Мұхтар Әуезов синонимдерді қолдануда стилистикалық бояумен әшкелеудің шебері
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .3-6
I тарау. М.Әуезов әңгімелеріндегі авторлық баяндау тіліндегі
синонимдердің стильдік қызметі ... ... ... ... ... ..7-11
I.1 Синонимдік қатар, синонимдік доминант ... ... ... ... ... .12-24
I.2 Синонимдік қос сөз
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25-31
I.3 Синонимдік сөз тіркесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32-35
II тарау. М.Әуезов әңгімелеріндегі кейіпкер тіліндегі синонимдердің
стильдік қызметі
II.1 Диалогтағы синонимдердің стилі ... ... ... ... ... ... ... ... 36-
40
II.2 Монологта синонимдердің берілуі ... ... ... ... ... ... ... ..41-43
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44-45
Әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46-47
Қосымша материалдар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48-50
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Көркем сөз өнерінің небір майталмандары сөз
өнерінің басталуын жалпы халықтық тіл қорынан алатындығы жаңалық емес.
Жалпы халықтық тілді жаңарту, байыту, жаңа қырынан жарқырата қолдану әрбір
жазушының жеке шығармашылық желісі. Тиесілі сөзді тетігін тауып пайдалану
сөз өрнегін келісті сала білген жазушының шеберлігін танытады. Қандай да
бір көркем шығарманың көркі, шұрайы сол шығарманың тілі арқылы көрінеді,
тілі арқылы бағаланады. Тіл – көркем шығарманың ең бірінші элементі.
Халық көпшілік дұрыс бағалап жүргендей, кез-келген көркем шығарма өзінше
бір өмір деп қабылданатын болса, өмірде тіл арқылы қарым-қатынастың
болмағы – табиғи құбылыс.
Тіл – стильдің жаны. Әр жазушының өзінідік қалыптасқан стильдік нақышы
бар. Көптеген халыққа тангымал ірі қаламгерлердің үлкенді-кішілі атақты
шығармаларын қолға алып үңіле түссек, кімнің шығармасы екенін айнытпай
айтуға болады.
Әдемі өрнек, сұлу сөзге тұнып тұрған, ұзын сонар ширатылған М.Әуезов
сөйлемдерін, өлең жолдарындай өзара ұйқасын тауып, үйлесіп, төгіліп
тұратын, артық деп бір сөзін де алып тастауға көнбейтін Ж.Аймауытов
сөйлемдерін есте ұстауға ерекше икемді, әрбір кейіпкерін өмірдің өзінен
ойып алған Б.Майлин сөйлемдерін ешкіммен шатастыруға болмайтыны белгілі.
Бүгінгі таңда қазақ ғылымының дамуына елеулі үлес қосқан ғалымдар мен
лингвистердің еңбегі айрықша бағаланып, олардың ғылыми еңбектері мен
тұжырым, пайымдаулары жаңаша көзқарас тұрғысынан саралап танып, баға беру
қажеттігі туындап отыр. Солардың бірі – қазақ халқының заңғар жазушысы,
ғалым, әдебиеттанушы, қоғам қайраткері, көрнекті аудармашы, публицист
Мұхтар Әуезов.
Біз бұл дипломдық жұмысымызға көркем сөздің пірі атанған М.Әуезов
шығармашылығының ішіндегі бір қыры – әңгімелеріндегі синонимдерді
талғампаздықпен қолдану шеберлігін арқау еттік. М.Әуезовтің отандық
әдебиеттану саласының теориялық мәселелерін шешудегі тұжырым-қағидалары,
сын-пікірлері, аудармашылық шеберлігі мен даралығы ғылыми тұрғыда біршама
зерттелген.
Әдебиет әлеміне жиырмасыншы жылдары жазушы Мұхтар Әуезов шығармашылық
жолын әңгіме жазумен бастауы, қазіргі қазақ әдебиетінің алтын қорына
прозалық сүбелі туындылармен қатар, бірнеше ірі драмалық шығармалар, әр
алуан тақырыптағы үлкенді- кішілі әңгіме, повестер қосты.
Әрине әдебиет туралы ортаға алған ойлары мен толғаныстары өз алдына бір
төбе. Бірақ сөз етейін деп отырған негізгі арқауымыз Мұхтар Әуезов
әңгімелеріндегі синонимдердің стильдік қызметі.
Жазушы Мұхтар Әуезов шығармашылығы қазіргі қазақ әдебиетінде тақырып
байлығымен ғана емес, стильдік, тілдік шеберлігімен де ерекшеленеді.
Сірә, Қорғансыздың күні - Мұхтар Әуезовтің көркем сөз сарайына еркін
енуге ұсынған бұлтартпас пропускісі, суреткерлік паспорты десек болады.
Бұл шағын әңгімені өмірге келген қазақ прозасын әлемдік деңгейге көтеретін
шеберлік үлгісін ұсынған аса құнды туынды деп танимыз, М.Әуезов болса
бүкіл әлемдік, оның ішінде орыс және батыс әдебиеттерінің көркемдік
деңгейіне көтеріліп барып, творчествоға ден қойып еді. Бұған оның тұңғыш
жарық көрген көркем шығармаларының бірі Қорғансыздың күні атты әңгімесі
анық айғақ бола алар – дейді М.Әуезовтің 12 томдығының 1-томын баспаға
әзірлеп, ғылыми-түсініктерді жазушылар [1,14]. Мұны 1921 жылы жазылған
Қорғансыздың күні атты алғашқы әңгімесімен Мұхтар шын мағынасында
еуропалық прозаның дәрежесіне көтерілді әдебиет тарихын зерттеуші, жазушы
С.Мұқанов та айтқан болатын [6,38].
Көркем әдебиеттің бүкіләлемдік, батыс-еуропалық деңгейін көрсететін
белгілердің бірі оның тілдік-стильдік түр-түрпаты болса, 1921 жылғы
Қорғансыздың күнінен бастап, жиырмасыншы-отызыншы жылдардағы барлық
әңгімелері осы сападан түспеген болар.
Көркем әдебиет тілін зерттеушілердің дұрыс атап, көрсетіп жүргеніндей,
жазушы тілінің екі аспектіде: біріншіден, сол тұстағы әдеби тіл фактісінде,
екіншісі, авторлық даралық стиль тұрғысынан да қарастырудың мәні зор.
Мұхтар Әуезов стилін осы ыңғайда зерттеудің әбден қисыны бар, өйткені ол –
қазақ әдеби тілін қалыптастырушы ұлы тұлғалардың бірі және өзінің сөз
қолданысы мейлінше даралығымен айқындалған суреткер.
Халық тілінің байлығын жете меңгерген Мұхтар Әуезов әдеби-сын
мақалаларында мағыналары бір-біріне жақын сөздерді молынан қолданады. Мұның
кездейсоқ болмағаны белгілі, синонимдерді жарыстыра, жалғастыра қолдану
арқылы сыншы ғалым айтпақ ойын дәлдей, нақтылай түсуді мақсат еткені айқын
білініп тұрады. Мұхтар Әуезовтің еңбектерінде синонимдердің өте-мөте мол
болуы Әуезов стилінің басқа әріптестерінің стильдерінен ерекшеленгендей.
Стилистика зерттеуші ғалымдар пікірінше Первым, основным научным
понятием стилистики является понятия стиль. Под стилем мы будем понимать
систему, или принцип, по которому осуществляется выбор языкового материала.
Синоним является вторым основным научным понятием стилистики [7,13].
Мұхтар Әуезов әңгімелерін стильдік тұрғыдан зерттеу нысаны болғанымен,
оның әр қырынан ғалымдардың жеке мақалаларына нысан болғаны болмаса, жазушы
әңгімелеріндегі синонимдердің стильдік қызметі туралы жүйелі зерттеу негіз
болған жоқ. Бұл ретте көз тоқтатып, көңілге түйер еңбектер М.Серғалиев
Мұхтар Әуезов және көркем шығарма тілі, Р.Сыздықова Сөз құдіреті және
М.Жұманазарованың кандидаттық диссертациясы Мұхтар Әуезов әңгімелерінің
тілі сияқты зерттеу еңбектері. Бұл еңбектермен танысып, оларды жүйелеп оқу
біздің ғылыми-зерттеу жұмысымызға ықпал етпей қойған жоқ.
Ғалым М.Серғалиевтің атап өткен еңбегінде жалпы М.Әуезовтің синонимдер
қолданысы туралы сөз етіледі. Жазушының шығармаларындағы синонимдерді сөз
табының бес түрінде кездесетінін атап және олардың қатарынан, яғни
синоимдік қатар тізетіні туралы айтып өтеді [8,14]. Ал Р.Сыздықова Мұхтар
Әуезовтің проза тіліндегі тілдік шеберлігін атай отырып, ондағы
синонимдердің стильдік қолданысын да айтып кетеді [9,22].
М.Жұманазарова кандидаттық диссертациясында Мұхтар Әуезов
әңгімелеріндегі көркемдік амалдар, сөз құбылту, троптар, эпитеттер,
фразеологизмдер, синонимдер, олардың нақтылы шығармалардағы, жазушы
шығармаларындағы стильдік мәні берілген [10,51].
Әрбір қаламгердің өзіндік стильдік өрнектері, өздері сүйіп қолданатын
тәсілдері, жазу машығы болады. Қаламгер сонысымен дара, сонысымен ерекше,
сонысымен өзгеше.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. М.Әуезов көркем қазақ ғылымының тұтас
бір бағыттың қарқынды дамуын айқындап берген бірегей шығармашылық құбылыс
ретінде қазақ әдебиеттануында ерекше орын алады. Жазушының феноменальді
қабілеті, асқан шеберлігі мен суреткерлігі және оларды аударма
тәжірибесінде тиімді пайдалана білуі, Мұхтар Әуезовке отандық әдебиеттану
ғылымының көшбасшысы болуға жетеледі. Көшбасшының негізгі сипаттамасына
жататын мына қағидалар М.Әуезов шығармашылығының басты мәні болып табылады.
Нақты айтатын болсақ, ол жазушының ана тілін жетік әрі терең білу талабы,
әрбір шығармадағы әлемнің ұлттық бейнесін шеберлікпен қайта жаңғырту
арқылы көркем шығарманы асқан бір мәдени білімдарлық деңгейінде жеткізуі,
әсіресе көркем шығарма мәтінін ұлттық проблематиканың ішкі тұйық жағдайында
емес, қайта жалпыадамзаттық маңызға ие тақырыптарға және мәселелерге
шығудағы көркем пайымдауы.
Мұхтар Әуезов – көркем проза негізін салушылардың бірі. Авторлық
баяндауға кейіпкер сөзін кірістіруі, синонимдердің түрлі тәсілін орнықтырып
пайдалануы жазушының қайталанбас стилін даралай түседі. Бұл ретте Мұхтар
Әуезовтің жиырмасыншы-отызыншы жылдардағы әңгімелерінің орны бөлек.
Жоғарыда аталған еңбектер Мұхтар Әуезовтің алғашқы прозалық
шығармаларының тіліндегі ерекшеліктерді түгелдей көрсетуді мақсатына алған
жоқ. Сондықтан жазушының әңгімелеріндегі синонимдердің стильдік бағытта
қарастырудың өзі жұмыстың ерекшелігін танытады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті. Жұмыстың негізгі мақсаты – Мұхтар
Әуезовтің жиырмасыншы-отызыншы жылдардағы әңгімелеріндегі авторлық баяндау
тіліндегі синонимдердің стильдік қызметі, кейіпкер тіліндегі құрылымын,
шығармадағы диалог жасау жолдарын айқындап, жазушының қазақ прозасында
өзгеше үлгі дәстүрін стильдік тұрғыдан зерттеп талдау.
Осы мақсатта мынадай міндеттерді шешу көзделеді:
- Авторлық баяндаудағы тілдік-стильдік қызметін таныту;
- Алғашқы әңгімелеріндегі диалогқа сараң келетін тұстарының себептерін
ашу;
- Кейіпкер тілінің экспрессиялық табиғаты мен көтерер стильдік жүгін
таныту;
- Синонимдерді жасаудағы өзіндік даралығын, ерекшелігін дәлелдеу.
Зерттеу көздері: М.Әуезов. Қорғансыздың күні. Әңгімелер – Алматы,
Жалын, 1987.-176 бет. М.Әуезов. Жиырма томдық шығармалар жинағы. Алматы,
Жазушы, 1979. 1,2 том. М.Әуезов. Қилы заман. Повестер мен әңгімелер.
Алматы, Жазушы, 1975. 384-б. М.Әуезов. Шығармаларының елу томдық толық
жинағы. 2-том. Мақалалар, әңгімелер, аудармалар, пьесалар. Алматы, Ғылым,
1998, 428-б.
Жұмыстың зерттеу әдіс-тәсілі баяндау, салыстыру, теориялық тұжырымдарға
сүйене отырып ғылыми тұрғыдан талдау.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
М.Әуезов әңгімелеріндегі авторлық баяндау тіліндегі синонимдердің
стильдік қызметі
Ғ.Мүсіреповтың: Мұқтардан қалған сөз – өлмейтін, өшпейтін асыл сөз, жан
сөзі, жүрек сөзі [11,16] деген ұлағатты пікірі бар. Сөз жоқ, өте кесімді,
өте әділ пікір. Шынында да ана тіліміздің қадір-қасиетін бір адамдай
бағалап, оның дамып, өркендеу жолына сүбелі үлес қосқан М.Әуезов еңбегі
күні бүгін де, тіпті, күні ертең де өз бағасын жоймақ емес.
Қайсыбір ғылым саласында болмасын, ғылымды жасаушы да, дамытушы да,
халық игілігіне жаратушы да – жекелеген дарынды тұлғалар. Қазақ әдебиетін
зерттеудің қай саласында болсын жемісті еңбек еткен М.Әуезов мұрасының
бүгінгі әдебиеттану ғылымы үшін ғибраты мол. Жекелеген әдебиетшілер мұрасын
барынша жан-жақты зерделеу мен зерттеу ісі – әдебиеттану ғылымының
тұлғатану (персоналия) тарихы үшін бүгінде алғы кезекте тұрған міндеттердің
бірі. Аталмыш міндеттерді шешу барысында қазіргі әдебиеттануда жасалып
жатқан ізденістер баршылық.
Уақыт мүддесіне, азаттық алған халық әдебиетінің жан-жақты өскелең
талабына жауап беру үшін жан салған жасөспірім ұлт мәдениетінің алғашқы
өкілдерінің қатарында М.Әуезов те әдебиет жанрларын неғұрлым көбірек
қамтуға талпынды. Мәселен, қазақ әдебиетінің аға буыны ақын, әрі прозаик
ретінде де қалам тартқаны белгілі. Мұхтар Әуезов – қазақ кеңес әдебиетінің
міне осындай көп қырлы өкілі еді. Көп қырлы жазушылығының үстіне әрі ғалым,
академик, профессор, педагог, публицист, қоғам қайраткері болды.
Мұхтар Әуезов үлкен өмірлік, шығармашылық жол кешті. Оның оның алғашқы
жиырма жыл бойғы жастық шағы өзінің бала кезден сүйікті ақыны әрі ұстазы
болған Абай Құнанбаевтың балғын балалық, жастық және жігіттік кезеңін еске
түсіреді. Кейін М.Әуезовтің атақты Абай жолы эпопеясында жазғаны да сол
дала, сондағы ауыл, сол бір қоғамдық орта болатын. мұндағы айырмашылық –
Жидебайдағы бұрынғыша мешеу, езілген ауылды енді қазақтың ұлы ақыны Абайдың
даналығы мен жарқын бейнесі нұрландырады да, Мұхтарды үміт пен сенімнің
шамшырағындай ертеңгі сәулелі күнге шақырады [2,28].
Осы ретте орыс жазушысы Н.Погодиннің М.Әуезов Қазақстан үшін екінші Абай
деген балама сөзінде тап басқан дәлдік болмағанмен, қисын жоқ емес, растық
бар. Бұл баламаның растығы әр жағынан аңғарылады. біріншіден, Абай – ұлы
реалист ақын. Ол өз заманының өмір шындығын суреттеп, халқының мұң-мүддесін
жырлағын биік поэзия жасады. Ал, М.Әуезов болса, ол да сол заманның өмір
шындығын тұтас қамтып, халық өмірінің ойы мен ойы мен қырын қопара ақтарып
жан-жақты суреттеген кқркем прозаның, кең мағынасында, нағыз поэманың жаңа
шыңын жасады. Абай ағартушылық идеясымен сыншылдық реализм тұрғысында өз
заманының әлеуметтік міндерін сынай, шеней суреттесе, М.Әуезов болса, сол
міндерді туғызған себептер мен заңдылықтарды және олардан арылу жолдарын
социалистік реализм тұрғысынан суреттеді. Абайдың эстетикалық мұраты –
туған халқының алдан күткен арманына сайса, М.Әуезовтің да эстетикалық
мұраты – туған халқының енді сол алдағы заманда орындалған арманына саяды.
Абайдың кейіпкерлері - М.Әуезовтің да кейіпкері, ал Абай – өз
шығармашылығының лирикалық кейіпкері болса, М.Әуезов шығармашылығының, ол –
эпикалық кейіпкері.
Екіншіден, Абай мен М.Әуезовтің туған жері де, өскен ортасы да бір,
алған тәрбиесінде де бірыңғайлық бар: Шыңғыстау, Тобықты руы, көтерілістен
бұрынғы Құнанбай ауылы, ауыл мектебі, Семейдегі училище т.т. ең ақыры, бала
Мұхтар жасынанАбай өлеңдерін оқи өсіп, Абай поэзиясының барлық нәрін,
нұрын, шырынын бойына сіңірді десек, оның әдебиетте Абай дәстүрін эстафета
ретінде мирас тұтып, ілгері тартқанын да атап айту керек [3,49]. Қысқасы,
Мұхтар Әуезовты екінші Абай деу үшін дәлел жеткілікті, ұқсас белгі,
қасиет мол. Соның ішінде ең маңыздысы: Абайдың да, Әуезовтің де халықтық
суреткерлер екендігі.
Үшіншіден, ұлы жазушының ұлылығы бір заманның шындығын танытып, оқушысын
эстетикалық ой мен әсерге кенелтетін жаңа көркем дүние жасайтындығында ғой.
Сондай-ақ оның халықтығы кең мағынасында өзінің туған халқының рухани
байлығын көрсетіп, оның игі мұң-мүддесін басқа халықтардың, бүкіл адамзат
атаулының түбегейлі мұрат-мақсатымен ұштастыра алатындығында. Қазақтың жаңа
жазба әдебиетінің атасы болған Абай сондай ақын еді. Ал совет заманының сол
өзінің сүйікті ұстазы Абайды және туған қазақ халқын дүние жүзіне танытқан
Мұхтар Әуезов те сондай жазушы. Абай туған халқының талай ғасыр өмір кешіп
келіп, жаңа заманға бет бұрған белесінде өзінің өзінің ұлы тұлғасымен ұзақ
сонау рухани дамудың биік шыңына шықса, М.Әуезов ХХғасырдағы мән-мағынасы
жөнінен мың жылдарға татырлық советтік дәуірдің шырқап өскен жаңа
социалистік мәдениетінің зәулім заңғарына шықты. Абай нәр алған мідениеттің
үш сала қайнар бұлағынан (қазақ халық поэзиясы, шығыс әдебиеті және ұлы
орыс халқы мен батыс әдебиеті) М.Әуезов те нәр алды және мол алды. Айырмасы
– ХІХ ғасыр мен ХХ ғасырдың тарихи өзгешелігінде ғана. Сондықтан Луи
Арагонның М.Әуезовты осы заманның аса ұлы ақындарының бірідеп бағалауы
орынды да заңды [12,4].
Әрине, Абай мұрасы бүкіл қазақ әдебиетіне ортақ. Оның ішінде көбіне-көп,
әсіресе, Әуезов шығармашылығына етене жақынырақ. Әңгіме Абай образы Мұхтар
туындыларының жан-жүрегі болып орын тепкендігінде ғана емес, сонымен бірге
Абай дәстүрлерін Мұхтардың шығармашылық жолмен терең де толық игеріп,
жаңашылдық жөнмен социалистік реализм талабына сай одан әрі дамытып
әкетуінде.
М.Әуезов шығармашылығы – қазақ әдебиетінің классикалық мұрамен
мираскерлік байланысының айқын көрінісі. Ол өткендегі игі дәстүрлерді дұрыс
пайдаланудың да, сол арқылы жаңалық табудың да оңды үлгісі.
Абай поэзиясының мирас болуы, Мұхтардың мираскер болуы, бұл екі ұлы
жазушының өмір сүрген мезгілі мен тарихи жағдайдың әрқилылығына байланысты.
Елу жыл бұрын туған Абай Құнанбаевтың өмірі елімізде капиталистік
элементтер енді ғана ене бастаған феодалдsқ-патриархалдық қоғамда сарып
болды. Ал жігіттік шағы да сол қоғамда өтті, бірақ бақытына қарай, оның
өмірінің есейген, шығармашылығының толысқан шағы кеңестік заманға дөп
келді.
Жиырмасыншы жылдардың бас шенінде М.Әуезов кеңес мекемелерінде жауапты
қызметтер атқара жүріп, баспасөз жұмысына да атсалысады, бірнеше әңгімелер
жазады. Соның ішінде ең көрнектісінің бірі – 1921 жылы жазылған
Қорғансыздың күні атты әңгімесі. Бұл әңгіменің М.Әуезов шығармашылығы
үшін де, жалпы қазақ прозасы үшін де мәні зор.
Еңлік-Кебек М.Әуезовтің драматургтық талантының жарқ еткен бірінші
көрінісі болса, Қорғансыздың күні оның прозаиктік талантының бірінші
көрінісі. Жазушы өмір бойы талантының осы екі қырын егіз, қатар берік ұстап
өтті және екеуінде де талай-талай құнды туындылар қалдырды.
Еңлік-Кебек пен Қорғансыздың күнінде болсын немесе жиырмасыншы
жылдары жазған басқа шығармаларында болсын, жас автордың күшті жағы да, әлі
жетікпеген осал жағы да бірдей бой көрсетіп отырды. Автордың ауыл өмірін,
ауылдағы тұрмыс, әдет-ғұрыпты жақсы білетіндігі, халықтың тілі мен
әдебиетіне жетіктігі, туған жерді, кең даланы шексіз сүйетіндігі, сонымен
бірге әділетсіздікке, озбырлыққа, надандыққа жаны төзбейтін сыншылдығы –
оның күштілігі болатын. Осы жайлар М.Әуезов шығармашылығының алғашқы
басқышында романтикалық әсерлілік пен сыншыл өткірлікті және нәзік
психологизмді өзінше ұштастырып, өзіндік жазу машығын қалыптастырғанын
байқаймыз. Бұған, әрине, оның жастай оқыған классикалық шығыс, әсіресе
орыс, батыс әдебиеті үлгілерінің де қабаттас ықпалы болған.
Заманымыздың ұлы суреткері М.Әуезовтің әкелген өнегесі, берген
тәжірибесі, қалдырған мұрасы барынша мол. Ж.Аймауытовпен қатар енгізе
бастаған Еуропалық үлгідегі жазу машығының алғашқы үлгілері М.Әуезовтің
жиырмасыншы жылдардағы әңгімелерінің өзінен-ақ көзге айқын түседі.
Көркем сөз жолын кеңес дәуіріне дейін-ақ драмалық шығармадан М.Әуезов
1920 жылдың басында алғашқы прозалық шығармалармен, әңгіме повестерімен
қалың қауымның назарын өзіне қаратып, құлағын елең еткізді. Тырнақ алды
әңгімесі Қорғансыздың күні жас жазушының ауыл өмірін терең біліп, әдемі
суцреттей алып, адам да, құдай да аямаған қорғансыз жанжардың өлмелі күн
кешуі, жан түршігерлік тұрмыс-тіршілігі бар ауыртпалығымен, азап-
қиыншылығымен жанды сурет болып көз алдыңнан өтіп жатады дейді профессор
С.Исаев [13,44].
М.Әуезов былай дейді: Көркем поэзияға ауызша поэзия қаншалық
бөгеліссіз, сатысыз көп қор құйған болса, бүгінгі көркем прозаға да халық
ауыз әдебиеті соншалықты жатық жолмен келіп, араласып, қабысып жатыр
[5,22]. Көркем шығарма тіліндегі мұндай сабақтастықты, жалғастықты Мұқан
әсіресе өз тәжірибесіне, сондай-ақ қаламдастарының жазу машығына сүйеніп,
ақылға өте қонымды етіп, дәлелімен дәл басып айтқан. Демек, Мұқанның төл
шығармаларының тілі жайында сөз еткен тұстарда бұл ойдың басшылыққа алары
сөзсіз.
Көркем әдебиет тілін зерттеушілердің ең дұрыс атап, көрсетіп
жүргеніндей, жазушы тілінің екі аспектіде, біріншіден, сол тұстағы әдеби
тіл фактісінде, екінші, авторлық даралық стиль тұрғысынан да қарастырудың
мәні зор. М.Әуезов стилін осы екі ыңғайда зерттеудің әбден қисыны бар,
өйткені ол – қазақ әдеби тілін қалыптастырушы ұлы тұлғалардың бірі және
өзінің сөз қолданысы мейлінше даралығымен айқындалған суреткер.
Авторлық баяндауда жазушының сөз қолданысы, сондай-ақ сөз таңдауда
айрықша әңгіме ететін тұс синонимдердің көрінісі.
Синоним дегендер – тек мағыналас, мәндес келген сөз қатарлары ретінде
лексикалық категория ғана емес, қолданыста, әсіресе көркем сөзде ең қуатты,
икемді актив стильдік құрал.
Жалпы сөйлеу тілі стиліне тән синонимдер де бар, ал көркем әдебиет
стиліне қалыптасқан синонимдер өз алдына бөлек. Бұл екі топтағы синонимнің
әдеби тіл аясындағы қолданылуы бірдей емес. Көркем шығармада авторлық
өзіндік стиль ерекшелігіне байланысты қолданылатын синонимдердің
кейбіреулері ғана жалпы халықтық сипат алды.
Синонимдер көркем шығармада кейіпкердің сезімін, мақсатын, бағытын дәл
көрсету үшін, иронияны, толып жатқан нәзік нюанстарды, тарихи колоридтерді
туғызу үшін, айтылған сынның мағыналық-эмоциялық мәнін күшейтіп беру
мақсатында, құбылысты кең түрде сипаттау мақсатында қолданады.
Синонимдер – сөз оралымын арттыратын құралдар. Синонимдерді көріктеуші
қызметте жұмсау, поэзияда да, прозада да кең орын алады. Олардың стильдік
жүгі, сөйлемде қолдану мүмкіндігі сан алуан.
Ғ.Ахметов: Синонимдер жөнінен біздің қазақ елі ешкімнен де кенде емес,
тіліміздің осы мүмкіншілігін кең және орынды пайдалана білуіміз керек
дейді [29,10].
Тілімізді байытатын, сөздік қорымызды молайтып тереңдете түсетін
мағыналы сөздердің бірі – синонимдер. Ғалым Ә.Болғанбаев Синонимдер
дегеніміз – әртүрлі айтылғанымен, мағынасы жақын, бірақ әрқайсысының
өздеріне тән не мағыналық, не стильдік, не эмоциялық сәл ерекшеліктері бар
бір сөз тобынан болған сөздер деген [14,10].
Синонимдер көркем әдебиет тілінде өте көп қолданылады, өйткені кез-
келген суреткер өз ойын жеткізуде мағыналы сөздер арқылы береді. Кез-келген
ақын, не жазушы шығармасында бір сөздің бірнеше синонимін қолдана отырып,
көркем дүниені оқырман жүрегіне тілдің байлығын, көріктілігін, мәнділігін
бере отырып, жеткізуге тырысады. Мұндай сөздер, яғни синонимдер – әсіресе
поэзия тілінің қажетті бір құралы болып саналады.
Ақын жүрегінен шыққан шынайы сөзді таңдап, талғап, орынды қолдана білсе,
бұл оның шеберлігінің бір қыры болып танылады.
I.1 Синонимдік қатар, синонимдік доминант
Синонимдер – әрбір жазушының көркемдік құралы. Жазушы көкірегіндегі
сайрап тұрған шындықты шынайы, көркем етіп жеткізу үшін қажет сөзді талдап
талғай білу керек. Жазушы көңілінің төріндегі суретке сай сөз тапса,
оқырманға ерекше әсер қалдырары сөзсіз. Демек, жазушы мақсаты орындалғаны.
Синонимдік қарым-қатынаста жұмсалатн сөздердің саны аз да, көп те бола
береді. Белгілі бір ұғымды білдіретін мәндес сөздердің топтарын тіл
білімінде синонимдік қатар немесе ұя деп атайды. Синонимдік қатар сөздердің
жалпы мағыналық негізіне қарай топтастырылады.
Сөздерді синонимдік қатарға топтастыру өз-өзінен бола қалатын жай нәрсе
емес, белгілі заңдылықтарға негізделіп жасалатын өте күрделі, әрі тым
жауапты жұмыс. Сөздерді синонимдік қатарға топтастырғанда сүйенетін
заңдылықтарды жазушы толық сақтаған. Мұхтар Әуезов – халық тіліндегі
синонимдерді орнымен пайдалана отырып, сол қатардың өрісін өзі де кеңейте,
көтере түскен суреткер.
Сөз қолданысы деген мәселе – академик Р.Сыздықтың тілімен айтқанда,
көркем шығарма тілін танытудың ең бір өзекті тұсы, мұнда стильдік-шеберлік
мәселелері айтылады [9,23]. Оның бір түрі синонимдердің қолданысы
екендігіне дау жоқ. Ал тілді икемдей білу дегенде М.Әуезов әңгімелерінде
көзге түсетін даралық мәнердің бірі – мағыналас, яғни синони, кейде тіпті
тақырыптас сөздерді қосарлап келтіру. М.Әуезовтің 20-жылдардағы шығармалары
тілінде әбігер-машақат, ауыл-аудан, саяқ-сандырақ, жұт-жалаң, тыным-
тыныштық, күлісіп-сұңқылдасып секілді сөз жұптары көптеп кездеседі. Бұл
тәсіл сөз экспрессиясын күшейте түсу үшін де, көркемдік үшін де ұтымды
келеді. Жазушы осыны жақсы сезінген.
Бұл амалды М.Әуезов кейінгі көркем туындыларында да, тіпті Абай жолы
эпопеясында да, публицистикасында да молынан қолданған. Мәндес сөздерді,
синонимдерді қосарлап жұмсауға Ғ.Мүсірепов те еркін барғанын, қазақ әдеби
тілінде мұның көріктеу амалының біріне айналғанын Р.Сыздық айтып өтеді.
Яғни, Әуезов дәстүрі басқаларға үлгі болғаны түсінікті.
Қараш – қараш оқиғасында: Екеуін бірдей сотқар мінезді Қодыбақ ауылы
кейде бір елмен барымталасса, қолдарына қара шоқпар, астарына жүйрік ат
беріп жортуыл бейнетке – соғысқа да алатын [1,33].
Бұл сөйлемде соғыс сөзіне синоним – жортуыл бейнет. Соғыс, жортуыл
бейнет деп қатар ала отырып синонимдік қатар құрып отыр. Бұл тек Әуезовтің
қолданысы.
Ә.Болғанбаевтың Қазақ тіліндегі синонимдер деген еңбегінде
Синонимдердің стильдік реңктері неше алуан функциональдық сипатта
қолданылумен тығыз байланысты. Сондықтан әрбір тілдің қаншалықты
дамығандығы сол тілдегі стильдік салалардың санымен (түр-түрі) қатар,
сапасымен де (қаншалықты айқын, қаншалықты қалыптасқаны) көрінеді [14,36]
деп анықтама берген.
Аталып отырған еңбекте синонимдердің бірнеше стильдік реңкі ажыратылып
айтылады:
1. Қадір тұтып сыйлағандықты білдіретін реңктер. Мысалы: есім деген сөз
ат сөзінен қадірлірек; дәм ас сөзінен; перзент бала сөзінен құрметтілеу
болып келеді.
2. Салтанат құру (көтеріңкі) мәніндегі реңктер. Жүлде сөзі бәйге сөзінен
асқақ, ұлан бала сөзінен асқақ, азамат жігіт сөзінен көтеріңкі.
3. Поэтикалық мәнде: асқар деген сөз биік деген сөзге қарағанда
поэтикалық стильде жиі ұшырасады. Сол сияқты дариға қайран сөзінен, мәртебе
атақ сөзінен, қаһарман кейіпкер сөзінен жиірек қолданылады.
4. Дөрекілік мәнде: бет сөзінен сықпыт сөзінің білдіретін мағынасы
дөрекілеу. Ерке сөзінен шолжың, ақсақ сөзінен шойнақ, жылау сөзінен азынау
сөздерінің стильдік реңктері дөрекі келеді.
5. Кекесін-мысқыл (ирониялық) мәніндегі реңктер. Біреудің істеген ісі,
қылығы басқа бір адамға ұнамағанда айтылады. Мысалы: кісілік көрсету деудің
орнына қодыраңдау, еліру деудің орнына желпілдеу, жеңілтектену деудің
орнына тұштаңдау деп кекетіп айтады.
6. Кеміткен, менсінбегендік мәніндегі реңктер. Көлік деудің орнына бұт
артар, бала деудің орнына шикі өкпе, ер адам деудің орнына еркек кіндік
немесе шалбар киген, әйел деудің орнына тесік моншақ, шүйке бас дегендер
менсінбеушілік мәнде айтылады.
Тіл білімінде А.Б.Шапиро, О.С.Ахманова, В.М.Лейчик, Т.А.Бертагаева,
Е.Н.Толикина, Ә.Болғанбаев, Р.Сыздықова, С.Бизақов сынды ғалымдар
синонимдерге байланысты сан алуан пікірлер айтқан. Г.Н.Полищук: Синонимдер
өзіне тән реңктен айрылғанда дублеттерге айналып кететінін айтады
[26,223]. Яғни мағыналық тепе-теңдікке негізделген сөздердің семантикалық
ерекшелігі байқалса, синониге, не жеке мағыналы сөзге айналады. Мысалы:
көйлек – жейде. Демек, тілдегі синоним сөздер – мағыналық тепе-теңдікке
емес, мағыналық жуықтыққа негізделеді. Яғни синоним болатын сөздер әртүрлі
мағыналық реңктерге ие болады.
Синонимдерді анықтау – ұғымдық негізде ажыратылады. Бұл оның – дәстүрлі
тәсілі. Мысалы: парақор, жемқор сөздері бір ұғымды әр түрлі қырынан
сипаттап тұр. Кез-келген сыртқы және ішкі бірліктерден тұратыны белгілі.
Тілдегі сөздердің синонимдік қатынасын олардың бірінің орнын бірі алмастыру
арқылы айқындауға болады.
Синоним табиғатын ашып түсіндіруде А.В.Лашутина, А.Б.Шапиро,
И.Р.Гальперин сынды орыс ғалымдары синонимдерді мағыналық тепе-теңдікте
болатын, стильдік реңкі мен қолданылу өрісі жағынан ерекшеленбейтін тіл
бірліктері ретінде тұжырымдаса, басқа ғалымдар тарапынан стилистикалық
ерекшеліктің синонимдерге де қатысы бар деген пікірді кездестіреміз.
Б.Қ.Қалиұлы: синонимдер мағынасы жағынан тепе-тең келсе де, стилистикалық
жағынан тең келе бермейді дейді [27,113]. Біз стилистикалық фактор тіл
біліміндегі синонимдердің барлық түріне тән деген тілші ғалымдардың
пікіріне қосыламыз.
Синонимдердің стильдік мәні әр халықтың өзінің сөйлеу ерекшеліктерінен
туады. М.Әуезов – қазақ тілінің бай мүмкіндігін мейлінше сарқа пайдаланатын
суреткер. Оның жиырмасыншы-отызыншы жылдардағы әңгімелерінен-ақ синонимдік
қатардың стильдік мақсатта алуан бояудың сәулесіне шомылып , молыға
түскенін байқау қиын емес.
Абай жолы роман-эпопеясының тіліне қатысты бірқатар зерттеулерде
лексикалық синонимдердің мол және қисынмен қолданылатыны жиі сөз болады.
Мұндай ерекшелік жазушының алғашқы әңгімелерінде көп қолданылатынына
көзіміз жетті. Тегінде, Абай жолындағы синонимдердің, олардың
қатарластыра, жарыстыра жұмсалуы әәңгімелерден бастау алғаны сөзсіз: жарық,
айлы түн; аспан бұлтсыз, ашық; жадағай, жалғыз қабат; ішінен тынып,
қайғы жұтып; мұң мен шер; қайратты, қуаты жоқ сорлы кемпір; сезімсіз салқын
қалып; үміт, қиялдың бәрі де; суық, қатал табиғат; көгеріп, түрленіп;
ерлік, ептілік, мықтылық; ерні қыбырлап, сыбырлап сөйлемейді; басылып,
тапталып т.б.
Бұлардың ішінде лексикалық синонимдер басым болғанымен, кей ретте
фразеологиялық (ішінен тынып, қайғы жұтып тәрізі), жүйелі синонимдермен
бірге, авторлық немесе стилистикалық синонимдерде де (контекстік синоним)
кездеседі (қорлау-рәсуалау тәрізі) Қалай болғанда да мұндай мағыналы сөздер
мен тіркестер жазушының ойын толық айтуға, құбылысты толығырақ қамтуға
септігін тигізіп тұрғанына дау болмаса керек.
М.Әуезов көбіне ой әсерін, сөз әсерін күшейте түскен тұстарында
синонимдік қатарды тұтасқа түгелге жуық қамтып отырады. Р.Сыздықова
Синонимдердің ең кемінде екеуін, кейде үш-төртеуін бір сөйлемде қатарынан
келтірудің де стильдік мәні бар дейді [9,12].
Мағыналас, мәндес сөздерді қатарластырып қолдану тіл білімінде плеоназм
деп аталанатыны белгілі. Ал жазушы мұндай қолданыстағы синонимдерді
белгілі бір мақсатта пайдаланады.
Табиғат балаға қатал, суық көрінеді. Жан-жақта жүдеу тартып, жұмырланған
боз төбелер қайғылы сырымен дүние шерімен сазарғандай.
Таңертеңгі кезде-ақ қардың үстіне түскен қаралы көлеңкесін көріп айнадан
жүзін көрген дәудей, кәрі алыптай үңіліп, түксиіп қарап тұр.
Қатал, суық; үңіліп түксиіп – бұл синонимдер лексикалық синонимдер
болғанымен, синонимдік қатар тізіп, сөйлемде айтылған ойдың, табиғаттың
жетім балаға қатал да суық көрінгендігін, кейіпкердің бейнесін ашып тұр.
Жазушының синонимдерді дәл осылай қолдануының стильдік мәні бар.
Маңайы қасқырдың ойнағы. Жас шөптер басылып, тапталып қалған. [4,257].
Азу тісінің бірі сынған шолақ ызалы, долы [4,270].
Еткен үміт далаға кеткендей болып, күткен кісілер бөтен кісі болып
шыққан соң, ауылдың барлық жаны бұрынғы жүдеген, жабыққан түсіне қайта
түскендей болды.
Қорлық, мазақ көрген Ғазизаның көзінен дүниенің барлық қызығы кетті.
Жастығына лайық юолған үміт, қиялдың бәрі де ойын басқан қараңғылыққа
батты, өмір сүрсем деген оттың ақырғы жалыны сөнді [1,20].
Өмірінде талай жау, талай барымташымен соқтығысып, қағысып көрген
жырымды жылқышы бүгін қапысыздық пен сақтыққатүгелімен берілгендей болды
[1,64].
Өй, тарт!... Баламысың, ауылдың қасында тұрғамыз жоқ па? дегенше, ақ
жал ат пысқырып, осқырып та қойды [2,201]. Жақсылық бір жерге орнығып ірге
көмсем деп айта берген соң, бір күні Әбіш шүленсіп, мырзасып отырып:
Ақөзекке өзгелермен сенде егін сал деген [1,74]. Тыныштық, жым-жырттықтың
ортасында саңқ етіп үрген иттің даусы естіледі [2,143].
Михайлов көп жылдан бері айдауда, алыс қияда жүрсе де, анық бір кәрі
шежіре, қарт білгіштей. Әр сайда теңкиіп өліп жатқан көтерем сиыр, қатпа
түйе, арық ат қақсалары кезігеді. Қос, күркелерде және арбадан істеген
көлеңке панашық жатақтарда төселген ескі, кір-кір текемет, сырмақ, алаша,
киіз жұрнақтары, сілемдері жатыр. Жылатушы көп болса, уатушы, жұбатушысы да
мол болған ел сорлы болмай ма? Бұл құс кеудесі бір құшақ болған қалпында,
мынадай жүнін қопсытып отырған кезінде, көлденеңінен ұзыны, тұрқы қысқа
көрініп, үлкен қара тоқпақтай байқалатын. Аңшылықтың өзінше мінез машығы
бар.
Ағалық, үлкендік, басшылық бұнда бүркіт ұстаған, құс бабын білген
кісіде. Мақтаншақ, байға барғыш, сұрамшақ, тілемсек жалғаншы ақынды ол
қатты шенепті.
М.Әуезов сұңғыла ғалым және әйгілі стилист ретінде синонимдердің екі
түрімен ғана шектеліп қоймайды, ойын әсерлі жеткізу үшін, синонимдердің
қатардағы сөздердің санын үш-төрт беске дейін апарады [5,48].
Жылқышылар екі үш рет ұрысып, қағысып, байқасып шықты. Бұл жолғы жау
бұрынғылардан гөрі бата қимылдайтын түсі суық, екпінді екен [1,65].
Қонақай есі кеткен кісі сияқтанды. Бұрын: омыраулы, үлкен денелі,
айбатты жауы қазір де жауырыны бүрсиіп, еңкеюге айналғандай болды [1,68].
М.Әуезов әңгімелерінде етістік синонимдер де қатарласып келіп оытрады:
Ақынның қалт еткен бос кезінде орыс тілі жөнінен, оқыған кітаптар
пәндерінен үнемі сұранып, талмастан тімтініп, түртінумен болатын. Талай
тоспал, талай жорамал жентек-жентегімен төгіледі де, сан алуан ұйғарулар,
қорытулар өзінен-өзі қорытылып, түйінделіп жатады. Жылқылар да күйленіп,
оңалып кетті. Қонақтар кешке жақын қайта қайтып келгенде шаңғытып, шөлдеп,
түтігіп келді. Қандай жиын-кеңес болса, қаншалық қалың топ атқа мінерлер
болса – барлығына да болыс Бақтығұлдың жайын мәлімдеп, әйгілеп, жариялай
жүрді. Бірнешеуі бірден жамырап, жарыса, қабаттаса сөйлеп кетеді.
Мұны естіген соң-ақ Құрман етіп сыртына теуіп, зәрін шашып Жақсылықты
жер көкке сыйғызбайтын болып, әке бабасынан бері қарай боқтай бастады.Шауып
алмақ; байлап алмақ, қырмақ, жоймақ болды. [1,76].
Көңілге әлдеқайда: тоғайлы, ұйқылы, маужыраған сайда күбірлеп сөйлеп,
сүлдер құрып, үзіліп тұрған көздері еске түсіргендей еді. [2,211].
Синонимдерді дәл осылай, яғни үш-төртеуін қатарластыра беріп қолдану –
М.Әуезов стилінің хас шеберлігі.
Үй іші қонақтар алғашқы келгенде . таңданса да, артынан пішіндерін,
қалыптарын көрген соң, жетімдік халдеріне мүмкін болған дәрежеде
көңілденкіреп, жадырап; шамаларынша серги бастады.
Сай бойында май айының салқын лебі еседі. Бастары көгеріп, қалың қараған
жел лебімен сыбыр сыбыр қағып, теңселіп, ырғалып қояды. Маңайдан жуалардың,
жас шөптердің иісі келеді [4,257].
Ысқырып, бұлқынып, жынданып келе жатқандай жолында беті қарa жартас,
жапырағынан айырылған әлсіз ағаш, қарауытқан кішкене қора көрінсе де -
екпіндеп келіп, кеудесімен соғып, ақ ттек боранның қиыршықтанған ақ тозаңын
шашып, беттерін дамыл алмай көміп тұр [1,40].
... тағдырдың барлық суығына , зардабына, азабына, шыдаған, шыныққан
қайратты, сабырлы пішінмен күсініп алды .
Мұнда синонимдік қатар бірінен кейін бірі тізіліп, жетім балаға өмірдің
қаншалықты қатал, суық екенін көрсетсе (суығына, зардабына, азабына
контекстік синоним), жас баланың қатал тағдырға соншалық көнгенін,
мойындағанын (шыдаған, шыныққан қайратты, сабырлы пішін лексикалық синоним)
көрсетіп тұр. Жазушының синонимдік қатарды дәл осылай қолдану, оның асқан
шебер суреткер екенін дәлелдей түседі.
Қураған ұлың... боздағым... – десіп, сайды азан-қазан қылып қоя берді.
Жағалай жоқтау, сыңсу, зарлау, қалың айғай-шу жер- көкті жаңғыртады.
Бұл уақытта Сыздықтардың көзіне Жәмила бұрынғысындай жасық, төменшік,
үлгісіз, сөлекет адам сияқты болып қала береді [2,164].
Даулетбақтың неше мыңдаған жылқысына, әлденеше мың қой, ірі қарасына
жыпыр жыпыр толулы, шымшып тіккендей болып, сіресіп, лықып, толықсып
тұрған.
Мұнда да қарамен белгіленген синонимдер қатарларға стильдік жүк
артылады.
Жазушы бір нәрсеге, әсіресе сын, қимыл тұстарына екпін түсіргісі келсе,
бір мағыналас немесе мағыналары осы контексте жақындасатын сөздерді
қатарластыра жұмсайды. Бұл тәсіл әсіресе, поэзияда көзге түседі. Мысалы,
Абайдың түзу кел, қисық, қыңыр, қырын келмейдеген өлең жолын еске
түсірейік. Мұнда түзу сынына бас назар аудару үшін, оның қарама қарсы
мағынадағы үш синонимін келтіруі қандай әсерлі! Прозада да бұл амалға
жазушы қалай барып қалғанын өзі де сезе бермейді, өйткені амал әсерлі,
М.Әуезов синонимдік қатарлардың осындай қызметін көбінесе табиғат суретін
берген немесе адамның ішкі сезім күйін, әрекeт қимылын көрсеткен тұстарда
қолдaнады. Мысалы:
... Жалғыз ақ сол әңгіменің ішінде болып қорлық жеуші, ыза шегуші
қайраты қуаты жоқ сорлы кемпірдің өзі айтқандығы аз ғана жүрегінің
тыныштық, сезімсіз қалып бұзғандай болып отырды.
Тағы да бұрынғысынша күйленіп, семіріп, енді орасан болып өсе бастады
[4,260].
Алдына құйып қойған асты әлі күнге қасында кісі қадалып тұрса жаламайды,
жемейді [4,262].
Құрмаш пен әжесі шақырса құйрығын сөлектетіп, бүркеңдеп. Өскен сайын
сызданып, суықтанып келеді [4,261].
Мұның бәрі екі қасқыр жайындағы Қараазыр елінің аңызы, әңгімесі еді
[4,267].
Өзара мағыналас сөздердің мағыналарының арасында нәзік айырмашылықтары
бар. Жазушының басты мақсаты сол нәзік айырмашылықтарды дөп баса отырып,
мәндес мағыналас сөздердің арасына бейнелі сурет жасауда дәл тиетін,
көркем, келісті, орынды сөзді айнытпай табу.
Шешесі үйге кіргенде, Мақсұттың көзі түсіп, апасына біраз қарап жатыр,
артынан шыдай алмай көзін жұмып, ірге жаққа басын бұрып әкетті. Туысқансыз,
жақынсыз, жалғыз қалатын сорлы анасының келер еүні қандай болатынын Мақсұт
ойлағандай болатындай [1,256].
Қасым енді барлық өзіне қарсы арналған арамдық, өгейлік, қулық пен
кәпірстан мінезді қабақтан жарты сөзден ұғатын болады [1,54].
Күзетші сарылған дауыспен дағдылы ағайын созып, зорайтып айтады. Ұйқы
түндегі күзетші айқай тұманды түс көргендей болып қалғыған Кеңөзекті
әлдилеп тербеткендей еді. Күзетшінің айтағы ұйқыға, тыныштыққа, демалысқа
шақырғандай болады.
Мұндағы синонимдік қатарлар қуатсыз, қорғансыз; туысқансыз, жақынсыз;
ұйқыға, тыныштыққа, демалысқа; Бұл синонимдер лексикалық синонимдер емес,
контекстік синонимдер.
Бұл күнде Бекбол ардақты, орденді колхозшы. Өзі ғана емес, қазірде
Жәнібекті де дәл өзіндей көреген , алғыр, жас қыран қып болып алып еді
[1,111].
Әрбір түптің астынан қара түннің тұңғиық, суық; терең, қара көздері мың
сан болып қадалып қарап тұрғандай [1,56].
Бұл уақытта Сыздықтардың көзіне Жәмила бұрынғысындай жасық, төменшік,
үлгісіз, сөлекет адам сияқты болып қала береді [2,164].
Мұхтар Әуезов синонимдерді қолдануда стилистикалық бояумен әшкелеудің
шебері.
Малды сүйген қомағайлыққа, сараңдылыққа, қанағатсыздыққа келгенде, жас
келін кәрі әкесінен асып түсті, заты, мінез бірлігі жас - кәрі, оқыған
- оқымаған деген айырмыстарға қарамай-ақ, бұл адамдардың басын қосып,
бірін біріне үйлестірді [1,33].
Бұл сөйлемде қомағайлыққа, қанағатсыздыққа сөзіне синоним –
сараңдық. Қомағайлыққа, сарңдылыққа, қанағатсыздыққа деп қатар ала отырып,
стильдік синонимдік қатар құрып отыр. Жас келіннің бейнесін (образдылығын)
дәл, нақты, көркем етіп жеткізуде стилистикалық бояудың бар екені сөзсіз.
Бұл сияқты сақтыққа келгенде Досбол өте жауларының бәрінен айлалы,
шебер, әккі болатын [1,60].
Біргүні бір кісінің аузынан әжең теріс сөйлейді, білмейді, адасады
дегенді шалған емес [2,205].
Бұл сөйлемде білмейді сөзіне синоним адасады. Қатар келген синонимдер
лексикалық синонимдер емес, контекстік, стильдік синонимдер.
Қорғансыздың күні әңгімесінде: Қанайдың қорасы кезең қасына келгенге
дейін жан иесінің мекені екендігін білдірмейді. Иесіз, қаңырап, аңырап,
ұмытылып қалған бірдеңе секілді. Қорадан жарты шақырымдай жерде басы қара
қожалақ болған кішкене төбешіктің үстінде томпайып жатқан бір үлкен
кісінің, бір жас баланың бейіті бар. Жолаушылар өтіп бара жатып, әлгі
бейіттерге қарап, ауыздары күбірлеп, тоңған қолдарын көтеріп, беттерін
сипап, бата қылды.
Күшікбайдың басынан соққан боран жаңадан шыққан бейітті қармен көміп,
қараушының көзінен тез жасырудың қарекетін істеп жатыр. Иесінің дүниеге
келгенін сездіретін ақырғы белгісі – томпиған бейіт аз уақытта жоғалмақ, із
бітпек. Таудан аса соққан жел бейіт тұрған төбешіктің басында, әіресе,
қатты ызғырықтанады; бейіттің тау жағынан топырағын ұшырып, екінші жағына
жалданған қармен басып жатыр. Аз уақытта бейітті түгелімен қар көмгендей.
Кейде себелеп, сырғып өтіп жатқан ұсақ қар өзінің мейірімсіз, ырзасыз,
бірақ еркін куә екендігін білдіріп тұр [5,107].
Төбесіне жапқан сырғауыл қарайған, түгел ыстан қап-қара. Терезе жақтағы
бір бұрышында жаңа туған бір қозы және арқасына киіз таңып қойған бір арық
қызыл торпақ тұр. Төр үйдің іші бұдан гөрі аз көңілдірек. Көп тұрғандықтан
май болып кірлеп, қарайып кеткен кішкене тар тесіктен кіргенде, оң жақ
бұрышта ешбір сәнсіз, ретсіз үйіле салған үлкен пеш бар. Одан жоғары бояуы
көшіңкіреген ағаш төсек. Үстінде іждиһатты қолмен жиылған сұрғылт түсті
көнетоздау, тозығы жеткен екі-үш көрпе, жастық. Бұл үйдің қабырғасы көп
жылдардан бері сыланбағандықтан, әр жерінен қара былшығы шығып, кір болып,
қожалақтанып тұр. Пештің де өне бойы күйе, кір, қожалақ болып, кей
жерлерінің кәрнезі сынған – о да көнеріп, тозығы жеткендігін білдіріп тұр
[5,109].
М.Әуезов жүдеу сөзіне синонимдерді әрқалай етіп алып отырады. Бір ғана
жүдеу сөзіне сөйлемдегі оқиғаға сай етіп, әрқалай синонимдік қатар тізеді.
Тау қатпарлы кәрі пішінімен қалың сырлы сияқтанады. Жартас мұңлы. Кәрі
көңілдің қайғылы түріндей жүдеу-қайғылы [1,70].
Екеуі де ақ отаудың есігін жамылыңқырап тысқа шыққанда, Жәмештің жүзі
дағдылы күйінен өзгеріп жүдеп; сұрланып тұр еді [2,211].
Соңғы мысалдардағы қатар келген : жүдеу-қайғылы; жүдеп, сұрланып деген
синонимдік қатар контекстік синоним.
Сондай-ақ, жазушы бұл тәсілді Қорғансыздың күні әңгімесінде қолданады.
Ғазизаның ұяң, жұмсақ қарайтын қара көзінде және шытынаған, кірбіңдеген
қабағында қалың уайымның салған ізі бар. Пішіні мұңды, жүдеу. Уыз, жастың
басына орнаған қайғы, жүрегін жеген дерт сыртына шығып тұр.
Бұл баланың уайымы не? Уайымы – осы үйдегі үш әйелге ортақ болған
жесірлік, жетімдік. Бұлардың басынан қайғы, тағдыр дауылы жаңада ғана соғып
өткен. Қораның алдындағы жас бейіттер сол дауылдың салдарынан туған. Бұл
әйелдердің қуаныш-қызығы да, үміт-қорғаны да сол суық өабырға өліктермен
бірге көмілген.
Мұнда жетім, қорғансыз Ғазизаның ұяң да жұмсақ қарағанмен, қабағының
шытынап, кірбіңдеп тұрған күйде көрінетіндігі ішкі күйзелісі әсерлі.
Сондықтан оның пішіні мұңды, жүдеу. Қатар келген мұңды, жүдеу контекстік,
стильдік синоним. Бұндағы алғашқы жай сөйлемдегі мұң сөзімен, кейінгі жай
сөйлемдегі қайғы сөздері бірін біріне синоним болып тұр. Ал жазушы мұндай
қолданыстағы синонимдерді белгілі бір стильдік мақсатта пайдаланады.
Ол кезде Ғайша гимназияның үшінші-төртінші бөлімінде еді. Жасы 14-15
шамасында болатын. Онда бүгінгіден әлдеқайда сұлу, әлдеқайда ажарлы еді.
Жалғыз бөктерінің ақырын ескен қоңыр желі де жақсылық лебі үздіксіз
үміттей майдалап, сергітіп соққан сияқты [1,115]. Kелесі Сөніп-жану
әңгімесінде: Жартасты, зор кеуделі, үлкен биік ұзақ түнге созылып сарылған
салқын ұйқыдан басын қоршаған бұлт жоғары көтеріліп айыққан сайын, зор
қабағын сабырмен ашқандай болып, ұйқылы көзі тұнжырап, етекте керіліп
жатқан далаға томсара қалғандай болады [5,209].
Жазушы шығармаларының тіліндегі синонимдерді аталған қызметтерін негізге
ала отырып аса мол, ұтымды қолданғандығын байқау қиын емес. Көркем әдебиет
тіліндегі синонимдердің стильдік мәні, қызмет өте күшті. Көркем әдебиет
тілі синонимдерге неғұрлым бай болса және олар ойды жеткізуде өз орнында
тұрып қызметін мүлтіксіз атқарып тұрса шығарма шырайы қанығырақ, шынайы,
образды бейнелі болады.
Қазақ тіліндегі синонимдерді зерттеуші ғалым Ә.Болғанбаев жоғарыда
аталған еңбегінде синонимдік доминантты әрбір синонимдік қатардың бірінші
басқы сөзін негіз етіп, сол тірек (таяныш) сөздің төңірегіне қалған
сөздерді мағыналық жақындығына қарай топтастыру қазіргі кездегі ең тиімді
тәсіл болып саналады. Мұндай тірек сөздерді орыс тілінде заглавное слово,
опорное слово, доминант деп әр түрлі атап келді де, соңғы кезде бір ғана
доминант деген сөз тіл білімінде қалыптасып, біржола орнығып қалды [14,24]
деп көрсетеді.
Қазақ тіліндегі сөздерді синонимдік қатарға топтастыру заңдылығы осы
доминант сөздердің төңірегінен іздестірілетіні белгілі. Халықтың сөйлеу
тілінде сирек қолданылатын абстрактылы сөздерді қолдануда да М.Әуезов тіл
мәдениетін, мүмкіншілігін есте ұстап отырады. Мысалы: Еркежан кейін біраз
бой тоқтатқанымен, ішіндегі ыза да, күйік те кеміген жоқ деген сөйлемдегі
күйік деген сөзге қандай сөздер мағына жағынан жақын келеді деп
іздестірсек, қайғы, қасірет, мұң, шер, уайым сияқты сөздерді табар едік. Ал
осылардың ішінен қай сөзді синонимдік қатарға доминант етіп алуға лайық деп
қарастырсақ, оған бірден жауап бере қою өте қиын. Ол үшін осындағы сөздерді
жеке-жеке бөліп алып, әрқайсысын өзінше саралап талдау жасап қарау керек.
Бұл сөздердің барлығына ортақ мағыналық бірлестік – қайғырудан пайда
болған адам баласының ішкі сезімі. Уайым – соның жеңіл түрі. Күйік – ең
ауыры, қасірет – адамның ішкі қайғылы күйі ғана емес, басына түскен жалпы
ауыртпалық, мұң мен шер – зарыға күтіп, әбден шаршаудан пайда болған ішкі
күйініш. Ал қайғы сөзі осы қатардағы сөздердің жалпы мағынасын дәл
көрсетеді. Сондықтан бұл сөз доминант (тірек сөз) болуға бірден-бір лайық
деп танимыз.
Мысалы: Сол күннен кейін Тектігүл дертті болды. (Қараш-қараш оқиғасы).
Бұл жерде дертті ауру, науқас емес, айықпас дерт.
Жазушы көбіне синонимдерді бірнеше сөзбен қатар келтіріп отырады. Сол
қатардың ішінен ұтымды етіп беруін ғана қолданады. Сөніп-жану
әңгімесінде: - Мен сіздің ақылыңызды, мінезіңізді жаратамын, құрметтеймін.
Жүрегімде сізге деген бір сезім бар сықылды. Өз жүрегімді бұл турада әлі
сынап, тексеріп болғаным ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .3-6
I тарау. М.Әуезов әңгімелеріндегі авторлық баяндау тіліндегі
синонимдердің стильдік қызметі ... ... ... ... ... ..7-11
I.1 Синонимдік қатар, синонимдік доминант ... ... ... ... ... .12-24
I.2 Синонимдік қос сөз
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25-31
I.3 Синонимдік сөз тіркесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32-35
II тарау. М.Әуезов әңгімелеріндегі кейіпкер тіліндегі синонимдердің
стильдік қызметі
II.1 Диалогтағы синонимдердің стилі ... ... ... ... ... ... ... ... 36-
40
II.2 Монологта синонимдердің берілуі ... ... ... ... ... ... ... ..41-43
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44-45
Әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46-47
Қосымша материалдар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48-50
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Көркем сөз өнерінің небір майталмандары сөз
өнерінің басталуын жалпы халықтық тіл қорынан алатындығы жаңалық емес.
Жалпы халықтық тілді жаңарту, байыту, жаңа қырынан жарқырата қолдану әрбір
жазушының жеке шығармашылық желісі. Тиесілі сөзді тетігін тауып пайдалану
сөз өрнегін келісті сала білген жазушының шеберлігін танытады. Қандай да
бір көркем шығарманың көркі, шұрайы сол шығарманың тілі арқылы көрінеді,
тілі арқылы бағаланады. Тіл – көркем шығарманың ең бірінші элементі.
Халық көпшілік дұрыс бағалап жүргендей, кез-келген көркем шығарма өзінше
бір өмір деп қабылданатын болса, өмірде тіл арқылы қарым-қатынастың
болмағы – табиғи құбылыс.
Тіл – стильдің жаны. Әр жазушының өзінідік қалыптасқан стильдік нақышы
бар. Көптеген халыққа тангымал ірі қаламгерлердің үлкенді-кішілі атақты
шығармаларын қолға алып үңіле түссек, кімнің шығармасы екенін айнытпай
айтуға болады.
Әдемі өрнек, сұлу сөзге тұнып тұрған, ұзын сонар ширатылған М.Әуезов
сөйлемдерін, өлең жолдарындай өзара ұйқасын тауып, үйлесіп, төгіліп
тұратын, артық деп бір сөзін де алып тастауға көнбейтін Ж.Аймауытов
сөйлемдерін есте ұстауға ерекше икемді, әрбір кейіпкерін өмірдің өзінен
ойып алған Б.Майлин сөйлемдерін ешкіммен шатастыруға болмайтыны белгілі.
Бүгінгі таңда қазақ ғылымының дамуына елеулі үлес қосқан ғалымдар мен
лингвистердің еңбегі айрықша бағаланып, олардың ғылыми еңбектері мен
тұжырым, пайымдаулары жаңаша көзқарас тұрғысынан саралап танып, баға беру
қажеттігі туындап отыр. Солардың бірі – қазақ халқының заңғар жазушысы,
ғалым, әдебиеттанушы, қоғам қайраткері, көрнекті аудармашы, публицист
Мұхтар Әуезов.
Біз бұл дипломдық жұмысымызға көркем сөздің пірі атанған М.Әуезов
шығармашылығының ішіндегі бір қыры – әңгімелеріндегі синонимдерді
талғампаздықпен қолдану шеберлігін арқау еттік. М.Әуезовтің отандық
әдебиеттану саласының теориялық мәселелерін шешудегі тұжырым-қағидалары,
сын-пікірлері, аудармашылық шеберлігі мен даралығы ғылыми тұрғыда біршама
зерттелген.
Әдебиет әлеміне жиырмасыншы жылдары жазушы Мұхтар Әуезов шығармашылық
жолын әңгіме жазумен бастауы, қазіргі қазақ әдебиетінің алтын қорына
прозалық сүбелі туындылармен қатар, бірнеше ірі драмалық шығармалар, әр
алуан тақырыптағы үлкенді- кішілі әңгіме, повестер қосты.
Әрине әдебиет туралы ортаға алған ойлары мен толғаныстары өз алдына бір
төбе. Бірақ сөз етейін деп отырған негізгі арқауымыз Мұхтар Әуезов
әңгімелеріндегі синонимдердің стильдік қызметі.
Жазушы Мұхтар Әуезов шығармашылығы қазіргі қазақ әдебиетінде тақырып
байлығымен ғана емес, стильдік, тілдік шеберлігімен де ерекшеленеді.
Сірә, Қорғансыздың күні - Мұхтар Әуезовтің көркем сөз сарайына еркін
енуге ұсынған бұлтартпас пропускісі, суреткерлік паспорты десек болады.
Бұл шағын әңгімені өмірге келген қазақ прозасын әлемдік деңгейге көтеретін
шеберлік үлгісін ұсынған аса құнды туынды деп танимыз, М.Әуезов болса
бүкіл әлемдік, оның ішінде орыс және батыс әдебиеттерінің көркемдік
деңгейіне көтеріліп барып, творчествоға ден қойып еді. Бұған оның тұңғыш
жарық көрген көркем шығармаларының бірі Қорғансыздың күні атты әңгімесі
анық айғақ бола алар – дейді М.Әуезовтің 12 томдығының 1-томын баспаға
әзірлеп, ғылыми-түсініктерді жазушылар [1,14]. Мұны 1921 жылы жазылған
Қорғансыздың күні атты алғашқы әңгімесімен Мұхтар шын мағынасында
еуропалық прозаның дәрежесіне көтерілді әдебиет тарихын зерттеуші, жазушы
С.Мұқанов та айтқан болатын [6,38].
Көркем әдебиеттің бүкіләлемдік, батыс-еуропалық деңгейін көрсететін
белгілердің бірі оның тілдік-стильдік түр-түрпаты болса, 1921 жылғы
Қорғансыздың күнінен бастап, жиырмасыншы-отызыншы жылдардағы барлық
әңгімелері осы сападан түспеген болар.
Көркем әдебиет тілін зерттеушілердің дұрыс атап, көрсетіп жүргеніндей,
жазушы тілінің екі аспектіде: біріншіден, сол тұстағы әдеби тіл фактісінде,
екіншісі, авторлық даралық стиль тұрғысынан да қарастырудың мәні зор.
Мұхтар Әуезов стилін осы ыңғайда зерттеудің әбден қисыны бар, өйткені ол –
қазақ әдеби тілін қалыптастырушы ұлы тұлғалардың бірі және өзінің сөз
қолданысы мейлінше даралығымен айқындалған суреткер.
Халық тілінің байлығын жете меңгерген Мұхтар Әуезов әдеби-сын
мақалаларында мағыналары бір-біріне жақын сөздерді молынан қолданады. Мұның
кездейсоқ болмағаны белгілі, синонимдерді жарыстыра, жалғастыра қолдану
арқылы сыншы ғалым айтпақ ойын дәлдей, нақтылай түсуді мақсат еткені айқын
білініп тұрады. Мұхтар Әуезовтің еңбектерінде синонимдердің өте-мөте мол
болуы Әуезов стилінің басқа әріптестерінің стильдерінен ерекшеленгендей.
Стилистика зерттеуші ғалымдар пікірінше Первым, основным научным
понятием стилистики является понятия стиль. Под стилем мы будем понимать
систему, или принцип, по которому осуществляется выбор языкового материала.
Синоним является вторым основным научным понятием стилистики [7,13].
Мұхтар Әуезов әңгімелерін стильдік тұрғыдан зерттеу нысаны болғанымен,
оның әр қырынан ғалымдардың жеке мақалаларына нысан болғаны болмаса, жазушы
әңгімелеріндегі синонимдердің стильдік қызметі туралы жүйелі зерттеу негіз
болған жоқ. Бұл ретте көз тоқтатып, көңілге түйер еңбектер М.Серғалиев
Мұхтар Әуезов және көркем шығарма тілі, Р.Сыздықова Сөз құдіреті және
М.Жұманазарованың кандидаттық диссертациясы Мұхтар Әуезов әңгімелерінің
тілі сияқты зерттеу еңбектері. Бұл еңбектермен танысып, оларды жүйелеп оқу
біздің ғылыми-зерттеу жұмысымызға ықпал етпей қойған жоқ.
Ғалым М.Серғалиевтің атап өткен еңбегінде жалпы М.Әуезовтің синонимдер
қолданысы туралы сөз етіледі. Жазушының шығармаларындағы синонимдерді сөз
табының бес түрінде кездесетінін атап және олардың қатарынан, яғни
синоимдік қатар тізетіні туралы айтып өтеді [8,14]. Ал Р.Сыздықова Мұхтар
Әуезовтің проза тіліндегі тілдік шеберлігін атай отырып, ондағы
синонимдердің стильдік қолданысын да айтып кетеді [9,22].
М.Жұманазарова кандидаттық диссертациясында Мұхтар Әуезов
әңгімелеріндегі көркемдік амалдар, сөз құбылту, троптар, эпитеттер,
фразеологизмдер, синонимдер, олардың нақтылы шығармалардағы, жазушы
шығармаларындағы стильдік мәні берілген [10,51].
Әрбір қаламгердің өзіндік стильдік өрнектері, өздері сүйіп қолданатын
тәсілдері, жазу машығы болады. Қаламгер сонысымен дара, сонысымен ерекше,
сонысымен өзгеше.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. М.Әуезов көркем қазақ ғылымының тұтас
бір бағыттың қарқынды дамуын айқындап берген бірегей шығармашылық құбылыс
ретінде қазақ әдебиеттануында ерекше орын алады. Жазушының феноменальді
қабілеті, асқан шеберлігі мен суреткерлігі және оларды аударма
тәжірибесінде тиімді пайдалана білуі, Мұхтар Әуезовке отандық әдебиеттану
ғылымының көшбасшысы болуға жетеледі. Көшбасшының негізгі сипаттамасына
жататын мына қағидалар М.Әуезов шығармашылығының басты мәні болып табылады.
Нақты айтатын болсақ, ол жазушының ана тілін жетік әрі терең білу талабы,
әрбір шығармадағы әлемнің ұлттық бейнесін шеберлікпен қайта жаңғырту
арқылы көркем шығарманы асқан бір мәдени білімдарлық деңгейінде жеткізуі,
әсіресе көркем шығарма мәтінін ұлттық проблематиканың ішкі тұйық жағдайында
емес, қайта жалпыадамзаттық маңызға ие тақырыптарға және мәселелерге
шығудағы көркем пайымдауы.
Мұхтар Әуезов – көркем проза негізін салушылардың бірі. Авторлық
баяндауға кейіпкер сөзін кірістіруі, синонимдердің түрлі тәсілін орнықтырып
пайдалануы жазушының қайталанбас стилін даралай түседі. Бұл ретте Мұхтар
Әуезовтің жиырмасыншы-отызыншы жылдардағы әңгімелерінің орны бөлек.
Жоғарыда аталған еңбектер Мұхтар Әуезовтің алғашқы прозалық
шығармаларының тіліндегі ерекшеліктерді түгелдей көрсетуді мақсатына алған
жоқ. Сондықтан жазушының әңгімелеріндегі синонимдердің стильдік бағытта
қарастырудың өзі жұмыстың ерекшелігін танытады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті. Жұмыстың негізгі мақсаты – Мұхтар
Әуезовтің жиырмасыншы-отызыншы жылдардағы әңгімелеріндегі авторлық баяндау
тіліндегі синонимдердің стильдік қызметі, кейіпкер тіліндегі құрылымын,
шығармадағы диалог жасау жолдарын айқындап, жазушының қазақ прозасында
өзгеше үлгі дәстүрін стильдік тұрғыдан зерттеп талдау.
Осы мақсатта мынадай міндеттерді шешу көзделеді:
- Авторлық баяндаудағы тілдік-стильдік қызметін таныту;
- Алғашқы әңгімелеріндегі диалогқа сараң келетін тұстарының себептерін
ашу;
- Кейіпкер тілінің экспрессиялық табиғаты мен көтерер стильдік жүгін
таныту;
- Синонимдерді жасаудағы өзіндік даралығын, ерекшелігін дәлелдеу.
Зерттеу көздері: М.Әуезов. Қорғансыздың күні. Әңгімелер – Алматы,
Жалын, 1987.-176 бет. М.Әуезов. Жиырма томдық шығармалар жинағы. Алматы,
Жазушы, 1979. 1,2 том. М.Әуезов. Қилы заман. Повестер мен әңгімелер.
Алматы, Жазушы, 1975. 384-б. М.Әуезов. Шығармаларының елу томдық толық
жинағы. 2-том. Мақалалар, әңгімелер, аудармалар, пьесалар. Алматы, Ғылым,
1998, 428-б.
Жұмыстың зерттеу әдіс-тәсілі баяндау, салыстыру, теориялық тұжырымдарға
сүйене отырып ғылыми тұрғыдан талдау.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
М.Әуезов әңгімелеріндегі авторлық баяндау тіліндегі синонимдердің
стильдік қызметі
Ғ.Мүсіреповтың: Мұқтардан қалған сөз – өлмейтін, өшпейтін асыл сөз, жан
сөзі, жүрек сөзі [11,16] деген ұлағатты пікірі бар. Сөз жоқ, өте кесімді,
өте әділ пікір. Шынында да ана тіліміздің қадір-қасиетін бір адамдай
бағалап, оның дамып, өркендеу жолына сүбелі үлес қосқан М.Әуезов еңбегі
күні бүгін де, тіпті, күні ертең де өз бағасын жоймақ емес.
Қайсыбір ғылым саласында болмасын, ғылымды жасаушы да, дамытушы да,
халық игілігіне жаратушы да – жекелеген дарынды тұлғалар. Қазақ әдебиетін
зерттеудің қай саласында болсын жемісті еңбек еткен М.Әуезов мұрасының
бүгінгі әдебиеттану ғылымы үшін ғибраты мол. Жекелеген әдебиетшілер мұрасын
барынша жан-жақты зерделеу мен зерттеу ісі – әдебиеттану ғылымының
тұлғатану (персоналия) тарихы үшін бүгінде алғы кезекте тұрған міндеттердің
бірі. Аталмыш міндеттерді шешу барысында қазіргі әдебиеттануда жасалып
жатқан ізденістер баршылық.
Уақыт мүддесіне, азаттық алған халық әдебиетінің жан-жақты өскелең
талабына жауап беру үшін жан салған жасөспірім ұлт мәдениетінің алғашқы
өкілдерінің қатарында М.Әуезов те әдебиет жанрларын неғұрлым көбірек
қамтуға талпынды. Мәселен, қазақ әдебиетінің аға буыны ақын, әрі прозаик
ретінде де қалам тартқаны белгілі. Мұхтар Әуезов – қазақ кеңес әдебиетінің
міне осындай көп қырлы өкілі еді. Көп қырлы жазушылығының үстіне әрі ғалым,
академик, профессор, педагог, публицист, қоғам қайраткері болды.
Мұхтар Әуезов үлкен өмірлік, шығармашылық жол кешті. Оның оның алғашқы
жиырма жыл бойғы жастық шағы өзінің бала кезден сүйікті ақыны әрі ұстазы
болған Абай Құнанбаевтың балғын балалық, жастық және жігіттік кезеңін еске
түсіреді. Кейін М.Әуезовтің атақты Абай жолы эпопеясында жазғаны да сол
дала, сондағы ауыл, сол бір қоғамдық орта болатын. мұндағы айырмашылық –
Жидебайдағы бұрынғыша мешеу, езілген ауылды енді қазақтың ұлы ақыны Абайдың
даналығы мен жарқын бейнесі нұрландырады да, Мұхтарды үміт пен сенімнің
шамшырағындай ертеңгі сәулелі күнге шақырады [2,28].
Осы ретте орыс жазушысы Н.Погодиннің М.Әуезов Қазақстан үшін екінші Абай
деген балама сөзінде тап басқан дәлдік болмағанмен, қисын жоқ емес, растық
бар. Бұл баламаның растығы әр жағынан аңғарылады. біріншіден, Абай – ұлы
реалист ақын. Ол өз заманының өмір шындығын суреттеп, халқының мұң-мүддесін
жырлағын биік поэзия жасады. Ал, М.Әуезов болса, ол да сол заманның өмір
шындығын тұтас қамтып, халық өмірінің ойы мен ойы мен қырын қопара ақтарып
жан-жақты суреттеген кқркем прозаның, кең мағынасында, нағыз поэманың жаңа
шыңын жасады. Абай ағартушылық идеясымен сыншылдық реализм тұрғысында өз
заманының әлеуметтік міндерін сынай, шеней суреттесе, М.Әуезов болса, сол
міндерді туғызған себептер мен заңдылықтарды және олардан арылу жолдарын
социалистік реализм тұрғысынан суреттеді. Абайдың эстетикалық мұраты –
туған халқының алдан күткен арманына сайса, М.Әуезовтің да эстетикалық
мұраты – туған халқының енді сол алдағы заманда орындалған арманына саяды.
Абайдың кейіпкерлері - М.Әуезовтің да кейіпкері, ал Абай – өз
шығармашылығының лирикалық кейіпкері болса, М.Әуезов шығармашылығының, ол –
эпикалық кейіпкері.
Екіншіден, Абай мен М.Әуезовтің туған жері де, өскен ортасы да бір,
алған тәрбиесінде де бірыңғайлық бар: Шыңғыстау, Тобықты руы, көтерілістен
бұрынғы Құнанбай ауылы, ауыл мектебі, Семейдегі училище т.т. ең ақыры, бала
Мұхтар жасынанАбай өлеңдерін оқи өсіп, Абай поэзиясының барлық нәрін,
нұрын, шырынын бойына сіңірді десек, оның әдебиетте Абай дәстүрін эстафета
ретінде мирас тұтып, ілгері тартқанын да атап айту керек [3,49]. Қысқасы,
Мұхтар Әуезовты екінші Абай деу үшін дәлел жеткілікті, ұқсас белгі,
қасиет мол. Соның ішінде ең маңыздысы: Абайдың да, Әуезовтің де халықтық
суреткерлер екендігі.
Үшіншіден, ұлы жазушының ұлылығы бір заманның шындығын танытып, оқушысын
эстетикалық ой мен әсерге кенелтетін жаңа көркем дүние жасайтындығында ғой.
Сондай-ақ оның халықтығы кең мағынасында өзінің туған халқының рухани
байлығын көрсетіп, оның игі мұң-мүддесін басқа халықтардың, бүкіл адамзат
атаулының түбегейлі мұрат-мақсатымен ұштастыра алатындығында. Қазақтың жаңа
жазба әдебиетінің атасы болған Абай сондай ақын еді. Ал совет заманының сол
өзінің сүйікті ұстазы Абайды және туған қазақ халқын дүние жүзіне танытқан
Мұхтар Әуезов те сондай жазушы. Абай туған халқының талай ғасыр өмір кешіп
келіп, жаңа заманға бет бұрған белесінде өзінің өзінің ұлы тұлғасымен ұзақ
сонау рухани дамудың биік шыңына шықса, М.Әуезов ХХғасырдағы мән-мағынасы
жөнінен мың жылдарға татырлық советтік дәуірдің шырқап өскен жаңа
социалистік мәдениетінің зәулім заңғарына шықты. Абай нәр алған мідениеттің
үш сала қайнар бұлағынан (қазақ халық поэзиясы, шығыс әдебиеті және ұлы
орыс халқы мен батыс әдебиеті) М.Әуезов те нәр алды және мол алды. Айырмасы
– ХІХ ғасыр мен ХХ ғасырдың тарихи өзгешелігінде ғана. Сондықтан Луи
Арагонның М.Әуезовты осы заманның аса ұлы ақындарының бірідеп бағалауы
орынды да заңды [12,4].
Әрине, Абай мұрасы бүкіл қазақ әдебиетіне ортақ. Оның ішінде көбіне-көп,
әсіресе, Әуезов шығармашылығына етене жақынырақ. Әңгіме Абай образы Мұхтар
туындыларының жан-жүрегі болып орын тепкендігінде ғана емес, сонымен бірге
Абай дәстүрлерін Мұхтардың шығармашылық жолмен терең де толық игеріп,
жаңашылдық жөнмен социалистік реализм талабына сай одан әрі дамытып
әкетуінде.
М.Әуезов шығармашылығы – қазақ әдебиетінің классикалық мұрамен
мираскерлік байланысының айқын көрінісі. Ол өткендегі игі дәстүрлерді дұрыс
пайдаланудың да, сол арқылы жаңалық табудың да оңды үлгісі.
Абай поэзиясының мирас болуы, Мұхтардың мираскер болуы, бұл екі ұлы
жазушының өмір сүрген мезгілі мен тарихи жағдайдың әрқилылығына байланысты.
Елу жыл бұрын туған Абай Құнанбаевтың өмірі елімізде капиталистік
элементтер енді ғана ене бастаған феодалдsқ-патриархалдық қоғамда сарып
болды. Ал жігіттік шағы да сол қоғамда өтті, бірақ бақытына қарай, оның
өмірінің есейген, шығармашылығының толысқан шағы кеңестік заманға дөп
келді.
Жиырмасыншы жылдардың бас шенінде М.Әуезов кеңес мекемелерінде жауапты
қызметтер атқара жүріп, баспасөз жұмысына да атсалысады, бірнеше әңгімелер
жазады. Соның ішінде ең көрнектісінің бірі – 1921 жылы жазылған
Қорғансыздың күні атты әңгімесі. Бұл әңгіменің М.Әуезов шығармашылығы
үшін де, жалпы қазақ прозасы үшін де мәні зор.
Еңлік-Кебек М.Әуезовтің драматургтық талантының жарқ еткен бірінші
көрінісі болса, Қорғансыздың күні оның прозаиктік талантының бірінші
көрінісі. Жазушы өмір бойы талантының осы екі қырын егіз, қатар берік ұстап
өтті және екеуінде де талай-талай құнды туындылар қалдырды.
Еңлік-Кебек пен Қорғансыздың күнінде болсын немесе жиырмасыншы
жылдары жазған басқа шығармаларында болсын, жас автордың күшті жағы да, әлі
жетікпеген осал жағы да бірдей бой көрсетіп отырды. Автордың ауыл өмірін,
ауылдағы тұрмыс, әдет-ғұрыпты жақсы білетіндігі, халықтың тілі мен
әдебиетіне жетіктігі, туған жерді, кең даланы шексіз сүйетіндігі, сонымен
бірге әділетсіздікке, озбырлыққа, надандыққа жаны төзбейтін сыншылдығы –
оның күштілігі болатын. Осы жайлар М.Әуезов шығармашылығының алғашқы
басқышында романтикалық әсерлілік пен сыншыл өткірлікті және нәзік
психологизмді өзінше ұштастырып, өзіндік жазу машығын қалыптастырғанын
байқаймыз. Бұған, әрине, оның жастай оқыған классикалық шығыс, әсіресе
орыс, батыс әдебиеті үлгілерінің де қабаттас ықпалы болған.
Заманымыздың ұлы суреткері М.Әуезовтің әкелген өнегесі, берген
тәжірибесі, қалдырған мұрасы барынша мол. Ж.Аймауытовпен қатар енгізе
бастаған Еуропалық үлгідегі жазу машығының алғашқы үлгілері М.Әуезовтің
жиырмасыншы жылдардағы әңгімелерінің өзінен-ақ көзге айқын түседі.
Көркем сөз жолын кеңес дәуіріне дейін-ақ драмалық шығармадан М.Әуезов
1920 жылдың басында алғашқы прозалық шығармалармен, әңгіме повестерімен
қалың қауымның назарын өзіне қаратып, құлағын елең еткізді. Тырнақ алды
әңгімесі Қорғансыздың күні жас жазушының ауыл өмірін терең біліп, әдемі
суцреттей алып, адам да, құдай да аямаған қорғансыз жанжардың өлмелі күн
кешуі, жан түршігерлік тұрмыс-тіршілігі бар ауыртпалығымен, азап-
қиыншылығымен жанды сурет болып көз алдыңнан өтіп жатады дейді профессор
С.Исаев [13,44].
М.Әуезов былай дейді: Көркем поэзияға ауызша поэзия қаншалық
бөгеліссіз, сатысыз көп қор құйған болса, бүгінгі көркем прозаға да халық
ауыз әдебиеті соншалықты жатық жолмен келіп, араласып, қабысып жатыр
[5,22]. Көркем шығарма тіліндегі мұндай сабақтастықты, жалғастықты Мұқан
әсіресе өз тәжірибесіне, сондай-ақ қаламдастарының жазу машығына сүйеніп,
ақылға өте қонымды етіп, дәлелімен дәл басып айтқан. Демек, Мұқанның төл
шығармаларының тілі жайында сөз еткен тұстарда бұл ойдың басшылыққа алары
сөзсіз.
Көркем әдебиет тілін зерттеушілердің ең дұрыс атап, көрсетіп
жүргеніндей, жазушы тілінің екі аспектіде, біріншіден, сол тұстағы әдеби
тіл фактісінде, екінші, авторлық даралық стиль тұрғысынан да қарастырудың
мәні зор. М.Әуезов стилін осы екі ыңғайда зерттеудің әбден қисыны бар,
өйткені ол – қазақ әдеби тілін қалыптастырушы ұлы тұлғалардың бірі және
өзінің сөз қолданысы мейлінше даралығымен айқындалған суреткер.
Авторлық баяндауда жазушының сөз қолданысы, сондай-ақ сөз таңдауда
айрықша әңгіме ететін тұс синонимдердің көрінісі.
Синоним дегендер – тек мағыналас, мәндес келген сөз қатарлары ретінде
лексикалық категория ғана емес, қолданыста, әсіресе көркем сөзде ең қуатты,
икемді актив стильдік құрал.
Жалпы сөйлеу тілі стиліне тән синонимдер де бар, ал көркем әдебиет
стиліне қалыптасқан синонимдер өз алдына бөлек. Бұл екі топтағы синонимнің
әдеби тіл аясындағы қолданылуы бірдей емес. Көркем шығармада авторлық
өзіндік стиль ерекшелігіне байланысты қолданылатын синонимдердің
кейбіреулері ғана жалпы халықтық сипат алды.
Синонимдер көркем шығармада кейіпкердің сезімін, мақсатын, бағытын дәл
көрсету үшін, иронияны, толып жатқан нәзік нюанстарды, тарихи колоридтерді
туғызу үшін, айтылған сынның мағыналық-эмоциялық мәнін күшейтіп беру
мақсатында, құбылысты кең түрде сипаттау мақсатында қолданады.
Синонимдер – сөз оралымын арттыратын құралдар. Синонимдерді көріктеуші
қызметте жұмсау, поэзияда да, прозада да кең орын алады. Олардың стильдік
жүгі, сөйлемде қолдану мүмкіндігі сан алуан.
Ғ.Ахметов: Синонимдер жөнінен біздің қазақ елі ешкімнен де кенде емес,
тіліміздің осы мүмкіншілігін кең және орынды пайдалана білуіміз керек
дейді [29,10].
Тілімізді байытатын, сөздік қорымызды молайтып тереңдете түсетін
мағыналы сөздердің бірі – синонимдер. Ғалым Ә.Болғанбаев Синонимдер
дегеніміз – әртүрлі айтылғанымен, мағынасы жақын, бірақ әрқайсысының
өздеріне тән не мағыналық, не стильдік, не эмоциялық сәл ерекшеліктері бар
бір сөз тобынан болған сөздер деген [14,10].
Синонимдер көркем әдебиет тілінде өте көп қолданылады, өйткені кез-
келген суреткер өз ойын жеткізуде мағыналы сөздер арқылы береді. Кез-келген
ақын, не жазушы шығармасында бір сөздің бірнеше синонимін қолдана отырып,
көркем дүниені оқырман жүрегіне тілдің байлығын, көріктілігін, мәнділігін
бере отырып, жеткізуге тырысады. Мұндай сөздер, яғни синонимдер – әсіресе
поэзия тілінің қажетті бір құралы болып саналады.
Ақын жүрегінен шыққан шынайы сөзді таңдап, талғап, орынды қолдана білсе,
бұл оның шеберлігінің бір қыры болып танылады.
I.1 Синонимдік қатар, синонимдік доминант
Синонимдер – әрбір жазушының көркемдік құралы. Жазушы көкірегіндегі
сайрап тұрған шындықты шынайы, көркем етіп жеткізу үшін қажет сөзді талдап
талғай білу керек. Жазушы көңілінің төріндегі суретке сай сөз тапса,
оқырманға ерекше әсер қалдырары сөзсіз. Демек, жазушы мақсаты орындалғаны.
Синонимдік қарым-қатынаста жұмсалатн сөздердің саны аз да, көп те бола
береді. Белгілі бір ұғымды білдіретін мәндес сөздердің топтарын тіл
білімінде синонимдік қатар немесе ұя деп атайды. Синонимдік қатар сөздердің
жалпы мағыналық негізіне қарай топтастырылады.
Сөздерді синонимдік қатарға топтастыру өз-өзінен бола қалатын жай нәрсе
емес, белгілі заңдылықтарға негізделіп жасалатын өте күрделі, әрі тым
жауапты жұмыс. Сөздерді синонимдік қатарға топтастырғанда сүйенетін
заңдылықтарды жазушы толық сақтаған. Мұхтар Әуезов – халық тіліндегі
синонимдерді орнымен пайдалана отырып, сол қатардың өрісін өзі де кеңейте,
көтере түскен суреткер.
Сөз қолданысы деген мәселе – академик Р.Сыздықтың тілімен айтқанда,
көркем шығарма тілін танытудың ең бір өзекті тұсы, мұнда стильдік-шеберлік
мәселелері айтылады [9,23]. Оның бір түрі синонимдердің қолданысы
екендігіне дау жоқ. Ал тілді икемдей білу дегенде М.Әуезов әңгімелерінде
көзге түсетін даралық мәнердің бірі – мағыналас, яғни синони, кейде тіпті
тақырыптас сөздерді қосарлап келтіру. М.Әуезовтің 20-жылдардағы шығармалары
тілінде әбігер-машақат, ауыл-аудан, саяқ-сандырақ, жұт-жалаң, тыным-
тыныштық, күлісіп-сұңқылдасып секілді сөз жұптары көптеп кездеседі. Бұл
тәсіл сөз экспрессиясын күшейте түсу үшін де, көркемдік үшін де ұтымды
келеді. Жазушы осыны жақсы сезінген.
Бұл амалды М.Әуезов кейінгі көркем туындыларында да, тіпті Абай жолы
эпопеясында да, публицистикасында да молынан қолданған. Мәндес сөздерді,
синонимдерді қосарлап жұмсауға Ғ.Мүсірепов те еркін барғанын, қазақ әдеби
тілінде мұның көріктеу амалының біріне айналғанын Р.Сыздық айтып өтеді.
Яғни, Әуезов дәстүрі басқаларға үлгі болғаны түсінікті.
Қараш – қараш оқиғасында: Екеуін бірдей сотқар мінезді Қодыбақ ауылы
кейде бір елмен барымталасса, қолдарына қара шоқпар, астарына жүйрік ат
беріп жортуыл бейнетке – соғысқа да алатын [1,33].
Бұл сөйлемде соғыс сөзіне синоним – жортуыл бейнет. Соғыс, жортуыл
бейнет деп қатар ала отырып синонимдік қатар құрып отыр. Бұл тек Әуезовтің
қолданысы.
Ә.Болғанбаевтың Қазақ тіліндегі синонимдер деген еңбегінде
Синонимдердің стильдік реңктері неше алуан функциональдық сипатта
қолданылумен тығыз байланысты. Сондықтан әрбір тілдің қаншалықты
дамығандығы сол тілдегі стильдік салалардың санымен (түр-түрі) қатар,
сапасымен де (қаншалықты айқын, қаншалықты қалыптасқаны) көрінеді [14,36]
деп анықтама берген.
Аталып отырған еңбекте синонимдердің бірнеше стильдік реңкі ажыратылып
айтылады:
1. Қадір тұтып сыйлағандықты білдіретін реңктер. Мысалы: есім деген сөз
ат сөзінен қадірлірек; дәм ас сөзінен; перзент бала сөзінен құрметтілеу
болып келеді.
2. Салтанат құру (көтеріңкі) мәніндегі реңктер. Жүлде сөзі бәйге сөзінен
асқақ, ұлан бала сөзінен асқақ, азамат жігіт сөзінен көтеріңкі.
3. Поэтикалық мәнде: асқар деген сөз биік деген сөзге қарағанда
поэтикалық стильде жиі ұшырасады. Сол сияқты дариға қайран сөзінен, мәртебе
атақ сөзінен, қаһарман кейіпкер сөзінен жиірек қолданылады.
4. Дөрекілік мәнде: бет сөзінен сықпыт сөзінің білдіретін мағынасы
дөрекілеу. Ерке сөзінен шолжың, ақсақ сөзінен шойнақ, жылау сөзінен азынау
сөздерінің стильдік реңктері дөрекі келеді.
5. Кекесін-мысқыл (ирониялық) мәніндегі реңктер. Біреудің істеген ісі,
қылығы басқа бір адамға ұнамағанда айтылады. Мысалы: кісілік көрсету деудің
орнына қодыраңдау, еліру деудің орнына желпілдеу, жеңілтектену деудің
орнына тұштаңдау деп кекетіп айтады.
6. Кеміткен, менсінбегендік мәніндегі реңктер. Көлік деудің орнына бұт
артар, бала деудің орнына шикі өкпе, ер адам деудің орнына еркек кіндік
немесе шалбар киген, әйел деудің орнына тесік моншақ, шүйке бас дегендер
менсінбеушілік мәнде айтылады.
Тіл білімінде А.Б.Шапиро, О.С.Ахманова, В.М.Лейчик, Т.А.Бертагаева,
Е.Н.Толикина, Ә.Болғанбаев, Р.Сыздықова, С.Бизақов сынды ғалымдар
синонимдерге байланысты сан алуан пікірлер айтқан. Г.Н.Полищук: Синонимдер
өзіне тән реңктен айрылғанда дублеттерге айналып кететінін айтады
[26,223]. Яғни мағыналық тепе-теңдікке негізделген сөздердің семантикалық
ерекшелігі байқалса, синониге, не жеке мағыналы сөзге айналады. Мысалы:
көйлек – жейде. Демек, тілдегі синоним сөздер – мағыналық тепе-теңдікке
емес, мағыналық жуықтыққа негізделеді. Яғни синоним болатын сөздер әртүрлі
мағыналық реңктерге ие болады.
Синонимдерді анықтау – ұғымдық негізде ажыратылады. Бұл оның – дәстүрлі
тәсілі. Мысалы: парақор, жемқор сөздері бір ұғымды әр түрлі қырынан
сипаттап тұр. Кез-келген сыртқы және ішкі бірліктерден тұратыны белгілі.
Тілдегі сөздердің синонимдік қатынасын олардың бірінің орнын бірі алмастыру
арқылы айқындауға болады.
Синоним табиғатын ашып түсіндіруде А.В.Лашутина, А.Б.Шапиро,
И.Р.Гальперин сынды орыс ғалымдары синонимдерді мағыналық тепе-теңдікте
болатын, стильдік реңкі мен қолданылу өрісі жағынан ерекшеленбейтін тіл
бірліктері ретінде тұжырымдаса, басқа ғалымдар тарапынан стилистикалық
ерекшеліктің синонимдерге де қатысы бар деген пікірді кездестіреміз.
Б.Қ.Қалиұлы: синонимдер мағынасы жағынан тепе-тең келсе де, стилистикалық
жағынан тең келе бермейді дейді [27,113]. Біз стилистикалық фактор тіл
біліміндегі синонимдердің барлық түріне тән деген тілші ғалымдардың
пікіріне қосыламыз.
Синонимдердің стильдік мәні әр халықтың өзінің сөйлеу ерекшеліктерінен
туады. М.Әуезов – қазақ тілінің бай мүмкіндігін мейлінше сарқа пайдаланатын
суреткер. Оның жиырмасыншы-отызыншы жылдардағы әңгімелерінен-ақ синонимдік
қатардың стильдік мақсатта алуан бояудың сәулесіне шомылып , молыға
түскенін байқау қиын емес.
Абай жолы роман-эпопеясының тіліне қатысты бірқатар зерттеулерде
лексикалық синонимдердің мол және қисынмен қолданылатыны жиі сөз болады.
Мұндай ерекшелік жазушының алғашқы әңгімелерінде көп қолданылатынына
көзіміз жетті. Тегінде, Абай жолындағы синонимдердің, олардың
қатарластыра, жарыстыра жұмсалуы әәңгімелерден бастау алғаны сөзсіз: жарық,
айлы түн; аспан бұлтсыз, ашық; жадағай, жалғыз қабат; ішінен тынып,
қайғы жұтып; мұң мен шер; қайратты, қуаты жоқ сорлы кемпір; сезімсіз салқын
қалып; үміт, қиялдың бәрі де; суық, қатал табиғат; көгеріп, түрленіп;
ерлік, ептілік, мықтылық; ерні қыбырлап, сыбырлап сөйлемейді; басылып,
тапталып т.б.
Бұлардың ішінде лексикалық синонимдер басым болғанымен, кей ретте
фразеологиялық (ішінен тынып, қайғы жұтып тәрізі), жүйелі синонимдермен
бірге, авторлық немесе стилистикалық синонимдерде де (контекстік синоним)
кездеседі (қорлау-рәсуалау тәрізі) Қалай болғанда да мұндай мағыналы сөздер
мен тіркестер жазушының ойын толық айтуға, құбылысты толығырақ қамтуға
септігін тигізіп тұрғанына дау болмаса керек.
М.Әуезов көбіне ой әсерін, сөз әсерін күшейте түскен тұстарында
синонимдік қатарды тұтасқа түгелге жуық қамтып отырады. Р.Сыздықова
Синонимдердің ең кемінде екеуін, кейде үш-төртеуін бір сөйлемде қатарынан
келтірудің де стильдік мәні бар дейді [9,12].
Мағыналас, мәндес сөздерді қатарластырып қолдану тіл білімінде плеоназм
деп аталанатыны белгілі. Ал жазушы мұндай қолданыстағы синонимдерді
белгілі бір мақсатта пайдаланады.
Табиғат балаға қатал, суық көрінеді. Жан-жақта жүдеу тартып, жұмырланған
боз төбелер қайғылы сырымен дүние шерімен сазарғандай.
Таңертеңгі кезде-ақ қардың үстіне түскен қаралы көлеңкесін көріп айнадан
жүзін көрген дәудей, кәрі алыптай үңіліп, түксиіп қарап тұр.
Қатал, суық; үңіліп түксиіп – бұл синонимдер лексикалық синонимдер
болғанымен, синонимдік қатар тізіп, сөйлемде айтылған ойдың, табиғаттың
жетім балаға қатал да суық көрінгендігін, кейіпкердің бейнесін ашып тұр.
Жазушының синонимдерді дәл осылай қолдануының стильдік мәні бар.
Маңайы қасқырдың ойнағы. Жас шөптер басылып, тапталып қалған. [4,257].
Азу тісінің бірі сынған шолақ ызалы, долы [4,270].
Еткен үміт далаға кеткендей болып, күткен кісілер бөтен кісі болып
шыққан соң, ауылдың барлық жаны бұрынғы жүдеген, жабыққан түсіне қайта
түскендей болды.
Қорлық, мазақ көрген Ғазизаның көзінен дүниенің барлық қызығы кетті.
Жастығына лайық юолған үміт, қиялдың бәрі де ойын басқан қараңғылыққа
батты, өмір сүрсем деген оттың ақырғы жалыны сөнді [1,20].
Өмірінде талай жау, талай барымташымен соқтығысып, қағысып көрген
жырымды жылқышы бүгін қапысыздық пен сақтыққатүгелімен берілгендей болды
[1,64].
Өй, тарт!... Баламысың, ауылдың қасында тұрғамыз жоқ па? дегенше, ақ
жал ат пысқырып, осқырып та қойды [2,201]. Жақсылық бір жерге орнығып ірге
көмсем деп айта берген соң, бір күні Әбіш шүленсіп, мырзасып отырып:
Ақөзекке өзгелермен сенде егін сал деген [1,74]. Тыныштық, жым-жырттықтың
ортасында саңқ етіп үрген иттің даусы естіледі [2,143].
Михайлов көп жылдан бері айдауда, алыс қияда жүрсе де, анық бір кәрі
шежіре, қарт білгіштей. Әр сайда теңкиіп өліп жатқан көтерем сиыр, қатпа
түйе, арық ат қақсалары кезігеді. Қос, күркелерде және арбадан істеген
көлеңке панашық жатақтарда төселген ескі, кір-кір текемет, сырмақ, алаша,
киіз жұрнақтары, сілемдері жатыр. Жылатушы көп болса, уатушы, жұбатушысы да
мол болған ел сорлы болмай ма? Бұл құс кеудесі бір құшақ болған қалпында,
мынадай жүнін қопсытып отырған кезінде, көлденеңінен ұзыны, тұрқы қысқа
көрініп, үлкен қара тоқпақтай байқалатын. Аңшылықтың өзінше мінез машығы
бар.
Ағалық, үлкендік, басшылық бұнда бүркіт ұстаған, құс бабын білген
кісіде. Мақтаншақ, байға барғыш, сұрамшақ, тілемсек жалғаншы ақынды ол
қатты шенепті.
М.Әуезов сұңғыла ғалым және әйгілі стилист ретінде синонимдердің екі
түрімен ғана шектеліп қоймайды, ойын әсерлі жеткізу үшін, синонимдердің
қатардағы сөздердің санын үш-төрт беске дейін апарады [5,48].
Жылқышылар екі үш рет ұрысып, қағысып, байқасып шықты. Бұл жолғы жау
бұрынғылардан гөрі бата қимылдайтын түсі суық, екпінді екен [1,65].
Қонақай есі кеткен кісі сияқтанды. Бұрын: омыраулы, үлкен денелі,
айбатты жауы қазір де жауырыны бүрсиіп, еңкеюге айналғандай болды [1,68].
М.Әуезов әңгімелерінде етістік синонимдер де қатарласып келіп оытрады:
Ақынның қалт еткен бос кезінде орыс тілі жөнінен, оқыған кітаптар
пәндерінен үнемі сұранып, талмастан тімтініп, түртінумен болатын. Талай
тоспал, талай жорамал жентек-жентегімен төгіледі де, сан алуан ұйғарулар,
қорытулар өзінен-өзі қорытылып, түйінделіп жатады. Жылқылар да күйленіп,
оңалып кетті. Қонақтар кешке жақын қайта қайтып келгенде шаңғытып, шөлдеп,
түтігіп келді. Қандай жиын-кеңес болса, қаншалық қалың топ атқа мінерлер
болса – барлығына да болыс Бақтығұлдың жайын мәлімдеп, әйгілеп, жариялай
жүрді. Бірнешеуі бірден жамырап, жарыса, қабаттаса сөйлеп кетеді.
Мұны естіген соң-ақ Құрман етіп сыртына теуіп, зәрін шашып Жақсылықты
жер көкке сыйғызбайтын болып, әке бабасынан бері қарай боқтай бастады.Шауып
алмақ; байлап алмақ, қырмақ, жоймақ болды. [1,76].
Көңілге әлдеқайда: тоғайлы, ұйқылы, маужыраған сайда күбірлеп сөйлеп,
сүлдер құрып, үзіліп тұрған көздері еске түсіргендей еді. [2,211].
Синонимдерді дәл осылай, яғни үш-төртеуін қатарластыра беріп қолдану –
М.Әуезов стилінің хас шеберлігі.
Үй іші қонақтар алғашқы келгенде . таңданса да, артынан пішіндерін,
қалыптарын көрген соң, жетімдік халдеріне мүмкін болған дәрежеде
көңілденкіреп, жадырап; шамаларынша серги бастады.
Сай бойында май айының салқын лебі еседі. Бастары көгеріп, қалың қараған
жел лебімен сыбыр сыбыр қағып, теңселіп, ырғалып қояды. Маңайдан жуалардың,
жас шөптердің иісі келеді [4,257].
Ысқырып, бұлқынып, жынданып келе жатқандай жолында беті қарa жартас,
жапырағынан айырылған әлсіз ағаш, қарауытқан кішкене қора көрінсе де -
екпіндеп келіп, кеудесімен соғып, ақ ттек боранның қиыршықтанған ақ тозаңын
шашып, беттерін дамыл алмай көміп тұр [1,40].
... тағдырдың барлық суығына , зардабына, азабына, шыдаған, шыныққан
қайратты, сабырлы пішінмен күсініп алды .
Мұнда синонимдік қатар бірінен кейін бірі тізіліп, жетім балаға өмірдің
қаншалықты қатал, суық екенін көрсетсе (суығына, зардабына, азабына
контекстік синоним), жас баланың қатал тағдырға соншалық көнгенін,
мойындағанын (шыдаған, шыныққан қайратты, сабырлы пішін лексикалық синоним)
көрсетіп тұр. Жазушының синонимдік қатарды дәл осылай қолдану, оның асқан
шебер суреткер екенін дәлелдей түседі.
Қураған ұлың... боздағым... – десіп, сайды азан-қазан қылып қоя берді.
Жағалай жоқтау, сыңсу, зарлау, қалың айғай-шу жер- көкті жаңғыртады.
Бұл уақытта Сыздықтардың көзіне Жәмила бұрынғысындай жасық, төменшік,
үлгісіз, сөлекет адам сияқты болып қала береді [2,164].
Даулетбақтың неше мыңдаған жылқысына, әлденеше мың қой, ірі қарасына
жыпыр жыпыр толулы, шымшып тіккендей болып, сіресіп, лықып, толықсып
тұрған.
Мұнда да қарамен белгіленген синонимдер қатарларға стильдік жүк
артылады.
Жазушы бір нәрсеге, әсіресе сын, қимыл тұстарына екпін түсіргісі келсе,
бір мағыналас немесе мағыналары осы контексте жақындасатын сөздерді
қатарластыра жұмсайды. Бұл тәсіл әсіресе, поэзияда көзге түседі. Мысалы,
Абайдың түзу кел, қисық, қыңыр, қырын келмейдеген өлең жолын еске
түсірейік. Мұнда түзу сынына бас назар аудару үшін, оның қарама қарсы
мағынадағы үш синонимін келтіруі қандай әсерлі! Прозада да бұл амалға
жазушы қалай барып қалғанын өзі де сезе бермейді, өйткені амал әсерлі,
М.Әуезов синонимдік қатарлардың осындай қызметін көбінесе табиғат суретін
берген немесе адамның ішкі сезім күйін, әрекeт қимылын көрсеткен тұстарда
қолдaнады. Мысалы:
... Жалғыз ақ сол әңгіменің ішінде болып қорлық жеуші, ыза шегуші
қайраты қуаты жоқ сорлы кемпірдің өзі айтқандығы аз ғана жүрегінің
тыныштық, сезімсіз қалып бұзғандай болып отырды.
Тағы да бұрынғысынша күйленіп, семіріп, енді орасан болып өсе бастады
[4,260].
Алдына құйып қойған асты әлі күнге қасында кісі қадалып тұрса жаламайды,
жемейді [4,262].
Құрмаш пен әжесі шақырса құйрығын сөлектетіп, бүркеңдеп. Өскен сайын
сызданып, суықтанып келеді [4,261].
Мұның бәрі екі қасқыр жайындағы Қараазыр елінің аңызы, әңгімесі еді
[4,267].
Өзара мағыналас сөздердің мағыналарының арасында нәзік айырмашылықтары
бар. Жазушының басты мақсаты сол нәзік айырмашылықтарды дөп баса отырып,
мәндес мағыналас сөздердің арасына бейнелі сурет жасауда дәл тиетін,
көркем, келісті, орынды сөзді айнытпай табу.
Шешесі үйге кіргенде, Мақсұттың көзі түсіп, апасына біраз қарап жатыр,
артынан шыдай алмай көзін жұмып, ірге жаққа басын бұрып әкетті. Туысқансыз,
жақынсыз, жалғыз қалатын сорлы анасының келер еүні қандай болатынын Мақсұт
ойлағандай болатындай [1,256].
Қасым енді барлық өзіне қарсы арналған арамдық, өгейлік, қулық пен
кәпірстан мінезді қабақтан жарты сөзден ұғатын болады [1,54].
Күзетші сарылған дауыспен дағдылы ағайын созып, зорайтып айтады. Ұйқы
түндегі күзетші айқай тұманды түс көргендей болып қалғыған Кеңөзекті
әлдилеп тербеткендей еді. Күзетшінің айтағы ұйқыға, тыныштыққа, демалысқа
шақырғандай болады.
Мұндағы синонимдік қатарлар қуатсыз, қорғансыз; туысқансыз, жақынсыз;
ұйқыға, тыныштыққа, демалысқа; Бұл синонимдер лексикалық синонимдер емес,
контекстік синонимдер.
Бұл күнде Бекбол ардақты, орденді колхозшы. Өзі ғана емес, қазірде
Жәнібекті де дәл өзіндей көреген , алғыр, жас қыран қып болып алып еді
[1,111].
Әрбір түптің астынан қара түннің тұңғиық, суық; терең, қара көздері мың
сан болып қадалып қарап тұрғандай [1,56].
Бұл уақытта Сыздықтардың көзіне Жәмила бұрынғысындай жасық, төменшік,
үлгісіз, сөлекет адам сияқты болып қала береді [2,164].
Мұхтар Әуезов синонимдерді қолдануда стилистикалық бояумен әшкелеудің
шебері.
Малды сүйген қомағайлыққа, сараңдылыққа, қанағатсыздыққа келгенде, жас
келін кәрі әкесінен асып түсті, заты, мінез бірлігі жас - кәрі, оқыған
- оқымаған деген айырмыстарға қарамай-ақ, бұл адамдардың басын қосып,
бірін біріне үйлестірді [1,33].
Бұл сөйлемде қомағайлыққа, қанағатсыздыққа сөзіне синоним –
сараңдық. Қомағайлыққа, сарңдылыққа, қанағатсыздыққа деп қатар ала отырып,
стильдік синонимдік қатар құрып отыр. Жас келіннің бейнесін (образдылығын)
дәл, нақты, көркем етіп жеткізуде стилистикалық бояудың бар екені сөзсіз.
Бұл сияқты сақтыққа келгенде Досбол өте жауларының бәрінен айлалы,
шебер, әккі болатын [1,60].
Біргүні бір кісінің аузынан әжең теріс сөйлейді, білмейді, адасады
дегенді шалған емес [2,205].
Бұл сөйлемде білмейді сөзіне синоним адасады. Қатар келген синонимдер
лексикалық синонимдер емес, контекстік, стильдік синонимдер.
Қорғансыздың күні әңгімесінде: Қанайдың қорасы кезең қасына келгенге
дейін жан иесінің мекені екендігін білдірмейді. Иесіз, қаңырап, аңырап,
ұмытылып қалған бірдеңе секілді. Қорадан жарты шақырымдай жерде басы қара
қожалақ болған кішкене төбешіктің үстінде томпайып жатқан бір үлкен
кісінің, бір жас баланың бейіті бар. Жолаушылар өтіп бара жатып, әлгі
бейіттерге қарап, ауыздары күбірлеп, тоңған қолдарын көтеріп, беттерін
сипап, бата қылды.
Күшікбайдың басынан соққан боран жаңадан шыққан бейітті қармен көміп,
қараушының көзінен тез жасырудың қарекетін істеп жатыр. Иесінің дүниеге
келгенін сездіретін ақырғы белгісі – томпиған бейіт аз уақытта жоғалмақ, із
бітпек. Таудан аса соққан жел бейіт тұрған төбешіктің басында, әіресе,
қатты ызғырықтанады; бейіттің тау жағынан топырағын ұшырып, екінші жағына
жалданған қармен басып жатыр. Аз уақытта бейітті түгелімен қар көмгендей.
Кейде себелеп, сырғып өтіп жатқан ұсақ қар өзінің мейірімсіз, ырзасыз,
бірақ еркін куә екендігін білдіріп тұр [5,107].
Төбесіне жапқан сырғауыл қарайған, түгел ыстан қап-қара. Терезе жақтағы
бір бұрышында жаңа туған бір қозы және арқасына киіз таңып қойған бір арық
қызыл торпақ тұр. Төр үйдің іші бұдан гөрі аз көңілдірек. Көп тұрғандықтан
май болып кірлеп, қарайып кеткен кішкене тар тесіктен кіргенде, оң жақ
бұрышта ешбір сәнсіз, ретсіз үйіле салған үлкен пеш бар. Одан жоғары бояуы
көшіңкіреген ағаш төсек. Үстінде іждиһатты қолмен жиылған сұрғылт түсті
көнетоздау, тозығы жеткен екі-үш көрпе, жастық. Бұл үйдің қабырғасы көп
жылдардан бері сыланбағандықтан, әр жерінен қара былшығы шығып, кір болып,
қожалақтанып тұр. Пештің де өне бойы күйе, кір, қожалақ болып, кей
жерлерінің кәрнезі сынған – о да көнеріп, тозығы жеткендігін білдіріп тұр
[5,109].
М.Әуезов жүдеу сөзіне синонимдерді әрқалай етіп алып отырады. Бір ғана
жүдеу сөзіне сөйлемдегі оқиғаға сай етіп, әрқалай синонимдік қатар тізеді.
Тау қатпарлы кәрі пішінімен қалың сырлы сияқтанады. Жартас мұңлы. Кәрі
көңілдің қайғылы түріндей жүдеу-қайғылы [1,70].
Екеуі де ақ отаудың есігін жамылыңқырап тысқа шыққанда, Жәмештің жүзі
дағдылы күйінен өзгеріп жүдеп; сұрланып тұр еді [2,211].
Соңғы мысалдардағы қатар келген : жүдеу-қайғылы; жүдеп, сұрланып деген
синонимдік қатар контекстік синоним.
Сондай-ақ, жазушы бұл тәсілді Қорғансыздың күні әңгімесінде қолданады.
Ғазизаның ұяң, жұмсақ қарайтын қара көзінде және шытынаған, кірбіңдеген
қабағында қалың уайымның салған ізі бар. Пішіні мұңды, жүдеу. Уыз, жастың
басына орнаған қайғы, жүрегін жеген дерт сыртына шығып тұр.
Бұл баланың уайымы не? Уайымы – осы үйдегі үш әйелге ортақ болған
жесірлік, жетімдік. Бұлардың басынан қайғы, тағдыр дауылы жаңада ғана соғып
өткен. Қораның алдындағы жас бейіттер сол дауылдың салдарынан туған. Бұл
әйелдердің қуаныш-қызығы да, үміт-қорғаны да сол суық өабырға өліктермен
бірге көмілген.
Мұнда жетім, қорғансыз Ғазизаның ұяң да жұмсақ қарағанмен, қабағының
шытынап, кірбіңдеп тұрған күйде көрінетіндігі ішкі күйзелісі әсерлі.
Сондықтан оның пішіні мұңды, жүдеу. Қатар келген мұңды, жүдеу контекстік,
стильдік синоним. Бұндағы алғашқы жай сөйлемдегі мұң сөзімен, кейінгі жай
сөйлемдегі қайғы сөздері бірін біріне синоним болып тұр. Ал жазушы мұндай
қолданыстағы синонимдерді белгілі бір стильдік мақсатта пайдаланады.
Ол кезде Ғайша гимназияның үшінші-төртінші бөлімінде еді. Жасы 14-15
шамасында болатын. Онда бүгінгіден әлдеқайда сұлу, әлдеқайда ажарлы еді.
Жалғыз бөктерінің ақырын ескен қоңыр желі де жақсылық лебі үздіксіз
үміттей майдалап, сергітіп соққан сияқты [1,115]. Kелесі Сөніп-жану
әңгімесінде: Жартасты, зор кеуделі, үлкен биік ұзақ түнге созылып сарылған
салқын ұйқыдан басын қоршаған бұлт жоғары көтеріліп айыққан сайын, зор
қабағын сабырмен ашқандай болып, ұйқылы көзі тұнжырап, етекте керіліп
жатқан далаға томсара қалғандай болады [5,209].
Жазушы шығармаларының тіліндегі синонимдерді аталған қызметтерін негізге
ала отырып аса мол, ұтымды қолданғандығын байқау қиын емес. Көркем әдебиет
тіліндегі синонимдердің стильдік мәні, қызмет өте күшті. Көркем әдебиет
тілі синонимдерге неғұрлым бай болса және олар ойды жеткізуде өз орнында
тұрып қызметін мүлтіксіз атқарып тұрса шығарма шырайы қанығырақ, шынайы,
образды бейнелі болады.
Қазақ тіліндегі синонимдерді зерттеуші ғалым Ә.Болғанбаев жоғарыда
аталған еңбегінде синонимдік доминантты әрбір синонимдік қатардың бірінші
басқы сөзін негіз етіп, сол тірек (таяныш) сөздің төңірегіне қалған
сөздерді мағыналық жақындығына қарай топтастыру қазіргі кездегі ең тиімді
тәсіл болып саналады. Мұндай тірек сөздерді орыс тілінде заглавное слово,
опорное слово, доминант деп әр түрлі атап келді де, соңғы кезде бір ғана
доминант деген сөз тіл білімінде қалыптасып, біржола орнығып қалды [14,24]
деп көрсетеді.
Қазақ тіліндегі сөздерді синонимдік қатарға топтастыру заңдылығы осы
доминант сөздердің төңірегінен іздестірілетіні белгілі. Халықтың сөйлеу
тілінде сирек қолданылатын абстрактылы сөздерді қолдануда да М.Әуезов тіл
мәдениетін, мүмкіншілігін есте ұстап отырады. Мысалы: Еркежан кейін біраз
бой тоқтатқанымен, ішіндегі ыза да, күйік те кеміген жоқ деген сөйлемдегі
күйік деген сөзге қандай сөздер мағына жағынан жақын келеді деп
іздестірсек, қайғы, қасірет, мұң, шер, уайым сияқты сөздерді табар едік. Ал
осылардың ішінен қай сөзді синонимдік қатарға доминант етіп алуға лайық деп
қарастырсақ, оған бірден жауап бере қою өте қиын. Ол үшін осындағы сөздерді
жеке-жеке бөліп алып, әрқайсысын өзінше саралап талдау жасап қарау керек.
Бұл сөздердің барлығына ортақ мағыналық бірлестік – қайғырудан пайда
болған адам баласының ішкі сезімі. Уайым – соның жеңіл түрі. Күйік – ең
ауыры, қасірет – адамның ішкі қайғылы күйі ғана емес, басына түскен жалпы
ауыртпалық, мұң мен шер – зарыға күтіп, әбден шаршаудан пайда болған ішкі
күйініш. Ал қайғы сөзі осы қатардағы сөздердің жалпы мағынасын дәл
көрсетеді. Сондықтан бұл сөз доминант (тірек сөз) болуға бірден-бір лайық
деп танимыз.
Мысалы: Сол күннен кейін Тектігүл дертті болды. (Қараш-қараш оқиғасы).
Бұл жерде дертті ауру, науқас емес, айықпас дерт.
Жазушы көбіне синонимдерді бірнеше сөзбен қатар келтіріп отырады. Сол
қатардың ішінен ұтымды етіп беруін ғана қолданады. Сөніп-жану
әңгімесінде: - Мен сіздің ақылыңызды, мінезіңізді жаратамын, құрметтеймін.
Жүрегімде сізге деген бір сезім бар сықылды. Өз жүрегімді бұл турада әлі
сынап, тексеріп болғаным ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz