Мәліметтер базасы кестелері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 4
1 Автоматтандырылған жұмыс орны 6
1.1 Ақпараттық жүйелер технологиясы 6
1.2 Автоматтандырылған ақпараттық жүйелер және олардың классификациясы
7
1.3 Автоматтандырылған ақпараттық технологиялар 9
2 DELPHI ПРОГРАММАЛАУ ОРТАСЫ 17
2.1 Delphi ортасымен танысу 17
2.2 Деректер қоры түсінігі 24
2.3 Деректер қорының құрылымы 25
3 ОЙЫН САУЫҚ КЕШЕНІНЕ АРНАЛҒАН БАҒДАРЛАМАЛЫҚ ҚАМТАМАСЫЗДАНДЫРУДЫ DELPHI –
ДЕ ПРОГРАММАЛЫҚ ЖАБДЫҚТАУ 27
3.1 Қолданылған компаненттер 27
3.2 Database Desktop деректер қорлары кестесін құру жүйесі 30
3.3 Delphi тілінде программалау 35
4 ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЕСЕП ЖӘНЕ ТІРШІЛІК ҚАУІПСІЗДІГІ ТУРАЛЫ 46
4.1 Жобалаудың экономикалық есебі 46
4.2 Тіршілік әрекетінің қауіпсіздігі 49
ҚОРЫТЫНДЫ 56
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 58
КІРІСПЕ
Дипломдық жобаның тақырыбы: Ойын сауық кешеніне арналған
автоматтандырылған жұмыс орынды жобалау. Осы дипломдық жобасын құру
кезінде жасаушы құралдардың жаңашыл тәсілі Delphi программалау ортасы мен
HTML гипермәтіндік тексті орналастыру тілі қолданылды.
Дипломдық жоба тақырыбының өзектілігі.
Қазіргі заманнында ойын орталықтарының саны өсудің және даму
себебінен бильярд жұмысшыларының жұмыс істеу уақытын тездету осындай жоба
керекті құралы болып саналады. Сондықтан дерек қорлармен жұмыс істей алатын
автоматтандырылған жұмыс орынды құрастыру актуалды мәселе.
Дипломдық жобаның мақсаты: Ойын сауық кешеніне арналған
автоматтандырылған жұмыс орынды жобалау және маркер жұмыс мүмкіншіліктерін
ұлғайту болып табылады.
Бұл мақсаттарға жету үшін келесі зерттеу міндеттері орындалуы тиіс:
Автоматтандырылған жұмыс орынды құрастыру
Delphi программалау ортасын қарастыру
Ойын сауық кешеніне арналған бағдарламалық қамтамасыздандыруды Delphi –
де программалық жабдықтыру
Экономикалық есеп және тіршілік қауіпсіздігі туралы зерттеу
Зерттеу объектісі Классик бильярд клубы.
Зерттеу пәні: ойын-сауық кешеннің мамандарына арналған бағдарламалық
комплекстің практикалық іске асырылуы.
Қазіргі ақпараттық технологияның негізгі ойлары деректер қоры
тұжырымдамасында жинақталған. Аталған тұжырымдама бойынша ақпараттық
технологияның негізгі-деректер қорында ұйымдастырылатын мәліметтер болып
табылады, олар белгілі бір пән аймағында шындықты дәл бейнелейді және
қолданушыны пән аймағына сәйкес актуалды мәліметтермен қамтамасыз етеді.
Электронды ақпараттар қоймасын деректер қоры деп атаймыз, оған қосылу бір
немесе бірнеше компьютерлердің көмегімен іске асырылады. Әдетте деректер
қоры деректерді сақтау және оларға қосылу үшін жасалады, онда кейбір пән
аймағы жайлы, яғни кейбір адамзат қызметі немесе шындық өмір шеңбері
жайынды мәліметтер беріледі.
Бағдарламалауға назар соңғы уақытта үлкен қарқынмен өсуде. Бұл даму
ақпараттық - коммуникациялық технологиялардың күнделікті өмірге енуімен
байланысты. Егер адам компьютермен жұмыс істейтін болса , ерте ме кеш пе
бағдарламалау қажеттілігі туады. Есептеуіш техникалардың қарқынды дамуына
байланысты, қажетті нәтижелі құралдарды бағдарламалық қамтамасыз ету -
хабарланған жүйелі бағдарламалауды әкелді. Ақпараттық қоғамда мәліметтер
базасы ең үлкен қолданыс аясына ие болады . Әрбір мамандық саласында
мәліметті топтауды , сақтауды ұйымдастырады.
Мәселені талдау дәрежесі: жоба тақырыбын зерттеу барысында электрондық
басылымдардағы ғылыми мақалалар қолданылды: [1] Климова Л.М. Delphi 7.
Основы программирования. Решение типовых задач. Самоучитель. Издание
третье.-М.:КУДИЦ-ОБРАЗ, 2006-480 с., [2] Delphi 5: учебный курс, С.
Бобровский, Питер 2002 г., [3] Гофман В.Э., Хомоненко А.Д. Delphi 6-СПб.:
БХВ-Петербург,2002-1152 с., [4] Дарахвелидзе П.Г., Марков Е.П.
Программирование в Delphi 7.-СПб.: БХВ-Петербург, 2003.- 478 с.
Зерттеу тәжірибесі: салыстырмалық, аналитикалық, логикалық, құрылымдық
жүйе, функционалдық жүйе, жалпылау тәжірибесі.
Дипломдық жобаның жаңалығы: ойын сауық кешеніне арналған
автоматтандырылған жұмыс орынды жобалау барысында деректер қорлардың
қолдануы, жобада қалыптандыру функциясының еңгізуі болып табылады.
Дипломдық жобаның тәжәрибелік қоры электрондық оқулықтарды
құрастыруға, қолдануға және мәселерді шешуге келесі адамдар зерттеулер мен
тәжірибе жасады. Оларға жатқызуға болады: HTML и XHTML подробное
руководство. – пер. с англ.- сПб: Символ –Плюс, 2003.-75 с., ил Муссиано У
и Кеннеди Б., Л. Кан, Л. Логан “Мой узел Web”,Microsoft Press-русская
редакция, 1996ж.-156бет., Григорьева Н. В. MS FrontPage 2002 ”Шаг за
шагом”, 2002ж.-123бет., Омельченко Л., Федоров А. MS FrontPage 2002
“Самоучитель”, 2001ж.- 541бет.,Усенков Д. уроки Web-мастера, 2002ж.-
214бет.
Дипломдық жобаның құрлымы: дипломдық жоба кіріспеден, төрт тараудан,
қортындыдан және қолданылған әдебиеттер тізімі мен қосымшадан, 35 суреттен
және 5 кестеден құралған.
Бірінші бөлімде қазіргі кезде қолданылатын процестердің барлығында
дерлік автоматтандырылған жұмыс орны орын алады. автоматтандырылған жұмыс
орын – қажетті құрал-жабдықтармен қамтылған белгілі функцияларды автоматты
түрде орындау үшін қолданушы-маманның немесе басқа мамандардың орны.
Екінші бөлімде Delphi программалау ортасымен, деректер қоры түсінігі
мен құрлымы туралы таныстыру есебі толығымен жүзеге асырылған. Бұл бөлімде
Delphi – дің барлық нұсқалары қарастырылып, олардың арасындағы
айырмашылықтары талдаудан өткізілген.
Үшінші бөлімде ойын сауық кешеніне арналған автоматтандырылған жұмыс
орны Delphi 7 ортасында жобалау үрдісі сипатталған. Жобаны құрастыру
барысында аспаптық бағдарламаның қоданылған компоненттері, деректер
қорларды құру сатылары қарастырылған.
Дипломдық жобаның төртінші бөлімде жоба бойынша экономикалық есеп және
тіршілік қауіпсіздігі қарастырылады. Бағдарламалық қамтамассыз ету дайындау
кезінде шыққан шығынның бағасы сипатталады.
Дипломдық жобадағы зерттеу мәні қорытындыда талқыланған.
1 Автоматтандырылған жұмыс орны
1.1 Ақпараттық жүйелер технологиясы
Қазіргі кезде қандай да болмасын мекемені немесе кәсіпорынды алсаң,
барлығында автоматтандырылған жұмыс орны бар. Автоматтандырылған жұмыс орны
– қажетті құрал-жабдықтармен қамтылған белгілі функцияларды автоматты түрде
орындау үшін қолданушы-маманының немесе басқа мамандардың орны. Әрине, ол
құрал-жабдықтарға: қажетті қосалқы электрондық құрылғылармен толықтырылған
(диск тұлғалы жинақтағыштар, басушы құрылғылар, оптикалық оқитын немесе
штрих код оқитын құрылғылар, графикалық құрылғылар, жергілікті есептеуші
желілер және т.б.) дербес компьютер жатады.
Автоматтандырылған жұмыс орны негізгі тағайындалуы: жұмыс орындарда
децентрализацияланған ақпаратты өңдеу, өзінің мәліметтер базасын қолдану
[12].
Әртүрлі мекемелер немесе кәсіпорындар табысқа жету үшін,
автоматтандырылған жинау процесті, манипуляциялауды және мәліметтерді
өңдеуді іске асыруды қамтамасыз ететін, дамыған ақпараттық жүйені қолдану
керек.
Қажетті ақпаратты табу үшін, мамандар көбінесе үлкен мәліметтер
базасымен жұмыс істейді. Осындай жұмыстарды жеңілдету үшін мәліметтер
базасының басқару жүйелері құрылған. Мәліметтер базасының басқару жүйелері
арқылы үлкен көлемді ақпаратты сақтауға, тез арада керекті мәліметтерді
табуға, сұраныс жасауға, таңдауға және сұрыптауға болады.
Программаның негізгі міндеті болып табылады:
Күзет фирмасының тіркеуші бөліміне мәліметтер базасын құру;
Осы мәліметтер базасының басқару жүйесін құру;
Осы мәліметтер базасының негізінде сұраныс жүйесін құру.
Сонымен, жасалынған программа тез арада мәліметтерді енгізуге,
редакциялауға, өшіруге, жаңартуға, сонымен бірге керекті хабарды іздеуге,
таңдауға және баспаға шығаруға мүмкіндік береді [23].
Ғылыми-техникалық әдебиетте жүйе, басқару жүйесі, басқарудың
автоматтандырылған жүйесі, автоматтандырылған ақпараттық жүйесі термині
жиі пайдаланылады. Жүйе сөзі грек “systema” сөзінен шыққан, бөліктерден
немесе бір-бірімен байланысқан көптеген элементтерден құрылған және белгілі
тұтастықта, бірлікті құрайтын бірлік мағынаны білдіреді. Жүйе мағынасы
кең облыстарда қолданылады.
Жүйе дегеніміз нақты пайдалы нәтижені алуға бағытталған бөліктер мен
элементтердің өзара және сыртқы ортамен байланысқан жиынтық [6].
Осы анықтаға сәйкес әр экономикалық объектті белгілі мақсатқа жетуді
көздейтін жүйе сияқты қарастыруға болады. Мысал ретінде білім,
энергетикалық, көліктік, экономикалық және басқа жүйелерді атауға болады.
Жүйе үшін келесі негізгі қасиеттер мінезді:
• күрделілік;
• бөліну;
• тұтастық;
• элементтер түрлілігі және олардың табиғи ерекшелігі;
• құрамдылық;
Жүйе күрделілігі ішкі және сыртқы байланыстар мен динамикалық
күрделілігіне, оған кіретін компоненттерінің көпшілігіне, олардың құрамдық
өзара іс-қимылына тәуелді [8].
Жүйенің бөлінуі нақты мақсаттар мен есептерге жауапты, белгілі
белгілер бойынша бөліп көрсетілген элементтер немесе кіші жүйелер қатарынан
тұрады.
Жүйе тұтастығы жүйенің көптеген элементтерінің іс-әрекеті бір мақсатқа
бағынатынын мәндейді.
Жүйенің элементтерінің түрлігі және олардың табиғи ерекшіліктері
олардың функцяоналды ерекшелігі мен автономдылығымен байланысты.
Жүйенің құрамдылығы жүйе ішіндегі элементтер арасындағы орнатылған
байланыстар мен қатынастарының барысын, иерархия деңгейлері бойынша жүйе
элементтерінің таратылуын анықтайды.
Басқару кез-келген әлеуметтік-экономикалық, ұйымдастыру-өндірістік
жүйенің (кәсіпорының, ұйымның, аумақтың) мақсатты бағытталған қызметін
ынталандыратын негізгі қызметі [15].
Басқарудың қызметін іске асыратын жүйе басқару жүйесі деп аталады. Бұл
жүйемен іске асырылатын негізгі қызметтер-болжамдау, жоспарлау, есепке алу,
талдау, бақылау және реттеу.
Экономикалық ақпараттың жүйе дегеніміз-ақпаратты өндіру үшін және
басқару шешімдерін қабылдауға арналған мамандардың, құралдардың,
әдістердің, экономикалық объекттердің тура және кері ақпараттық байланыстың
ішкі және сыртқы ағыстар жиынтығы [10].
1.2 Автоматтандырылған ақпараттық жүйелер және олардың классификациясы
Автоматтандырылған ақпараттық жүйелер – ақпаратты өндіруге және
басқару шешімдерін қабылдауға арналған техникалық, бағдарламалық,
технологиялық құралдар мен мамандардың экономикалық-математикалық әдістер
мен нұсқалардың, ақпараттардың жиынтығы болып табылады.
Автоматтандырылған ақпараттық жүйелері құру экономикалық объекттің
өндіріс тиімділігін арттыруын, басқарудың сапасын қамтамасыз етеді.
Автоматтандырылған ақпараттық жүйелерің максималды тиімділігі
кәсіпорындардың, фирмалардың және салалардың жұмыс жоспарын
оптимализациялау, материалдың және қаржылық ресурстардың айқын маневр
жасау, оперативті шешімдердің жылдам табу кезінде жетеді [1].
Автоматтандырылған ақпараттық жүйелерлер түрлі және келесі белгілер
қатары бойынша классификацяланады. (сурет 1).
Сурет 1. - Автоматтандырылған ақпараттық жүйелердің классифкацясы [автормен
ұсынылған]
Басқару объектінің іс-әрекет жасау саласы үйлер классификациясы анық
болғандықтан келесі белгілерді қарастырайық. Басқару үрдістердің түрлері
бойынша автоматтандырылған ақпараттық жүйелер келесі түрлерге бөлінеді:
Технологиялық үрдістерін басқару Автоматтандырылған ақпараттық
жүйелері – басқару технологиялық құрылғылармен, станоктармен, автоматтық
сызықтырмен қамсыздандыратын адамдық-машиналық жүйелер [1].
Ұйымдық-технологиялық үрдістерін басқару автоматтандырылған ақпараттық
жүйелері – технологиялық үрдістерін басқару автоматтандырылған ақпараттық
жүйелер және кәсіпорынды басқару автоматтандырылған ақпараттық жүйелерін
үлестіретін көп деңгейлік жүйелер болып табылады [34].
Ұйымдық басқару автоматтандырылған ақпараттық жүйелерін объектері –
экономиканы бүкіл деңгейлерде іске асыратын әлеуметтік-экономикалық
қызметтік, өндірістік-шаруашылық үрдістер, атап айтқанда:
Банкттік автоматтандырылған ақпараттық жүйелер: қорлық нарығының
автоматтандырылған ақпараттық жүйелер
Қаржылық автоматтандырылған ақпараттық жүйелер:
● сақтандыру автоматтандырылған ақпараттық жүйелер
● салықтық автоматтандырылған ақпараттық жүйелер
● кедендік қызметінің автоматтандырылған ақпараттық жүйелер
● статстикалық автоматтандырылған ақпараттық жүйелер
Өнеркәсіптік кәсіпорындар мен ұйымдардың (мәнділігі мен таратылғаны
бойынша онда бухгалтерлік автоматтандырылған ақпараттық жүйелері ерекше
орын алады) автоматтандырылған ақпараттық жүйелер.
Ғылыми зерттеу автоматтандырылған ақпараттық жүйелері салааралық
есептеулер мен ғылыми тәжірибелердің тиімділігін және жоғары сапасын
қамсыздандырады. Бұл жүйелердің әдістемелік базасы экономикалық-
математикалық әдістер болып табылады, техникалық базасы – нұсқалаудың
тәжірибелік жұмыстарын жүргізу үшін ең түрлі есептеу техника мен
технологялық құралдары. Ұйымдық-технологиялық жүйелер сияқты ғылыми зерттеу
жүйелері өз контурына жұмыстарды автоматты түрде жобалау жүйелерін қосуы
мүмкін [22].
1.3 Автоматтандырылған ақпараттық технологиялар
Көптеген процесстерді басқаруда ақпараттық жүйелерінің құрылуы мен
қызмет етуі автоматтандырылған ақпараттық жүйелерін басты құрылым бөлігінің
– ақпараттық технологияның дамуымен тығыз байланысты.
Автоматтандырылған ақпараттық технология – басқару есептерін шешу
мақсатымен жүйелік құрылған жетілген бағдаламалық қамсыздандыру есептеу
техника мен байланыстың құралдарын, клиенттерге ақпаратты ұсыну тәсілдерін
пайдаланатын тәсілдерінің негізінде ақпараттың өндірілуі мен қорғалану,
іздеу, жүргізу, тіркеу, жинақтау, жиындау операцяларын іске асыратын
құралдар мен әдістердің жиынтығы [12].
Бұлардың негізінде ақпаратты жинақтау, сақтау және өндіру мақсатымен
қатар шешімдерді қабылдайтын бастықтың немесе машинаның жұмыс орнына
терминалдық құралдардың неғұрлым максималды жақындату мақсаты көзделді. Бұл
автоматтандырылған ақпараттық технологияның көпжылдық дамудың жетістігі.
Нарықтық қатынастардың дамуы кәсіпкерлік қызмет түрлерінің пайда
болуына және ең алдымен ақпараттың бизнеспен айналысатын, ақпараттық
технологияны өндірумен, олардың жетілдірілуімен, автоматтандырылған
ақпараттық технологияның компоненттерін, атап айтқанда ақпараттың және
есептеу үрдістерін автоматтандыратын бағдаламалық өнімдерді таратумен
айналысатын фирмаларды құруға әкеп соқтырды. Олардың сандар қатарына
есептеу техниканы, байланыс құралдарын, офистік жабдық және ақпараттық,
техникалық және кеңестік қызмет көрсету, оқыту сияқты ерекше қызмет ету
түрлерін жатқызуға болады. Бұның бәрі басқару және өндіріс үрдістерінде
ақпараттық технологиялардың жылдам таратылуына және тиімді пайдалануына,
олардың тіпті бүкіл жерлерде қолдануына және көптеген түрлілігіне ықпал
етті [22].
Мәліметтер базасын ұйымдастыру. Иерархиялық моделде мәліметтер бұтақ
тәрізді құрылымды (иерархиялық) көрсетеді. Мәліметтердің мұндай
ұйымдастырылуы иерархиялық реттелген ақпаратпен жұмыс істегенде қолайлы
бірақ қиын логикалық байланыстағы мәліметтермен жұмыс істегенде иерархиялық
модель қолайсыз болады.
Жүйелік модельде мәліметтер еркін граф түрінде ұйымдастырылады.
Жұйелік моделдің кемшілігі болып- құрылымның қатыстығы және оны орындаудың
аса қиындығы болады [8].
Иерархиялық жүйелік модельдің айтарлықтай кемшілігі-бұл мәліметтер
құрылымы жобалау сатысында жазылады және мәліметтерге қатынау кезінде
өзгерте алмайды.
Обьектілігі- ориентирлі моделде мәліметтер базасының жеке жазбалары
обьектілер түрінде беріледі.
Мәліметтер базасының жазбалары мен оларды өңдеудің функциялары
расында сол сәйкесінше құралдарға обьектілі- ориентирлі праграммалау тіліне
сәйкес механизімдері арқылы байланыс орнатылады. Обьектілі-ориентирлі
модель жүйесін және реляционды модельден тұрады және мәліметтердің
құрылымдары қиын ірі мәліметтер базасын құруға қолданылады.
Реляциондық модель өз алауын ағылшын термині (қатынас) сөзінен шыққан
және 70 жылдары 1ВМ фирмасының қызметкерлерімен ұсынылды.
Релияциондық мәліметтер базасы қатынастармен байланысқан таблицалардың
жиынтығынан тұрады.
Реяциондық модельдің құндылығы болып-оның қарапайымдығы, компьютерде
орындаудың қолайлығы, құрылымның иілгіштігі жатады. Қазіргі таңдағы
мәліметтер үшін релляционды болып табылады.
Ақпараттық жүйе архитекурасы.
Қосымша мен мәліметтер базасының ораласуына қарай.
-жергілікті
-жойылған леб болып бөлінеді.
Жергілікті мәліметтер базасымен операциялары үшін клиент-серверлік
қосымшалар қолданылады [9].
Бұл базадағы мәліметтерді өңдейтін қосымшаны құру, мәліметтер
базасының орналасуына байланысты болады. Delphi – қосымша мәліметтер
базасына қатынауда ( ВDЕ арқылы ( Bоrland Database Engine фирмасының
мәліметтер базасының процессоры жүзеге асырады. ВDЕ мәліметтерге қатынауды
қамтамасыз ететін динамикалық жинақтар мен драйверлердің жиынтығы болып
табылады. ВDЕ мәліметтер базасымен жұмыс істейтін Delphi қосымшасы бар
барылық компьютерлерге орнатылуы тиіс. ВDЕ арқылы қосымша мәліметтер
базасына сұрау салады және керек мәліметтерді алады. Жергілікті мәліметтер
базасы онымен жұмыс істейтін қосымша бар жерде орнатылады. Бұл жағдайда
ақпараттық жүйе жергілікті архиктектурада тұрады деп айтылады.
Мәліметтер базасымен жұмыс бір пайдаланушы режимде жүзеге асырылады.
Керек жағдайда, компьютерге сол мәліметтермен жұмыс істейтін басқа
қосымшаны іске қосуға болады. Мәліметтер базасына бірлескен қатынауды
басқару үшін бақылау мен қорғаудың арнайы құралдары қажет. Бұл құралдар,
мысалы, қосымша , басқа қосымша өзгертіп жатқан жазбаны өзгерткісі келген
жағдайда қажет болады. Әр мәлімметтер базасы мұндай бақылауды өз
тәсілдерімен жүзеге асырылады және қатынауды шектейтін құрамдас құралдардан
тұрады [10].
Жергілікті мәліметтер базасына қатынауды ұйымдастыру үшін мәліметер
базасы процессоры ВДЕ стандарты, Dbase, Paradox, FoxPro мәліметтер
базасының форматында жұмыс істейтін және текстік файлдармен жұмыс істейтін
драйверлерді қолданады. Жүйеде жергілікті мәліметтер базасын қолданғанда
көп пайдаланушылық қатынауды ұйымдастыруға болады. Бұл жағдайда мәліметтер
базасының файлдары және онымен жұмыс істейтін қосымша, жүйе серверінде
орналасады. Әр пайдаланушы өз компьютерінің серверінде орналасқан қосымшаны
іске қосады. Жергілікті мәліметтер базасын қолданудың мұндай жүйелік түрі
Файл-сервер архиктектурасына сәйкес келеді. Файл-сервер архиктектурасы
бар қосымша жүйедегі әр компьютерге жазыла алады. Қосымшаға мәліметтер
базасының орналасу жері белгілі болуы керек.
Жүйедегі әр пайдаланушының компьютеріндегі мәліметтермен жұмыс
істегенде мәліметтер базасының жергілікті көшірмесі қолданылады. Бұл
көшірме серведе орналасқан мәліметтер базасының мәліметтерімен жаңартылады.
файл-сервер архитектурасы әдетте пайдаланушылары аз жүйелерде
қолданылады, бұған мысалы Parаdox немесе dbase дербес мәліметтер базассын
басқару жүйесіне сәйкес келеді. Бұл архитектураның құндылығы-бұл жүзеге
асырудың оңайлығы. Бұл қосымша бір пайдаланушы есебінде құрылады және, өзі
орналасқан жұйенің компьютеріне байланысты болмайды. Файл-сервер
архитектурасының кемсіздіктері де бар.
Пайдаланушы өзінің мәліметтер базасының жергілікті көшірмесімен жұмыс
істейді, кез келген таблицаға сұрау салу кезінде ондағы мәліметтер
жаңарады. Серверден бүкіл таблицаның жаңа көшірмесі жіберіледі. Егер
пайдаланушыға таблицаның кейбір жазбалары қажет болса, жүйе арқылы
серверден бүкіл таблица жіберіледі. Бұл жүйеге артық жұмыс көлемінің өсуіне
әкеледі және ақпараттың жүйе жұмысының теңсіздігін кемітеді.
- Әр компьютерде мәліметтер базасының өз көшірмесі бар болуына
байланысты, біраз уақыт бойы басқа пайдаланушыға бұл өзгертулер
белгісіз болады. Сондықтан да мәліметтер базасының үздіксіз
жаңартылуын қажет етеді.
- Мәліметтер базасын басқару әр түрлі компьютерлер арқылы жүзеге
асырылады. Сондықтан қатынаудың баұылауын ұйымдастыру, құпиялықты
сақтау және мәліметтер базасының тұтастылығын қолдау сияқтыларды
айтарлықтай дәрежеде қиындалады [11].
Жойылған мәліметер базасы жүйенің компьютер серверінде орналасады, ал
қосымш пайдаланушының компьютерінд орнласады. Мұнда біз клиент-сервер
архитектурасымен жұмыс істейміз. Ақпараттық жүйе екіге бөлінеді: серверлер
және мәліметтер базасының клиенттері. Компьютер- сервердің клиенттен бөлек
орналасуына байланысты оны сонымен бірге жойылған сервер деп те атайды.
Клиент - бұл пайдаланушының қосымшасы. Мәліметтерді алу үшін клиент өз
сұрауын жойылған серверге жібереді. Сұрау SQL тілінде жсалады. Сұрауды
алғаннан кейін жойылған сервер оны SQL серверге (мәліметер базасы
серверіне) жойылған мәліметер базасы басқаратын, сұраудың орындалуын
қамтамасыз ететін және нәтижелерді беретін арнайы программа жібереді.
Клиент-сервер архитектурасында клиент мәліметтерді алу үшін сұрау
жібереді, және тек керек мәліметтерді алады. Сұрау жойылған серверде
орындалады. Мұндай архитектураның құндылықтары мынадай:
– Жүйеде жұмыс көлемінің азаюы
– Барлық клиенттердәі сұрауларын өңдеу, серверде орналасқан бір
программамен орындалады, бұл ақпараттық қауіптілігін жоғарлтады.
Сервер мәліметер базасын қолданудың ережелерін барлық пайдланушыға
орнатады және бір жазбаның түрлі пайданушыларымен бір уақытта
өзгертуге кедергі жасайды.
Клиент-сервер архитектурасын қолдану үшін ORACLE, Vicrosoft Server
мәліметтер базассын басқару жүйесі қолданылады. Мұндай мәліметтер базассын
басқару жүйесі өнеркәсіптік деп те аталады, себебі олар пайдаланушыларына
көп ұйымдр мен кәсіпорындар ақпараттық жүйесін құруға қолайлы.
Өнеркәсіптік мәліметтер базассын басқару жүйесі өте күрделі жүйелерге
жатады және құатты есептеуіш техникасын қажет етеді. Бұл қызметті арнайы
мамандар тобы орындайды. Мұндай мамандар мәліметтер базасының жүйелік
администраторы деп аталады. Оның міндеттері.
– Мәліметер базасын қорғау
– Мәліметер базасың бүтіндігін қолдау
– Пайдаланушыларды оқыту және дайындау
– Басқа мәліметер базасынан мәліметтерді алу
– Мәліметтерді тестілеу
– Резервті көшірме алу және қалпына келтіру
– Ақпараттық жүйеге өзгерулер енгізу.
Delphi- қосымшалардың өнеркәсіптік қатнауын SQL-Links
драйверлері арқылы жүзеге асырады. Айта кететіні Delphi-де InterBase
деректер қорларды басқару жүйесі қолданғанда SQL Links драйверінің жасалуы
тиіс [12].
Аталған архитектура екі сатылы –қосымша клиент және мәліметер
базасы сервері. Клиенттік қосымшаны сонымен бірге күшті не қалың клиент
деп те атайды. Бұл архитектураның дамуы 3 сатылы варианттың пайда болуына
әкеледі. “клиент сервер”-қосымша клиенті, қосымшалар сервері және мәліметер
базасы сервері.
Үш сатылы “клиент-сервер”. Не жіңішке клиент архитектурасы. Клиенттік
қосымша әлсіз немесе “жіңішке” клиент деп те аталды. Қосымшалар серверінде
барлық клиенттік қосымшаларға ортақ құралдар мен кодты орналастыруға
ыңғайлы.
Реляциондық мәліметтер базасы. Реляционды мәліметтер базасы өзара
байланысты кестелерден тұрады. Әр кесте бір типтегі объектілер туралы
ақпараттан тұрады, бірнеше кестелер жиыны біртұтас мәліметер базасын
құрайды.
Мәліметтер базасы кестелері. мәліметер базасын құрайтын кестелер қатты
дискідегі каталогта (папкада) орналасады. Кестелер файлдарда сақталынады
және электронды кестелерге (мысалы, Microsoft Excel процессоры ) немесе
жеке құжаттарға ұқсайды. Оларды көшіруге және орын ауыстыруға жай жолмен,
мысалы Windows проводнигі көмегімен болады. Бірақ құжаттарға қарағанда
мәліметер базасы кестелеріне енудің көппайдаланушылық режимі қолдайды, яғни
бірнеше қосымшалар біруақытта қолдайды [13].
Бір кесте үшін бірнеше файлдар жасалынады, олар мәліметтерден,
индекстерден, кілттерден және т.б. тұрады. Олардың ішінен ең бастысы
мәліметтері бар файл болып табылады, бұл файл аты кестенің құрастыру
кезіндегі қойылған аты болып табылады. Кестенің және оның басты файлының
мәні синонимдер болып есептелінеді. Кестені таңдаған кезде оның басты файлы
таңдалынады: dBaseкестесі үшін DBF кеңейтуі бар файл, Paradox кестесі үшін
– DB кеңейтуі. Кестенің басқа файлдары мен атаулары автоматты түрде
енгізіледі: барлық файлдар бірдей аттарға ие, олар кесте атына сәйкес
болады, сәйкес файлдың құрамын көрсететін әр түрлі кеңейтуіне ие болады.
Мәліметтер базасының әрбір кестесі жолдардан және бағаналардан тұрады
және ақпаратты жүйенің біртипті объектілер туралы мәліметтерді сақтау үшін
арналған. Кесте жолы жазу деп аталады, кесте бағанасы - өріс. Әр өріс кесте
ішінде бірегей атына ие болу керек. Өрістің құрамында рұқсат етілетін
типтердің біреуінің мәліметтер болады, мысалы бүтін, жолдар. Кесте өрісте
мәндерді енгізгенде автоматты түрде мән типінің және өріс типіне
сәйкестігін тексереді. Бұл типтер сәйкес болмаған кезде және мән типін
өзгерту мүмкінсіз болғанда, ерекше жағдай генерленеді.
Кестелерді ұйымдастыру ерекшеліктері белгілі бір деректер қорларды
басқару жүйесі тәуелді болады, ол мәліметер базасын құрастыру және жүргізу
үшін қолданылады. Мысалы, dBase жергілікті кестеде және InterBase сервер
кестесінде автоинкрементті типті өріс (автоматты түрде өсетін мәнмен) жоқ,
ал dBase кестесінде кілтті анықтауға болмайды. Кестенің типін (форматын)
таңдау кезінде осындай ерекшеліктерін ескеру керек, өйткені мәліметер
базасын ұйымдастыруна ғана емес, сонымен қатар бұл мәліметтер базасымен
жұмыс істеу үшін қосымшаны құрастыруына ықпал жасайды. Бірақ кестелердің
барлық айырмашылықтарына қарамастан мәліметер базасын құрастыру және
жүргізудің жалпы ережелері және қосымшалардың жасаулары бар [14].
Ескерту: Кестелер типіне және қосымшаларды жасау жүйесінің типіне
байланысты қолданылатын терминрология да ажыратылады. Мысалы, InterBase-те
кесте өрісі бағана деп аталады.
Кесте негізін оның өрістерінің сипаттамасы құрастырады, әр кесте кем
дегенде бір өрістен тұруы керек. Кесте құрылымының түсінігі құрамына
келесілер жатады:
• өрістер сипаттамасы;
• кілт;
• индекстер;
• өрістер мәндеріне шектеуле;
• кестелер арасындағы сілтемелі тұтастық шектеулері;
• парольдер;
Кейбір кездерде өрістер мәндеріне шектеулер, кестелер арасындағы
сілтемелі тұтастық шектеулері мен ену құқықтары жалпы бір терминмен
шектеулер деп аталады. Құрылымның жеке элементтері кестелер форматына
тәуелді, мысалы dBase кестелері үшін сілтемелі тұтастық шектеулерін
тапсыруға болмайды (өйткені оларда кілттер жоқ). Құрылымның барлық
элементтері физикалық дәрежеде (кестелер дәрежесенде) құрылады, және
мәліметер базасымен операцияларды орындайтын барлық программалар үшін
орындалады, мәліметтер базасын құрастыру және жүргізу шараны қосып (мысалы
DataBase Desktop программасын). Бұл элементтерінің кодын (мысалы, өрістер
мәнедеріне шектеулер не көру өрістері) қосымшада бағдарламалы түрде іске
асыруға да болады, бірақ бұл жағдайда олар тек өз қосымшаның шегінде
істейді [15].
Кестемен жалпы жағдайда келесі операциялар жасалынады:
• құру (құрылымның түсінігі);
• құрылымның өзгерісі (рестуктуризация);
• атын өзгерту;
• өшіру;
Кестені құру кезінде кестенің аты мен құрылымы тапсырылады. Дискіде
сақтау кезінде кестеге қажетті барлық файлдар құрылады. Олардың аттары
кестенің атымен сәйкес болады. Кестенің құрылымын өзгерту кезінде онда
өрістердің аттары мен мінездемелері, кілт пен индекстердің аты мен құрамы,
шектеулер өзгеруі мүмкін. Бірақ кестенің және оның файлдардың аты
бұрынғыдай болып қалады. Атын өзгерту кезінде кесте жаңа ат алады, нәтижеде
оның барлық файлдары жаңа ат алады. Ол үшін сәйкес программалар (утилиттер)
қолданылады, олар мәліметер базасы кестелерімен жұмыс істеу үшін арналады,
мысалы DataBase Desktop немесе Date Pump.
Ескерту: Кестені оның барлық файлдары аттарын жай өзгерту арқылы атын
өзгертуге болмайды, мысалы Windows проводнигі көмегімен. Кестені дискіден
өшіргенде оның барлық файлдары өшіріледі. Атын өзгертуден айырмашылығы
кестенің өшіруін әр түрлі программалар көмегімен жасауға болады.
Кілттер мен индекстер. Кілт кестедегі әр жазуда мәндес анықтайтын
мәліметтер бар өрістер комбинация түрінде белгіленеді. Жай кілт бір өрістен
тұрады, ал құрмалас (күрделі) – бірнеше өрістен. Кілт құрылған өрістер
кілтті деп аталады. Кестеде тек бір кілт анықталуы мүмкін. Кілт келесілерді
жеткізіп тұрады:
• Кесте жазуларының мәндес идентификациясын;
• Мәліметер базасына тілектердің орындалуын жеделтуді;
• Мәліметер базасының жеке кестелер арасында байланысты орнатуды;
• Сілтемелі тұтастық шектеулерін қолдануды;
Кілтті сонымен қатар бастапқы кілт немесе бастапқы (басты) индекс деп
атайды. Кілт туралы ақпарат жеке файлда не кестенің мәліметтерімен бірге
сақталуы мүмкін. Мысалы, Paradox мәліметер базасыда бұл мақсат үшін жеке
файл (кілтті файл немесе басты индекстің файлы) РХ кеңейтуімен қолданылады.
Access мәліметер базасыда барлық ақпарат MDB кеңейтуі бар жалпы бір файлда
орналасады. Кілттердің әр мәні үшін кестедегі сәйкес жазудың (оның басты
файлында) орналасуын көрсететін бірегей сілтеме болады. Сондықтан жазуды
іздестіру кезінде барлық кестенің тізбектес қарап шығу емес кілттің ретті
мәндері негізінде жазуға тура ену орындалады. Жасаушы мен пайдаланушы
бұндай технологияны қолдану үшін төлейтін баға кілт мәндерін сақтау
қажеттілігі салдарынан мәліметер базасының өлшемін кестенің жазуларының
санына ғана емес, сонымен қатар кілтті құрастыратын өрістерге де тәуелді
болады. Кілтті файлда кестенің сәйкес жазуларына сілтемеден басқа, кілтті
өрістердің өздерінің мәндері сақталынады. Сондықтан ұзын жолды өрістердің
кілтінің құрамына кіру кезінде кілтті файлының өлшемі кестенің
мәліметтерінен файлдың өлшемімен өлшемдес болып қалуы мүмкін. Әр түрлі
форматты кестелерде өз кілттердің орнатуы ерекшеліктері бар. Сонымен қатар
жалпы ережелер бар:
• Кілт бірегей болуы керек. Құрмалас кілтте жеке өрістердің мәндері
қайталануы мүмкін.
• Кілт жеткілікті және артық емес болуы керек, яғни кілттің бірегейлігін
бұзбай өрістерді өшіруге болатын өрістерді ұстауға болмайды.
• Кілт құрамында кейбір типті өрістер кіре алмайды, мысалы графикалық
өріс немесе түсіндірме өрісі.
Кілтті өрістерді таңдау әрқашан жай және анық мәселе болып табылмайды,
әсіресе өрістердің үлкен саны бар кестелер үшін. Кілтті ретінде мекеме
қызметкерлері кестесінде адамдар фамилиялары бар немесе қойма мәліметтер
кестесінде тауарлар аттары бар өрістерді таңдауға қажетті емес. Бұл
жағдайда екі немесе одан да көп фамилиясы бірдейлердің бар болу мүмкіндігі
жоғары, түс бойынша айыратын аттары бірдей тауарлардың бар болу мүмкіндігі
жоғары. Берілген кестелер үшін қызметкерлердің код өрісін және тауардың
артикулы өрісін қолдауға болады. Бұнда берілген мәндер бірегей болып
табылады деп болжанады [16].
Кілт жасаудың қолайлы варианты болып, ол үшін мәндердің бірегейлігіне
тіректі автоматты түрде қамтамасыз ететін, сәйкес типті өрісті қолдану
табылады. Parаdox кестелері үшін бұндай автоинкрементті типті өріс болып
табылады, оның қасиеті кішкентай өлшем (4 байт) болып табылады. Бұл dBase
пен InterBase кестелерде осындай типті өріс жоқ, бағдарламаушы өздігінен
кілттің мәндерінің бірегейлігін жеткізіп тұруы керек, мысалы арнайы
генераторларды қолдап.
Мәліметер базасын құрғанда және жүргізгенде дұрыс әдістеме болып
кілттің әр кестесінде тапсырыс есептелінеді, егер біріншіден ол керек емес
болса да. Көрсетілетін кестелер мысалдарында кілт құрылып, ол үшін Code
немесе Number атты арнайы автоинкрементті өріс енгізіледі [17].
Индекс, кілт сияқты, кесте өрістері бойынша құрылады, бірақ ол оны
құрайтын өрістердің мәндерінің қайталануын жібере алады – бұл оның кілттен
негізгі айырмашылығы болып табылады. Индекс құрылған өрістер индексті деп
аталады, жай индекс бір өрістен тұрады, құрмалас (күрделі) – бірнеше
өрістен.
Индекс құрылған кезде аталынады. Кілт жағдайында мәліметтер базассын
басқару жүйесіне байланысты индекстер жеке файлдарда немесе мәліметтермен
бірге сақталына алады. Индекстің құрылуы кестенің индексациялануы деп те
аталады.
Индекстің қолданылуы келесімен қамтамасыз етеді:
• Мәліметтергі ену жылдамдығының ұлғаюымен;
• Жазулардың сортталуымен;
• Мәліметер базасы жеке кестелер арасындағы байланысты орнатумен;
• Сілтемелі тұтастық шектеулерін қолданумен;
Соңғы екі жағдайда индекс екінші кестенің кілтімен бірге қолданылады.
Индекс кестенің жазуларына үндеу алдында оның тақырыбын көру
орындалатын кестенің бірегей тақырыбы болып табылады. Бұл жағдайда
индекстің қолдануы кестедегі мәліметтеріне ену жылдамдықтарын ұлғайтады. Ол
тізбектес емес, индексті тізбектес әдіспен орындалады.
Корытынды: дипломдық жобаның бірінші бөлімінде автоматтандырылыған
жұмыс орны және оның классификациясы, ақпараттық жүйелер технологиясы және
автоматтандырылған ақпараттық технологиялар қарастырылды.
2 DELPHI ПРОГРАММАЛАУ ОРТАСЫ
2.1 Delphi ортасымен танысу
Borland корпорациясы қысқа мерзім аралығында 7 негізгі нұсқаларды және
бірнеше Delphi модификацияларын шығарды. Дипломдық жұмысымның екінші
бөлімінде, біз, Delphi нұсқаларының негізгі белгілерін қарастырамыз,
себебі, менің дипломдық жұмысымның жобасы негізінен 7-ші нұсқаға
негізделген [2].
Delphi ортасы – бұл программисттің жоғары – тиімді жұмысын қамтамасыз
ететін күрделі механизм.
Виртуалды түрде ол бір уақытта экранда бірнеше терезелердің ашылуымен
жүзеге асырылады. Терезелер бір – бірін толық немесе белгілі бір бөлігін
ғана жауып экран бойынша орын ауыстыра алады, бұл жағдай, әдетте, мәтіндік
Word процессоры мен кестелік Excel процессоры ортасының қаттылығына
үйреніп қалған пайдаланушыда ыңғайсыздық сезімін тудыртады [6].
Delphi – мен жұмыс істеу дәрежесін қабылдағаннан кейін мұндай сезім
жойылады, және сіз жасап жатқан программаңыздың функционалды қасиеттерін
өзгерту үшін қажет терезелерді тез іздестіруге үйренесіз. Әр бір терезе
өзінде біршама иеленеді, яғни, нақты бір мәселелерді шешу үшін арналған.
Delphi –ді жүргізіңіз – сіз 2 – суреттегі сияқты бейнені көресіз. Онда
Delphi – дің негізгі алты терезесі бейнеленген: негізгі терезе – 1,
объектілердің тармақталу терезесі (Object Tree View) – 2, объектілердің
инспекторы терезесі – 3, браузер терезесі – 4, форма терезесі – 5 және
программа кодының терезесі – 6.
Терезелерді суреттегідей орналастыру үшін, олардың көлемі мен орналасу
орындарын қолмен өзгертуге тура келеді, себебі, әдетте программа кодының
терезесі форма кодының терезесімен толық жабылып тұрады. Алайда, өзіңіздің
ДК экранында көріп тұрған бейне мен суреттегі бейненің дәлме – дәл
максималды түрде ұқсас болуы қажет емес: терезелердің орналасуы мен көлемі
оның атқаратын қызметтеріне ешқандай әсер тигізбейді; егер де сіздің
назарыңызға кодтың терезесі түспей тұрса және сіз оны көргіңіз келсе, онда
жай ғана F12 батырмасын басыңыз. Ал егер F12 батырмасын тағы бассаңыз форма
терезесі активтеледі және т.с.с. – бұл батырма екілік ауыстырғыш ретінде
жұмыс істейді, ол алмакезек біресе форма терезесін, біресе программа
кодының терезесін көрсетеді.
Delphi – ді алғаш рет жүргізген уақытта барлық терезелердің үстінен 3
–суретте бейнеленген терезе пайда болады [20].
Сурет 2. - Delphi – дің өте маңызды терезелері: 1 – бас терезе; 2 –
объектілердің тармақталу терезесі; 3 – объектілердің инспектор терезесі; 4
– браузер терезесі; 5 – форма терезесі; 6 – программа кодының терезесі
[автормен ұсынылған]
Бас терезе
Бас терезе құрылып жатқанда программаның жобасын басқарудың негізгі
қызметтерін жүзеге асырады. Бұл терезе әр уақытта экранда болады және
әрқашан оның жоғарғы бөлігінде орналасады.
Бас терезеде Delphi – дің бас меню пиктографиялық бұйрықтық батырмалар
жиыны мен компоненттер палитрасы орналасады. Бас менюдің құрамында, жобаны
басқару үшін арналған барлық қажет жабдықтар бар.
Delphi – мен бастапқы танысу барысында, бос менюге сұлынбай – ақ,
пиктографиялық батырмалармен ғана пайдалануға болады.
Бас терезенің барлық элементтері арнайы панельдерде орналастырылған,
оның сол жағында басқару батырмасы орналастырылған, тышқанды пайдалана
отырып осы батырманың көмегімен элементтер орналасқан панелді қалаған
орынға орналастыруға болады. Бас менюден басқа кез – келген панелді
терезеден алып тастауға болады. Ол үшін панелді тышқанның көмегімен
батырмасынан ұстап бас терезенің аумағынан керек орынға сүйретіп әкелу
қажет. Мысал үшін 4 – суретте стандартты емес орналасқан панелдер мен
олардағы бейнеленіп тұрған батырмалар жиыны бар бас мен бейнеленген [22].
Cурет 3. - Элементтері стандартты емес орналасқан бас меню [автормен
ұсынылған]
Терезелерді икемдеу
Бесінші нұсқадан бастап бас терезе, жоғарыда орналасқан кестедегі
Desktops тобында бейнеленген, үш жаңа интерфейстік элементтермен
байытылған. Осы жабдықтардың көмегімен программист Delphi басқа
терезелерінің орналасуының бірнеше нұсқаларын дайындап қоя алады және
оларды икемдеу файлында сақтай алады [27].
Әдетте, терезелердің 2 немесе 3 конфигурациялары таңдалады: форманы
өңдеу режимі үшін, кодтау үшін және тексеріп жөндеу үшін. Форманы өңдеу
барысында экранда форманың өзі, объектілер ағашы және объектілер Инспекторы
көрініп тұру қажет. Осы терезелердің сәйкесінше көлемі мен орналасу орнын
икемдеп, оны мысалы, Design Desk атауымен сақтап қоюға болады. Кодтау
режимі үшін, әдетте, экранға максималды ашылған Code Explorer браузері бар
код терезесі және оған тіркеліп тұратын объекттер ағашының терезесі ғана
қажет. Мұндай конфигурацияны CodeDesk атауымен сақтап қоюға болады. Енді
кез келген режимға ауысу үшін, тізімді ашып оның ішінен қажет режимді
таңдау жеткілікті.
Компоненттер палитрасы
Компоненттер палитрасы – бұл Delphi – дің бас байлығы. Ол бас
терезенің оң жақ бөлігінде орналасқан және қажет компонентті тез
іздестіруді қамтамсыз ететін закладкаларды иеленеді. Компонент ретінде,
форма терезесінде программистпен орналастырылатын және белгілі бір
қасиеттерді иеленетін функционалды элемент қарастырылады. Компоненттердің
көмегімен программаның каркассы жасалады, әдетте – оның экранда көрінетін
сыртқы бейнелер: терезелер, батырмалар, таңдау тізімі және т.б [33].
Батырмалар панелі сияқты, компоненттер палитрасын да икемдеуге болады.
Ол үшін арнайы редактор қолданылады, оның терезесі, экранда тышқанның оң
жақ батырмасымен компоненттер палитрасының кез келген пиктограммасына
шерткеннен кейін және Properties опциясын таңдағаннан кейін пайда болады
(сурет 4).
Қандай да бір компоненттерін жою қажет емес, ал жаңаларды біз әлі құра
алмаймыз. Сондықтан палитра редакторымен тәжірибелер жасау қажет емес.
Компонентер палитрасының стандартты беттер жиынында Samples беті бар, ол
өте жиі пайдаланылатын компоненттерді иеленеді. Алайда, бұл бет
компоненттер палитрасында соңына қарай орналасқан, сондықтан оны аз
пайдаланылатын беттен алмастыру қажет, мысалы, АDО бетімен. Палитра
редакторының Pages терезесінде Samples жолын жоғарыға қарай сүйретіп оны
ADO жолының үстіне қою қажет. Осындай алмастырудан кейін Samples
закладкасы кез келген уақытта қатынаста болады.
Cурет 4. - Компоненттер палитрасының редактор терезесі [автормен ұсынылған]
Форма терезесі
Форма терезесі болашақ программаның Windows – терезе жобасы болып
табылады. Басында бұл терезе бос. Нақты айтқанда, ол Windows үшін
стандартты интерфейстік элементтерді иеленеді – жүйелі менюді,
минимизацияны, максимизацияны және терезені жабуды шақыртатын батырмалар,
тақырып жолы мен сызбалы қоршау. Терезенің толық жұмыс облысы, формада
орналастырылған компоненттерді ретке келтіру үшін, координатты сетканың
нүктелерімен толықтырылған [18].
Программист, Lego конструкторының бөлшектерін жинау жұмысын еске
түсіретін, қызметпен айналысады: ол компоненттер палитрасынан бөлшектері
бар қораптан сияқты, қажет компонентті алады және оны форма терезесінің
жиын өрісіне орналастырады, осылайша форманы интерфейстік элементтермен
толтырады. Әдетте, форманы толтыру үрдісі визуалды программалаудың негізгі
түйіншегі болып табылады. Программист кез келген уақытта өзінің құрылып
жатқан программа терезесінің құрамын бақылайды және оған қажет өзгерістерді
енгізе алады [41].
Объекттер Инспекторының терезесі
Формада орналастырылатын кез келген компонент қандай да бір
параметрлер жиынымен сипатталады: орналасуымен, көлемімен, түсімен және
т.б. Осы параметрлердің бір бөлігі, мысалы, компоненттің орналасуы мен
көлемін, программист форма терезесіндегі компонентпен манипуляция жасай
отырып өзгерте алады. Басқа параметрлерді өзгерту үшін объекттер
Инспекторының терезесі ұсынылады. Бұл терезе екі бетті иеленеді –
Properties пен Events. Properties беті компоненттің қажет қасиеттерін
орнықтыру үшін қажет, Events беті компоненттің кейбір жағдайларға
реакциясын анықтауға мүмкіндік береді. Қасиеттердің жиынтығы компоненттің
көрінетін жағын бейнелейді: форманың жұмыс облысының жоғарғы сол жақ
бұрышына қатысты орналасуын, оның өлшемі мен түсін, жазылған мәтіннің
шрифтін және т.б.; жағдайлардың жиынтығы – оның тәртіп жақтарын: компонент
тышқанның шертілуіне немесе батырмалардың басылуына көңіл аударады ма,
экранда пайда болған уақытта немесе терезе өлшемі өзгерген уақытта өзін
қалай ұстайды және т.б.
Объекттер Инспекторы терезесінің әрбір беті қосбағаналы кестеден
тұрады, оның сол жақ бағанасы қасиет немесе жағдайдың атауын қамтиды, ал оң
жағы – қасиеттің нақты мәнін немесе сәйкес келетін жағдайды өңдейтін
программаның атын қамтиды [30].
Кестенің жолдары тышқанның шертілуімен таңдалады және қарапайым немесе
күрделі қасиеттерді бейнелейді. Қарапайымдарға, жалғыз ғана мәнмен –
санмен, символдар жолымен, True (ақиқат) немесе False (жалған) мәнмен және
т.б. анықталатын қасиеттер жатады. Мысалы, Caption қасиеті символдар
жолымен, Height пен Width қасиеттері – сандармен, Enadled қасиеті – True
немесе False қасиетімен ұсынылады. Күрделі қасиеттер мәннің жиынтығымен
анықталады. Мұндай қасиеттердің атауларының сол жағында + белгісі
бейнеленеді, ал осы белгіден тышқанмен шерту күрделі қасиетті құрайтын
тізімнің ашылуына әкеледі. Ашылған тізімді жабу үшін, күрделі қасиеттің -
белгісін шертіп қалу қажет [29].
Кесте жолының оң жақ бағанасын тышқанмен шерту белгіленген қасиет
мәнін белсенді түрге келтіреді, сонымен қатар жолдың оң жақ соңында
немесе батырмаларының бірі пайда болуы мүмкін. батырмасын
шертсе экранда сұхбат терезесі пайда болады, оның көмегімен күрделі
қасиеттің мәні орнатылады. батырмасын шертсе қарапайым қасиеттің
мүмкін болатын тізімі ашылады.
Объектер Инсперкторы терезесінің жоғарғы бөлігінде формаға
орналастырылған барлық компоненттер тізімі орналасқан. Форманың өзі де
компонент болып табылатындықтан, оның аты да осы тізімде бар.
Терезенің үстінен тышқанның оң жақ батырмасымен шертсе терезенің
локалды меню пайда болады, онда терезені икемдеуге мүмкіндік беретін
бірқатар опциялар бар. Егер локалды менюдің Arrange опциясын және содан
кейін by Category таңдасақ, объекттер Инспекторы терезесінің барлық жолдары
дәреже бойынша реттелген қасиеттері ашылатын тізімі ретінде ұсынылады
Сурет 5. - Дәреже бойынша реттелген қасиеттер тізімі. [автормен ұсынылған]
Кез келген категорияларды көрінбейтіндей етіп істеуге болады. Ол үшін
локалды менюдің ішінен View опциясын таңдап алу қажет және содан кейін
қосымша менюдегі категорияның сол жағындағы флажокты алып тастау қажет.
Delphi алдыңғы нұсқаларына қарағанда алтыншы нұсқада, объектілерге
ұсынылатын кұрделі қасиеттер объектілер Инспекторы терезесінде түспен
боялады және Events бетінде бейнеленеді. Мысал үшін 6 – суретте, Form1
формасымен байланысқан объектер Инспекторытерезесінің көмегімен, меню
формасымен байланысқан опциялардың бірі үшін арналған OnClick
обработчигін қалай анықтау керек екендігі бейнеленген [26].
Объектілер Инспекторы терезесінің локалды менюдің Properties
опциясының көмегімен оның функционалдығын болдыртпауға болады, егер сәйкес
келетін сұхбат терезесінің Speed Settings тізімінен Delphi 5 emulation
таңдаса.
Егер терезе көрінбейтін жағдайда болса, ол қайтадан экранда пайда болу
үшін F11 батырмасын басу қажет немесе View Object Inspector опциясын
таңдау қажет.
Сурет 6. - Form1 формасы үшін меню опциясының OnClick обработчигін
орнату. [автормен ұсынылған]
Программа кодының терезесі
Кодтың терезесі программаның мәтінін құру мен түзету үшін арналған.
Бұл мәтін арнайы ережелер бойынша құрылады және программа жұмысының
алгоритмін сипаттайды. Мәтіннің жазылу ережелерінің жиынтығы программалау
тілі деп аталады. Delphi жүйесінде Object Pascal программалау тілі
пайдаланылады. Ол 1970 жылы швейцар ғалымы Н. Виртоммен алғаш рет ұсынылды
және Borland корпорациясының қызметкерлерімен жаңартылған, кең таратылған
Паскаль тілінің кеңейтілген және жаңартылған нұсқасы ретінде ұсынылады.
Визуалды Delphi ортасы өзінің мойнына программалаудың көптеген аспекттерін
алса да, осы ортада жұмыс істейтін кез келген программист үшін Object
Pascal тілін білу міндетті шарт болып табылады [27].
Код терезесі әуел баста, толық мәнді Windows – терезесі ретінде бос
форманың қалыпты функционалдануын қамтамасыз ететін, минималды шығатын
мәтінді қамтиды.
Программист жобамен жұмыс істеу барысында, программаға қажет
функционалдықты ұсыну үшін, оған қажет толықтыруларды енгізеді. Қарапайым
программаны құру барысында программа коды құрылады және өзгертіледі,
төменде кодтың терезесімен жасалатын негізгі әрекеттер сипатталады.
Жаңа жобаны ашқаннан кейін онда бірден мынандай жолдар болады:
----------------------------------- ----------------------------------- ------
------------------------
unit Unit1;
interface
uses
Windows, Messages, SysUtils, Variants, Classes, Graphics, Controls, Forms,
Dialogs;
type
TForm1 = class(TForm)
private
{ Private declarations }
public
{ Public declarations }
end;
var
Form1: TForm1;
implementation
{$R *.dfm}
end.
----------------------------------- ----------------------------------- ------
------------------------
Бұл жолдарды Delphi автоматты түрде жаңа форма үшін кодтың терезесіне
орналастырады. Жоғарыда айтылғандай, кодтың терезесі программа терезесінің
тәртіптік жағын анықтайды, ал форма терезесі – оның сыртқы көріністерін
бейнелейді. Осы екі терезе бір бірімен өте тығыз байланысқан, және Delphi
оның жоғарғы бөлігінде қожалық етеді [19].
Unit Unit1;
пен
implementation
араларына қажет жолдарды орналастырады.
Мәтіннің бұл бөлігін өзгерту қажет емес. Терезенің төменгі бөлігінде
{$R *.dfm}
мен
end.
жолдарының арасында программаның мәтіні орналастырылады.
Код терезесімен бірге, әдетте, Code Explorer браузер терезесі де
активтеледі, ол терезеде кодтың көп жолдары терілген жағдайда қажет
элементтерді іздестіруді жеңілдетеді (7 – сурет).
Сурет 7. - Сол жақта Code Explorer браузері орналасқан код терезесі
[автормен ұсынылған]
Браузер терезесіндегі элементті тышқанмен екі рет шертсе, код
терезесінде мәтіндік бағыттауыш сипатталған сәйкес объектті белгілейді.
Браузер терезесін, оның жоғарғы оң жақ бұрышында орналасқан,
батырмасының көмегімен жауып тастауға болады [11].
Жабық терезені, терезенің үстінен тышқанның оң жақ батырмасымен шертіп
және шыққан менюден View Explorer опциясын таңдау арқылы қалпына келтіруге
болады. Браузер терезесі қосымша панелде орналастырылған және жоғарғы
бөлігінде басқару жолағын иеленеді. Оны тышқанның көмегімен ұстап
экрандағы кез келген бос орынға немесе объекттер Инспекторы терезесіне
тіркеуге болады.
2.2 Деректер қоры түсінігі
Қолданушының көз-қарасы бойынша, деректер қоры – ол ақпаратпен жұмыс
істейтін программа. Осы программаны іске қосқанда, экран бетінде
қолданушыға керекті мағлұматтарды табуға болатын кесте ашылады. Егер жүйе
рұқсат берсе, онда ол деректер қорына өзгертулер енгізуіне болады: жаңа
ақпараты қосу немесе керек емесін алып тастау.
Ал, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 4
1 Автоматтандырылған жұмыс орны 6
1.1 Ақпараттық жүйелер технологиясы 6
1.2 Автоматтандырылған ақпараттық жүйелер және олардың классификациясы
7
1.3 Автоматтандырылған ақпараттық технологиялар 9
2 DELPHI ПРОГРАММАЛАУ ОРТАСЫ 17
2.1 Delphi ортасымен танысу 17
2.2 Деректер қоры түсінігі 24
2.3 Деректер қорының құрылымы 25
3 ОЙЫН САУЫҚ КЕШЕНІНЕ АРНАЛҒАН БАҒДАРЛАМАЛЫҚ ҚАМТАМАСЫЗДАНДЫРУДЫ DELPHI –
ДЕ ПРОГРАММАЛЫҚ ЖАБДЫҚТАУ 27
3.1 Қолданылған компаненттер 27
3.2 Database Desktop деректер қорлары кестесін құру жүйесі 30
3.3 Delphi тілінде программалау 35
4 ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЕСЕП ЖӘНЕ ТІРШІЛІК ҚАУІПСІЗДІГІ ТУРАЛЫ 46
4.1 Жобалаудың экономикалық есебі 46
4.2 Тіршілік әрекетінің қауіпсіздігі 49
ҚОРЫТЫНДЫ 56
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 58
КІРІСПЕ
Дипломдық жобаның тақырыбы: Ойын сауық кешеніне арналған
автоматтандырылған жұмыс орынды жобалау. Осы дипломдық жобасын құру
кезінде жасаушы құралдардың жаңашыл тәсілі Delphi программалау ортасы мен
HTML гипермәтіндік тексті орналастыру тілі қолданылды.
Дипломдық жоба тақырыбының өзектілігі.
Қазіргі заманнында ойын орталықтарының саны өсудің және даму
себебінен бильярд жұмысшыларының жұмыс істеу уақытын тездету осындай жоба
керекті құралы болып саналады. Сондықтан дерек қорлармен жұмыс істей алатын
автоматтандырылған жұмыс орынды құрастыру актуалды мәселе.
Дипломдық жобаның мақсаты: Ойын сауық кешеніне арналған
автоматтандырылған жұмыс орынды жобалау және маркер жұмыс мүмкіншіліктерін
ұлғайту болып табылады.
Бұл мақсаттарға жету үшін келесі зерттеу міндеттері орындалуы тиіс:
Автоматтандырылған жұмыс орынды құрастыру
Delphi программалау ортасын қарастыру
Ойын сауық кешеніне арналған бағдарламалық қамтамасыздандыруды Delphi –
де программалық жабдықтыру
Экономикалық есеп және тіршілік қауіпсіздігі туралы зерттеу
Зерттеу объектісі Классик бильярд клубы.
Зерттеу пәні: ойын-сауық кешеннің мамандарына арналған бағдарламалық
комплекстің практикалық іске асырылуы.
Қазіргі ақпараттық технологияның негізгі ойлары деректер қоры
тұжырымдамасында жинақталған. Аталған тұжырымдама бойынша ақпараттық
технологияның негізгі-деректер қорында ұйымдастырылатын мәліметтер болып
табылады, олар белгілі бір пән аймағында шындықты дәл бейнелейді және
қолданушыны пән аймағына сәйкес актуалды мәліметтермен қамтамасыз етеді.
Электронды ақпараттар қоймасын деректер қоры деп атаймыз, оған қосылу бір
немесе бірнеше компьютерлердің көмегімен іске асырылады. Әдетте деректер
қоры деректерді сақтау және оларға қосылу үшін жасалады, онда кейбір пән
аймағы жайлы, яғни кейбір адамзат қызметі немесе шындық өмір шеңбері
жайынды мәліметтер беріледі.
Бағдарламалауға назар соңғы уақытта үлкен қарқынмен өсуде. Бұл даму
ақпараттық - коммуникациялық технологиялардың күнделікті өмірге енуімен
байланысты. Егер адам компьютермен жұмыс істейтін болса , ерте ме кеш пе
бағдарламалау қажеттілігі туады. Есептеуіш техникалардың қарқынды дамуына
байланысты, қажетті нәтижелі құралдарды бағдарламалық қамтамасыз ету -
хабарланған жүйелі бағдарламалауды әкелді. Ақпараттық қоғамда мәліметтер
базасы ең үлкен қолданыс аясына ие болады . Әрбір мамандық саласында
мәліметті топтауды , сақтауды ұйымдастырады.
Мәселені талдау дәрежесі: жоба тақырыбын зерттеу барысында электрондық
басылымдардағы ғылыми мақалалар қолданылды: [1] Климова Л.М. Delphi 7.
Основы программирования. Решение типовых задач. Самоучитель. Издание
третье.-М.:КУДИЦ-ОБРАЗ, 2006-480 с., [2] Delphi 5: учебный курс, С.
Бобровский, Питер 2002 г., [3] Гофман В.Э., Хомоненко А.Д. Delphi 6-СПб.:
БХВ-Петербург,2002-1152 с., [4] Дарахвелидзе П.Г., Марков Е.П.
Программирование в Delphi 7.-СПб.: БХВ-Петербург, 2003.- 478 с.
Зерттеу тәжірибесі: салыстырмалық, аналитикалық, логикалық, құрылымдық
жүйе, функционалдық жүйе, жалпылау тәжірибесі.
Дипломдық жобаның жаңалығы: ойын сауық кешеніне арналған
автоматтандырылған жұмыс орынды жобалау барысында деректер қорлардың
қолдануы, жобада қалыптандыру функциясының еңгізуі болып табылады.
Дипломдық жобаның тәжәрибелік қоры электрондық оқулықтарды
құрастыруға, қолдануға және мәселерді шешуге келесі адамдар зерттеулер мен
тәжірибе жасады. Оларға жатқызуға болады: HTML и XHTML подробное
руководство. – пер. с англ.- сПб: Символ –Плюс, 2003.-75 с., ил Муссиано У
и Кеннеди Б., Л. Кан, Л. Логан “Мой узел Web”,Microsoft Press-русская
редакция, 1996ж.-156бет., Григорьева Н. В. MS FrontPage 2002 ”Шаг за
шагом”, 2002ж.-123бет., Омельченко Л., Федоров А. MS FrontPage 2002
“Самоучитель”, 2001ж.- 541бет.,Усенков Д. уроки Web-мастера, 2002ж.-
214бет.
Дипломдық жобаның құрлымы: дипломдық жоба кіріспеден, төрт тараудан,
қортындыдан және қолданылған әдебиеттер тізімі мен қосымшадан, 35 суреттен
және 5 кестеден құралған.
Бірінші бөлімде қазіргі кезде қолданылатын процестердің барлығында
дерлік автоматтандырылған жұмыс орны орын алады. автоматтандырылған жұмыс
орын – қажетті құрал-жабдықтармен қамтылған белгілі функцияларды автоматты
түрде орындау үшін қолданушы-маманның немесе басқа мамандардың орны.
Екінші бөлімде Delphi программалау ортасымен, деректер қоры түсінігі
мен құрлымы туралы таныстыру есебі толығымен жүзеге асырылған. Бұл бөлімде
Delphi – дің барлық нұсқалары қарастырылып, олардың арасындағы
айырмашылықтары талдаудан өткізілген.
Үшінші бөлімде ойын сауық кешеніне арналған автоматтандырылған жұмыс
орны Delphi 7 ортасында жобалау үрдісі сипатталған. Жобаны құрастыру
барысында аспаптық бағдарламаның қоданылған компоненттері, деректер
қорларды құру сатылары қарастырылған.
Дипломдық жобаның төртінші бөлімде жоба бойынша экономикалық есеп және
тіршілік қауіпсіздігі қарастырылады. Бағдарламалық қамтамассыз ету дайындау
кезінде шыққан шығынның бағасы сипатталады.
Дипломдық жобадағы зерттеу мәні қорытындыда талқыланған.
1 Автоматтандырылған жұмыс орны
1.1 Ақпараттық жүйелер технологиясы
Қазіргі кезде қандай да болмасын мекемені немесе кәсіпорынды алсаң,
барлығында автоматтандырылған жұмыс орны бар. Автоматтандырылған жұмыс орны
– қажетті құрал-жабдықтармен қамтылған белгілі функцияларды автоматты түрде
орындау үшін қолданушы-маманының немесе басқа мамандардың орны. Әрине, ол
құрал-жабдықтарға: қажетті қосалқы электрондық құрылғылармен толықтырылған
(диск тұлғалы жинақтағыштар, басушы құрылғылар, оптикалық оқитын немесе
штрих код оқитын құрылғылар, графикалық құрылғылар, жергілікті есептеуші
желілер және т.б.) дербес компьютер жатады.
Автоматтандырылған жұмыс орны негізгі тағайындалуы: жұмыс орындарда
децентрализацияланған ақпаратты өңдеу, өзінің мәліметтер базасын қолдану
[12].
Әртүрлі мекемелер немесе кәсіпорындар табысқа жету үшін,
автоматтандырылған жинау процесті, манипуляциялауды және мәліметтерді
өңдеуді іске асыруды қамтамасыз ететін, дамыған ақпараттық жүйені қолдану
керек.
Қажетті ақпаратты табу үшін, мамандар көбінесе үлкен мәліметтер
базасымен жұмыс істейді. Осындай жұмыстарды жеңілдету үшін мәліметтер
базасының басқару жүйелері құрылған. Мәліметтер базасының басқару жүйелері
арқылы үлкен көлемді ақпаратты сақтауға, тез арада керекті мәліметтерді
табуға, сұраныс жасауға, таңдауға және сұрыптауға болады.
Программаның негізгі міндеті болып табылады:
Күзет фирмасының тіркеуші бөліміне мәліметтер базасын құру;
Осы мәліметтер базасының басқару жүйесін құру;
Осы мәліметтер базасының негізінде сұраныс жүйесін құру.
Сонымен, жасалынған программа тез арада мәліметтерді енгізуге,
редакциялауға, өшіруге, жаңартуға, сонымен бірге керекті хабарды іздеуге,
таңдауға және баспаға шығаруға мүмкіндік береді [23].
Ғылыми-техникалық әдебиетте жүйе, басқару жүйесі, басқарудың
автоматтандырылған жүйесі, автоматтандырылған ақпараттық жүйесі термині
жиі пайдаланылады. Жүйе сөзі грек “systema” сөзінен шыққан, бөліктерден
немесе бір-бірімен байланысқан көптеген элементтерден құрылған және белгілі
тұтастықта, бірлікті құрайтын бірлік мағынаны білдіреді. Жүйе мағынасы
кең облыстарда қолданылады.
Жүйе дегеніміз нақты пайдалы нәтижені алуға бағытталған бөліктер мен
элементтердің өзара және сыртқы ортамен байланысқан жиынтық [6].
Осы анықтаға сәйкес әр экономикалық объектті белгілі мақсатқа жетуді
көздейтін жүйе сияқты қарастыруға болады. Мысал ретінде білім,
энергетикалық, көліктік, экономикалық және басқа жүйелерді атауға болады.
Жүйе үшін келесі негізгі қасиеттер мінезді:
• күрделілік;
• бөліну;
• тұтастық;
• элементтер түрлілігі және олардың табиғи ерекшелігі;
• құрамдылық;
Жүйе күрделілігі ішкі және сыртқы байланыстар мен динамикалық
күрделілігіне, оған кіретін компоненттерінің көпшілігіне, олардың құрамдық
өзара іс-қимылына тәуелді [8].
Жүйенің бөлінуі нақты мақсаттар мен есептерге жауапты, белгілі
белгілер бойынша бөліп көрсетілген элементтер немесе кіші жүйелер қатарынан
тұрады.
Жүйе тұтастығы жүйенің көптеген элементтерінің іс-әрекеті бір мақсатқа
бағынатынын мәндейді.
Жүйенің элементтерінің түрлігі және олардың табиғи ерекшіліктері
олардың функцяоналды ерекшелігі мен автономдылығымен байланысты.
Жүйенің құрамдылығы жүйе ішіндегі элементтер арасындағы орнатылған
байланыстар мен қатынастарының барысын, иерархия деңгейлері бойынша жүйе
элементтерінің таратылуын анықтайды.
Басқару кез-келген әлеуметтік-экономикалық, ұйымдастыру-өндірістік
жүйенің (кәсіпорының, ұйымның, аумақтың) мақсатты бағытталған қызметін
ынталандыратын негізгі қызметі [15].
Басқарудың қызметін іске асыратын жүйе басқару жүйесі деп аталады. Бұл
жүйемен іске асырылатын негізгі қызметтер-болжамдау, жоспарлау, есепке алу,
талдау, бақылау және реттеу.
Экономикалық ақпараттың жүйе дегеніміз-ақпаратты өндіру үшін және
басқару шешімдерін қабылдауға арналған мамандардың, құралдардың,
әдістердің, экономикалық объекттердің тура және кері ақпараттық байланыстың
ішкі және сыртқы ағыстар жиынтығы [10].
1.2 Автоматтандырылған ақпараттық жүйелер және олардың классификациясы
Автоматтандырылған ақпараттық жүйелер – ақпаратты өндіруге және
басқару шешімдерін қабылдауға арналған техникалық, бағдарламалық,
технологиялық құралдар мен мамандардың экономикалық-математикалық әдістер
мен нұсқалардың, ақпараттардың жиынтығы болып табылады.
Автоматтандырылған ақпараттық жүйелері құру экономикалық объекттің
өндіріс тиімділігін арттыруын, басқарудың сапасын қамтамасыз етеді.
Автоматтандырылған ақпараттық жүйелерің максималды тиімділігі
кәсіпорындардың, фирмалардың және салалардың жұмыс жоспарын
оптимализациялау, материалдың және қаржылық ресурстардың айқын маневр
жасау, оперативті шешімдердің жылдам табу кезінде жетеді [1].
Автоматтандырылған ақпараттық жүйелерлер түрлі және келесі белгілер
қатары бойынша классификацяланады. (сурет 1).
Сурет 1. - Автоматтандырылған ақпараттық жүйелердің классифкацясы [автормен
ұсынылған]
Басқару объектінің іс-әрекет жасау саласы үйлер классификациясы анық
болғандықтан келесі белгілерді қарастырайық. Басқару үрдістердің түрлері
бойынша автоматтандырылған ақпараттық жүйелер келесі түрлерге бөлінеді:
Технологиялық үрдістерін басқару Автоматтандырылған ақпараттық
жүйелері – басқару технологиялық құрылғылармен, станоктармен, автоматтық
сызықтырмен қамсыздандыратын адамдық-машиналық жүйелер [1].
Ұйымдық-технологиялық үрдістерін басқару автоматтандырылған ақпараттық
жүйелері – технологиялық үрдістерін басқару автоматтандырылған ақпараттық
жүйелер және кәсіпорынды басқару автоматтандырылған ақпараттық жүйелерін
үлестіретін көп деңгейлік жүйелер болып табылады [34].
Ұйымдық басқару автоматтандырылған ақпараттық жүйелерін объектері –
экономиканы бүкіл деңгейлерде іске асыратын әлеуметтік-экономикалық
қызметтік, өндірістік-шаруашылық үрдістер, атап айтқанда:
Банкттік автоматтандырылған ақпараттық жүйелер: қорлық нарығының
автоматтандырылған ақпараттық жүйелер
Қаржылық автоматтандырылған ақпараттық жүйелер:
● сақтандыру автоматтандырылған ақпараттық жүйелер
● салықтық автоматтандырылған ақпараттық жүйелер
● кедендік қызметінің автоматтандырылған ақпараттық жүйелер
● статстикалық автоматтандырылған ақпараттық жүйелер
Өнеркәсіптік кәсіпорындар мен ұйымдардың (мәнділігі мен таратылғаны
бойынша онда бухгалтерлік автоматтандырылған ақпараттық жүйелері ерекше
орын алады) автоматтандырылған ақпараттық жүйелер.
Ғылыми зерттеу автоматтандырылған ақпараттық жүйелері салааралық
есептеулер мен ғылыми тәжірибелердің тиімділігін және жоғары сапасын
қамсыздандырады. Бұл жүйелердің әдістемелік базасы экономикалық-
математикалық әдістер болып табылады, техникалық базасы – нұсқалаудың
тәжірибелік жұмыстарын жүргізу үшін ең түрлі есептеу техника мен
технологялық құралдары. Ұйымдық-технологиялық жүйелер сияқты ғылыми зерттеу
жүйелері өз контурына жұмыстарды автоматты түрде жобалау жүйелерін қосуы
мүмкін [22].
1.3 Автоматтандырылған ақпараттық технологиялар
Көптеген процесстерді басқаруда ақпараттық жүйелерінің құрылуы мен
қызмет етуі автоматтандырылған ақпараттық жүйелерін басты құрылым бөлігінің
– ақпараттық технологияның дамуымен тығыз байланысты.
Автоматтандырылған ақпараттық технология – басқару есептерін шешу
мақсатымен жүйелік құрылған жетілген бағдаламалық қамсыздандыру есептеу
техника мен байланыстың құралдарын, клиенттерге ақпаратты ұсыну тәсілдерін
пайдаланатын тәсілдерінің негізінде ақпараттың өндірілуі мен қорғалану,
іздеу, жүргізу, тіркеу, жинақтау, жиындау операцяларын іске асыратын
құралдар мен әдістердің жиынтығы [12].
Бұлардың негізінде ақпаратты жинақтау, сақтау және өндіру мақсатымен
қатар шешімдерді қабылдайтын бастықтың немесе машинаның жұмыс орнына
терминалдық құралдардың неғұрлым максималды жақындату мақсаты көзделді. Бұл
автоматтандырылған ақпараттық технологияның көпжылдық дамудың жетістігі.
Нарықтық қатынастардың дамуы кәсіпкерлік қызмет түрлерінің пайда
болуына және ең алдымен ақпараттың бизнеспен айналысатын, ақпараттық
технологияны өндірумен, олардың жетілдірілуімен, автоматтандырылған
ақпараттық технологияның компоненттерін, атап айтқанда ақпараттың және
есептеу үрдістерін автоматтандыратын бағдаламалық өнімдерді таратумен
айналысатын фирмаларды құруға әкеп соқтырды. Олардың сандар қатарына
есептеу техниканы, байланыс құралдарын, офистік жабдық және ақпараттық,
техникалық және кеңестік қызмет көрсету, оқыту сияқты ерекше қызмет ету
түрлерін жатқызуға болады. Бұның бәрі басқару және өндіріс үрдістерінде
ақпараттық технологиялардың жылдам таратылуына және тиімді пайдалануына,
олардың тіпті бүкіл жерлерде қолдануына және көптеген түрлілігіне ықпал
етті [22].
Мәліметтер базасын ұйымдастыру. Иерархиялық моделде мәліметтер бұтақ
тәрізді құрылымды (иерархиялық) көрсетеді. Мәліметтердің мұндай
ұйымдастырылуы иерархиялық реттелген ақпаратпен жұмыс істегенде қолайлы
бірақ қиын логикалық байланыстағы мәліметтермен жұмыс істегенде иерархиялық
модель қолайсыз болады.
Жүйелік модельде мәліметтер еркін граф түрінде ұйымдастырылады.
Жұйелік моделдің кемшілігі болып- құрылымның қатыстығы және оны орындаудың
аса қиындығы болады [8].
Иерархиялық жүйелік модельдің айтарлықтай кемшілігі-бұл мәліметтер
құрылымы жобалау сатысында жазылады және мәліметтерге қатынау кезінде
өзгерте алмайды.
Обьектілігі- ориентирлі моделде мәліметтер базасының жеке жазбалары
обьектілер түрінде беріледі.
Мәліметтер базасының жазбалары мен оларды өңдеудің функциялары
расында сол сәйкесінше құралдарға обьектілі- ориентирлі праграммалау тіліне
сәйкес механизімдері арқылы байланыс орнатылады. Обьектілі-ориентирлі
модель жүйесін және реляционды модельден тұрады және мәліметтердің
құрылымдары қиын ірі мәліметтер базасын құруға қолданылады.
Реляциондық модель өз алауын ағылшын термині (қатынас) сөзінен шыққан
және 70 жылдары 1ВМ фирмасының қызметкерлерімен ұсынылды.
Релияциондық мәліметтер базасы қатынастармен байланысқан таблицалардың
жиынтығынан тұрады.
Реяциондық модельдің құндылығы болып-оның қарапайымдығы, компьютерде
орындаудың қолайлығы, құрылымның иілгіштігі жатады. Қазіргі таңдағы
мәліметтер үшін релляционды болып табылады.
Ақпараттық жүйе архитекурасы.
Қосымша мен мәліметтер базасының ораласуына қарай.
-жергілікті
-жойылған леб болып бөлінеді.
Жергілікті мәліметтер базасымен операциялары үшін клиент-серверлік
қосымшалар қолданылады [9].
Бұл базадағы мәліметтерді өңдейтін қосымшаны құру, мәліметтер
базасының орналасуына байланысты болады. Delphi – қосымша мәліметтер
базасына қатынауда ( ВDЕ арқылы ( Bоrland Database Engine фирмасының
мәліметтер базасының процессоры жүзеге асырады. ВDЕ мәліметтерге қатынауды
қамтамасыз ететін динамикалық жинақтар мен драйверлердің жиынтығы болып
табылады. ВDЕ мәліметтер базасымен жұмыс істейтін Delphi қосымшасы бар
барылық компьютерлерге орнатылуы тиіс. ВDЕ арқылы қосымша мәліметтер
базасына сұрау салады және керек мәліметтерді алады. Жергілікті мәліметтер
базасы онымен жұмыс істейтін қосымша бар жерде орнатылады. Бұл жағдайда
ақпараттық жүйе жергілікті архиктектурада тұрады деп айтылады.
Мәліметтер базасымен жұмыс бір пайдаланушы режимде жүзеге асырылады.
Керек жағдайда, компьютерге сол мәліметтермен жұмыс істейтін басқа
қосымшаны іске қосуға болады. Мәліметтер базасына бірлескен қатынауды
басқару үшін бақылау мен қорғаудың арнайы құралдары қажет. Бұл құралдар,
мысалы, қосымша , басқа қосымша өзгертіп жатқан жазбаны өзгерткісі келген
жағдайда қажет болады. Әр мәлімметтер базасы мұндай бақылауды өз
тәсілдерімен жүзеге асырылады және қатынауды шектейтін құрамдас құралдардан
тұрады [10].
Жергілікті мәліметтер базасына қатынауды ұйымдастыру үшін мәліметер
базасы процессоры ВДЕ стандарты, Dbase, Paradox, FoxPro мәліметтер
базасының форматында жұмыс істейтін және текстік файлдармен жұмыс істейтін
драйверлерді қолданады. Жүйеде жергілікті мәліметтер базасын қолданғанда
көп пайдаланушылық қатынауды ұйымдастыруға болады. Бұл жағдайда мәліметтер
базасының файлдары және онымен жұмыс істейтін қосымша, жүйе серверінде
орналасады. Әр пайдаланушы өз компьютерінің серверінде орналасқан қосымшаны
іске қосады. Жергілікті мәліметтер базасын қолданудың мұндай жүйелік түрі
Файл-сервер архиктектурасына сәйкес келеді. Файл-сервер архиктектурасы
бар қосымша жүйедегі әр компьютерге жазыла алады. Қосымшаға мәліметтер
базасының орналасу жері белгілі болуы керек.
Жүйедегі әр пайдаланушының компьютеріндегі мәліметтермен жұмыс
істегенде мәліметтер базасының жергілікті көшірмесі қолданылады. Бұл
көшірме серведе орналасқан мәліметтер базасының мәліметтерімен жаңартылады.
файл-сервер архитектурасы әдетте пайдаланушылары аз жүйелерде
қолданылады, бұған мысалы Parаdox немесе dbase дербес мәліметтер базассын
басқару жүйесіне сәйкес келеді. Бұл архитектураның құндылығы-бұл жүзеге
асырудың оңайлығы. Бұл қосымша бір пайдаланушы есебінде құрылады және, өзі
орналасқан жұйенің компьютеріне байланысты болмайды. Файл-сервер
архитектурасының кемсіздіктері де бар.
Пайдаланушы өзінің мәліметтер базасының жергілікті көшірмесімен жұмыс
істейді, кез келген таблицаға сұрау салу кезінде ондағы мәліметтер
жаңарады. Серверден бүкіл таблицаның жаңа көшірмесі жіберіледі. Егер
пайдаланушыға таблицаның кейбір жазбалары қажет болса, жүйе арқылы
серверден бүкіл таблица жіберіледі. Бұл жүйеге артық жұмыс көлемінің өсуіне
әкеледі және ақпараттың жүйе жұмысының теңсіздігін кемітеді.
- Әр компьютерде мәліметтер базасының өз көшірмесі бар болуына
байланысты, біраз уақыт бойы басқа пайдаланушыға бұл өзгертулер
белгісіз болады. Сондықтан да мәліметтер базасының үздіксіз
жаңартылуын қажет етеді.
- Мәліметтер базасын басқару әр түрлі компьютерлер арқылы жүзеге
асырылады. Сондықтан қатынаудың баұылауын ұйымдастыру, құпиялықты
сақтау және мәліметтер базасының тұтастылығын қолдау сияқтыларды
айтарлықтай дәрежеде қиындалады [11].
Жойылған мәліметер базасы жүйенің компьютер серверінде орналасады, ал
қосымш пайдаланушының компьютерінд орнласады. Мұнда біз клиент-сервер
архитектурасымен жұмыс істейміз. Ақпараттық жүйе екіге бөлінеді: серверлер
және мәліметтер базасының клиенттері. Компьютер- сервердің клиенттен бөлек
орналасуына байланысты оны сонымен бірге жойылған сервер деп те атайды.
Клиент - бұл пайдаланушының қосымшасы. Мәліметтерді алу үшін клиент өз
сұрауын жойылған серверге жібереді. Сұрау SQL тілінде жсалады. Сұрауды
алғаннан кейін жойылған сервер оны SQL серверге (мәліметер базасы
серверіне) жойылған мәліметер базасы басқаратын, сұраудың орындалуын
қамтамасыз ететін және нәтижелерді беретін арнайы программа жібереді.
Клиент-сервер архитектурасында клиент мәліметтерді алу үшін сұрау
жібереді, және тек керек мәліметтерді алады. Сұрау жойылған серверде
орындалады. Мұндай архитектураның құндылықтары мынадай:
– Жүйеде жұмыс көлемінің азаюы
– Барлық клиенттердәі сұрауларын өңдеу, серверде орналасқан бір
программамен орындалады, бұл ақпараттық қауіптілігін жоғарлтады.
Сервер мәліметер базасын қолданудың ережелерін барлық пайдланушыға
орнатады және бір жазбаның түрлі пайданушыларымен бір уақытта
өзгертуге кедергі жасайды.
Клиент-сервер архитектурасын қолдану үшін ORACLE, Vicrosoft Server
мәліметтер базассын басқару жүйесі қолданылады. Мұндай мәліметтер базассын
басқару жүйесі өнеркәсіптік деп те аталады, себебі олар пайдаланушыларына
көп ұйымдр мен кәсіпорындар ақпараттық жүйесін құруға қолайлы.
Өнеркәсіптік мәліметтер базассын басқару жүйесі өте күрделі жүйелерге
жатады және құатты есептеуіш техникасын қажет етеді. Бұл қызметті арнайы
мамандар тобы орындайды. Мұндай мамандар мәліметтер базасының жүйелік
администраторы деп аталады. Оның міндеттері.
– Мәліметер базасын қорғау
– Мәліметер базасың бүтіндігін қолдау
– Пайдаланушыларды оқыту және дайындау
– Басқа мәліметер базасынан мәліметтерді алу
– Мәліметтерді тестілеу
– Резервті көшірме алу және қалпына келтіру
– Ақпараттық жүйеге өзгерулер енгізу.
Delphi- қосымшалардың өнеркәсіптік қатнауын SQL-Links
драйверлері арқылы жүзеге асырады. Айта кететіні Delphi-де InterBase
деректер қорларды басқару жүйесі қолданғанда SQL Links драйверінің жасалуы
тиіс [12].
Аталған архитектура екі сатылы –қосымша клиент және мәліметер
базасы сервері. Клиенттік қосымшаны сонымен бірге күшті не қалың клиент
деп те атайды. Бұл архитектураның дамуы 3 сатылы варианттың пайда болуына
әкеледі. “клиент сервер”-қосымша клиенті, қосымшалар сервері және мәліметер
базасы сервері.
Үш сатылы “клиент-сервер”. Не жіңішке клиент архитектурасы. Клиенттік
қосымша әлсіз немесе “жіңішке” клиент деп те аталды. Қосымшалар серверінде
барлық клиенттік қосымшаларға ортақ құралдар мен кодты орналастыруға
ыңғайлы.
Реляциондық мәліметтер базасы. Реляционды мәліметтер базасы өзара
байланысты кестелерден тұрады. Әр кесте бір типтегі объектілер туралы
ақпараттан тұрады, бірнеше кестелер жиыны біртұтас мәліметер базасын
құрайды.
Мәліметтер базасы кестелері. мәліметер базасын құрайтын кестелер қатты
дискідегі каталогта (папкада) орналасады. Кестелер файлдарда сақталынады
және электронды кестелерге (мысалы, Microsoft Excel процессоры ) немесе
жеке құжаттарға ұқсайды. Оларды көшіруге және орын ауыстыруға жай жолмен,
мысалы Windows проводнигі көмегімен болады. Бірақ құжаттарға қарағанда
мәліметер базасы кестелеріне енудің көппайдаланушылық режимі қолдайды, яғни
бірнеше қосымшалар біруақытта қолдайды [13].
Бір кесте үшін бірнеше файлдар жасалынады, олар мәліметтерден,
индекстерден, кілттерден және т.б. тұрады. Олардың ішінен ең бастысы
мәліметтері бар файл болып табылады, бұл файл аты кестенің құрастыру
кезіндегі қойылған аты болып табылады. Кестенің және оның басты файлының
мәні синонимдер болып есептелінеді. Кестені таңдаған кезде оның басты файлы
таңдалынады: dBaseкестесі үшін DBF кеңейтуі бар файл, Paradox кестесі үшін
– DB кеңейтуі. Кестенің басқа файлдары мен атаулары автоматты түрде
енгізіледі: барлық файлдар бірдей аттарға ие, олар кесте атына сәйкес
болады, сәйкес файлдың құрамын көрсететін әр түрлі кеңейтуіне ие болады.
Мәліметтер базасының әрбір кестесі жолдардан және бағаналардан тұрады
және ақпаратты жүйенің біртипті объектілер туралы мәліметтерді сақтау үшін
арналған. Кесте жолы жазу деп аталады, кесте бағанасы - өріс. Әр өріс кесте
ішінде бірегей атына ие болу керек. Өрістің құрамында рұқсат етілетін
типтердің біреуінің мәліметтер болады, мысалы бүтін, жолдар. Кесте өрісте
мәндерді енгізгенде автоматты түрде мән типінің және өріс типіне
сәйкестігін тексереді. Бұл типтер сәйкес болмаған кезде және мән типін
өзгерту мүмкінсіз болғанда, ерекше жағдай генерленеді.
Кестелерді ұйымдастыру ерекшеліктері белгілі бір деректер қорларды
басқару жүйесі тәуелді болады, ол мәліметер базасын құрастыру және жүргізу
үшін қолданылады. Мысалы, dBase жергілікті кестеде және InterBase сервер
кестесінде автоинкрементті типті өріс (автоматты түрде өсетін мәнмен) жоқ,
ал dBase кестесінде кілтті анықтауға болмайды. Кестенің типін (форматын)
таңдау кезінде осындай ерекшеліктерін ескеру керек, өйткені мәліметер
базасын ұйымдастыруна ғана емес, сонымен қатар бұл мәліметтер базасымен
жұмыс істеу үшін қосымшаны құрастыруына ықпал жасайды. Бірақ кестелердің
барлық айырмашылықтарына қарамастан мәліметер базасын құрастыру және
жүргізудің жалпы ережелері және қосымшалардың жасаулары бар [14].
Ескерту: Кестелер типіне және қосымшаларды жасау жүйесінің типіне
байланысты қолданылатын терминрология да ажыратылады. Мысалы, InterBase-те
кесте өрісі бағана деп аталады.
Кесте негізін оның өрістерінің сипаттамасы құрастырады, әр кесте кем
дегенде бір өрістен тұруы керек. Кесте құрылымының түсінігі құрамына
келесілер жатады:
• өрістер сипаттамасы;
• кілт;
• индекстер;
• өрістер мәндеріне шектеуле;
• кестелер арасындағы сілтемелі тұтастық шектеулері;
• парольдер;
Кейбір кездерде өрістер мәндеріне шектеулер, кестелер арасындағы
сілтемелі тұтастық шектеулері мен ену құқықтары жалпы бір терминмен
шектеулер деп аталады. Құрылымның жеке элементтері кестелер форматына
тәуелді, мысалы dBase кестелері үшін сілтемелі тұтастық шектеулерін
тапсыруға болмайды (өйткені оларда кілттер жоқ). Құрылымның барлық
элементтері физикалық дәрежеде (кестелер дәрежесенде) құрылады, және
мәліметер базасымен операцияларды орындайтын барлық программалар үшін
орындалады, мәліметтер базасын құрастыру және жүргізу шараны қосып (мысалы
DataBase Desktop программасын). Бұл элементтерінің кодын (мысалы, өрістер
мәнедеріне шектеулер не көру өрістері) қосымшада бағдарламалы түрде іске
асыруға да болады, бірақ бұл жағдайда олар тек өз қосымшаның шегінде
істейді [15].
Кестемен жалпы жағдайда келесі операциялар жасалынады:
• құру (құрылымның түсінігі);
• құрылымның өзгерісі (рестуктуризация);
• атын өзгерту;
• өшіру;
Кестені құру кезінде кестенің аты мен құрылымы тапсырылады. Дискіде
сақтау кезінде кестеге қажетті барлық файлдар құрылады. Олардың аттары
кестенің атымен сәйкес болады. Кестенің құрылымын өзгерту кезінде онда
өрістердің аттары мен мінездемелері, кілт пен индекстердің аты мен құрамы,
шектеулер өзгеруі мүмкін. Бірақ кестенің және оның файлдардың аты
бұрынғыдай болып қалады. Атын өзгерту кезінде кесте жаңа ат алады, нәтижеде
оның барлық файлдары жаңа ат алады. Ол үшін сәйкес программалар (утилиттер)
қолданылады, олар мәліметер базасы кестелерімен жұмыс істеу үшін арналады,
мысалы DataBase Desktop немесе Date Pump.
Ескерту: Кестені оның барлық файлдары аттарын жай өзгерту арқылы атын
өзгертуге болмайды, мысалы Windows проводнигі көмегімен. Кестені дискіден
өшіргенде оның барлық файлдары өшіріледі. Атын өзгертуден айырмашылығы
кестенің өшіруін әр түрлі программалар көмегімен жасауға болады.
Кілттер мен индекстер. Кілт кестедегі әр жазуда мәндес анықтайтын
мәліметтер бар өрістер комбинация түрінде белгіленеді. Жай кілт бір өрістен
тұрады, ал құрмалас (күрделі) – бірнеше өрістен. Кілт құрылған өрістер
кілтті деп аталады. Кестеде тек бір кілт анықталуы мүмкін. Кілт келесілерді
жеткізіп тұрады:
• Кесте жазуларының мәндес идентификациясын;
• Мәліметер базасына тілектердің орындалуын жеделтуді;
• Мәліметер базасының жеке кестелер арасында байланысты орнатуды;
• Сілтемелі тұтастық шектеулерін қолдануды;
Кілтті сонымен қатар бастапқы кілт немесе бастапқы (басты) индекс деп
атайды. Кілт туралы ақпарат жеке файлда не кестенің мәліметтерімен бірге
сақталуы мүмкін. Мысалы, Paradox мәліметер базасыда бұл мақсат үшін жеке
файл (кілтті файл немесе басты индекстің файлы) РХ кеңейтуімен қолданылады.
Access мәліметер базасыда барлық ақпарат MDB кеңейтуі бар жалпы бір файлда
орналасады. Кілттердің әр мәні үшін кестедегі сәйкес жазудың (оның басты
файлында) орналасуын көрсететін бірегей сілтеме болады. Сондықтан жазуды
іздестіру кезінде барлық кестенің тізбектес қарап шығу емес кілттің ретті
мәндері негізінде жазуға тура ену орындалады. Жасаушы мен пайдаланушы
бұндай технологияны қолдану үшін төлейтін баға кілт мәндерін сақтау
қажеттілігі салдарынан мәліметер базасының өлшемін кестенің жазуларының
санына ғана емес, сонымен қатар кілтті құрастыратын өрістерге де тәуелді
болады. Кілтті файлда кестенің сәйкес жазуларына сілтемеден басқа, кілтті
өрістердің өздерінің мәндері сақталынады. Сондықтан ұзын жолды өрістердің
кілтінің құрамына кіру кезінде кілтті файлының өлшемі кестенің
мәліметтерінен файлдың өлшемімен өлшемдес болып қалуы мүмкін. Әр түрлі
форматты кестелерде өз кілттердің орнатуы ерекшеліктері бар. Сонымен қатар
жалпы ережелер бар:
• Кілт бірегей болуы керек. Құрмалас кілтте жеке өрістердің мәндері
қайталануы мүмкін.
• Кілт жеткілікті және артық емес болуы керек, яғни кілттің бірегейлігін
бұзбай өрістерді өшіруге болатын өрістерді ұстауға болмайды.
• Кілт құрамында кейбір типті өрістер кіре алмайды, мысалы графикалық
өріс немесе түсіндірме өрісі.
Кілтті өрістерді таңдау әрқашан жай және анық мәселе болып табылмайды,
әсіресе өрістердің үлкен саны бар кестелер үшін. Кілтті ретінде мекеме
қызметкерлері кестесінде адамдар фамилиялары бар немесе қойма мәліметтер
кестесінде тауарлар аттары бар өрістерді таңдауға қажетті емес. Бұл
жағдайда екі немесе одан да көп фамилиясы бірдейлердің бар болу мүмкіндігі
жоғары, түс бойынша айыратын аттары бірдей тауарлардың бар болу мүмкіндігі
жоғары. Берілген кестелер үшін қызметкерлердің код өрісін және тауардың
артикулы өрісін қолдауға болады. Бұнда берілген мәндер бірегей болып
табылады деп болжанады [16].
Кілт жасаудың қолайлы варианты болып, ол үшін мәндердің бірегейлігіне
тіректі автоматты түрде қамтамасыз ететін, сәйкес типті өрісті қолдану
табылады. Parаdox кестелері үшін бұндай автоинкрементті типті өріс болып
табылады, оның қасиеті кішкентай өлшем (4 байт) болып табылады. Бұл dBase
пен InterBase кестелерде осындай типті өріс жоқ, бағдарламаушы өздігінен
кілттің мәндерінің бірегейлігін жеткізіп тұруы керек, мысалы арнайы
генераторларды қолдап.
Мәліметер базасын құрғанда және жүргізгенде дұрыс әдістеме болып
кілттің әр кестесінде тапсырыс есептелінеді, егер біріншіден ол керек емес
болса да. Көрсетілетін кестелер мысалдарында кілт құрылып, ол үшін Code
немесе Number атты арнайы автоинкрементті өріс енгізіледі [17].
Индекс, кілт сияқты, кесте өрістері бойынша құрылады, бірақ ол оны
құрайтын өрістердің мәндерінің қайталануын жібере алады – бұл оның кілттен
негізгі айырмашылығы болып табылады. Индекс құрылған өрістер индексті деп
аталады, жай индекс бір өрістен тұрады, құрмалас (күрделі) – бірнеше
өрістен.
Индекс құрылған кезде аталынады. Кілт жағдайында мәліметтер базассын
басқару жүйесіне байланысты индекстер жеке файлдарда немесе мәліметтермен
бірге сақталына алады. Индекстің құрылуы кестенің индексациялануы деп те
аталады.
Индекстің қолданылуы келесімен қамтамасыз етеді:
• Мәліметтергі ену жылдамдығының ұлғаюымен;
• Жазулардың сортталуымен;
• Мәліметер базасы жеке кестелер арасындағы байланысты орнатумен;
• Сілтемелі тұтастық шектеулерін қолданумен;
Соңғы екі жағдайда индекс екінші кестенің кілтімен бірге қолданылады.
Индекс кестенің жазуларына үндеу алдында оның тақырыбын көру
орындалатын кестенің бірегей тақырыбы болып табылады. Бұл жағдайда
индекстің қолдануы кестедегі мәліметтеріне ену жылдамдықтарын ұлғайтады. Ол
тізбектес емес, индексті тізбектес әдіспен орындалады.
Корытынды: дипломдық жобаның бірінші бөлімінде автоматтандырылыған
жұмыс орны және оның классификациясы, ақпараттық жүйелер технологиясы және
автоматтандырылған ақпараттық технологиялар қарастырылды.
2 DELPHI ПРОГРАММАЛАУ ОРТАСЫ
2.1 Delphi ортасымен танысу
Borland корпорациясы қысқа мерзім аралығында 7 негізгі нұсқаларды және
бірнеше Delphi модификацияларын шығарды. Дипломдық жұмысымның екінші
бөлімінде, біз, Delphi нұсқаларының негізгі белгілерін қарастырамыз,
себебі, менің дипломдық жұмысымның жобасы негізінен 7-ші нұсқаға
негізделген [2].
Delphi ортасы – бұл программисттің жоғары – тиімді жұмысын қамтамасыз
ететін күрделі механизм.
Виртуалды түрде ол бір уақытта экранда бірнеше терезелердің ашылуымен
жүзеге асырылады. Терезелер бір – бірін толық немесе белгілі бір бөлігін
ғана жауып экран бойынша орын ауыстыра алады, бұл жағдай, әдетте, мәтіндік
Word процессоры мен кестелік Excel процессоры ортасының қаттылығына
үйреніп қалған пайдаланушыда ыңғайсыздық сезімін тудыртады [6].
Delphi – мен жұмыс істеу дәрежесін қабылдағаннан кейін мұндай сезім
жойылады, және сіз жасап жатқан программаңыздың функционалды қасиеттерін
өзгерту үшін қажет терезелерді тез іздестіруге үйренесіз. Әр бір терезе
өзінде біршама иеленеді, яғни, нақты бір мәселелерді шешу үшін арналған.
Delphi –ді жүргізіңіз – сіз 2 – суреттегі сияқты бейнені көресіз. Онда
Delphi – дің негізгі алты терезесі бейнеленген: негізгі терезе – 1,
объектілердің тармақталу терезесі (Object Tree View) – 2, объектілердің
инспекторы терезесі – 3, браузер терезесі – 4, форма терезесі – 5 және
программа кодының терезесі – 6.
Терезелерді суреттегідей орналастыру үшін, олардың көлемі мен орналасу
орындарын қолмен өзгертуге тура келеді, себебі, әдетте программа кодының
терезесі форма кодының терезесімен толық жабылып тұрады. Алайда, өзіңіздің
ДК экранында көріп тұрған бейне мен суреттегі бейненің дәлме – дәл
максималды түрде ұқсас болуы қажет емес: терезелердің орналасуы мен көлемі
оның атқаратын қызметтеріне ешқандай әсер тигізбейді; егер де сіздің
назарыңызға кодтың терезесі түспей тұрса және сіз оны көргіңіз келсе, онда
жай ғана F12 батырмасын басыңыз. Ал егер F12 батырмасын тағы бассаңыз форма
терезесі активтеледі және т.с.с. – бұл батырма екілік ауыстырғыш ретінде
жұмыс істейді, ол алмакезек біресе форма терезесін, біресе программа
кодының терезесін көрсетеді.
Delphi – ді алғаш рет жүргізген уақытта барлық терезелердің үстінен 3
–суретте бейнеленген терезе пайда болады [20].
Сурет 2. - Delphi – дің өте маңызды терезелері: 1 – бас терезе; 2 –
объектілердің тармақталу терезесі; 3 – объектілердің инспектор терезесі; 4
– браузер терезесі; 5 – форма терезесі; 6 – программа кодының терезесі
[автормен ұсынылған]
Бас терезе
Бас терезе құрылып жатқанда программаның жобасын басқарудың негізгі
қызметтерін жүзеге асырады. Бұл терезе әр уақытта экранда болады және
әрқашан оның жоғарғы бөлігінде орналасады.
Бас терезеде Delphi – дің бас меню пиктографиялық бұйрықтық батырмалар
жиыны мен компоненттер палитрасы орналасады. Бас менюдің құрамында, жобаны
басқару үшін арналған барлық қажет жабдықтар бар.
Delphi – мен бастапқы танысу барысында, бос менюге сұлынбай – ақ,
пиктографиялық батырмалармен ғана пайдалануға болады.
Бас терезенің барлық элементтері арнайы панельдерде орналастырылған,
оның сол жағында басқару батырмасы орналастырылған, тышқанды пайдалана
отырып осы батырманың көмегімен элементтер орналасқан панелді қалаған
орынға орналастыруға болады. Бас менюден басқа кез – келген панелді
терезеден алып тастауға болады. Ол үшін панелді тышқанның көмегімен
батырмасынан ұстап бас терезенің аумағынан керек орынға сүйретіп әкелу
қажет. Мысал үшін 4 – суретте стандартты емес орналасқан панелдер мен
олардағы бейнеленіп тұрған батырмалар жиыны бар бас мен бейнеленген [22].
Cурет 3. - Элементтері стандартты емес орналасқан бас меню [автормен
ұсынылған]
Терезелерді икемдеу
Бесінші нұсқадан бастап бас терезе, жоғарыда орналасқан кестедегі
Desktops тобында бейнеленген, үш жаңа интерфейстік элементтермен
байытылған. Осы жабдықтардың көмегімен программист Delphi басқа
терезелерінің орналасуының бірнеше нұсқаларын дайындап қоя алады және
оларды икемдеу файлында сақтай алады [27].
Әдетте, терезелердің 2 немесе 3 конфигурациялары таңдалады: форманы
өңдеу режимі үшін, кодтау үшін және тексеріп жөндеу үшін. Форманы өңдеу
барысында экранда форманың өзі, объектілер ағашы және объектілер Инспекторы
көрініп тұру қажет. Осы терезелердің сәйкесінше көлемі мен орналасу орнын
икемдеп, оны мысалы, Design Desk атауымен сақтап қоюға болады. Кодтау
режимі үшін, әдетте, экранға максималды ашылған Code Explorer браузері бар
код терезесі және оған тіркеліп тұратын объекттер ағашының терезесі ғана
қажет. Мұндай конфигурацияны CodeDesk атауымен сақтап қоюға болады. Енді
кез келген режимға ауысу үшін, тізімді ашып оның ішінен қажет режимді
таңдау жеткілікті.
Компоненттер палитрасы
Компоненттер палитрасы – бұл Delphi – дің бас байлығы. Ол бас
терезенің оң жақ бөлігінде орналасқан және қажет компонентті тез
іздестіруді қамтамсыз ететін закладкаларды иеленеді. Компонент ретінде,
форма терезесінде программистпен орналастырылатын және белгілі бір
қасиеттерді иеленетін функционалды элемент қарастырылады. Компоненттердің
көмегімен программаның каркассы жасалады, әдетте – оның экранда көрінетін
сыртқы бейнелер: терезелер, батырмалар, таңдау тізімі және т.б [33].
Батырмалар панелі сияқты, компоненттер палитрасын да икемдеуге болады.
Ол үшін арнайы редактор қолданылады, оның терезесі, экранда тышқанның оң
жақ батырмасымен компоненттер палитрасының кез келген пиктограммасына
шерткеннен кейін және Properties опциясын таңдағаннан кейін пайда болады
(сурет 4).
Қандай да бір компоненттерін жою қажет емес, ал жаңаларды біз әлі құра
алмаймыз. Сондықтан палитра редакторымен тәжірибелер жасау қажет емес.
Компонентер палитрасының стандартты беттер жиынында Samples беті бар, ол
өте жиі пайдаланылатын компоненттерді иеленеді. Алайда, бұл бет
компоненттер палитрасында соңына қарай орналасқан, сондықтан оны аз
пайдаланылатын беттен алмастыру қажет, мысалы, АDО бетімен. Палитра
редакторының Pages терезесінде Samples жолын жоғарыға қарай сүйретіп оны
ADO жолының үстіне қою қажет. Осындай алмастырудан кейін Samples
закладкасы кез келген уақытта қатынаста болады.
Cурет 4. - Компоненттер палитрасының редактор терезесі [автормен ұсынылған]
Форма терезесі
Форма терезесі болашақ программаның Windows – терезе жобасы болып
табылады. Басында бұл терезе бос. Нақты айтқанда, ол Windows үшін
стандартты интерфейстік элементтерді иеленеді – жүйелі менюді,
минимизацияны, максимизацияны және терезені жабуды шақыртатын батырмалар,
тақырып жолы мен сызбалы қоршау. Терезенің толық жұмыс облысы, формада
орналастырылған компоненттерді ретке келтіру үшін, координатты сетканың
нүктелерімен толықтырылған [18].
Программист, Lego конструкторының бөлшектерін жинау жұмысын еске
түсіретін, қызметпен айналысады: ол компоненттер палитрасынан бөлшектері
бар қораптан сияқты, қажет компонентті алады және оны форма терезесінің
жиын өрісіне орналастырады, осылайша форманы интерфейстік элементтермен
толтырады. Әдетте, форманы толтыру үрдісі визуалды программалаудың негізгі
түйіншегі болып табылады. Программист кез келген уақытта өзінің құрылып
жатқан программа терезесінің құрамын бақылайды және оған қажет өзгерістерді
енгізе алады [41].
Объекттер Инспекторының терезесі
Формада орналастырылатын кез келген компонент қандай да бір
параметрлер жиынымен сипатталады: орналасуымен, көлемімен, түсімен және
т.б. Осы параметрлердің бір бөлігі, мысалы, компоненттің орналасуы мен
көлемін, программист форма терезесіндегі компонентпен манипуляция жасай
отырып өзгерте алады. Басқа параметрлерді өзгерту үшін объекттер
Инспекторының терезесі ұсынылады. Бұл терезе екі бетті иеленеді –
Properties пен Events. Properties беті компоненттің қажет қасиеттерін
орнықтыру үшін қажет, Events беті компоненттің кейбір жағдайларға
реакциясын анықтауға мүмкіндік береді. Қасиеттердің жиынтығы компоненттің
көрінетін жағын бейнелейді: форманың жұмыс облысының жоғарғы сол жақ
бұрышына қатысты орналасуын, оның өлшемі мен түсін, жазылған мәтіннің
шрифтін және т.б.; жағдайлардың жиынтығы – оның тәртіп жақтарын: компонент
тышқанның шертілуіне немесе батырмалардың басылуына көңіл аударады ма,
экранда пайда болған уақытта немесе терезе өлшемі өзгерген уақытта өзін
қалай ұстайды және т.б.
Объекттер Инспекторы терезесінің әрбір беті қосбағаналы кестеден
тұрады, оның сол жақ бағанасы қасиет немесе жағдайдың атауын қамтиды, ал оң
жағы – қасиеттің нақты мәнін немесе сәйкес келетін жағдайды өңдейтін
программаның атын қамтиды [30].
Кестенің жолдары тышқанның шертілуімен таңдалады және қарапайым немесе
күрделі қасиеттерді бейнелейді. Қарапайымдарға, жалғыз ғана мәнмен –
санмен, символдар жолымен, True (ақиқат) немесе False (жалған) мәнмен және
т.б. анықталатын қасиеттер жатады. Мысалы, Caption қасиеті символдар
жолымен, Height пен Width қасиеттері – сандармен, Enadled қасиеті – True
немесе False қасиетімен ұсынылады. Күрделі қасиеттер мәннің жиынтығымен
анықталады. Мұндай қасиеттердің атауларының сол жағында + белгісі
бейнеленеді, ал осы белгіден тышқанмен шерту күрделі қасиетті құрайтын
тізімнің ашылуына әкеледі. Ашылған тізімді жабу үшін, күрделі қасиеттің -
белгісін шертіп қалу қажет [29].
Кесте жолының оң жақ бағанасын тышқанмен шерту белгіленген қасиет
мәнін белсенді түрге келтіреді, сонымен қатар жолдың оң жақ соңында
немесе батырмаларының бірі пайда болуы мүмкін. батырмасын
шертсе экранда сұхбат терезесі пайда болады, оның көмегімен күрделі
қасиеттің мәні орнатылады. батырмасын шертсе қарапайым қасиеттің
мүмкін болатын тізімі ашылады.
Объектер Инсперкторы терезесінің жоғарғы бөлігінде формаға
орналастырылған барлық компоненттер тізімі орналасқан. Форманың өзі де
компонент болып табылатындықтан, оның аты да осы тізімде бар.
Терезенің үстінен тышқанның оң жақ батырмасымен шертсе терезенің
локалды меню пайда болады, онда терезені икемдеуге мүмкіндік беретін
бірқатар опциялар бар. Егер локалды менюдің Arrange опциясын және содан
кейін by Category таңдасақ, объекттер Инспекторы терезесінің барлық жолдары
дәреже бойынша реттелген қасиеттері ашылатын тізімі ретінде ұсынылады
Сурет 5. - Дәреже бойынша реттелген қасиеттер тізімі. [автормен ұсынылған]
Кез келген категорияларды көрінбейтіндей етіп істеуге болады. Ол үшін
локалды менюдің ішінен View опциясын таңдап алу қажет және содан кейін
қосымша менюдегі категорияның сол жағындағы флажокты алып тастау қажет.
Delphi алдыңғы нұсқаларына қарағанда алтыншы нұсқада, объектілерге
ұсынылатын кұрделі қасиеттер объектілер Инспекторы терезесінде түспен
боялады және Events бетінде бейнеленеді. Мысал үшін 6 – суретте, Form1
формасымен байланысқан объектер Инспекторытерезесінің көмегімен, меню
формасымен байланысқан опциялардың бірі үшін арналған OnClick
обработчигін қалай анықтау керек екендігі бейнеленген [26].
Объектілер Инспекторы терезесінің локалды менюдің Properties
опциясының көмегімен оның функционалдығын болдыртпауға болады, егер сәйкес
келетін сұхбат терезесінің Speed Settings тізімінен Delphi 5 emulation
таңдаса.
Егер терезе көрінбейтін жағдайда болса, ол қайтадан экранда пайда болу
үшін F11 батырмасын басу қажет немесе View Object Inspector опциясын
таңдау қажет.
Сурет 6. - Form1 формасы үшін меню опциясының OnClick обработчигін
орнату. [автормен ұсынылған]
Программа кодының терезесі
Кодтың терезесі программаның мәтінін құру мен түзету үшін арналған.
Бұл мәтін арнайы ережелер бойынша құрылады және программа жұмысының
алгоритмін сипаттайды. Мәтіннің жазылу ережелерінің жиынтығы программалау
тілі деп аталады. Delphi жүйесінде Object Pascal программалау тілі
пайдаланылады. Ол 1970 жылы швейцар ғалымы Н. Виртоммен алғаш рет ұсынылды
және Borland корпорациясының қызметкерлерімен жаңартылған, кең таратылған
Паскаль тілінің кеңейтілген және жаңартылған нұсқасы ретінде ұсынылады.
Визуалды Delphi ортасы өзінің мойнына программалаудың көптеген аспекттерін
алса да, осы ортада жұмыс істейтін кез келген программист үшін Object
Pascal тілін білу міндетті шарт болып табылады [27].
Код терезесі әуел баста, толық мәнді Windows – терезесі ретінде бос
форманың қалыпты функционалдануын қамтамасыз ететін, минималды шығатын
мәтінді қамтиды.
Программист жобамен жұмыс істеу барысында, программаға қажет
функционалдықты ұсыну үшін, оған қажет толықтыруларды енгізеді. Қарапайым
программаны құру барысында программа коды құрылады және өзгертіледі,
төменде кодтың терезесімен жасалатын негізгі әрекеттер сипатталады.
Жаңа жобаны ашқаннан кейін онда бірден мынандай жолдар болады:
----------------------------------- ----------------------------------- ------
------------------------
unit Unit1;
interface
uses
Windows, Messages, SysUtils, Variants, Classes, Graphics, Controls, Forms,
Dialogs;
type
TForm1 = class(TForm)
private
{ Private declarations }
public
{ Public declarations }
end;
var
Form1: TForm1;
implementation
{$R *.dfm}
end.
----------------------------------- ----------------------------------- ------
------------------------
Бұл жолдарды Delphi автоматты түрде жаңа форма үшін кодтың терезесіне
орналастырады. Жоғарыда айтылғандай, кодтың терезесі программа терезесінің
тәртіптік жағын анықтайды, ал форма терезесі – оның сыртқы көріністерін
бейнелейді. Осы екі терезе бір бірімен өте тығыз байланысқан, және Delphi
оның жоғарғы бөлігінде қожалық етеді [19].
Unit Unit1;
пен
implementation
араларына қажет жолдарды орналастырады.
Мәтіннің бұл бөлігін өзгерту қажет емес. Терезенің төменгі бөлігінде
{$R *.dfm}
мен
end.
жолдарының арасында программаның мәтіні орналастырылады.
Код терезесімен бірге, әдетте, Code Explorer браузер терезесі де
активтеледі, ол терезеде кодтың көп жолдары терілген жағдайда қажет
элементтерді іздестіруді жеңілдетеді (7 – сурет).
Сурет 7. - Сол жақта Code Explorer браузері орналасқан код терезесі
[автормен ұсынылған]
Браузер терезесіндегі элементті тышқанмен екі рет шертсе, код
терезесінде мәтіндік бағыттауыш сипатталған сәйкес объектті белгілейді.
Браузер терезесін, оның жоғарғы оң жақ бұрышында орналасқан,
батырмасының көмегімен жауып тастауға болады [11].
Жабық терезені, терезенің үстінен тышқанның оң жақ батырмасымен шертіп
және шыққан менюден View Explorer опциясын таңдау арқылы қалпына келтіруге
болады. Браузер терезесі қосымша панелде орналастырылған және жоғарғы
бөлігінде басқару жолағын иеленеді. Оны тышқанның көмегімен ұстап
экрандағы кез келген бос орынға немесе объекттер Инспекторы терезесіне
тіркеуге болады.
2.2 Деректер қоры түсінігі
Қолданушының көз-қарасы бойынша, деректер қоры – ол ақпаратпен жұмыс
істейтін программа. Осы программаны іске қосқанда, экран бетінде
қолданушыға керекті мағлұматтарды табуға болатын кесте ашылады. Егер жүйе
рұқсат берсе, онда ол деректер қорына өзгертулер енгізуіне болады: жаңа
ақпараты қосу немесе керек емесін алып тастау.
Ал, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz