32
3.3 Аудиторлық қорытынды
жасау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..39
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 46
КІРІСПЕ
Диплом тақырыбының өзектілігі меншікті капитал тәжірибе жүзінде аудит
саласында үлкен мән алады, сонымен қатар меншікті капитал шаруашылық
қызметке қажет материалдық құндылықтардың, ақшалай қаражаттардың, қаржылық
салымдар мен алдағы уақыттарда табыс табу мақсатында жұмсалған шығындардың
және алажақтардың ақшалай жиынтығын айқын көрсетеді.
Нарық шартында кәсіпорын, кредиттік мекемелер және тағы да басқа иелік
ететін объектілер мүлікті пайдалану, ақша қаражаттарын, көптеген
коммерциялық операцияларды және инвестицияны пайдалану арқылы келісім
шартқа түседі. Бұл қарым-қатынас сенімді болуы үшін қатысушылар өздеріне
қажетті қаржылық ақпараттарды алып және пайдаланып отыруы қажет.
Ақпараттардың сенімді болуы аудитормен тексеріліп жүргізіледі.
Коммерциялық ұйымның, кәсіпорындардың негізгі мақсаты табыстың көлемі
неғұрлым жоғары болу. Меншік иелерінің капиталға салған салымдарының кері
қайтарылымы кәсіпорыннан тыс саладан түскен табыстың көлемінен кем болмауы
керек.
Сонымен қатар, жұмыс жасап тұрған кәсіпорындардың негізгі мақсатының
бірі – табыс көзін сақтап қалу, соның ішінде меншікті капитал. Меншікті
капиталдың сол кәсіпорын өзінің әрі қарай жұмыс жасау қабілетін сақтап қалу
үшін орны жоғары.
Меншік иелері, соның ішінде ұжымдық меншік иелері - акционерлер,
сонымен қатар кредиторлар өздігінен көптеген кәсіпорын операцияларының
жүргізілуіне, қорытынды есептердің жүргізілуіне қатысып, бақылай алмайды.
Сондықтан олар квалификациясы бар тәжірибелі мамандардың қызметін
пайдаланады. Аудиторлық қызмет – сенімді қаржылық ақпараттармен қамтамасыз
етеді.
Кәсіпорын және сол кәсіпорындағы қызметтерді жүргізуде сақталынатын
заңдылықтар және қызметтердің нәтижесі туралы ақпараттар мемлекетке салық
салу және экономика саласында шешімдер қабылдау үшін қажет. Ақпараттардың
сақталуы нарықтағы капиталдың тиімді жұмыс жасауын жоғарылатады, сондай-ақ
экономикалық шешімдер қабылдауға көмектеседі және баға береді.
Меншікті капитал тәжірибе жүзінде аудит саласында үлкен мән алады.
Меншікті капитал шаруашылық қызметке қажет материалдық құндылықтардың,
ақшалай қаражаттардың, қаржылық салымдар мен алдағы уақыттарда табыс табу
мақсатында жұмсалған шығындардың және алажақтардың ақшалай жиынтығы.
Шаруашылық субъектісі алғаш құрылған кезде оның капиталы Қазақстан
Республикасының заңында қаралған мөлшерден кем болмауы тиіс және де ол сол
субъект құрылтайшыларының, акционерлерінің ақшалай, заттай және басқадай
түрде акционерлік қоғамға қосқан үлестерінен құралады.
Кейінгі уақыттарда субъектінің капиталы өзінің қызметі барысында
тапқан таза табысы және сондай-ақ басқа көздерден, тегін түскен
мүліктермен, ақшалай қаржылар есебінен өсіп отырады.
Тақырыптың ғылыми зерттеу тәжірибесі. Экономикалық әдебиеттерде
меншікті капитал, халықаралық стандарттар жөнінде бірнеше еңбектер бар.
Соның ішінде теориялық және практикалық ұсыныстарды жасауға маңызды үлес
қосқан белгілі келесі ғалым экономисттерді атап көрсетуге болады. Олар:
Козлова Е.П., Парашутин Н.В., Ковалева О.В., Константинов Ю.П., Андросов
А.М., Викулова Е.В., Ефимова О.В. Ал, Қазақстанда мұндай мәселелермен
айналысатын ғалымдарға Ержанов Н.С., Ержанова С.,Торшаева Ш.М, Кеулімжанов
Қ.К., Бауыржанов Қ., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.Н. Төлешова Г.Қ. т.б.
жатады.
Диплом жұмысымның мақсаты мен міндеттері меншікті капиталдың
есебін халықаралық стандарттарға сәйкес есептіліктерде көрсетілуін, аудитін
талдау және анықтау, аудиторлық қорытынды беру.
Негізгі мақсатыма жету үшін дипломдық жұмысымның алдында келесі
міндеттер қойылды:
- Меншікті капиталды экономикалық жағынан ашып көрсету, құрылымын,
талдануын және пайдалануын қарастыру;
- Кәсіпорындағы меншікті капиталдың есебін талдау, қарастыру;
- Қаржы есептемесі халықаралық стандарттарының алғаш қолданылуын сипаттау;
- Меншікті капиталды аудиторлық тексеру және қорытындылау.
Зерттеу пәні меншікті капитал, сонымен бірге меншікті капиталдың
құрылымы, түрлері, пайдаланылуы және оны аудиттеу.
Зерттеу объектісі кәсіпорындағы меншікті капитал есебі мен аудитінің
халықаралық стандарттарға сәйкес есептіліктерде көрсетілуі
Зерттеудің теориялық методологиялық негізі – отандық, шетелдік
экономисттердің еңбектері. Жұмыста тақырыпқа байланысты экономикалық
оқулықтар, журналдар, нормативтік-құқықтық құжаттар қолданылады.
Зерттеудің информациялық базасы ретінде экономика саласындағы
Кеулімжанов Қ.К., Бауыржанов Қ., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.Н.
еңбектері алынды.
Жеке кәсіпорындардың қызметі жөніндегі берілген статистикалық
мәліметтер, ауыл шаруашылық басқармасының мәліметтері т.б. зерттеудің
ақпараттық базасы болып табылды. Қазақстан Республикасы статистика
жөніндегі агенттігінің, Атырау облысының статистика басқармасының
мәліметтері, Қазақстан Республикасының және Атырау облысы бойынша жұмыс
істеп жатқан шаруашылық формаларының нақтылы материалдары қолданылды.
Зерттеу жұмысын орындауда логикалық, ғылыми абстракция методтары,
салыстырушылық талдау, экономикалық моделдеу т.б. қолданылады.
Диплом жұмысының құрылымы және көлемі. Диплом жұмысы кіріспеден,
3 тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен (30) тұрады.
Жұмыстың көлемі 71 бет.
Жұмысқа жалпы сипаттама. Диплом жұмысы нарықтық экономика
жағдайындағы меншік капитал есебінің халықаралық стандарттарға сәйкес
есептіліктерде көрсетілуін анықтауға арналған.
Кіріспеде зерттеу тақырыбының өзектілігі негізделіп айтылады,
тақырыптың ғылыми зерттеліну дәрежесі берілген, зерттеу жұмысының міндеті
мен мақсаттары, маңыздылығы сипатталған.
Бірінші тарауда жарғылық капитал туралы түсінік, қосымша капитал
және резервтік капитал, өзге де меншікті капитал, қаржы есептемесі
халықаралық стандарттарының алғаш қолданылуын анықтау сөз болып ашылады.
Екінші тарауда ұйымның есеп саясаты туралы түсінік, Акционерлік
қоғамдағы есеп саясатының қолданылуы, Акционерлік қоғамдағы жарғылық
капиталдың есебі, қосымша капитал және резервтік капиталдың есебі, өзге де
меншікті капиталдың есебін талдау қарастырылады.
Үшінші тарауда аудиторлық тексеруді жоспарлау және дайындау,
аудиторлық тексеруді жүргізу, аудиторлық қорытынды жасау жолдары
қарастырылады.
Қорытындыда диплом жұмысын зерттеу барысындағы негізгі нәтижелер
берілген.
I ТАРАУ. МЕНШІКТІ КАПИТАЛ ҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Жарғылық капитал туралы түсінік
Өндіріспен, саудамен немесе кәсіпкерліктің басқадай түрімен
айналысатын шаруашылық субъектілері қайсыларының болса да шаруашылық
қызметпен айналысу үшін белгілі бір мөлшерде материалдық құндылықтары,
ақшалай қаражаттары, қаржылық салымдары мен алдағы уақыттарда табыс табу
мақсатында жұмсаған шығындары мен алажақтары болуы керек. Осы жоғарыда
аталғандардың ақшалай жиынтығы меншікті капитал болып саналады. Ал, қаржы
есептерін әзірлеп тапсыруға арналған тұжырымдамалық негіздемеде меншікті
капиталға былайша анықтама береді: меншікті капитал – бұл субъектілердің
міндеттемелерін шегеріп тастағаннан кейінгі оның активі. Шаруашылық
субъектісі алғаш құрылған кезде оның капиталы Қазақстан Республикасының
заңында қаралған мөлшерден кем болмауы тиіс, және де ол сол субъекті
құрылтайшыларының, акционерлерінің ақшалай, заттай және басқадай түрде
қоғамға қосқан үлестерінен құралады. Кейінгі уақыттарда субъектінің
капиталы өзінің қызметі барысында тапқан таза табысы және сондай-ақ басқа
да көздерден, тегін түскен мүліктер мен ақшалай қаржылар есебінен өсіп
отырады [1, 3 б.].
Жалпы шаруашылық субъектінің есебін жүргізу барысында жұмыс істеп
тұрған, қызмет атқарушы, яғни қолданыстағы капиталы және оның құрамы мен
құрылымы бухгалтерлік баланстың активінде көрсетілсе, ол капиталдың
қаржыландыру көздері баланстың пассивінде көрсетіледі.
Субъектінің мүлкі оның негізгі құралдары мен айналымдағы қаржыларының
құнын құрайды. 30 “Қаржылық есеп беруді ұсыну” БЕС-де меншікті капиталға
мыналар жатады деп көрсетілген:
• жарғылық капитал
• резервтік капитал
• қосымша капитал
• бөлінбеген пайда.
Шаруашылық субъектілері өздерінің меншікті қаржыларынан басқа қарыз
қаражаттарында пайдаланады. Ал олардың қатарына қысқа және ұзақ мерзімді
несиелер, қарыздар. Аванстар және кредиторлық борыштар жатқызылады.
Жарғылық капитал - меншік иесі субъектінің (кәсіпорын) жарғысында
қаралған қызметтерін қамтамасыз ету үшін инвестицияланған қаржыларының
сомасы болып саналады. Жарғылық қор мүшелері субъектінің жарғысында және
басқа да құрылтайшылық құжаттарында белгіленген өкіметтің атқарушы
органдарында тіркелуі керек. Оның мүшелері құрылтайшылық құжаттарға тиісті
өзгерістер енгізілгеннен кейін ғана өзгеруі мүмкін.
Жарғылық капитал экономикалық субъектінің қаржылық жағдайын
сипаттайтын негізгі көрсеткіш болып табылады. Ол кәсіпорынның негізгі
элементі болып саналады. Себебі ондағы өзгерістер белгілі бір заңдылықтарға
сәйкес жасалынады. Кәсіпорынның жарғылық капиталы оның жарғылық
міндеттемелерін орындауға қажетті қаржының құралу көзі. Жарғылық капитал
өндірістік қызметтің пайда табу мақсатындағы алғашқы капиталы және де
кәсіпорынның меншік иелерінің алғашында кәсіпорынды құруға жұмсаған қоры.
Кәсіпорынның меншік иелері заңды және жеке тұлға ретінде қызмет атқара
алады.
Жарғылық капиталдың қалыптасуы кәсіпорынның құрылуымен және оның
ұйымдық-құқықтық формасымен байланысты болып келеді. Қазіргі кезде
Қазақстан Республикасында әр кәсіпорынның жарғылық капиталының қалыптасу
ретін қатаң бақылап отырады.
Жарғылық капиталдың кәсіпорынның ұйымдық-құқықтық формасына
сәйкес мынадай түрлері болады: жарғылық капитал, жарғылық қор, жинақ
капиталы [2, 7 б.].
Жарғылық капитал – салымдардың ақшалай өлшемінің жиынтығы. Шаруашылық
қоғамның мынадай түрлері бар: акционерлік қоғам, ЖШС және тағы да
басқалары.
Жинақ капитал – заңдылықтар бойынша жарғы қабылданбаған, яғни тек
құрылтайшылық құжаттары бар кәсіпорында қалыптасады. Бұларға толық және
сенім шаруашылық серіктестіктері жатады. Жинақ капитал құрылтайшылардың
салымдары негізінде құрылады.
Жарғылық қор – кәсіпорын меншік иелерінің кәсіпкерлік қызметін іске
асыруға қажетті мүлігі болып саналады. Жарғылық қор мемлекеттік және
жергілікті кәсіпорында жарғылық капитал немесе жинақ капитал есебінде
жүреді.
Қазіргі кезде кәсіпкерлік қызметтің ең көп тараған түрі олар
акционерлік қоғамдар мен серіктестіктер болып табылады.
Акционерлік қоғамның заңды меншігі оның акционерлеріне тиісті емес.
Егер акционерлік қоғам дағдарысқа ұшыраған жағдайда және олардың қарыздары
қолда бар мүліктің құнынан жоғары болса, онда акционерлер қарыздық
міндеттемелер мен қарыздық шығындар бойынша жауап бермейді. Жарғылық
капитал кредиторлармен есеп айырысу мүмкіндігіне кепілдік беретін мүлкінің
ең аз мөлшерін анықтайды.
Акционерлік қоғамдар ереже бойынша ұйымдық немесе корпоративтік
меншікке ие болады. Меншік иелері болып заңды тұлға, жеке тұлға, салымшылар
ұжымы және акционерлер корпорациясы табылады. Жарғылық капитал меншікті
капиталдың қалыптасуының негізгі аспектілеріне әсер етеді. Акция – құнды
қағаз, акция иелері акционерлер жиналысына қатысуға және одан белгілі бір
сомадағы пайда, яғни дивидент алуға құқылы. Шығарылған акциялар тіркеуден
өтуге тиіс.
Акционерлік қоғамның жиналысы құрылтайшылармен шешіледі. Құрылтайшылар
жиналысында жарғы, құрылтай келісім-шарты және де акцияның ақшалай құны
бекітіледі. Жарғыда аталуы, өткен орны, көлемі, акцияның түрі және
номиналдық құны, жарғылық капиталдың құны, қызмет түрі, құрылымы, қоғамды
басқару органдары және олардың шешімдері, тағы да басқалары. Жарғылық
капиталдағы елеулі өзгерістер акционерлердің қатысуымен шешіледі және
мемлекеттік органдарда тіркелуі керек.
Акционерлік қоғамның жарғылық капиталына кіретін мүлкін ақшалай
бағалау жалпы қатысушылардың өзара келісімімен жүзеге асады, ал төленуге
тиіс қосымша акциялар мен өзге де бағалы қағаздар қоғамның директорлар
кеңесімен бекітіледі. Осыған сәйкес директорлар кеңесі мүліктің жарғылық
капиталға кіретін нарықтық бағасын белгілеу керек. Акционерлік қоғамның
мекемеге кіретін мүліктік құны жалпы қатысушылармен төленетіндігіне көңіл
аудару қажет. Бұл кезде осы қоғамның жарғылық капиталға кіретін мүлкі
директорлар кеңесінің құны басым даусымен анықталады (директорлардың
жартысынан кем емес дауысы) [3, 32 б.].
1.2 Қосымша капитал және резервтік капитал
Шаруашылық қызмет үрдісінде қоғамда жаңа мүліктер пайда болуы
мүмкін немесе активтер көлемі ұлғаяды.
Мұндай мүлік көздерінің есебі немесе құнының өсуі бухгалтерлік есепте
қосымша капитал деген ұғыммен енгізілген. Ол есеп объектісі сияқты
инфляциялық процедураның болуына байланысты қоғамның бухгалтерлік есеп
стандарттарындағы бағалау әдістерінің өзгеруінен пайда болады.
Қосымша төленген капитал – қоғамның өзінің акцияларын олардың атаулы
құнынан (номиналдық) артық құнымен сатқаннан пайда болған құн
айырмашылығынан туындайды.
Қосымша төленбеген капитал – негізгі құралдар мен инвестицияларды
қайта бағалағанда олардың құнының өскен сомасынан және тағы да басқалардан
туындайды.
Қосымша капиталға кіретін ұйым табыстары ұйымның меншікті капиталын
көбейтеді, бірақ есептілік кезеңде қоғам қызметінің қаржылық жағдайына әсер
етпейді.
Мысалы: ұйым жоғары құнды ғимаратты иелігіне өтеусіз алуы мүмкін.
Осыдан оның мүлкі мен капиталы өседі, бірақ есептілік кезеңде ұйым
қызметінің қаржылық жағдайы зиян болып табылады. Қаржылық жағдайдың
қызметіне кірмейтін табыстар салықтық есепте мыналарға жатады: салық
салынатын түсімді есептеу барысында қосымша капиталға кіретін табыстар
салық салынатын түсімге қосылады.
Қосымша капитал мынадай жолдармен құралады:
1. Қайта бағалау бойынша ұйымның айналымнан тыс активтерінің негізгі
құралдар, материалдық емес активтер,ұзақ мерзімді қаржылық салымдар
және өзге де капиталдық салымдар құнының өсімі;
2. Заңды және жеке тұлғалардан өтеусіз алынған мүліктерімен ақша
қаражаттары;
3. Сату-сатып алу сомасының айырмашылығымен акцияның номиналдық құнының
сомасы есебінен акцияның қосымша эмиссиясы немесе акциялардың
номиналдық құнының жоғарылауы номиналдық құнынан асатын баға қызметі
бойынша;
4. Ұйым қоры және табыс есебінен құралған айналымнан тыс активтердің
құнының өсімі;
Ұйымның жарғылық капиталына шетел инвесторларынан салынған оң бағамдық
айырмашылықтың көрінуі [4, 23 б.].
Қосымша капитал тек қана жоғарыда көрсетілгендер бойынша құралмайды.
Қосымша капиталға не қосу керектігін және оны қалай пайдалану керектігін
тиісті ережелерді дайындайтын ұйымның иелері шешеді. Бұл ережелер
құрылтайшылардың жалпы жиналысының хаттамасында көрінуі тиіс және кейін ол
есептеу саясатында бұйрық болып беркітіледі.
Резервтік капитал – келешекте болуы мүмкін зияндар мен шығындардың
орнын толтыруға арналып, шаруашылық субъектісі өзінің таза пайдасынан
бөлінген меншікті капиталының бір бөлігі. Резервтік капиталдың мөлшері мен
құрылу тәртібі Қазақстан Республикасының заңдары мен шаруашылық
субъектісінің жарғысында қаралады.
Резервтік капитал болашақта көрінбеуі мүмкін шығыстар мен зияндарды
жабатын кәсіпорынның құқтары және құрылтайшылардың құжаттары арқылы пайда
болады. Резервтік капитал – бұл кәсіпорынның үзіліссіз жұмысына кепілдік
беретін және үшінші жаққа қарайтын қосымша қаржы көзі болып табылады.
Мұндай қаржы көздерінің болуы кәсіпорындарға өзінің міндеттемелерін жабу
мүмкіндігін береді.
Резервтік капитал қанша жоғары болса, соншалықты мөлшердегі зияндар
өтелуі мүмкін және кәсіпорын басшылығы зияндарды анықтауда реттеу
мүмкіндігін алады. Резервтік капитал міндетті және міндеті емес тұлғалардан
құралады.
Қазіргі кезде акционерлік қоғамдар мен шетелдік инвестициясы бар
кәсіпорындарда резервтік капиталды қалыптастыру міндетті болып саналады.
Егер құрылтайшының құжатарында резервтік капиталды құру туралы бөлім
қабылданбаса, онда оны құруға құқысы жоқ. Кәсіпорынның бухгалтерлік
балансында міндетті резервтік капиталдың жеткіліксіз көлемі түсімнің
жеткіліксіздігін немесе зиянды жабу үшін пайдаланылған резервтік капиталын
көрсетеді.
Акционерлер жиналысында құрылған резервтік капиталдың минималды шегі
болады. Бұл резервтік қордың көлемі кәсіпорынның жарғылық капиталдың кем
дегенде 15 пайызын құрауы керек. Ал шетелдік инвестициясы бар
кәсіпорындарда жарғылық капиталдың кем дегенде 25 пайызынан кем емес.
Резервтік капиталдың көлемі кәсіпорын табысының 50 пайызынан кем емес
түрінде құрылуы керек.
Резервтік қор капиталы есептік жылдағы баланс шығындарын, облигацияларды
жабу және басқа құралдар болмаған жағдайда акционерлік қоғамның акциясын
сатып алу үшін қалыптасқан [5, 22 б.].
1.3 Өзге де меншікті капитал
Кәсіпкерлік қызметпен айналысатын кез-келген кәсіпорынның қаржылық
нәтижесі пайда немесе зиян болып табылады.
Пайда тауардың сату бағасы мен оның толық өзіндік құны арасындағы
айырмашылық, яғни таза табысы. Кәсіпорынның қорытынды көрсеткіші –
пайдадан, тұтынылған өндіріс құрал-жабдықтарына жұмсалған шығындар мен
қызметкерлердің еңбегіне төленген ақның орны жабылады. Пайда көлемі
сатылған өнім мөлшеріне және сапасына, өнімнің өзіндік құнына, сату
бағасына және басқа түрдегі түсім мен шығынға байланысты. Пайданың бір
бөлігі кәсіпорынның өзінде қалады, ал екіншісі мемлекеттік бюджетке түседі.
Егер кәсіпорын шығынмен жұмыс жасаған жағдайда, ол шығынды жабу көздері
анықталады.
Бөлінбеген пайда дегеніміз – кәсіпорынның таза табысынан мемлекеттік
бюджетке төленетін салықтарды алып тастағаннан қалатын пайда. Бухгалтерлік
есепте бөлінбеген пайда құрамына кәсіпорын акционерлерінің дивидент
түріндегі пайдасы да кіреді.
Есепті жылдың бөлінбеген пайдасы акционерлерге дивидент төлеуге және
резервтік қорға аудару үшін пайдаланылады. Кәсіпорын өзінің есепті
саясатына байланысты бөлінбеген пайдасын алдын-ала жоспарланған іс-
шараларды да қаржыландыруға жұмсауы мүмкін.
Бұл іс-шаралар өндірістік және өндірістік емес болып екіге бөлінеді.
Өндірістік мақсаттағы іс-шараларда кәсіпорын қаржысы өндірісті
ұлғайтуға, жаңа технологиялар сатып алуға жұмсалса, өндірістік емес
мақсаттағы іс-шараларда кәсіпорын қаржысы өзінің қызметкерлеріне
материалдық көмек көрсету, олардың әлеуметтік жағдайын көтеруге жұмсалады.
Арнайы салаға арналған қорлар кәсіпорынның меншік иелерінің
тағайындаған нормасы бойынша қалыптасады. Олар заң бойынша жинақтаушы қор,
әлеуметтік сфера қоры және тұтыну қоры болып бөлінеді.
Кәсіпорынның жинақтаушы қоры төмендегідей мақсаттарға жұмсалады:
1. Жаңа объектілердің құрылы мен өндірісті ұлғайту, қайта құруды
қаржыландыру;
2. Ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізу;
3. Акция, облигация және басқа құнды қағаздарды шығарумен байланысты
шығындар;
4. Инвестициялық қор, біріккен кәсіпорындар, акционерлік қоғамдар мен
ассоциациялар құруға төленетін жарна;
5. Табиғатты қорғауға бағытталған іс-шараларды қаржыландыру.
Тұтыну қорының жинақтаушы қордан айырмашылығы, ол
қызметкерлерге материалдық көмек көрсету мен оларды
әлеуметтік жағынан қамсыздандыруға жұмсалады. Арнайы салаға арналған
қаржы акционерлердің бекіткен сметасы бойынша жұмсалады.
Тұтыну қоры қызметкерлерді әлеуметтік жағынан қорғауға арналады.
Олар: санаторияларғажолдама беру, материалдық көмек беру, сыйақылар,
балаларға жолдама беру, жолда тегін жүру құқығы, тұрғын үй құрылысы және
тағы да басқалары [6, 128 б.].
Әлеуметтік сфераға арналған қаражат әлеуметтік сфераны дамытуға
жұмсалады. Мысалы: тұрғын үй құрылысы, денсаулық сақтау, мәдениет, спорт,
бала-бақшалар, демалыс орындары.
Сонымен, бөлінбеген пайда (табыс) – шаруашылық субъектісінің жалпы
табысының барлық шығындарын өтегеннен кейін, бюджетке төленген салық
сомаларынан және табыстан басқадай бағыттарға пайдаланғаннан қалған бөлігі.
Бухгалтерлік есепте меншікті капиталдың әрбір элементі бөлек
синтетикадық шоттарда есептеледі. Ондағы өзгерістер, қозғалыстар тиісті
заңдылық және нормативтік актілермен реттеледі, шектеледі.
1.4 Қаржы есептемесі халықаралық стандарттарының алғаш қолданылуы: өту
әдістемесі
ҚЕХС-на өту күні – Ерте кезеңнің ең басы. Бұл кезеңде ұйым ҚЕХС
бойынша өзінің алғашқы қаржы есептемесінде ҚЕХС-на сәйкес толық
салыстырмалы ақпаратты ұсынады.
Бастапқы құн - белгілі бір күнде құнды немесе амортизацияланған
құнды белгілеу үшін қолданылатын шама. Кейінгі амортизация белгіленген
күнге активті немесе міндеттемені және оның құны бастапқы құнына тең екенін
ұйымның о бастан мойындағанын білдіреді.
Әділ құн - жақсы хабардар, мұндай мәмілені жасауға ынталы, бір-
бірінен тәуелсіз жақтар арасында мәмілені іске асыру барысында активтерді
сатып алуға немесе міндеттемелерді өтеу үшін жеткілікті ақшалай
қаражаттардың шамасы.
ҚЕХС бойынша алғашқы қаржы есептемесі – ҚЕХС-тың сәйкестігі туралы
түсінікті және сөзсіз мәлімдеме жолымен қаржы есептемесінің халықаралық
стандарттарын (ҚЕХС) ұйым мақұлдаған алғашқы жылдық қаржы есептемесі.
Қаржы есептемесінің халықаралық стандарты (ҚЕХС)-қаржы есептемесінің
халықаралық стандарты бойынша Басқарма бекіткен Стандарттар мен
Интерпретациялар (түсіндіру).
ҚЕХС бойынша кіріс балансы-ҚЕХС-қа өту күніндегі ұйым балансы
(жарияланған немесе жарияланбаған).
Есеп беру күні – қаржы есептемесі немесе аралық қаржы есептемесі
жасалған ақырғы кезеңнің соңы.
2004 жылдың 1 қаңтарынан бастап, 1 “Қаржы есептемесінің халықаралық
стандарттарының алғаш қолданылуы” ҚЕХС-ын ИТК-8 “ҚЕХС-рын есептің бас
негізі ретінде алғаш рет қолдану” ауыстырады.
2004 жылдың 1 қаңтарына дейін халықаралық стандарттарды қолдану
мәселесі бірінші рет жеткілікті дәрежеде әзірленбеді.
Қаржы есептемесінің Халықаралық стандарттарын қолдану мәселесі
бірінші рет жеткілікті дәрежеде әзірленбеді.
Қаржы есептемесінің Халықаралық стандарттарын қолдану Есеп
саясатындағы өзгерістер сияқты бірінші рет талқыланды және 8 “Таза табыс
(залал), Есеп саясатындағы негізгі қателер мен өзгерістер” халықаралық
стандарттарының талаптарына сәйкес реттеліп отырды.
8 “Таза табыс (залал)” Есеп саясатындағы негізгі қателер мен
өзгерістер” халықаралық стандартына сәйкес Есеп саясатының өзгеруі
ретроспективті немесе перспективті тәсілдемесі бойынша жүзеге асуы мүмкін
[7, 69 б.].
Ретроперспективті тәсілдеме егер жаңа есеп саясаты қалайда
әрқашан қолданылатын болса, онда солай жаңа Есеп саясаты барлық оқиғалар
мен операцияларға қолданылуы керек деген тұжырымға тоқтайды.
Тиісінше, есепке алудың осындай обьектілері туындаған сәтінен бастап,
жаңа Есеп саясаты оқиғалар мен операцияларға қолданылуы тиіс.
Жаңа есеп саясатына көшкен күннен бастап орын алған мәмілелерге және
оқиғаларға қолданылады,-деп перспективті тәсілдеме тұжырымдайды.
Бірақ, солай болғандықтан ҚЕХС 8 “Таза табыс немесе залал, Есеп
саясатындағы өзгерістер мен негізгі қателер” халықаралық стандартқа ИТК-8
“ҚЕХС-тың алғаш есепке алудың негізі ретінде қолданылуын” интерпретациялар
бойынша тұрақты комитет әзірлеп, енгізген.
ИТК-ның интерпретацияларына сәйкес “ҚЕХС алғаш есеп жүргізудің негізі
ретінде қолданылуы” Есеп саясатындағы өзгерістер халықаралық стандартқа
көшудің нәтижесінде ретроспективті түрде жүзеге асырылуы керек.
Сондай бір жолмен, кәсіпорын халықаралық стандарттарды әрқашан
қолданып жүргені сияқты, бұл есеп жүргізу обьектілерінің халықаралық
стандартқа сай көрсетіліп, бағалануын білдіреді.
Ретроспективті тәсілдеменің бұл талабы көшу тәртібін қиындатып
қоймай, шынтуайына келгенде халықаралық стандарттардың ену жолына да едәуір
кедергі болады.
Осы жағдайды назарға ала отырып айтарымыз: халықаралық стандартқа
көшу процедурасы өте күрделі процесті алға тартады, сонымен қатар қаржы
шығындары мен уақытты талап етеді.Сондай-ақ, халықаралық стандартқа көшудің
әдістемесін қайта қарау қажеттілігі анықталып отыр.
Халықаралық стандартқа көшу әдістемесі ретроспективті тәсілдеменің
талаптарын одан да, қаржы есептемесіне дайындық кезінде пайда мен шығынның
арақатынасын жүзеге асыру принципін есепке ала отырып барлық баптарға,
операциялар мен мәмілелерге сақтайды.
Қаржы есептемесінің дайындығы бойынша болатын шығындар пайдаланушылар
алатын экономикалық пайданы асырмауы керек.
Бұл ең алдымен негізгі құрал-жабдық объектілеріне келіп тиеді.
Өйткені, көптеген кәсіпорындарда қайта бағаланған құн немес негізгі құрал-
жабдықтар объектілерін сатып алу және салу бойынша нақты шеккен шығындардың
бастапқы құны сенімді бағалау ретінде қолданылады.
Қаржы есептемесінің халықаралық стандартын алғаш рет қолдану
әдістемесі. Егер кәсіпорын ҚЕХС бойынша өзінің бірінші қаржы есептемесін
2005 жылдың 31 желтоқсанды есеп күні деп белгілесе, онда ҚЕХС – на көшу
күні 2004 жылдың 1 қаңтарына дейін анықталуы керек. Халықаралық стандартқа
көшудің күні бойынша осы талаптар мына жағдаймен түсіндіріледі: яғнм, қаржы
есептемесінде өткен жылдың ең аз шамасы сияқты салыстырмалы көрсеткіштер
келтірілуі қажет. Мәселен, бухгалтерлік баланста баланстық бартар бойынша
сальдо жыл басындағы және жыл соңындағы жай-күйі бойынша ұсынылуы тиіс. Жыл
басында баланстық баптар бойынша сальдоны сенімді түрде ұсынуы үшін, өткен
жылдағы есепке алудың барлық обьектілері халықаралық стандарттарға сәйкес
қайта қаралғаны орынды болады [8, 136 б.].
Сондықтан, халықаралық стандартқа көшу кезінде екі күнді ерекше атап
көрсетеді:
• Халықаралық стандарт бойынша жасалған бірінші қаржы есептемесі
үшін есеп беру күні (мысалы, 2005жылдың 31 желтоқсаны);
• Халықаралық стандартқа көшу күні (2004 жылдың 1 қаңтары).
Ұйым ҚЕХС бойынша кіріс баалансын ҚЕХС-на көшу күніне дайындап қоюы қажет.
Бұл ҚЕХС- на сәйкес есепке алу үшін жөнелту орны болады.
Халықаралық стандарттарға көшкен кездегі есеп саясатындағы өзгерістер.
Кіріс баланысындағы есеп саясаты ҚЕХС бойынша жасалған алғашқы
қаржы есептемесінің есеп саясатына сәйкес болуы қажет.
Есеп саясаты алғашқы қаржы есептемесінің (соңғы болжамы бойынша)
есеп беру күніне күші бар халықаралық стандарттардың барлық талаптарына
сәйкес болуы керек. Бұрын қолданылған ҚЕХС-тың түрлі нұсқаларын қолдануға
болмайды.
ҚЕХС бойынша өз кіріс баланысында кәсіпорын қолданатын Есеп саясаты
бухгалтерлік есептің қазақстандық стандартын қолдана отырып, сол күнгі
пайдалануынан ерекшеленеді.
Сондықтан ҚЕХС- на көшкенге дейінгі операциялар қайта қарауды, ал
есепке алу объектілері бағалауға түзету жасауды талап етеді. Есеп саясаты
өзгеруінен болған нәтижелер “Бөлінбеген пайда (жабылмаған залал)” шотында
ҚЕХС – тың көшу күніне орай танылуы қажет.
Ретроспективті тәсілдеменің көзқарасымен халықаралық стандарттарды
бірінші рет қолдануды және ҚЕХС 1 “Қаржы есептемесінің халықаралық
стандарттарының алғаш қолданылуы” көшу әдістемесінің әзірлегенін назарға
алсақ, онда ретроспективті тәсілдемені қолдану кезінде айрықшалықтарға
рұқсат етілгенде ғана жағдайларды жеке ескерте кеткен жөн.
ҚЕХС стандартының 1 рұқсат еткен айрықшалықтары:
• Бизнестің бірігуі;
• Бастапқы құн ретінде қайта бағаланған құн немесе әділ құн;
• Қызметкерлерге сыйақы;
• Жинақталған бағам айырмалары;
• Құрамдастырылған қаржы құралдары;
• Еншілес, бірлескен және қауымдастырылған компаниялардың активтері мен
мінднттемелері.
22 “Бизнестің бірігуі” ҚЕХС-на сәйкес бизнесті құрамдастыру жолымен сатып
алынған сәйкестендірілген активтер мен міндеттемелердің әділ құнын
анықтайды. Сәйкестендірілген активтер мен міндеттемелердің әділ құны
бизнесті біріктірген кезде олардың анықталған сәтінде болған жағдайдың
көрінісін беру қажет [9, 245 б.].
ҚЕХС-рын бірінші рет пайдаланып жүрген ұйым сол сәтке дейін немесе
ҚЕХС –на көшу сәтінде есепке алудың бұрынғы ұлттық ережелері бойынша
өткендегі қайта бағалаған сәтінде бастапқы құны ретінде, егер қайта
бағалаған құн мыналармен салыстырымды болса:
• әділ құнмен
• ҚЕХС-на сәйкес есептелген немесе амортизацияланған құнмен және
бағаның жалпы немесе арнайы индіксіне өзгертулер енгізілгенімен.
Осы айрықшалықтар мынаған қатысты қолданылуы мүмкін:
• Жылжымайтын мүлікке инвестициялар, егер ұйым өзіндік құн бойынша
ҚЕХС 40 қолданған кезде бағалау үлгісінің пайдаланылуын таңдайды;
• Жылжымайтын мүлікке инвестицилар;
• Материалдық емес активтерге;
• ҚЕХС 38 “Мтаериалдық емес активтерге” сәйкес танылған және ҚЕХС-
на сәйкес қайта бағалану критерийлеріне жауап беретіндер
ҚЕХС 21 “Валюта бағамының өзгерістер ықпалы ұйымдардан мына
мәселелерді талап етеді:
• Меншікті капиталдың жеке компаненті сияқты кейбір бағам айырмаларын
жіктеу;
• Шетелдік операцияларды жою кезінде пайда мен залал туралы есеп беруге
осы операцияларға жинақталған бағам айырмаларын жоюдан болған пайда
мен залалдың бөлігі ретінде енгізуі керек.
Халықаралық стандартқа көшкен кезде :
• Барлық шетелдік операциялар бойынша ҚЕХС-на көшкен күні жинақталған
бағам айырмалары нөлге теңестіріліп анықталады; және
• Кез келген шетелдіе операцияның кейінгі жойылуынан болған пайда немесе
залал ҚЕХС-на көшу сәтіне дейін пайда немесе залал ҚЕХС-на көшу сәтіне
дейін пайда болған бағам айырмаларын шығарып және едәуір кеш бағам
айырмаларын есепке алуы керек.
Бас және еншілес компаниялар арасындағы шоғырландырылған қаржы
есептемелерінде көрсеткіштердің салыстырмалылығына және сенімділігіне қол
жеткізу үшін қаржы есептемесінің элементтерін бағалауға сәйкестендіру
қажет. Сондықтан, еншілес, қауымдастырылған және бірлескен компаниялардың
активтері мен міндеттемелеріне қатысты мынадай талаптар активтер мен
талаптарды бағалауға түзету енгізуге қатысты енгізіліп отыр. Егер еншілес
компания ҚЕХС-ын бас компанияға қарағанда кештеу қолданған болса, онда
еншілес компания өзінің жеке қаржы есептемесінде өзінің активтері мен
міндеттемелерін мыналар бойынша бағалауы керек:
• Бас компанияның шоғырландырылған есеп беруіне енгізілетін
активтер мен міндеттемлердің құны бойынша;
• Нәтижесінде бас компания еншілесті сатып алып,егер бизнестің
бірігуінен болған тиімділікке және шоғырландыру
процедураларына ешқандай түзету жасалмаған болса, онда бас
компанияның ҚЕХС-қа өту күніне есептелген құндар, немесе
• Осы ҚЕХС- тың қалған бөлігінің талаптарына жауап беретін және
еншілес компанияның ҚЕХС-қа көшу күніне негізделетінм құндар.
Егер бас компания өзінің еншілес компаниясынан ҚЕХС-ты қолдануды кеш
бастаса (немесе қөауымдастырылған, бірлескен компаниялардан), онда компания
өзінің шоғырландырылған қаржы есептемесінде:
• Шоғырландыруға, бизнесті біріктіруден болған тиімділік пен
өзінің үлестік қатысу әдісін қолдануға түзетулер енгізілгеннен
кейін нәтижесінде бас компания еншілесті сатып алып, еншілес
компанияның жеке қаржы есептемесінде сол құны бойынша өзінің
еншілес компаниясының активтері мен міндеттемелерін бағалауы
керек.
Дәл осылай, егер бас компания шоғырландырылған қаржы есептемесіне
қарағанда ҚЕХС-ты ерте ме, кеш пе өзінің жеке қаржы есептемесіне қолдана
бастаса, онда ол өзі активтері мен міндеттемелерін осы және басқа қаржы
есептемесі үшін, шоғырландыруға түзету жасағаннан кейін бірдей құн бойынша
бағалауы керек.
ҚЕХС бойынша ұйымдардың алғашқы қаржы есептемелері. ҚЕХС-на
сәйкес ең кемінде бір жылға салыстырмалы ақпаратты енгізуі керек. Бұрынғы
ұлттық есептеудің тәртібінен ҚЕХС-на ауысу оның қаржылық жағдайына, есептік
кезеңдегі ақша ағыны мен қаржы нәтижелеріне қалай ықпал еткенін ұйым
түсіндіруі қажет.
ҚЕХС бойынша ұйымның алғашқы қаржы есептемесі:
1.Төменде келтірілген екі күнде ҚЕХС-на сондай-ақ, меншікті капитал
есебінің бұрынғы ұлттық ережелеріне сәйкес ұсынылған меншікті каптиалды
салыстыру:
• ҚЕХС-на көшу күніне; және
• Есеп жүргізудің бұрынғы ұлттық тәртібіне сәйкес ұйым
өзінің қаржы есептемесін ұсынған соңғы кезеңнің аяғы.
2. Дәл сол кезеңде ҚЕХС-на сәйкес сондай-ақ
соңғы кезеңдегі пайда мен залалды есепке алудың бұрынғы ұлттық ережелеріне
сәйкес ұсынылған пайда мен залалды салыстыру [10, 46 б.].
2 ТАРАУ. МЕНШІКТІ КАПИТАЛ ЕСЕБІНІҢ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕП
СТАНДАРТЫНДА ҚОЛДАНЫЛУЫН ТАЛДАУ
2.1 Ұйымның есеп саясаты туралы түсінік
Өндіріспен, саудамен немесе кәсіпкерліктің басқадай түрлерімен
айналысатын шаруашылық субъектілері қайсыларының болса да, шаруашылық
қызметпен айналысу үшін белгілі бір мөлшерде материалдық құндылықтары,
ақшалай қаражаттары, қаржылық салымдары мен алдағы уақыттарда табыс табу
мақсатында жұмсаған шығындары және алашақтары болуы қажет. Осы жоғарыда
аталғандардың ақшалай жиынтығы капитал болып саналады. Шаруашылық
субъектісі алғашқы құрылған кезде оның капиталы Қазақстан Республикасы
заңында қаралған мөлшерден кем болмауы тиіс және де ол сол субъект
құрылтайшыларының, акционерлерінің ақшалай, заттай және басқадай түрде
қоғамға қосқан үлестерінен құралады. Кейінгі уақыттарда субъектінің
капиталы өзінің қызметі барысында тапқан таза табысы және сондай-ақ басқа
да көздерден, тегін түскен мүліктер мен ақшалай қаржылар есебінен өсіп
отырады. Жалпы шаруашылық субъектісінің есебін жүргізу барысында жұмыс
істеп тұрған, қызмет атқарушы яғни қолданыстағы капиталы және оның құрамы
мен құрылымы бухгалтерлік баланстың активінде көрсетілсе, ол капиталдың
қаржыландыру көздері баланстың пассивінде көрсетіледі. [12]
Субъект мүлкінің құрамы.
Субъектінің барлық мүлкі (қызмет атқарушы капиталы) айналыстан тыс
және айналыстағы активтер болып екіге бөлінеді. Мүліктерді қызмет атқару
мерзіміне қарай негізгі (айналымнан тыс) активтер және айналымдағы
активтер деп екіге бөледі. Негізгі активтер (айналымнан тыс) негізгі
құралдардан, материалдық емес активтерден, қаржылық (ұзақ мерзімді)
инвестициялардан, аяқталмаған құрылыстан құралады. Жалпы айналымнан тыс
активтер шаруашылық субъектінің материалдық-техникалық базасын жасауға және
дамытуға арналады.
Ал айналымдағы активтер шаруашылық субъектінің атқаратын қызметінен
пайда табу үшін пайдаланылады. Олардың қатарына ақшалай қаржылар, қысқа
мерзімдік қаржылық салымдар, тауарлы-материалдық қорлар, дебиторлық
алашақтар және басқадай активтер жатады.
Субъект мүліктерінің (капиталының) құралу көздері
Субъектінің мүлкі оның негізгі құралдары мен айналымдағы қаржыларының
құнынан құралады.Шаруашылық субъектісі меншікті капиталының көздері болып
мыналар саналады:
- жарғылық капитал;
- резервтік капитал;
- бөлінбеген пайда.
Шаруашылық субъектілері өздерінің меншікті қаржыларынан басқа қарыз
қаражаттарында пайдаланады. Ал олардың қатарына қысқа және ұзақ мерзімді
несиелер,қарыздар,аванстар және кредиторлық борыштар жатқызылады.
Жарғылық қор меншік иесі субъектінің (кәсіпорынның) жарғысында
қаралған қызметтерін қамтамасыз ету үшін инвестициялаған қаржыларының
сомасы болып саналады.
Меншіктік ұйымдық – құқығының нысанына және меншік иесінің тиісті
құқығымен жауапкершілігіне қарай жарғылық қор мынадай түрлерде болуы
мүмкін:
Шаруашылық серіктестіктердің (толық серіктестік, сенім серіктестігі,
жауапкершілігі шектеулі серіктестік, қосымша жауапкершілігі бар
серіктестік, жабық және ашық акционерлік қоғам) жарғылық капиталы.
Өндірістік кооператив мүшелерінің мүлік жарналары (үлестері).
Жарғылық қор мөлшері субъектінің жарғысында және басқа да құрылтайшылық
құжаттарында белгіленген, өкіметтің атқарушы органдарында тіркелуі керек.
Оның мөлшері құрылтайшылық құжаттарға тиісті өзгерістер енгізілгеннен кейін
ғана өзгеруі мүмкін.
Қосымша төленген капитал- қоғамның өзінің акцияларын олардың атаулы
(номиналдық) құнынан артық құнмен сатқаннан пайда болған құн
айырмашылығынан туындайды.
Қосымша төленбеген капитал – негізгі құралдар мен инвестициялардың
қайта бағалағанда олардың құнының өскен сомасынан және тағы да басқалардан
туындайды.
Резервтік (сақтық,сақтаулы) капитал- келешекте (алдағы уақыттарда)
болуы мүмкін зияндармен шығындардың (ысыраптардың) орнын толтыруға арналып
шаруашылық субъектісі өзінің таза пайдасынан (табысынан) бөлінген меншіктік
каптиалының бір бөлігі. Резервтік (сақтық,сақтаулы) капиталдың мөлшері мен
құрылу тәртібі Қазақстан Республикасының заңдары мен шаруашылық
субъектісінің (қоғамның) жарғысында қаралады.
Бөлінбеген пайда-шаруашылық субъектінің (кәсіпорынның) жалпы
табысының барлық шығындарын өтегеннен, бюджетке төленген салық сомаларының
және табыстан басқадай бағыттарға пайдаланғаннан қалған бөлігі. [15]
Жарғылық капиталдың есебі.
Жарғылық капиталдың жалпы мөлшері, шығарылған түрлері бойынша (жай
және артықшылығы бар) акциялардың сандары, бір акцияның номиналдық
(атаулы) құны, акционерлік қоғамның, серіктестіктердің, өндірістік
кооперативтердің жалпы жиналысында бекітіледі.Жарғы тиісті мемлекеттік
органдарда тіркеуден өткізілуі тиіс. Қоғамның акцияны сатып алатын мүшесіне
ол акцияларды қоғамға немесе үшінші тұлғаға сатуға ұсыныс жасауға құқығы
бар.
Шаруашылық субъектілерінде жарғылық капиталдың есебі:
501-жай акциялар;
502- артықшылығы бар акциялар;
503- қосқан үлестер мен жарналар, - деп аталатын 50-жарғылық қор бас
шоттың бөлімше шоттарында есептелінеді.
Акционерлердің акцияға жазылған сомасына жарғылық қорды құрғанда,
сондай-ақ қосымша эмиссия жасау арқылы жарғылық қор мөлшерін өсіргенде
немесе акциялардың номиналдық құнын өсіргенде жарғылық қордың өскен
соммасына 511-төленбеген капитал шоты дебеттелініп, 501-жай акциялар
және 502-артықшылығы бар акциялар деп аталатын шоттар кредиттелінеді.
Егер үлес қосушылар мен акционерлер қоғамға өз үлесін ақшалай түрде
салатын болса:
431-Ел ішіндегі валюталық шоттардағы ақшалай қаражаттар;
432-Шетелдердегі валюталық шоттардағы ақшалай қаражаттар;
441-есеп айырысу шотындағы ақшалай қаражаттар;
451-кассадағы ұлттық валюта түріндегі ақшалай қаражаттар;
452-кассадағы шетелдік валюта түріндегі ақшалай қаражаттар;
511-төленбеген капитал-деп аталатын шот кредиттелінеді.
2.2. Акционерлік қоғамдағы жарғылық капиталдың есебі
Кәсіпорынның нарықтық қарым-қатынасын құру және дамыту үшін өздігінен
қаржы ресурстарын қалыптастыру керек. Соның ішінде пайдасы, құнды
қағаздарды сатудан түскен пайда, акционерлердің пайлық және басқа
төлемақылары және де заңға қарсы келмейтін кредиттер мен басқа да түсімдер.
Меншікті капитал кәсіпорынның мүлкінің құралуының негізгі көзі болып
табылады. Кәсіпорындағы меншікті капиталының есебі: жарғылық капитал
есебінен, қосымша капитал есебінен, резервтік капитал есебіне және өзге де
меншікті капитал есебінен тұрады.
Жарғылық капиталдың жалпы мөлшері, шығарылған түрлері бойынша (жай
және артықшылығы бар) акциялардың сандары, бір акцияның номиналдық (атаулы)
құны, акционерлік қоғамның, серіктестіктердің, өндірістік кооперативтердің
жалпы жиналысында бекітіледі. Жарғы тиісті мемлекеттік органдарда тіркеуден
өткізілуі тиіс. Қоғамның акцияны сатып алатын мүшесіне ол акцияларды
қоғамға немесе үшінші тұлғаға сатуға ұсыныс жасауға құқығы бар.
Жарғылық капиталдың есебі:
501 – “Қарапайым акциялар”
502 - “Артықшылығы бар акциялар”
503 – “Салымдар мен пайлар” деп аталатын 50 – “Жарғылық қор” бас
шоттың бөлімше шоттарында есептеледі.
Акционердің акцияға жазылған сомасына жарғылық қорды құрғанда, сондай-
ақ қосымша эмиссия жасау арқылы жарғылық қор мөлшерін өсіргенде
немесе акциялардың номиналдық (атаулы) құнын өсіргенде жарғылық қордың
өскен сомасына 511 – “Төленбеген капитал” шоты дебеттелініп, 501 – “Жай
акциялар” және 502 – “Артықшылығы бар акциялар” деп аталатын шоттары
кредиттелінеді.
Егер үлес қосушылар мен акционерлер қоғамға өз үлесін ақшалай түрде
салатын болса:
431 – “Ел ішіндегі валюталық шоттардағы ақшалай қаражаттар”
432 – “Шетелдегі валюталық шоттардағы ақшалай қаражаттар”
441 – “Есеп айырысу шотындағы ақшалай қаражаттар”
451 – “Кассадағы шетелдік валюта түріндегі ақшалай қаражаттар” деп
аталатын шоттардың тиістісі дебеттелініп,
511 – “Төленбеген капитал” деп аталатын шот кредиттелінеді.
Ал егер үлес қосушылар мен акционерлер қоғамға өз үлесін “материалдық
емес активтер”, “негізгі құралдар”, “материалдар” тағы да басқа түрде
салатын болса:
10 – “Материалдық емес активтер”, 12 – “Негізгі құралдар”, 20 –
“Материалдар” және тағы да басқа бас шоттаодың тиісті бөлімше шоттары
дебеттелініп, 511 – “Төленбеген капитал” деп аталатын шот кредиттелінеді.
Сондай-ақ кәсіпорындардың (акционерлік қоғамнан басқадай) қоғамның
жарғылық қорға қосқан үлестері мен жарналарының сомасына 10 – “Материалдық
емес активтер”, 12 – “Негізг құралдар”, 20 – “Материалдар”, 43 – “Валюталық
шот”, 44 – “Есеп айырысу шоты”, 45 – “Кассадағы ақша қаражаттары” тағы да
басқа бас шоттардың тиісті бөлімше шоттары дебеттелініп, 503 – “Салымдар
мен пайлар” шоты кредиттелінеді.
521 – “Қайтарылынып алынған капитал” деп аталатын шот акционерлік
қоғамның акционерлерін сатып алған акциялардың есебін жүргізу үшін
арналған. Бұл жағдайда субъект акционерлерге өз акцияларын сатып алған
уақытында бухгалтерлік есепте 521 – “Қайтарылынып алынған капитал” деп
аталатын шот дебеттелініп, 4 – “Ақша қаражаттар бөлімі” шоттары және басқа
да шоттардың тиістілері кредиттелінеді.
Егер акционерлік қоғам өз акцияларын айналымнан алып тастаған уақытта
501 – “Қарапайым акциялар” немесе 502 – “Артықшылығы бар акциялар”
шоттарының тиісті айналымнан алынған акцияның құнына дебеттелініп, 521 –
“Қайтарылынып алынған капитал” деп аталатын шот кредиттелінеді [20, 58 б.].
1-кесте
“Қазмұнайгаз ” ААҚ-ның 2007 жылғы технико-экономикалық және қаржылық
көрсеткіштері ( мың тенге):
10 ай Өзгері2005 жыл Өзгеріс
№ Көрсеткіштер с (+,-)
(+,-)
жоспар нақты жоспар нақты
1 Жарғылық қор 308000 308000- 308000 308000 -
2 “ЕМГ” ААҚ (%) 100 100 - 100 100 -
3 Жұмыс көлемі 367912 363443-4469 445553 434132 -11421
4 Өндіріс шығындары 365752 370743+5001 443053 433867 -9186
5 Баланстық пайда 2160 -7300 2500 +265 -2235
6 Таза пайда 1512 1750 185 1565
7 Таза пайданы бөлу
дивиденттік қор 1512 1750 185 1565
жинақтаушы қор
8 Қаржыландыру көзінің 128439 134086 130945 3141
барлығы
8.1 Ағымдық уақыттағы
бөлінбеген таза пайда
8.2 Амортизациялық құн 28221 24706 -3515 33868 30727 -3141
8.3 Айналым капиталының 100218 100218 100218
өзгерісі
9 Қаржыландыру 66670 26717 -3995385270 91472 6202
9.1 Негізгі қорларды алу 66670 26717 -3995385270 91472 6202
9.2 Басқа да шығындар
10 2007 жылғы дивидент 2874 2874 1134 1090 -44
11 Профицит 47682
12 Адам саны 318
13 Орташа адам саны 320 318 -2 320 318 -2
14 ФОТ 150822 151720-898 184258 182067 -2191
2-кесте
“Қазмұнайгаз ” ААҚ-ның 2007 жылғы кіріс бюджеті.
КөрсеткіштеНақты Жоспар Жоба Тоқсан бойынша Өзгеріс
р 2005ж 2006ж 2007ж
Кассадағы ақша 40000 Міндеттеме 20000
Сәрсенов, кредиторлық
Тауарлар 85000 берешек 20000
Негізгі Ертілеуов, меншікті
құрал-жабдықтар 115000 капитал 45000
(баланстық құн
бойынша)
Тлепов, меншікті капитал 75000
Сәрсенов, меншікті 50000
капитал
Баланс 240000 Баланс 240000
Мыналар талап етіледі: Кәсіпорынды тарату барысында бухгалтерлік
корреспонденцияны жасау. Кәсіпорынды тарату кезінде мынадай операциялар
орындалды: 1) 2007 жылдың ақпанында тауарлар 55000 ақша бірлігіне
өткізілді, оның 21000 ақша бірлігі міндеттемелерді өтеу үшін сыртқы кредит
берушілерге төленді. 2) 2007 жылдың наурызында негізгі құрал-жабдықтар
70000 ақша бірлігіне сатылды. Негізгі құрал-жабдықтарды сатудан түскен
70000 ақша бірлігі сыртқы кредит берушілердің қалған міндеттемесін өтеуге
жұмсалады. Тарату бойынша шығыстар 3800 ақша бірлігі сомасында төленді.
3) Қолдағы ақша 2007 жылдың наурыз айының соңында кәсіпорын қатысушыларына
бөлінді [23, 197 б.].
4-кесте
Кәсіпорынды тарату барысындағы бухгалтерлік корреспонденция
Күні Мазмұны Дебет Кредит Сомасы
1 2 3 4 5
02.07 Ағымдағы активтерді өткізу 451 863 55000
02.07 Өткізілген тауарлардың өзіндік құнын 863 222 85000
есептен шығару
02.07 Тауарларды өткізуден қаржылық нәтиже 571 863 30000
анықталды
02.07 Жабдықтаушының шоты төленді 671 451 21000
03.07 Негізгі құрал-жабдықтар өткізілді 451 863 70000
03.07 Баланстық құн бойынша өткізілген негізгі863 123 115000
құрал-жабдықтар есептен шығарылды
03.07 Негізгі құрал-жабдықтарды өткізуден 571 863 45000
қаржылық нәтиже анықталды
03.07 Жаддықтаушының шоты төленді 671 451 29000
03.07 Тарату бойынша шығыстар төленді 863 451 3800
03.07 Қорытындысы: қатысушыларға бөлінуі тиіс кәсіпорынды
таратудан түскен залал 78800
(3000+45000+3800) = 78800
03.07 Бөлінуге тиіс таратудан түскен залал 561 571 78000
03.07 Қатысушыларға залалды бөлу:
Ертілеуов: 78800*20% = 15760 15760
Тлепов: 78800*30% = 23640 23640
Сәрсенов: 78800*50% = 39400 39400
03.07 Ертілеуов 503-1 561 15760
03.07 Тлепов 503-2 561 23640
03.07 Сәрсенов 503-3 561 39400
03.07 Сәрсеновтың кредиторлық берешегін 687 451 20000
өтеуге төленді
03.07 Ертілеуовке жарғылық капиталдағы 503-1 451 29240
салым ақшасын қайтару
03.07 Тлеповқа жарғылық капиталдағы салым 503-2 451 51360
ақшасын қайтару
03.07 Сәрсеновке капиталдағы салым ақшасын 503-3 451 10600
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 ТАРАУ
МЕНШІКТІ КАПИТАЛ ҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... ..6
1.1 Жарғылық капитал туралы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.6
1.2 Қосымша капитал және резервтік
капитал ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.3 Өзге де меншікті
капитал ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..10
1.4 Қаржы есептемесі халықаралық стандарттарының алғаш қолданылуы:
өту
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
2 ТАРАУ
МЕНШІКТІ КАПИТАЛ ЕСЕБІНІҢ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕП СТАНДАРТЫНДА
ҚОЛДАНЫЛУЫН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 16
2.1 Ұйымның есеп саясаты туралы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
2.2 Акционерлік қоғамдағы жарғылық капиталдың
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...18
2.3 Қосымша капитал және резервтік капиталдың
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .21
2.4 Өзге де меншікті капиталдың есебі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
3 ТАРАУ
МЕНШІКТІ КАПИТАЛДЫ АУДИТТЕУДІҢ ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... . ... ..30
3.1 Аудиторлық тексеруді жоспарлау және
дайындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
3.2 Аудиторлық тексеруді
жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .32
3.3 Аудиторлық қорытынды
жасау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..39
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 46
КІРІСПЕ
Диплом тақырыбының өзектілігі меншікті капитал тәжірибе жүзінде аудит
саласында үлкен мән алады, сонымен қатар меншікті капитал шаруашылық
қызметке қажет материалдық құндылықтардың, ақшалай қаражаттардың, қаржылық
салымдар мен алдағы уақыттарда табыс табу мақсатында жұмсалған шығындардың
және алажақтардың ақшалай жиынтығын айқын көрсетеді.
Нарық шартында кәсіпорын, кредиттік мекемелер және тағы да басқа иелік
ететін объектілер мүлікті пайдалану, ақша қаражаттарын, көптеген
коммерциялық операцияларды және инвестицияны пайдалану арқылы келісім
шартқа түседі. Бұл қарым-қатынас сенімді болуы үшін қатысушылар өздеріне
қажетті қаржылық ақпараттарды алып және пайдаланып отыруы қажет.
Ақпараттардың сенімді болуы аудитормен тексеріліп жүргізіледі.
Коммерциялық ұйымның, кәсіпорындардың негізгі мақсаты табыстың көлемі
неғұрлым жоғары болу. Меншік иелерінің капиталға салған салымдарының кері
қайтарылымы кәсіпорыннан тыс саладан түскен табыстың көлемінен кем болмауы
керек.
Сонымен қатар, жұмыс жасап тұрған кәсіпорындардың негізгі мақсатының
бірі – табыс көзін сақтап қалу, соның ішінде меншікті капитал. Меншікті
капиталдың сол кәсіпорын өзінің әрі қарай жұмыс жасау қабілетін сақтап қалу
үшін орны жоғары.
Меншік иелері, соның ішінде ұжымдық меншік иелері - акционерлер,
сонымен қатар кредиторлар өздігінен көптеген кәсіпорын операцияларының
жүргізілуіне, қорытынды есептердің жүргізілуіне қатысып, бақылай алмайды.
Сондықтан олар квалификациясы бар тәжірибелі мамандардың қызметін
пайдаланады. Аудиторлық қызмет – сенімді қаржылық ақпараттармен қамтамасыз
етеді.
Кәсіпорын және сол кәсіпорындағы қызметтерді жүргізуде сақталынатын
заңдылықтар және қызметтердің нәтижесі туралы ақпараттар мемлекетке салық
салу және экономика саласында шешімдер қабылдау үшін қажет. Ақпараттардың
сақталуы нарықтағы капиталдың тиімді жұмыс жасауын жоғарылатады, сондай-ақ
экономикалық шешімдер қабылдауға көмектеседі және баға береді.
Меншікті капитал тәжірибе жүзінде аудит саласында үлкен мән алады.
Меншікті капитал шаруашылық қызметке қажет материалдық құндылықтардың,
ақшалай қаражаттардың, қаржылық салымдар мен алдағы уақыттарда табыс табу
мақсатында жұмсалған шығындардың және алажақтардың ақшалай жиынтығы.
Шаруашылық субъектісі алғаш құрылған кезде оның капиталы Қазақстан
Республикасының заңында қаралған мөлшерден кем болмауы тиіс және де ол сол
субъект құрылтайшыларының, акционерлерінің ақшалай, заттай және басқадай
түрде акционерлік қоғамға қосқан үлестерінен құралады.
Кейінгі уақыттарда субъектінің капиталы өзінің қызметі барысында
тапқан таза табысы және сондай-ақ басқа көздерден, тегін түскен
мүліктермен, ақшалай қаржылар есебінен өсіп отырады.
Тақырыптың ғылыми зерттеу тәжірибесі. Экономикалық әдебиеттерде
меншікті капитал, халықаралық стандарттар жөнінде бірнеше еңбектер бар.
Соның ішінде теориялық және практикалық ұсыныстарды жасауға маңызды үлес
қосқан белгілі келесі ғалым экономисттерді атап көрсетуге болады. Олар:
Козлова Е.П., Парашутин Н.В., Ковалева О.В., Константинов Ю.П., Андросов
А.М., Викулова Е.В., Ефимова О.В. Ал, Қазақстанда мұндай мәселелермен
айналысатын ғалымдарға Ержанов Н.С., Ержанова С.,Торшаева Ш.М, Кеулімжанов
Қ.К., Бауыржанов Қ., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.Н. Төлешова Г.Қ. т.б.
жатады.
Диплом жұмысымның мақсаты мен міндеттері меншікті капиталдың
есебін халықаралық стандарттарға сәйкес есептіліктерде көрсетілуін, аудитін
талдау және анықтау, аудиторлық қорытынды беру.
Негізгі мақсатыма жету үшін дипломдық жұмысымның алдында келесі
міндеттер қойылды:
- Меншікті капиталды экономикалық жағынан ашып көрсету, құрылымын,
талдануын және пайдалануын қарастыру;
- Кәсіпорындағы меншікті капиталдың есебін талдау, қарастыру;
- Қаржы есептемесі халықаралық стандарттарының алғаш қолданылуын сипаттау;
- Меншікті капиталды аудиторлық тексеру және қорытындылау.
Зерттеу пәні меншікті капитал, сонымен бірге меншікті капиталдың
құрылымы, түрлері, пайдаланылуы және оны аудиттеу.
Зерттеу объектісі кәсіпорындағы меншікті капитал есебі мен аудитінің
халықаралық стандарттарға сәйкес есептіліктерде көрсетілуі
Зерттеудің теориялық методологиялық негізі – отандық, шетелдік
экономисттердің еңбектері. Жұмыста тақырыпқа байланысты экономикалық
оқулықтар, журналдар, нормативтік-құқықтық құжаттар қолданылады.
Зерттеудің информациялық базасы ретінде экономика саласындағы
Кеулімжанов Қ.К., Бауыржанов Қ., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.Н.
еңбектері алынды.
Жеке кәсіпорындардың қызметі жөніндегі берілген статистикалық
мәліметтер, ауыл шаруашылық басқармасының мәліметтері т.б. зерттеудің
ақпараттық базасы болып табылды. Қазақстан Республикасы статистика
жөніндегі агенттігінің, Атырау облысының статистика басқармасының
мәліметтері, Қазақстан Республикасының және Атырау облысы бойынша жұмыс
істеп жатқан шаруашылық формаларының нақтылы материалдары қолданылды.
Зерттеу жұмысын орындауда логикалық, ғылыми абстракция методтары,
салыстырушылық талдау, экономикалық моделдеу т.б. қолданылады.
Диплом жұмысының құрылымы және көлемі. Диплом жұмысы кіріспеден,
3 тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен (30) тұрады.
Жұмыстың көлемі 71 бет.
Жұмысқа жалпы сипаттама. Диплом жұмысы нарықтық экономика
жағдайындағы меншік капитал есебінің халықаралық стандарттарға сәйкес
есептіліктерде көрсетілуін анықтауға арналған.
Кіріспеде зерттеу тақырыбының өзектілігі негізделіп айтылады,
тақырыптың ғылыми зерттеліну дәрежесі берілген, зерттеу жұмысының міндеті
мен мақсаттары, маңыздылығы сипатталған.
Бірінші тарауда жарғылық капитал туралы түсінік, қосымша капитал
және резервтік капитал, өзге де меншікті капитал, қаржы есептемесі
халықаралық стандарттарының алғаш қолданылуын анықтау сөз болып ашылады.
Екінші тарауда ұйымның есеп саясаты туралы түсінік, Акционерлік
қоғамдағы есеп саясатының қолданылуы, Акционерлік қоғамдағы жарғылық
капиталдың есебі, қосымша капитал және резервтік капиталдың есебі, өзге де
меншікті капиталдың есебін талдау қарастырылады.
Үшінші тарауда аудиторлық тексеруді жоспарлау және дайындау,
аудиторлық тексеруді жүргізу, аудиторлық қорытынды жасау жолдары
қарастырылады.
Қорытындыда диплом жұмысын зерттеу барысындағы негізгі нәтижелер
берілген.
I ТАРАУ. МЕНШІКТІ КАПИТАЛ ҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Жарғылық капитал туралы түсінік
Өндіріспен, саудамен немесе кәсіпкерліктің басқадай түрімен
айналысатын шаруашылық субъектілері қайсыларының болса да шаруашылық
қызметпен айналысу үшін белгілі бір мөлшерде материалдық құндылықтары,
ақшалай қаражаттары, қаржылық салымдары мен алдағы уақыттарда табыс табу
мақсатында жұмсаған шығындары мен алажақтары болуы керек. Осы жоғарыда
аталғандардың ақшалай жиынтығы меншікті капитал болып саналады. Ал, қаржы
есептерін әзірлеп тапсыруға арналған тұжырымдамалық негіздемеде меншікті
капиталға былайша анықтама береді: меншікті капитал – бұл субъектілердің
міндеттемелерін шегеріп тастағаннан кейінгі оның активі. Шаруашылық
субъектісі алғаш құрылған кезде оның капиталы Қазақстан Республикасының
заңында қаралған мөлшерден кем болмауы тиіс, және де ол сол субъекті
құрылтайшыларының, акционерлерінің ақшалай, заттай және басқадай түрде
қоғамға қосқан үлестерінен құралады. Кейінгі уақыттарда субъектінің
капиталы өзінің қызметі барысында тапқан таза табысы және сондай-ақ басқа
да көздерден, тегін түскен мүліктер мен ақшалай қаржылар есебінен өсіп
отырады [1, 3 б.].
Жалпы шаруашылық субъектінің есебін жүргізу барысында жұмыс істеп
тұрған, қызмет атқарушы, яғни қолданыстағы капиталы және оның құрамы мен
құрылымы бухгалтерлік баланстың активінде көрсетілсе, ол капиталдың
қаржыландыру көздері баланстың пассивінде көрсетіледі.
Субъектінің мүлкі оның негізгі құралдары мен айналымдағы қаржыларының
құнын құрайды. 30 “Қаржылық есеп беруді ұсыну” БЕС-де меншікті капиталға
мыналар жатады деп көрсетілген:
• жарғылық капитал
• резервтік капитал
• қосымша капитал
• бөлінбеген пайда.
Шаруашылық субъектілері өздерінің меншікті қаржыларынан басқа қарыз
қаражаттарында пайдаланады. Ал олардың қатарына қысқа және ұзақ мерзімді
несиелер, қарыздар. Аванстар және кредиторлық борыштар жатқызылады.
Жарғылық капитал - меншік иесі субъектінің (кәсіпорын) жарғысында
қаралған қызметтерін қамтамасыз ету үшін инвестицияланған қаржыларының
сомасы болып саналады. Жарғылық қор мүшелері субъектінің жарғысында және
басқа да құрылтайшылық құжаттарында белгіленген өкіметтің атқарушы
органдарында тіркелуі керек. Оның мүшелері құрылтайшылық құжаттарға тиісті
өзгерістер енгізілгеннен кейін ғана өзгеруі мүмкін.
Жарғылық капитал экономикалық субъектінің қаржылық жағдайын
сипаттайтын негізгі көрсеткіш болып табылады. Ол кәсіпорынның негізгі
элементі болып саналады. Себебі ондағы өзгерістер белгілі бір заңдылықтарға
сәйкес жасалынады. Кәсіпорынның жарғылық капиталы оның жарғылық
міндеттемелерін орындауға қажетті қаржының құралу көзі. Жарғылық капитал
өндірістік қызметтің пайда табу мақсатындағы алғашқы капиталы және де
кәсіпорынның меншік иелерінің алғашында кәсіпорынды құруға жұмсаған қоры.
Кәсіпорынның меншік иелері заңды және жеке тұлға ретінде қызмет атқара
алады.
Жарғылық капиталдың қалыптасуы кәсіпорынның құрылуымен және оның
ұйымдық-құқықтық формасымен байланысты болып келеді. Қазіргі кезде
Қазақстан Республикасында әр кәсіпорынның жарғылық капиталының қалыптасу
ретін қатаң бақылап отырады.
Жарғылық капиталдың кәсіпорынның ұйымдық-құқықтық формасына
сәйкес мынадай түрлері болады: жарғылық капитал, жарғылық қор, жинақ
капиталы [2, 7 б.].
Жарғылық капитал – салымдардың ақшалай өлшемінің жиынтығы. Шаруашылық
қоғамның мынадай түрлері бар: акционерлік қоғам, ЖШС және тағы да
басқалары.
Жинақ капитал – заңдылықтар бойынша жарғы қабылданбаған, яғни тек
құрылтайшылық құжаттары бар кәсіпорында қалыптасады. Бұларға толық және
сенім шаруашылық серіктестіктері жатады. Жинақ капитал құрылтайшылардың
салымдары негізінде құрылады.
Жарғылық қор – кәсіпорын меншік иелерінің кәсіпкерлік қызметін іске
асыруға қажетті мүлігі болып саналады. Жарғылық қор мемлекеттік және
жергілікті кәсіпорында жарғылық капитал немесе жинақ капитал есебінде
жүреді.
Қазіргі кезде кәсіпкерлік қызметтің ең көп тараған түрі олар
акционерлік қоғамдар мен серіктестіктер болып табылады.
Акционерлік қоғамның заңды меншігі оның акционерлеріне тиісті емес.
Егер акционерлік қоғам дағдарысқа ұшыраған жағдайда және олардың қарыздары
қолда бар мүліктің құнынан жоғары болса, онда акционерлер қарыздық
міндеттемелер мен қарыздық шығындар бойынша жауап бермейді. Жарғылық
капитал кредиторлармен есеп айырысу мүмкіндігіне кепілдік беретін мүлкінің
ең аз мөлшерін анықтайды.
Акционерлік қоғамдар ереже бойынша ұйымдық немесе корпоративтік
меншікке ие болады. Меншік иелері болып заңды тұлға, жеке тұлға, салымшылар
ұжымы және акционерлер корпорациясы табылады. Жарғылық капитал меншікті
капиталдың қалыптасуының негізгі аспектілеріне әсер етеді. Акция – құнды
қағаз, акция иелері акционерлер жиналысына қатысуға және одан белгілі бір
сомадағы пайда, яғни дивидент алуға құқылы. Шығарылған акциялар тіркеуден
өтуге тиіс.
Акционерлік қоғамның жиналысы құрылтайшылармен шешіледі. Құрылтайшылар
жиналысында жарғы, құрылтай келісім-шарты және де акцияның ақшалай құны
бекітіледі. Жарғыда аталуы, өткен орны, көлемі, акцияның түрі және
номиналдық құны, жарғылық капиталдың құны, қызмет түрі, құрылымы, қоғамды
басқару органдары және олардың шешімдері, тағы да басқалары. Жарғылық
капиталдағы елеулі өзгерістер акционерлердің қатысуымен шешіледі және
мемлекеттік органдарда тіркелуі керек.
Акционерлік қоғамның жарғылық капиталына кіретін мүлкін ақшалай
бағалау жалпы қатысушылардың өзара келісімімен жүзеге асады, ал төленуге
тиіс қосымша акциялар мен өзге де бағалы қағаздар қоғамның директорлар
кеңесімен бекітіледі. Осыған сәйкес директорлар кеңесі мүліктің жарғылық
капиталға кіретін нарықтық бағасын белгілеу керек. Акционерлік қоғамның
мекемеге кіретін мүліктік құны жалпы қатысушылармен төленетіндігіне көңіл
аудару қажет. Бұл кезде осы қоғамның жарғылық капиталға кіретін мүлкі
директорлар кеңесінің құны басым даусымен анықталады (директорлардың
жартысынан кем емес дауысы) [3, 32 б.].
1.2 Қосымша капитал және резервтік капитал
Шаруашылық қызмет үрдісінде қоғамда жаңа мүліктер пайда болуы
мүмкін немесе активтер көлемі ұлғаяды.
Мұндай мүлік көздерінің есебі немесе құнының өсуі бухгалтерлік есепте
қосымша капитал деген ұғыммен енгізілген. Ол есеп объектісі сияқты
инфляциялық процедураның болуына байланысты қоғамның бухгалтерлік есеп
стандарттарындағы бағалау әдістерінің өзгеруінен пайда болады.
Қосымша төленген капитал – қоғамның өзінің акцияларын олардың атаулы
құнынан (номиналдық) артық құнымен сатқаннан пайда болған құн
айырмашылығынан туындайды.
Қосымша төленбеген капитал – негізгі құралдар мен инвестицияларды
қайта бағалағанда олардың құнының өскен сомасынан және тағы да басқалардан
туындайды.
Қосымша капиталға кіретін ұйым табыстары ұйымның меншікті капиталын
көбейтеді, бірақ есептілік кезеңде қоғам қызметінің қаржылық жағдайына әсер
етпейді.
Мысалы: ұйым жоғары құнды ғимаратты иелігіне өтеусіз алуы мүмкін.
Осыдан оның мүлкі мен капиталы өседі, бірақ есептілік кезеңде ұйым
қызметінің қаржылық жағдайы зиян болып табылады. Қаржылық жағдайдың
қызметіне кірмейтін табыстар салықтық есепте мыналарға жатады: салық
салынатын түсімді есептеу барысында қосымша капиталға кіретін табыстар
салық салынатын түсімге қосылады.
Қосымша капитал мынадай жолдармен құралады:
1. Қайта бағалау бойынша ұйымның айналымнан тыс активтерінің негізгі
құралдар, материалдық емес активтер,ұзақ мерзімді қаржылық салымдар
және өзге де капиталдық салымдар құнының өсімі;
2. Заңды және жеке тұлғалардан өтеусіз алынған мүліктерімен ақша
қаражаттары;
3. Сату-сатып алу сомасының айырмашылығымен акцияның номиналдық құнының
сомасы есебінен акцияның қосымша эмиссиясы немесе акциялардың
номиналдық құнының жоғарылауы номиналдық құнынан асатын баға қызметі
бойынша;
4. Ұйым қоры және табыс есебінен құралған айналымнан тыс активтердің
құнының өсімі;
Ұйымның жарғылық капиталына шетел инвесторларынан салынған оң бағамдық
айырмашылықтың көрінуі [4, 23 б.].
Қосымша капитал тек қана жоғарыда көрсетілгендер бойынша құралмайды.
Қосымша капиталға не қосу керектігін және оны қалай пайдалану керектігін
тиісті ережелерді дайындайтын ұйымның иелері шешеді. Бұл ережелер
құрылтайшылардың жалпы жиналысының хаттамасында көрінуі тиіс және кейін ол
есептеу саясатында бұйрық болып беркітіледі.
Резервтік капитал – келешекте болуы мүмкін зияндар мен шығындардың
орнын толтыруға арналып, шаруашылық субъектісі өзінің таза пайдасынан
бөлінген меншікті капиталының бір бөлігі. Резервтік капиталдың мөлшері мен
құрылу тәртібі Қазақстан Республикасының заңдары мен шаруашылық
субъектісінің жарғысында қаралады.
Резервтік капитал болашақта көрінбеуі мүмкін шығыстар мен зияндарды
жабатын кәсіпорынның құқтары және құрылтайшылардың құжаттары арқылы пайда
болады. Резервтік капитал – бұл кәсіпорынның үзіліссіз жұмысына кепілдік
беретін және үшінші жаққа қарайтын қосымша қаржы көзі болып табылады.
Мұндай қаржы көздерінің болуы кәсіпорындарға өзінің міндеттемелерін жабу
мүмкіндігін береді.
Резервтік капитал қанша жоғары болса, соншалықты мөлшердегі зияндар
өтелуі мүмкін және кәсіпорын басшылығы зияндарды анықтауда реттеу
мүмкіндігін алады. Резервтік капитал міндетті және міндеті емес тұлғалардан
құралады.
Қазіргі кезде акционерлік қоғамдар мен шетелдік инвестициясы бар
кәсіпорындарда резервтік капиталды қалыптастыру міндетті болып саналады.
Егер құрылтайшының құжатарында резервтік капиталды құру туралы бөлім
қабылданбаса, онда оны құруға құқысы жоқ. Кәсіпорынның бухгалтерлік
балансында міндетті резервтік капиталдың жеткіліксіз көлемі түсімнің
жеткіліксіздігін немесе зиянды жабу үшін пайдаланылған резервтік капиталын
көрсетеді.
Акционерлер жиналысында құрылған резервтік капиталдың минималды шегі
болады. Бұл резервтік қордың көлемі кәсіпорынның жарғылық капиталдың кем
дегенде 15 пайызын құрауы керек. Ал шетелдік инвестициясы бар
кәсіпорындарда жарғылық капиталдың кем дегенде 25 пайызынан кем емес.
Резервтік капиталдың көлемі кәсіпорын табысының 50 пайызынан кем емес
түрінде құрылуы керек.
Резервтік қор капиталы есептік жылдағы баланс шығындарын, облигацияларды
жабу және басқа құралдар болмаған жағдайда акционерлік қоғамның акциясын
сатып алу үшін қалыптасқан [5, 22 б.].
1.3 Өзге де меншікті капитал
Кәсіпкерлік қызметпен айналысатын кез-келген кәсіпорынның қаржылық
нәтижесі пайда немесе зиян болып табылады.
Пайда тауардың сату бағасы мен оның толық өзіндік құны арасындағы
айырмашылық, яғни таза табысы. Кәсіпорынның қорытынды көрсеткіші –
пайдадан, тұтынылған өндіріс құрал-жабдықтарына жұмсалған шығындар мен
қызметкерлердің еңбегіне төленген ақның орны жабылады. Пайда көлемі
сатылған өнім мөлшеріне және сапасына, өнімнің өзіндік құнына, сату
бағасына және басқа түрдегі түсім мен шығынға байланысты. Пайданың бір
бөлігі кәсіпорынның өзінде қалады, ал екіншісі мемлекеттік бюджетке түседі.
Егер кәсіпорын шығынмен жұмыс жасаған жағдайда, ол шығынды жабу көздері
анықталады.
Бөлінбеген пайда дегеніміз – кәсіпорынның таза табысынан мемлекеттік
бюджетке төленетін салықтарды алып тастағаннан қалатын пайда. Бухгалтерлік
есепте бөлінбеген пайда құрамына кәсіпорын акционерлерінің дивидент
түріндегі пайдасы да кіреді.
Есепті жылдың бөлінбеген пайдасы акционерлерге дивидент төлеуге және
резервтік қорға аудару үшін пайдаланылады. Кәсіпорын өзінің есепті
саясатына байланысты бөлінбеген пайдасын алдын-ала жоспарланған іс-
шараларды да қаржыландыруға жұмсауы мүмкін.
Бұл іс-шаралар өндірістік және өндірістік емес болып екіге бөлінеді.
Өндірістік мақсаттағы іс-шараларда кәсіпорын қаржысы өндірісті
ұлғайтуға, жаңа технологиялар сатып алуға жұмсалса, өндірістік емес
мақсаттағы іс-шараларда кәсіпорын қаржысы өзінің қызметкерлеріне
материалдық көмек көрсету, олардың әлеуметтік жағдайын көтеруге жұмсалады.
Арнайы салаға арналған қорлар кәсіпорынның меншік иелерінің
тағайындаған нормасы бойынша қалыптасады. Олар заң бойынша жинақтаушы қор,
әлеуметтік сфера қоры және тұтыну қоры болып бөлінеді.
Кәсіпорынның жинақтаушы қоры төмендегідей мақсаттарға жұмсалады:
1. Жаңа объектілердің құрылы мен өндірісті ұлғайту, қайта құруды
қаржыландыру;
2. Ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізу;
3. Акция, облигация және басқа құнды қағаздарды шығарумен байланысты
шығындар;
4. Инвестициялық қор, біріккен кәсіпорындар, акционерлік қоғамдар мен
ассоциациялар құруға төленетін жарна;
5. Табиғатты қорғауға бағытталған іс-шараларды қаржыландыру.
Тұтыну қорының жинақтаушы қордан айырмашылығы, ол
қызметкерлерге материалдық көмек көрсету мен оларды
әлеуметтік жағынан қамсыздандыруға жұмсалады. Арнайы салаға арналған
қаржы акционерлердің бекіткен сметасы бойынша жұмсалады.
Тұтыну қоры қызметкерлерді әлеуметтік жағынан қорғауға арналады.
Олар: санаторияларғажолдама беру, материалдық көмек беру, сыйақылар,
балаларға жолдама беру, жолда тегін жүру құқығы, тұрғын үй құрылысы және
тағы да басқалары [6, 128 б.].
Әлеуметтік сфераға арналған қаражат әлеуметтік сфераны дамытуға
жұмсалады. Мысалы: тұрғын үй құрылысы, денсаулық сақтау, мәдениет, спорт,
бала-бақшалар, демалыс орындары.
Сонымен, бөлінбеген пайда (табыс) – шаруашылық субъектісінің жалпы
табысының барлық шығындарын өтегеннен кейін, бюджетке төленген салық
сомаларынан және табыстан басқадай бағыттарға пайдаланғаннан қалған бөлігі.
Бухгалтерлік есепте меншікті капиталдың әрбір элементі бөлек
синтетикадық шоттарда есептеледі. Ондағы өзгерістер, қозғалыстар тиісті
заңдылық және нормативтік актілермен реттеледі, шектеледі.
1.4 Қаржы есептемесі халықаралық стандарттарының алғаш қолданылуы: өту
әдістемесі
ҚЕХС-на өту күні – Ерте кезеңнің ең басы. Бұл кезеңде ұйым ҚЕХС
бойынша өзінің алғашқы қаржы есептемесінде ҚЕХС-на сәйкес толық
салыстырмалы ақпаратты ұсынады.
Бастапқы құн - белгілі бір күнде құнды немесе амортизацияланған
құнды белгілеу үшін қолданылатын шама. Кейінгі амортизация белгіленген
күнге активті немесе міндеттемені және оның құны бастапқы құнына тең екенін
ұйымның о бастан мойындағанын білдіреді.
Әділ құн - жақсы хабардар, мұндай мәмілені жасауға ынталы, бір-
бірінен тәуелсіз жақтар арасында мәмілені іске асыру барысында активтерді
сатып алуға немесе міндеттемелерді өтеу үшін жеткілікті ақшалай
қаражаттардың шамасы.
ҚЕХС бойынша алғашқы қаржы есептемесі – ҚЕХС-тың сәйкестігі туралы
түсінікті және сөзсіз мәлімдеме жолымен қаржы есептемесінің халықаралық
стандарттарын (ҚЕХС) ұйым мақұлдаған алғашқы жылдық қаржы есептемесі.
Қаржы есептемесінің халықаралық стандарты (ҚЕХС)-қаржы есептемесінің
халықаралық стандарты бойынша Басқарма бекіткен Стандарттар мен
Интерпретациялар (түсіндіру).
ҚЕХС бойынша кіріс балансы-ҚЕХС-қа өту күніндегі ұйым балансы
(жарияланған немесе жарияланбаған).
Есеп беру күні – қаржы есептемесі немесе аралық қаржы есептемесі
жасалған ақырғы кезеңнің соңы.
2004 жылдың 1 қаңтарынан бастап, 1 “Қаржы есептемесінің халықаралық
стандарттарының алғаш қолданылуы” ҚЕХС-ын ИТК-8 “ҚЕХС-рын есептің бас
негізі ретінде алғаш рет қолдану” ауыстырады.
2004 жылдың 1 қаңтарына дейін халықаралық стандарттарды қолдану
мәселесі бірінші рет жеткілікті дәрежеде әзірленбеді.
Қаржы есептемесінің Халықаралық стандарттарын қолдану мәселесі
бірінші рет жеткілікті дәрежеде әзірленбеді.
Қаржы есептемесінің Халықаралық стандарттарын қолдану Есеп
саясатындағы өзгерістер сияқты бірінші рет талқыланды және 8 “Таза табыс
(залал), Есеп саясатындағы негізгі қателер мен өзгерістер” халықаралық
стандарттарының талаптарына сәйкес реттеліп отырды.
8 “Таза табыс (залал)” Есеп саясатындағы негізгі қателер мен
өзгерістер” халықаралық стандартына сәйкес Есеп саясатының өзгеруі
ретроспективті немесе перспективті тәсілдемесі бойынша жүзеге асуы мүмкін
[7, 69 б.].
Ретроперспективті тәсілдеме егер жаңа есеп саясаты қалайда
әрқашан қолданылатын болса, онда солай жаңа Есеп саясаты барлық оқиғалар
мен операцияларға қолданылуы керек деген тұжырымға тоқтайды.
Тиісінше, есепке алудың осындай обьектілері туындаған сәтінен бастап,
жаңа Есеп саясаты оқиғалар мен операцияларға қолданылуы тиіс.
Жаңа есеп саясатына көшкен күннен бастап орын алған мәмілелерге және
оқиғаларға қолданылады,-деп перспективті тәсілдеме тұжырымдайды.
Бірақ, солай болғандықтан ҚЕХС 8 “Таза табыс немесе залал, Есеп
саясатындағы өзгерістер мен негізгі қателер” халықаралық стандартқа ИТК-8
“ҚЕХС-тың алғаш есепке алудың негізі ретінде қолданылуын” интерпретациялар
бойынша тұрақты комитет әзірлеп, енгізген.
ИТК-ның интерпретацияларына сәйкес “ҚЕХС алғаш есеп жүргізудің негізі
ретінде қолданылуы” Есеп саясатындағы өзгерістер халықаралық стандартқа
көшудің нәтижесінде ретроспективті түрде жүзеге асырылуы керек.
Сондай бір жолмен, кәсіпорын халықаралық стандарттарды әрқашан
қолданып жүргені сияқты, бұл есеп жүргізу обьектілерінің халықаралық
стандартқа сай көрсетіліп, бағалануын білдіреді.
Ретроспективті тәсілдеменің бұл талабы көшу тәртібін қиындатып
қоймай, шынтуайына келгенде халықаралық стандарттардың ену жолына да едәуір
кедергі болады.
Осы жағдайды назарға ала отырып айтарымыз: халықаралық стандартқа
көшу процедурасы өте күрделі процесті алға тартады, сонымен қатар қаржы
шығындары мен уақытты талап етеді.Сондай-ақ, халықаралық стандартқа көшудің
әдістемесін қайта қарау қажеттілігі анықталып отыр.
Халықаралық стандартқа көшу әдістемесі ретроспективті тәсілдеменің
талаптарын одан да, қаржы есептемесіне дайындық кезінде пайда мен шығынның
арақатынасын жүзеге асыру принципін есепке ала отырып барлық баптарға,
операциялар мен мәмілелерге сақтайды.
Қаржы есептемесінің дайындығы бойынша болатын шығындар пайдаланушылар
алатын экономикалық пайданы асырмауы керек.
Бұл ең алдымен негізгі құрал-жабдық объектілеріне келіп тиеді.
Өйткені, көптеген кәсіпорындарда қайта бағаланған құн немес негізгі құрал-
жабдықтар объектілерін сатып алу және салу бойынша нақты шеккен шығындардың
бастапқы құны сенімді бағалау ретінде қолданылады.
Қаржы есептемесінің халықаралық стандартын алғаш рет қолдану
әдістемесі. Егер кәсіпорын ҚЕХС бойынша өзінің бірінші қаржы есептемесін
2005 жылдың 31 желтоқсанды есеп күні деп белгілесе, онда ҚЕХС – на көшу
күні 2004 жылдың 1 қаңтарына дейін анықталуы керек. Халықаралық стандартқа
көшудің күні бойынша осы талаптар мына жағдаймен түсіндіріледі: яғнм, қаржы
есептемесінде өткен жылдың ең аз шамасы сияқты салыстырмалы көрсеткіштер
келтірілуі қажет. Мәселен, бухгалтерлік баланста баланстық бартар бойынша
сальдо жыл басындағы және жыл соңындағы жай-күйі бойынша ұсынылуы тиіс. Жыл
басында баланстық баптар бойынша сальдоны сенімді түрде ұсынуы үшін, өткен
жылдағы есепке алудың барлық обьектілері халықаралық стандарттарға сәйкес
қайта қаралғаны орынды болады [8, 136 б.].
Сондықтан, халықаралық стандартқа көшу кезінде екі күнді ерекше атап
көрсетеді:
• Халықаралық стандарт бойынша жасалған бірінші қаржы есептемесі
үшін есеп беру күні (мысалы, 2005жылдың 31 желтоқсаны);
• Халықаралық стандартқа көшу күні (2004 жылдың 1 қаңтары).
Ұйым ҚЕХС бойынша кіріс баалансын ҚЕХС-на көшу күніне дайындап қоюы қажет.
Бұл ҚЕХС- на сәйкес есепке алу үшін жөнелту орны болады.
Халықаралық стандарттарға көшкен кездегі есеп саясатындағы өзгерістер.
Кіріс баланысындағы есеп саясаты ҚЕХС бойынша жасалған алғашқы
қаржы есептемесінің есеп саясатына сәйкес болуы қажет.
Есеп саясаты алғашқы қаржы есептемесінің (соңғы болжамы бойынша)
есеп беру күніне күші бар халықаралық стандарттардың барлық талаптарына
сәйкес болуы керек. Бұрын қолданылған ҚЕХС-тың түрлі нұсқаларын қолдануға
болмайды.
ҚЕХС бойынша өз кіріс баланысында кәсіпорын қолданатын Есеп саясаты
бухгалтерлік есептің қазақстандық стандартын қолдана отырып, сол күнгі
пайдалануынан ерекшеленеді.
Сондықтан ҚЕХС- на көшкенге дейінгі операциялар қайта қарауды, ал
есепке алу объектілері бағалауға түзету жасауды талап етеді. Есеп саясаты
өзгеруінен болған нәтижелер “Бөлінбеген пайда (жабылмаған залал)” шотында
ҚЕХС – тың көшу күніне орай танылуы қажет.
Ретроспективті тәсілдеменің көзқарасымен халықаралық стандарттарды
бірінші рет қолдануды және ҚЕХС 1 “Қаржы есептемесінің халықаралық
стандарттарының алғаш қолданылуы” көшу әдістемесінің әзірлегенін назарға
алсақ, онда ретроспективті тәсілдемені қолдану кезінде айрықшалықтарға
рұқсат етілгенде ғана жағдайларды жеке ескерте кеткен жөн.
ҚЕХС стандартының 1 рұқсат еткен айрықшалықтары:
• Бизнестің бірігуі;
• Бастапқы құн ретінде қайта бағаланған құн немесе әділ құн;
• Қызметкерлерге сыйақы;
• Жинақталған бағам айырмалары;
• Құрамдастырылған қаржы құралдары;
• Еншілес, бірлескен және қауымдастырылған компаниялардың активтері мен
мінднттемелері.
22 “Бизнестің бірігуі” ҚЕХС-на сәйкес бизнесті құрамдастыру жолымен сатып
алынған сәйкестендірілген активтер мен міндеттемелердің әділ құнын
анықтайды. Сәйкестендірілген активтер мен міндеттемелердің әділ құны
бизнесті біріктірген кезде олардың анықталған сәтінде болған жағдайдың
көрінісін беру қажет [9, 245 б.].
ҚЕХС-рын бірінші рет пайдаланып жүрген ұйым сол сәтке дейін немесе
ҚЕХС –на көшу сәтінде есепке алудың бұрынғы ұлттық ережелері бойынша
өткендегі қайта бағалаған сәтінде бастапқы құны ретінде, егер қайта
бағалаған құн мыналармен салыстырымды болса:
• әділ құнмен
• ҚЕХС-на сәйкес есептелген немесе амортизацияланған құнмен және
бағаның жалпы немесе арнайы индіксіне өзгертулер енгізілгенімен.
Осы айрықшалықтар мынаған қатысты қолданылуы мүмкін:
• Жылжымайтын мүлікке инвестициялар, егер ұйым өзіндік құн бойынша
ҚЕХС 40 қолданған кезде бағалау үлгісінің пайдаланылуын таңдайды;
• Жылжымайтын мүлікке инвестицилар;
• Материалдық емес активтерге;
• ҚЕХС 38 “Мтаериалдық емес активтерге” сәйкес танылған және ҚЕХС-
на сәйкес қайта бағалану критерийлеріне жауап беретіндер
ҚЕХС 21 “Валюта бағамының өзгерістер ықпалы ұйымдардан мына
мәселелерді талап етеді:
• Меншікті капиталдың жеке компаненті сияқты кейбір бағам айырмаларын
жіктеу;
• Шетелдік операцияларды жою кезінде пайда мен залал туралы есеп беруге
осы операцияларға жинақталған бағам айырмаларын жоюдан болған пайда
мен залалдың бөлігі ретінде енгізуі керек.
Халықаралық стандартқа көшкен кезде :
• Барлық шетелдік операциялар бойынша ҚЕХС-на көшкен күні жинақталған
бағам айырмалары нөлге теңестіріліп анықталады; және
• Кез келген шетелдіе операцияның кейінгі жойылуынан болған пайда немесе
залал ҚЕХС-на көшу сәтіне дейін пайда немесе залал ҚЕХС-на көшу сәтіне
дейін пайда болған бағам айырмаларын шығарып және едәуір кеш бағам
айырмаларын есепке алуы керек.
Бас және еншілес компаниялар арасындағы шоғырландырылған қаржы
есептемелерінде көрсеткіштердің салыстырмалылығына және сенімділігіне қол
жеткізу үшін қаржы есептемесінің элементтерін бағалауға сәйкестендіру
қажет. Сондықтан, еншілес, қауымдастырылған және бірлескен компаниялардың
активтері мен міндеттемелеріне қатысты мынадай талаптар активтер мен
талаптарды бағалауға түзету енгізуге қатысты енгізіліп отыр. Егер еншілес
компания ҚЕХС-ын бас компанияға қарағанда кештеу қолданған болса, онда
еншілес компания өзінің жеке қаржы есептемесінде өзінің активтері мен
міндеттемелерін мыналар бойынша бағалауы керек:
• Бас компанияның шоғырландырылған есеп беруіне енгізілетін
активтер мен міндеттемлердің құны бойынша;
• Нәтижесінде бас компания еншілесті сатып алып,егер бизнестің
бірігуінен болған тиімділікке және шоғырландыру
процедураларына ешқандай түзету жасалмаған болса, онда бас
компанияның ҚЕХС-қа өту күніне есептелген құндар, немесе
• Осы ҚЕХС- тың қалған бөлігінің талаптарына жауап беретін және
еншілес компанияның ҚЕХС-қа көшу күніне негізделетінм құндар.
Егер бас компания өзінің еншілес компаниясынан ҚЕХС-ты қолдануды кеш
бастаса (немесе қөауымдастырылған, бірлескен компаниялардан), онда компания
өзінің шоғырландырылған қаржы есептемесінде:
• Шоғырландыруға, бизнесті біріктіруден болған тиімділік пен
өзінің үлестік қатысу әдісін қолдануға түзетулер енгізілгеннен
кейін нәтижесінде бас компания еншілесті сатып алып, еншілес
компанияның жеке қаржы есептемесінде сол құны бойынша өзінің
еншілес компаниясының активтері мен міндеттемелерін бағалауы
керек.
Дәл осылай, егер бас компания шоғырландырылған қаржы есептемесіне
қарағанда ҚЕХС-ты ерте ме, кеш пе өзінің жеке қаржы есептемесіне қолдана
бастаса, онда ол өзі активтері мен міндеттемелерін осы және басқа қаржы
есептемесі үшін, шоғырландыруға түзету жасағаннан кейін бірдей құн бойынша
бағалауы керек.
ҚЕХС бойынша ұйымдардың алғашқы қаржы есептемелері. ҚЕХС-на
сәйкес ең кемінде бір жылға салыстырмалы ақпаратты енгізуі керек. Бұрынғы
ұлттық есептеудің тәртібінен ҚЕХС-на ауысу оның қаржылық жағдайына, есептік
кезеңдегі ақша ағыны мен қаржы нәтижелеріне қалай ықпал еткенін ұйым
түсіндіруі қажет.
ҚЕХС бойынша ұйымның алғашқы қаржы есептемесі:
1.Төменде келтірілген екі күнде ҚЕХС-на сондай-ақ, меншікті капитал
есебінің бұрынғы ұлттық ережелеріне сәйкес ұсынылған меншікті каптиалды
салыстыру:
• ҚЕХС-на көшу күніне; және
• Есеп жүргізудің бұрынғы ұлттық тәртібіне сәйкес ұйым
өзінің қаржы есептемесін ұсынған соңғы кезеңнің аяғы.
2. Дәл сол кезеңде ҚЕХС-на сәйкес сондай-ақ
соңғы кезеңдегі пайда мен залалды есепке алудың бұрынғы ұлттық ережелеріне
сәйкес ұсынылған пайда мен залалды салыстыру [10, 46 б.].
2 ТАРАУ. МЕНШІКТІ КАПИТАЛ ЕСЕБІНІҢ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕП
СТАНДАРТЫНДА ҚОЛДАНЫЛУЫН ТАЛДАУ
2.1 Ұйымның есеп саясаты туралы түсінік
Өндіріспен, саудамен немесе кәсіпкерліктің басқадай түрлерімен
айналысатын шаруашылық субъектілері қайсыларының болса да, шаруашылық
қызметпен айналысу үшін белгілі бір мөлшерде материалдық құндылықтары,
ақшалай қаражаттары, қаржылық салымдары мен алдағы уақыттарда табыс табу
мақсатында жұмсаған шығындары және алашақтары болуы қажет. Осы жоғарыда
аталғандардың ақшалай жиынтығы капитал болып саналады. Шаруашылық
субъектісі алғашқы құрылған кезде оның капиталы Қазақстан Республикасы
заңында қаралған мөлшерден кем болмауы тиіс және де ол сол субъект
құрылтайшыларының, акционерлерінің ақшалай, заттай және басқадай түрде
қоғамға қосқан үлестерінен құралады. Кейінгі уақыттарда субъектінің
капиталы өзінің қызметі барысында тапқан таза табысы және сондай-ақ басқа
да көздерден, тегін түскен мүліктер мен ақшалай қаржылар есебінен өсіп
отырады. Жалпы шаруашылық субъектісінің есебін жүргізу барысында жұмыс
істеп тұрған, қызмет атқарушы яғни қолданыстағы капиталы және оның құрамы
мен құрылымы бухгалтерлік баланстың активінде көрсетілсе, ол капиталдың
қаржыландыру көздері баланстың пассивінде көрсетіледі. [12]
Субъект мүлкінің құрамы.
Субъектінің барлық мүлкі (қызмет атқарушы капиталы) айналыстан тыс
және айналыстағы активтер болып екіге бөлінеді. Мүліктерді қызмет атқару
мерзіміне қарай негізгі (айналымнан тыс) активтер және айналымдағы
активтер деп екіге бөледі. Негізгі активтер (айналымнан тыс) негізгі
құралдардан, материалдық емес активтерден, қаржылық (ұзақ мерзімді)
инвестициялардан, аяқталмаған құрылыстан құралады. Жалпы айналымнан тыс
активтер шаруашылық субъектінің материалдық-техникалық базасын жасауға және
дамытуға арналады.
Ал айналымдағы активтер шаруашылық субъектінің атқаратын қызметінен
пайда табу үшін пайдаланылады. Олардың қатарына ақшалай қаржылар, қысқа
мерзімдік қаржылық салымдар, тауарлы-материалдық қорлар, дебиторлық
алашақтар және басқадай активтер жатады.
Субъект мүліктерінің (капиталының) құралу көздері
Субъектінің мүлкі оның негізгі құралдары мен айналымдағы қаржыларының
құнынан құралады.Шаруашылық субъектісі меншікті капиталының көздері болып
мыналар саналады:
- жарғылық капитал;
- резервтік капитал;
- бөлінбеген пайда.
Шаруашылық субъектілері өздерінің меншікті қаржыларынан басқа қарыз
қаражаттарында пайдаланады. Ал олардың қатарына қысқа және ұзақ мерзімді
несиелер,қарыздар,аванстар және кредиторлық борыштар жатқызылады.
Жарғылық қор меншік иесі субъектінің (кәсіпорынның) жарғысында
қаралған қызметтерін қамтамасыз ету үшін инвестициялаған қаржыларының
сомасы болып саналады.
Меншіктік ұйымдық – құқығының нысанына және меншік иесінің тиісті
құқығымен жауапкершілігіне қарай жарғылық қор мынадай түрлерде болуы
мүмкін:
Шаруашылық серіктестіктердің (толық серіктестік, сенім серіктестігі,
жауапкершілігі шектеулі серіктестік, қосымша жауапкершілігі бар
серіктестік, жабық және ашық акционерлік қоғам) жарғылық капиталы.
Өндірістік кооператив мүшелерінің мүлік жарналары (үлестері).
Жарғылық қор мөлшері субъектінің жарғысында және басқа да құрылтайшылық
құжаттарында белгіленген, өкіметтің атқарушы органдарында тіркелуі керек.
Оның мөлшері құрылтайшылық құжаттарға тиісті өзгерістер енгізілгеннен кейін
ғана өзгеруі мүмкін.
Қосымша төленген капитал- қоғамның өзінің акцияларын олардың атаулы
(номиналдық) құнынан артық құнмен сатқаннан пайда болған құн
айырмашылығынан туындайды.
Қосымша төленбеген капитал – негізгі құралдар мен инвестициялардың
қайта бағалағанда олардың құнының өскен сомасынан және тағы да басқалардан
туындайды.
Резервтік (сақтық,сақтаулы) капитал- келешекте (алдағы уақыттарда)
болуы мүмкін зияндармен шығындардың (ысыраптардың) орнын толтыруға арналып
шаруашылық субъектісі өзінің таза пайдасынан (табысынан) бөлінген меншіктік
каптиалының бір бөлігі. Резервтік (сақтық,сақтаулы) капиталдың мөлшері мен
құрылу тәртібі Қазақстан Республикасының заңдары мен шаруашылық
субъектісінің (қоғамның) жарғысында қаралады.
Бөлінбеген пайда-шаруашылық субъектінің (кәсіпорынның) жалпы
табысының барлық шығындарын өтегеннен, бюджетке төленген салық сомаларының
және табыстан басқадай бағыттарға пайдаланғаннан қалған бөлігі. [15]
Жарғылық капиталдың есебі.
Жарғылық капиталдың жалпы мөлшері, шығарылған түрлері бойынша (жай
және артықшылығы бар) акциялардың сандары, бір акцияның номиналдық
(атаулы) құны, акционерлік қоғамның, серіктестіктердің, өндірістік
кооперативтердің жалпы жиналысында бекітіледі.Жарғы тиісті мемлекеттік
органдарда тіркеуден өткізілуі тиіс. Қоғамның акцияны сатып алатын мүшесіне
ол акцияларды қоғамға немесе үшінші тұлғаға сатуға ұсыныс жасауға құқығы
бар.
Шаруашылық субъектілерінде жарғылық капиталдың есебі:
501-жай акциялар;
502- артықшылығы бар акциялар;
503- қосқан үлестер мен жарналар, - деп аталатын 50-жарғылық қор бас
шоттың бөлімше шоттарында есептелінеді.
Акционерлердің акцияға жазылған сомасына жарғылық қорды құрғанда,
сондай-ақ қосымша эмиссия жасау арқылы жарғылық қор мөлшерін өсіргенде
немесе акциялардың номиналдық құнын өсіргенде жарғылық қордың өскен
соммасына 511-төленбеген капитал шоты дебеттелініп, 501-жай акциялар
және 502-артықшылығы бар акциялар деп аталатын шоттар кредиттелінеді.
Егер үлес қосушылар мен акционерлер қоғамға өз үлесін ақшалай түрде
салатын болса:
431-Ел ішіндегі валюталық шоттардағы ақшалай қаражаттар;
432-Шетелдердегі валюталық шоттардағы ақшалай қаражаттар;
441-есеп айырысу шотындағы ақшалай қаражаттар;
451-кассадағы ұлттық валюта түріндегі ақшалай қаражаттар;
452-кассадағы шетелдік валюта түріндегі ақшалай қаражаттар;
511-төленбеген капитал-деп аталатын шот кредиттелінеді.
2.2. Акционерлік қоғамдағы жарғылық капиталдың есебі
Кәсіпорынның нарықтық қарым-қатынасын құру және дамыту үшін өздігінен
қаржы ресурстарын қалыптастыру керек. Соның ішінде пайдасы, құнды
қағаздарды сатудан түскен пайда, акционерлердің пайлық және басқа
төлемақылары және де заңға қарсы келмейтін кредиттер мен басқа да түсімдер.
Меншікті капитал кәсіпорынның мүлкінің құралуының негізгі көзі болып
табылады. Кәсіпорындағы меншікті капиталының есебі: жарғылық капитал
есебінен, қосымша капитал есебінен, резервтік капитал есебіне және өзге де
меншікті капитал есебінен тұрады.
Жарғылық капиталдың жалпы мөлшері, шығарылған түрлері бойынша (жай
және артықшылығы бар) акциялардың сандары, бір акцияның номиналдық (атаулы)
құны, акционерлік қоғамның, серіктестіктердің, өндірістік кооперативтердің
жалпы жиналысында бекітіледі. Жарғы тиісті мемлекеттік органдарда тіркеуден
өткізілуі тиіс. Қоғамның акцияны сатып алатын мүшесіне ол акцияларды
қоғамға немесе үшінші тұлғаға сатуға ұсыныс жасауға құқығы бар.
Жарғылық капиталдың есебі:
501 – “Қарапайым акциялар”
502 - “Артықшылығы бар акциялар”
503 – “Салымдар мен пайлар” деп аталатын 50 – “Жарғылық қор” бас
шоттың бөлімше шоттарында есептеледі.
Акционердің акцияға жазылған сомасына жарғылық қорды құрғанда, сондай-
ақ қосымша эмиссия жасау арқылы жарғылық қор мөлшерін өсіргенде
немесе акциялардың номиналдық (атаулы) құнын өсіргенде жарғылық қордың
өскен сомасына 511 – “Төленбеген капитал” шоты дебеттелініп, 501 – “Жай
акциялар” және 502 – “Артықшылығы бар акциялар” деп аталатын шоттары
кредиттелінеді.
Егер үлес қосушылар мен акционерлер қоғамға өз үлесін ақшалай түрде
салатын болса:
431 – “Ел ішіндегі валюталық шоттардағы ақшалай қаражаттар”
432 – “Шетелдегі валюталық шоттардағы ақшалай қаражаттар”
441 – “Есеп айырысу шотындағы ақшалай қаражаттар”
451 – “Кассадағы шетелдік валюта түріндегі ақшалай қаражаттар” деп
аталатын шоттардың тиістісі дебеттелініп,
511 – “Төленбеген капитал” деп аталатын шот кредиттелінеді.
Ал егер үлес қосушылар мен акционерлер қоғамға өз үлесін “материалдық
емес активтер”, “негізгі құралдар”, “материалдар” тағы да басқа түрде
салатын болса:
10 – “Материалдық емес активтер”, 12 – “Негізгі құралдар”, 20 –
“Материалдар” және тағы да басқа бас шоттаодың тиісті бөлімше шоттары
дебеттелініп, 511 – “Төленбеген капитал” деп аталатын шот кредиттелінеді.
Сондай-ақ кәсіпорындардың (акционерлік қоғамнан басқадай) қоғамның
жарғылық қорға қосқан үлестері мен жарналарының сомасына 10 – “Материалдық
емес активтер”, 12 – “Негізг құралдар”, 20 – “Материалдар”, 43 – “Валюталық
шот”, 44 – “Есеп айырысу шоты”, 45 – “Кассадағы ақша қаражаттары” тағы да
басқа бас шоттардың тиісті бөлімше шоттары дебеттелініп, 503 – “Салымдар
мен пайлар” шоты кредиттелінеді.
521 – “Қайтарылынып алынған капитал” деп аталатын шот акционерлік
қоғамның акционерлерін сатып алған акциялардың есебін жүргізу үшін
арналған. Бұл жағдайда субъект акционерлерге өз акцияларын сатып алған
уақытында бухгалтерлік есепте 521 – “Қайтарылынып алынған капитал” деп
аталатын шот дебеттелініп, 4 – “Ақша қаражаттар бөлімі” шоттары және басқа
да шоттардың тиістілері кредиттелінеді.
Егер акционерлік қоғам өз акцияларын айналымнан алып тастаған уақытта
501 – “Қарапайым акциялар” немесе 502 – “Артықшылығы бар акциялар”
шоттарының тиісті айналымнан алынған акцияның құнына дебеттелініп, 521 –
“Қайтарылынып алынған капитал” деп аталатын шот кредиттелінеді [20, 58 б.].
1-кесте
“Қазмұнайгаз ” ААҚ-ның 2007 жылғы технико-экономикалық және қаржылық
көрсеткіштері ( мың тенге):
10 ай Өзгері2005 жыл Өзгеріс
№ Көрсеткіштер с (+,-)
(+,-)
жоспар нақты жоспар нақты
1 Жарғылық қор 308000 308000- 308000 308000 -
2 “ЕМГ” ААҚ (%) 100 100 - 100 100 -
3 Жұмыс көлемі 367912 363443-4469 445553 434132 -11421
4 Өндіріс шығындары 365752 370743+5001 443053 433867 -9186
5 Баланстық пайда 2160 -7300 2500 +265 -2235
6 Таза пайда 1512 1750 185 1565
7 Таза пайданы бөлу
дивиденттік қор 1512 1750 185 1565
жинақтаушы қор
8 Қаржыландыру көзінің 128439 134086 130945 3141
барлығы
8.1 Ағымдық уақыттағы
бөлінбеген таза пайда
8.2 Амортизациялық құн 28221 24706 -3515 33868 30727 -3141
8.3 Айналым капиталының 100218 100218 100218
өзгерісі
9 Қаржыландыру 66670 26717 -3995385270 91472 6202
9.1 Негізгі қорларды алу 66670 26717 -3995385270 91472 6202
9.2 Басқа да шығындар
10 2007 жылғы дивидент 2874 2874 1134 1090 -44
11 Профицит 47682
12 Адам саны 318
13 Орташа адам саны 320 318 -2 320 318 -2
14 ФОТ 150822 151720-898 184258 182067 -2191
2-кесте
“Қазмұнайгаз ” ААҚ-ның 2007 жылғы кіріс бюджеті.
КөрсеткіштеНақты Жоспар Жоба Тоқсан бойынша Өзгеріс
р 2005ж 2006ж 2007ж
Кассадағы ақша 40000 Міндеттеме 20000
Сәрсенов, кредиторлық
Тауарлар 85000 берешек 20000
Негізгі Ертілеуов, меншікті
құрал-жабдықтар 115000 капитал 45000
(баланстық құн
бойынша)
Тлепов, меншікті капитал 75000
Сәрсенов, меншікті 50000
капитал
Баланс 240000 Баланс 240000
Мыналар талап етіледі: Кәсіпорынды тарату барысында бухгалтерлік
корреспонденцияны жасау. Кәсіпорынды тарату кезінде мынадай операциялар
орындалды: 1) 2007 жылдың ақпанында тауарлар 55000 ақша бірлігіне
өткізілді, оның 21000 ақша бірлігі міндеттемелерді өтеу үшін сыртқы кредит
берушілерге төленді. 2) 2007 жылдың наурызында негізгі құрал-жабдықтар
70000 ақша бірлігіне сатылды. Негізгі құрал-жабдықтарды сатудан түскен
70000 ақша бірлігі сыртқы кредит берушілердің қалған міндеттемесін өтеуге
жұмсалады. Тарату бойынша шығыстар 3800 ақша бірлігі сомасында төленді.
3) Қолдағы ақша 2007 жылдың наурыз айының соңында кәсіпорын қатысушыларына
бөлінді [23, 197 б.].
4-кесте
Кәсіпорынды тарату барысындағы бухгалтерлік корреспонденция
Күні Мазмұны Дебет Кредит Сомасы
1 2 3 4 5
02.07 Ағымдағы активтерді өткізу 451 863 55000
02.07 Өткізілген тауарлардың өзіндік құнын 863 222 85000
есептен шығару
02.07 Тауарларды өткізуден қаржылық нәтиже 571 863 30000
анықталды
02.07 Жабдықтаушының шоты төленді 671 451 21000
03.07 Негізгі құрал-жабдықтар өткізілді 451 863 70000
03.07 Баланстық құн бойынша өткізілген негізгі863 123 115000
құрал-жабдықтар есептен шығарылды
03.07 Негізгі құрал-жабдықтарды өткізуден 571 863 45000
қаржылық нәтиже анықталды
03.07 Жаддықтаушының шоты төленді 671 451 29000
03.07 Тарату бойынша шығыстар төленді 863 451 3800
03.07 Қорытындысы: қатысушыларға бөлінуі тиіс кәсіпорынды
таратудан түскен залал 78800
(3000+45000+3800) = 78800
03.07 Бөлінуге тиіс таратудан түскен залал 561 571 78000
03.07 Қатысушыларға залалды бөлу:
Ертілеуов: 78800*20% = 15760 15760
Тлепов: 78800*30% = 23640 23640
Сәрсенов: 78800*50% = 39400 39400
03.07 Ертілеуов 503-1 561 15760
03.07 Тлепов 503-2 561 23640
03.07 Сәрсенов 503-3 561 39400
03.07 Сәрсеновтың кредиторлық берешегін 687 451 20000
өтеуге төленді
03.07 Ертілеуовке жарғылық капиталдағы 503-1 451 29240
салым ақшасын қайтару
03.07 Тлеповқа жарғылық капиталдағы салым 503-2 451 51360
ақшасын қайтару
03.07 Сәрсеновке капиталдағы салым ақшасын 503-3 451 10600
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz