Парақорлықтың обьектісі мен заты
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1ПАРАҚОРЛЫҚ СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚТЫҢ ҚҰРАМДАС БӨЛІГІ
1.1 Парақорлық
түісінігі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 8
1.2 Парақорлықтың обьектісі мен
заты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
2 ПАРАҚОРЛЫҚ ҚОҒАМНЫҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.1 Парақорлық пен күресудің бүгінгі таңдағы өзекті
мәселелері ... ... ... .24
2.2 Парақорлықтың алдын алудың
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
3 ПАРАҚОРЛЫҚ ҮШІН ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАУАПТЫЛЫҚ ... ... ... ... ... .43
3.1 Парақорлық үшін қылмыстық жауаптылық
түрлері ... ... ... ... ... ... ... 43
3.2 Шет елдердің заңдары бойынша парақорлық үшін жауаптылық
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
3.3 Парақорлыққа жауаптылық жөніндегі қылмыстық заңдардың
қысқаша даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .60
КІРІСПЕ
Халқымыздың біртуар батыр ұлы, қаһарман майдангер Бауыржан Момышұлы
кезінде, Тәртіпке бас иген құл болмайды, тәртіпсіз ел болмайды-деген
екен. Осы сөзде ұлы шындық жатыр. Қарапайым халықтың тұрмысын , болашақта
өркениетті әрі әділетті қоғам құруды мақсат тұтқан мемлекет ең алдымен
өзіңдегі заңдар жүйесін жетілдіре білу керек. Өйткені заң дегеніміз-тәртіп,
адамдардың тәжірибесін қоғам иелігіне пайдаланатын адамзат даналығының ең
жоғарғы көрінісі. Тек шынайы әрі пәрменді заңдар бар қоғамда ғана
әділеттілік болады.
Елбасымыз жалпы құқық жүйесіне, соның ішінде әсіресе парақорлықпен
күресті тұрақты әрі табанды жүргізу мәселесіне ерекше мән беруде.
Президенттің айтуынша, республиканың мемлекеттік органдарындағы парақорлық
проблемасы бүгінде аса өткір тұр. Осындай керітартпа құбылыстың тамырына
балта шабу-қазақстандық қоғамды одан әрі түрлендіру міндеттерін табысты
шешудің кепілі болып табылады. Бұл өзекті мәселе және біз онымен
айналысуымыз керек ... - деген еді.
Көріп отырғанымыздай мемлекет басшысы Н.Ә. Назарбаев мойындап отырған
бұл жағымсыз құбылыс – парақорлық бүгінгі күні біздің қоғамның өзекті
мәселесі болып отыр. Статистикалық мәліметтерге қарағанда заңи негізде
жазылатын газет, журналдардағы мақалалардың екіден бірі осы тақырыпқа
арналады.
Соған орай бұл тақырыпты таңдағандағы негізгі мақсатым-парақорлық оның
мәнін, түрлерін, парақорлықтың қоғамдағы кері рөлін ашып көрсету,
парақорлық үшін қылмыстық жауаптылық түрлерін талдау, парақорлық бүгінгі
таңдағы өзекті проблема екендігін дәлелдеу, парақорлықпен күресудің бүгінгі
күндегі жолдарын саралап өту. Осы мақсатқа орай мынадай міндеттерді алға
тартамын:
1. Парақорлықты, парақорлық үшін қылмыстық жауаптылықты талдау;
2. Паақорлықпен күресудің қырларын ашып көрсету;
3. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің 2001-2005 жылдарға арналған
мемлекеттік бағдарламаны талқылау;
4. Парақорлық үшін жауаптылықтың шет мемлекеттердегі көрінісін баяндау
және т.б.
Жұмыістың өзектіліг - Парақорлық мемлекет пен қоғамның дамуына кері
әсерін тигізетін күрделі мәселе екенін дәлелдеу, парақорлықтың алдын алудың
жолдарын көрсету.
Бұл дипломдық жұмыс 60-беттен үш тараудан әрбір тарау бірнеше
тақырыпшалардан кіріспе және қорытынды бөлімнен тұрады.
Адам құқығын бұзу саласының ең қауіпті көрінісі парақорлық болып
табылады, ал бұл дегеніміз мемлекеттік қызметкерлердің сатылғыштығы мен
оларды сатып алу. Мемлекетіміздің саяси және экономикалық тұрақтылығына
нұқсан келтіретіндер: әр түрлі қызметкерлер, мемлекеттік қызметкерлердің
қоғам есебінен өзіне, өз туысқандарына, аталастарына пайда келтіру
мақсатындағы протекционизм.
Парақорлық тез өсетін қылмыстар тенденциясы арасынан бірінші орындардың
біріне ие.
Біздің елде парақорлықтың өмір сүріп отырғаны белгілі. Бұған қоса
көптеген адамдар осы қауіпті әлеуметтік қылмыс көрінісін өз бастарынан
өткізген. Жоғары деңгейде бірнеше рет парақорлыққа қарсы күрес жүргізіліп
жатқандығы айтылды, бірақ оның нәтежелері белгілі. Бұқаралық ақпарат
құралдарында және басқа да баспа сөз бетерінде жарияланған мақалаларда,
мемлекеттік органдардағы лауазымды қызметкерлердің парақорлықтары тек саяси
күрес арқылы көрінуі ешқандай күмән келтірмейді. Саяси қылмыстар өзара
күресте кез келген әдісті қолданады, соның ішінде ерекше көңіл аудару үшін
парақорлықты әшкерлеудіде қолданады. Бірақ бұл әшкерелеудің барлығы
негізінен газет беттерінде және телехабар күйінде қалады.
Кейбір шетел шолушылары посткоммунистік елдердегі қылмыс және
парақорлықпен күрес құқықтық мемлекет құру идеясы үшін күрес емес, ол билік
үшін күрес деп есептейді.
Елдегі жағдайда Үлкен байлық - империя күйреп, жаңа мемлекет пайда бола
бастағанда жасалады - деген бұрынан белгілі ақиқат дәлелденіп отыр.
Осылайша, Еуропа қайта құру және даму банкінің бағалауы бойынша, бұрынғы
КСРО республикасы, оның ішінде Қақақстан Республикасында бар, парақорлықтың
деңгейін дүние жүзінде Африканы және Латын Америкасын бірнеше мәрте басып
озатын рекордқа жеткендігін баспасөз бетерінен көруге болады.
В.В. Лунаев, парақорлық бөлек алынған елде де, бүкіл дүние жүзінде де
регистрациялық фрагменттігімен және толық еместігімен сипатталады деп
атады. Осыған орай экономикалық қылмысқа парақорлыққа қатысты ерекшеліктер
(оны жасаушылардың жоғары қоғамдық лауазымы; олардың үлкен материалдық және
моральдық шығын көтеруі; билік органдарының осындай қылмыстық топтарға
кешіріммен қарауы) өз апагөйіне жетті деп көрсеткен.
Парақорлық әлеуметтік құбылыс ретінде бейімделгіштігімен сипатталады, ол
үнемі түрін өзгертіп және жетіліп отырады. Парақорлықтың ең негізгі өзіне
тән сипаты-оның латенттілігі. Парақорлық атқарылатын істердің келісімділік
сипатымен қатар, көлеңкелі сипатқа ие. Әдетте оның соңынан шағым түспейді,
себебі екі жақта заңсыз жасалған келісімнен пайда табады.
Корупция сөзімен халықаралық қауымдастық нені білдіреді. Көптеген
анықтамалар бар, бірақ толық анықтылығы және құқықтық нақтылығы жоқ.
Мысалы, БҰҰ анықтама құжатында парақорлыпен халықаралық күрес жайлы:
Парақорлық дегеніміз-мемлекеттік билікті өзінің жеке мақсатында пайда табу
үшін асыра пайдалану деп көрсетеді.
Парақорлық термині көп мағыналы. Оны латын тілінен аударғанда-сатып
алу деген ұғымды білдіреді. Коррупция анықтамасы Рим құқығында кең
көлемде сындыру, бүлдіру, күйрету, фальсификациялау, сатып алу сияқты сотқа
қатысты заңсыз әрекеттерді білдіреді.
Бұл ұғым латынның Correi-бір затқа бірнешеленген аламның қатысуын
және rumpere-сындыру, бүлдіру, бұзу деген ұғымдар қосындысынан шыққан.
Осының нәтежесінде бірнеше адамның қоғамдық істерді басқару процесін немесе
сот процесінің қалыпты жағдайын бұзу, бүлдіру мақсатында жасайтын іс-
әрекеті деген жеке термин пайда болады.
Коррупцияның тарихи тамыры бар. Ол барлық уақыттарда өмір сүрді.
Осылайша, парақорлық Кеңес үкіметі кезінде де өмір сүрді, бірақ ол қатаң
бақылауда болды. Әдетте коррупциялық заңсыздықты биліктің жоғарғы
эшалонындағы шенеуніктер жасады. Бұл лауазым иелерінің мемлекеттік
лауазымдық қызмет атқару кезеңінде мемлекеттік лауазымдық қызмет атқару
кезінде мемлекеттік меншікті өздерінің жеке мақсаттары үшін пайдаланды,
бірақ бұл әрекет кеңес мемлекетінде меншіктің басқа формасының болмауына
байланысты құқықтық регламентация алмады. СОКП кезінде бұрынғы партия
функционерлері меншік заң жүзінде мемлекеттік болмағанымен оны иемденіп,
оның егесі болып оған өз биліктерін жүргізді. Олардың көпшілігі жаңа
жағдайға тез бейімделді, себебі олар мемлекеттік қызметтің биік сатысында
болып және өздерінің іс жүзінде иемденіп отырған меншіктерін заңдастыру
мәселесі ғана тұрды.
Қазіргі жағжайда парақорлықтың көбейю себебі неде деген заңды сұрақ
туады?
Менің ойымша бұл бәрінен бұрын экономикалық қызметті либерализациялауға,
мемлекеттік меншікті жекешелендіру барысында арзан бағамен заңсыз жеке
адамдарға сатуға байланысты, әрине бұл өкінішке орай сәйкес құқықтық
базасыз және сонымен қатар заңсыз қол сұғудан қорғайтын және бақылайтын
тиімді механизімсіз жүргізіледі. Осылар және басқа да негативті көріністер,
мемлекеттік биліктегі және басқару апаратындағы қызметкерлерді сатып алуға
қолайлы жағдай жасады.
Осылайша В.В. Лунев парақорлық нарықтық экономика, еркін сауда мен
демократия жағдайында жай парақорлыққа жатпайды деп атап көрсетеді.
Көптеген мамандар парақорлықтың басты себебіне шенеуніктер армиясының
өсуін, қоғамдық өмірдің бюрократизациялауын жатқызады. Лауазым иелеріне
берілетін пара, тек қана істі жемісті жүргізудің бір ғана шарты болып
табылады. Жиі және лауазым сипаты солай сатып алуды қолдану ойының әдеттегі
ережесіне кіреді [1,34].
Ю.А. Мелеховец өз жұмысында Лауазым адам үшін пара алу, оның әлеуметтік
адамгершілікпен қайта тууының белгілі сапалы кезеңі болып табылатынын атап
өтпеске болмайды. Белгілі бір соманы жинағаннан кейін, пара алушы қызметтес
әріптестерімен, пара арқылы іске асатын әрекеттердің материалдық
игіліктерді бөлуге, кадр мәселесін шешуге, жасаған қылмысы үшін жауапқа
тартылудан құтылу мүмкіндігі үшін басшыларды іздестіреді-деп көрсеткен.
Парақорлық дүниежүзілік мәселеге айналды. Бір де бір ел одан бос емес.
Кейбір елдерде парақорлық кең тараған. Бұл мәселені күнделікті қызметтегі
өзара қарыз алу және қарыз беру сияқты әрекет тәрізді, ешқандай маңызы жоқ
табиғи көрініс есебінде қабылданады. Мемлекеттік қызметкерлердің пара алуы
кәсіпкерлік шығындарды өсіріп, шетелдік және отандық капиталдың
инвестициялық потенциалын азайтып, өнеркәсіптің өсуіне кедергі келтіріп, ең
ақыры халықтың негізгі бөлігінің өмір сүру деңгейін төмендетеді [2, 20].
Бүгінде тамырын тереңге жіберіп үлгірген парақорлық мемлекеттік органдар
хал-қадерінше күресіп жатыр. Бұқаралық ақпарат құралдары парақорлық қылмыс
жасап ұсталған, жауапқа тартылған адамдар жайлы үнемі айтып, жазып жүр.
Бірақ батпандап кірген ауру мысқылдап шығады демекші, қоғамымызға жегі
құрт болып енген бұл дерттің жуық арада жойыла қояр түрі байқалмайды.
Барлық облыстарда парақорлық қылмысқа қарсы күреспен тікелей айналысатын
экономикалық және парақорлық қылмыспен күрес департаменті дейтін
мемлекеттік органдар жұмыс жасайды. Аты айтып тұрғандай, бұл департаменттің
басты міндеті-белең алған парақорлықты ауыздықтау.
Дипломдық жұмыста Қазақстан Республикасындағы сыбайлас жемқорлықтың
құрамдас бөлігі болып табылатын парақорлық қылмыстарының түсінігі, құрамдас
бөліктерінің анықтамасы, парақорлық құрамының объективтік және субъективтік
белгілерінің ерекшеліктері, парақорлық - қылмыстарын саралау мәселелері
теориялық тұрғыдан кеңінен сөз болады.
Зерттеудегі негізгі мәселелердің бірі парақорлық қылмыстарын реттейтін
қылмыстық-құқықтық нормалардың әлеуметтік алғы шарты, сыбайлас жемқорлықтың
парақорлық құрамымен байланысы және парақорлықтың коррупциялық құбылыстың
құрамдас бөлігі ретіндегі проблемалардың мәнін ашып көрсету болып табылады.
Бұл мәселенің әлеуметтік-құқықтық мәнін терең ашу үшін парақорлыққа
жуаптылықты белгілеген заңдар тарихының даму кезеңдерін де ғылыми негізде
талдауды қажет етеді. Зерттеуде парақорлықтың жекелеген түрлері: пара алу,
пара беру және парақорлыққа делдалдықтың объективтік және субъективтік
белгілеріне талдау жасалумен бірге парақорлықтың ұқсас қылмыстардан
өзгешелігі, парақорлықтың басқа қылмыстармен жиынтығы, парақорлыққа
қатысудың ерекшеліктері, пара берушіні қылмыстық жауаптылықтан босатудың
шарттары, парақорлық қылмыстарының саралаушылық белгілеріне теориялық
тұрғыдан терең зерттелумен бірге қазіргі қолданылып жүрген заңдардың
парақорлыққа арналған нормаларын одан әрі жетілдіру жолдары іздестірілген.
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Сонымен қатар дипломдық жұмыста
Қазақстан Республикасының нормативтік-құқықтық актілері, сондай-ақ арнайы
әдебиетгер қолданылды.
Жұмыстың нормативтік негізін Қазақстан Республикасының Конституциясы,
заңдар, Президенттің Жарлықтары, заңды тәжірибе, Қазақстан Республикасының
Қылмыстық кодексі құрайды.
Дипломдық жұмысымның маңыздылығы келекшек заңтану мамандығындағы студент
қауымына, сонымен қатар заңгер қауымының парақорлық қылмыстарды
болдырмауға, парақорлық үшін қылмыстық жауаптылықты түсіндіру,
парақорлықтың, сыбайлас жемқорлықтың алдын алуға, жолын кесуге өз
үлестерін қосуға шақыру деп білемін.
1 ПАРАҚОРЛЫҚ СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚТЫҢ ҚҰРАМДАС БӨЛІГІ
1.1Парақорлық түсінігі
Парақорлық қазір бүкіл әлемді алаңдатып отырған проблемалардың бірі.
Парақорлық сыбайлас жемқорлық секілді дертпен жекелеген мемлекеттер өз
бетімен күресе алмайды. Әсіресе, жахандану заманында. Парақорлықтың шегі
жоқ, ол бір елден екіншісіне оңай көшіп жүре береді. Онымен жұмыла күресу
қажет. Бұл оңай іс емес. Бұл дерттің тамыры тереңде жатыр. Мұның дәлелі 15
ғасырдың өзінде британ парламентінде осы мақсатта шулы даулар орын алған.
Көптеген мемлекеттік және жекелеген құрамдас жүйелерде парақорлық
төңірегінде қалыптасқан жағдай белең алып бара жатыр. Парақорлықа қарсы
ғаламдық және ұлттық деңгейдегілер маңызды қадамдарға қарамастан, оның
халықаралық қауымдастықтың алдына қойып отырған кедергілері әлі де бар.
Парақорлық - тұлғаның өзінің билік өкілеттігін және өзіне берілген
құқықтарын белгіленген ережелерге қайшы жеке басының пайдасына қолдануы.
Бұл термин көбіне бюрократиялық аппаратқа және саяси элитаға қатысты
қолданылады.
Жемқорлыққа тән белгі лауазымды адамның әрекеті мен оған жұмыс
берушінің мүдделері арасындағы немесе таңдап алынған тұлғаның әрекеті мен
қоғам мүдделерінің арасындағы қайшылық болып табылады. Парақорлықтың
көптеген түрлері лауазымды адам жасаған алдау-арбауға ұқсайды және
мемлекеттік билікке қарсы жасалған қылмыстар қатарына жатады.
Парақорлық немесе жемқорлық дискрециялық билікке, яғни өзіне тиесілі
емес ресурстарды өз қалауынша бөлу билігіне ие кез келген адам ұшырауы
мүмкін. Парақорлыққа жетелейтін басты нәрсе билік өкілеттілігін пайдалана
отырып экономикалық пайда табу мүмкіндігі ал басты қаупі - оны әшкерелеу
мен жазалау.
Парақорлықтың тарихи тамыры жақсы жағдайға ие болу үшін сыйлық жасау
дағдысынан бастау алады. Қымбат сыйық адамды өзге сұраушылардың арасынан
бөліп алып, оның өтініші орындалуына мүмкіндік беретін болған. Сондықтан
алғашқы қауымдық қоғамда дінбасыларға немесе көсемге ақы төлеу қалыпты
жағдай саналған. Мемлекеттік аппараттың күрделенуі мен орталық үкімет
билігінің күшеюі нәтежесінде кәсіби шенеуніктер пайда болды, олар
билеушілердің ойынша белгіленген жалақыға қанағаттануы тиіс еді. Ал іс
жүзінде шенеуніктер өзінің қызмет жағдайын өз кірістерін құпия түрде
көбейтуге қолдануға ұмтылды [3, 25].
Жемқорлықтың ең қауіпті түрлері қылмыстық іске жатады. Ең алдымен бұған
шашпалық және парақорлық жатады. Парақорлық сыбайлас жемқорлықтың бір түрі,
бұл лауазымды тұлғаның жеке тұлғаға немесе заңды тұлғаға қандай да бір
қызмет көрсетіп, соның өтеуі ретінде пайда табуымен сипатталады.
Бұл ретте тек лауазымды тұлғаның пара алуы ғана емес, сонымен қатар пара
берушінің заңсыз түрде сыйлық беруі де заңға қайшы әрекет болып табылады.
Көп жағдайда егер пара беру қорқытып алудан болмаса осы мәмледен пара
беруші көп жағдайда табайды.
Тарихта парақорлықтың пайда болуымен күресудің көптеген әдістері бар.
Біріншіден, заңды қатайтып және оның орындалуын қатаң қадағалау, сол арқылы
жазалау қаупін күшейту. Екіншіден, лауазымды адамдарға ережелер мен
заңдарды бұзбай өздерінің кірістерін көбейтуге мүмкіндік беретін
экономикалық механизімдерді туғызу. Үшіншіден, нарық пен бәсекелестіктің
рөлін күшейту, сол арқылы парақорлықтан түсетін ықтимал пайданың көлемін
азайту. Соңғысына мемлекеттік қызмет көрсетудегі бәсекелестік яғни бір
мемлекеттік органдардың басқа органдардың функцияларын орындауы да жатады.
Бұл бағыттағы жұмыс Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың қатаң
бақылауына алынған, ол парақорлықпен күресті жетілдіруді талап етіп отыр.
Осымен байланысты Қазақстанның посткеңестік кеңістікте алғашқылардың
бірі болып парқорлыққа қарсы заң қабылдағанын атап көрсетуге болады.
Пара алған лауазым ғана емес, пара берген қарапайым адам да заң алдында
жауапты. Парақорлықтың тамырына балта шабар кез келді. Олай дейтінім
қазіргі таңда елімізде жүргізіліп жатқан саясаттың, енгізіліп жатқан
реформаның барлығы дерлік осы парақорлықтың қайнар көзін жоюға
бағытталған. Парақорлықпен күрес жүргізу мемлекет саясатының тағы бір жарқ
еткен тұсы ол 18 ақпан 2005 жылғы Елбаымыздың Қазақстан экономикалық,
әлеуметтік және саяси модернизациялану жолында атты Жолдауы, сондай- ақ
сол жылы 2006-2010 жылдарға арналған сыбайлас жемқорлықпен күрес жүргізу
мемлекеттік Бағдарламасының бекітілу кезі еді.Оған қоса мемлекет басшысы Н.
Назарбаев соңғы жолдауында еліміздің ұлттық қауіпсіздігіне нақты қауіп
тудырып отырған парақорлық мәселесіне үлкен мән бере отырып,
Демократиялық қоғам жағдайында қылмыс пен парақорлыққа қарсы күрес ерекше
мәнге ие болады -деп атап көрсеткен [4,11].
Демократиялық қоғам парақорлықтың өркендеуіне бей-жай қарап тұра
алмайды. Соған сәйкес 2008 жылдың мамыр айында еліміз БҰҰ-ның сыбайлас
жемқорлыққа қарсы күрес конвенциясын бекітті.
Жұмыла көтерген жүк жеңіл демекші, қоғам болып бұл дертпен күрес
жүргізуде әрбір адам күресуді өзінен бастап, оған деген немқұрайлы
көзқарасын жоюы қажет. Сонда ғана, белгілі бір нәтежеге қол жеткізуге
болады.
Жалпы бұл дерт қоғам өмірінің ажырамас бөлігі болып табылатын медицина,
білім беру салаларына дейін парақорлықтың тамырының таралуы көңіліңе
кірбің ұялатады. Білім беру орнындағы бүгінгі оқушы ертеңгі маман, кешегі
оқушы бүгінгі маман деп түсінген жөн. Олай болса, неліктен біз өз
болашағымыздың күңгірттенуіне жол беруіміз керек? Ұстамдылығы мол қазақ
қашанда мұндай кездерде Ақырын берсін - деуші еді. Бұл жағдайда да ақырын
берсін деп қарап отыру, дұрыс емес.
Қызмет бабын пайдаланып, мемлекет мүлкін талан-таражға салу, ақ адал
жандардың обал, сауабын аттап, имандылық қасиеттерден жұрдай болу секілді
бастапқы нышандары сонау мүлік теңсіздігі пайда болған тұста-ақ қылың
берген парақорлық сипатындағы қылмыстардың түп-тамырын қуалап келсеңіз
алаған қолым береген деген ұстанымға саятын мұндай бақай есепшілік ертеден-
ақ көптеген мемлекеттерде орнығып қалған. Олардың бір бірінен ат төбеліндей
айырмашылығы тойымсыздық пен ашкөздіктің әр мемлекетте әр түрлі деңгейде
екендігінде ғана. Адамзаттың ұшқыр ақыл ойы уақыт шабысымен бірге үзеңгі
қағыстырып қатар келе жатқан парақорлықты болдырмас үшін қандай тәсіл ойлап
таппады. Олар жұрт күткендегідей нәтеже берсе парақорлық ұғымы санадан
сызылып, ол әлдеқашан көнерген сөздердің қанжығасында кетер еді ғой.
Керісінше бай мен кедейдің аражігі ашылып, қоғамдағы қайшылықтар тереңдеген
сайын, жұрт сыйлаған лауазымды адамдардың қазына мүлкіне көз тігіп,
сұғанақтық жасауы тіптен асқынып бара жатқандай. Мемлекетімізде әлгіндей
тобасын ұмытып, мейманасы асқандарды тәубесіне түсіре қоятын заңымыз да
бар. Соған қарамастан ел ырысының үстінен қалқып ішіп, парақорлық бір
тыйылмай келеді. Заң талабында мін болмағанымен оның орындалуында
олқылықтың көп екендігін, жайған торға шортандардың емес, ұсақ-түйек
шабақтардың ілегетіндегі Елбасымыздың өзі де талай мәрте қадап айтып,
мүдделі орындардың басшыларын ел-жұрт алдында әлденеше рет қызартқан еді.
Бірақ одан да өңін өзгертіп жатқан жағдай шамалы, мемлекет басшысының әлгі
ащы сыңдарынан кейін еңселері түскен шенеуніктер әдеттегідей қозғалған
сыңай танытып, көз алдаған кейіп танытады да, парақорлықпен күрес сол баяғы
мырт қалпына қайта түседі. Бірақ қызығы, парақорлыққа қарсы күрес туралы
заңның талаптары қолданысқа енгелі бері заң құрығынан таза шығудың айла-
шарғылары да сан құбылып, өзгеріп келеді. Осыдан он шақты жыл бұрын қапияда
қылмысы ашылып, абыройдан айырылған лауазымды тұлға аурухана төсегіне
қасақана таңылып, есі ауысқан деген анықтама алу арқылы табалдырықтың
тұсында тұрған заң құрығынан сытылып шығып кететін. Кейін оның да өрісі
тарылды. Неге десеңіз кешеге күнге дейін ел-жұртқа ақыл айтып, жөн-жоба
сілтеп келген ақыл-есі түзу данагөй басшының табан астынан жүйке ауруына
шалдығып, науқас адамның мүсәпір кейпін танытуы сырт көзге аққа қара күйе
жақандай бәрібір анық көрініп қалатын. Жоғарыдағылар осыдан ұялдыма екен
бес жасар баланың өзін иландырмайтын әлгіндей ұшқары әрекеттер ауа жайылып
бара жатқаннан соң жалған анықтама беріп, сау адамды ауру етіп шығарған
дәрігерлік сот сарапшыларын жаппай жазаға тарта бастап еді, талай-талай
шенеуніктің жанына сая болған жағымсыз құбылыс та ішін тартып, тына қалған.
Алайда бұл да уақытша шара болып шықты. Заң талабын қанша жерден
жетілдіріп, қатайттық деп көңіл демдегенімізбен өкініштісі сол
парақорлықпен күрестің түпкі сипаты өзгеріссіз қалды. Енді былайғы жұрт
екпінінен ел жасқанатын басшының жазатайым заң құрығына ілліккенімен оның
оңайлықпен аттан аударылып түспейтіндігін, іс насырға шапқан күннің өзінде
де оның сот арқылы ақталып немесе жай ғана шартты түрдегі жазаға тартылып,
темір тордың ар жағындағы ботқаның дәмін татпайтындығын іштей сезіп
отыратын болды. Сонымен парақорлыққа қарсы күрес туралы заңның талаптары
жалпы күдірейген мықтыларға тісі батпайтын, қатардағыларға қаһары күшті
науқаншылыққа айналып кетті. Осы күні мемлекеттік қызметтегі лауазымды
тұлғалар жыл сайын салық органдарына тапқан табысы жөнінде кіріс
декларациясын тапсырды. Мұны мемлекеттік қызметтегі адамның алтын уақытын
ұрлап, едәуір уақыт бойына ащы ішектей шұбатылған кезектің соңына байлап
қоятын машақаты көп шаруа демесеңіз ол да парақор басшының тәбетін
шектейтіндей тиімді шара емес, көз үйренген дағдылы науқан. Көлденең
табысын ылғи да ішеке бүгіп жасырып қалатын лауазымды тұлғаның қылмысы ол
депудаттық бәсекеге түсіп, қарсыласының қазбалауымен қапияда ашылып, жалпақ
жұртқа жария болып қалмаса, былайша уақытта кез келген атқа мінген басшы
лас жолдармен құйылып жатқан кірісін ағынан жарылып, өзгелердің алдына
жайып салады деудің өзі ақылға сыймайды. Бір сөзбен айтқанда заң талабы
түзу болғанымен оның тетіктері терең ойластырылмағандықтан қашан да ол
қозғалысқа енбей малтығып қалады. Оны құқық қорғау органдарының осы
бағыттағы жүргізіп жатқан іс қимылдарынан да анық байқауға болатындай.
Қолдағы бар деректерге жүгінсек өткен жылдың тоғыз айы ішінде Алматы
облысының аумағында парақорлық пен ұйымдасқан қылмысқа қарсы күрес
департаментімен 54, ішкі істер органдарымен 5, ұлттық қауіпсіздік органымен
11 қылмыс ашылып, прокурорлармен 11 қылмыстық іс қозғалған. Оны тұлғалардың
лауазымына қарай жіктесек, осы кезең ішінде 1 соттың төрағасына, 9 ауылдық
округтік әкім мен оның орынбасарына, 10 ішкі істер органдарының
қызметкеріне, 5 салық қызметінің тұлғаларына, 5 сот орындаушысына,9 пара
берген немесе соларға делдалдық жасағандар, тағы да басқа 34 мемлекеттік
қызметкерге қатысты қылмыстық іс қозғалған. Көрсеткіш тым қомақты
болғанымен осынау жауапқа тартылғандардың арасында үлкен лауазымды қызмет
атқарып жүріп мемлекетке ірі көлемде залал келтірген басшыға қатысты бір іс
жоқ. Таңқаларлығы бұл да емес, осы есепті кезең ішінде тергеу мен анықтама
органдарының өндірісіндегі 127 парақорлық сипатындағы қылмыстық істің бар
болғаны 56 ғана сот табалдырығына жетіп жығылған. Сонда бұл тергеу
органдарының әлсіздігінен бе, әлде қылмысты ашу пайызын өсіріп көрсетудің
амалы ма? Парақорлыққа қарсы күрес жүргізетін кейбір органдардың көрсеткіш
қудалау барысында жазықсыз азаматтарды заңға тарту, қылмыс құрамын
анықтамай тұрып, заңсыз іс қозғау сияқты өрескел кемшіліктерге жол беріп
жататындығын Алматы облысы прокурорының аға көмекшісі Р. Керейбаева да
жоққа шығармайды. Олай дейтінім 2007 жылдың тоғыз айы ішінде прокуратура
органдарымен заңсыз ұсталып, конститутциялық құқықтары бұзылған азаматтарға
қатысты 4 деректің орын алғандығы анықталған. Көптеген мамандар сотты
айтпағанда қадағалау органдарының табалдырықтарынан аса алмай қалатын
әлгіндей шалажансар істердің бар болғаны қылмысты ашу көрсеткішін
ортайтпау үшін жасалынатын жаттанды амал екендігін қадап айтады [5, 3].
Парақорлыққа қарсы жарияланған күрестің бір ғана Алматы облысындағы біз
байқаған осы тұстары осындай. Еліміздің басқа аймақтардағы қалыптасқан
ахуалдың көрсеткіштегі азын-аулақ өзгерістері болмаса негізгі жағдайын
ұзай қоймайтындығы ақиқат шындық.
Таяуда Астана қаласында Қазақстан Республикасы Экономикалық және
парақорлыққа қарсы күрес агенттігінің өткен жыл бедерінде атқарылған
жұмыстардың қорытындысына арналған кеңейтілген алқа мәжілісінде де бұл
бағыттағы іс-шаралардың жәй-жапсарына жан-жақты талдау жасалынып,
жетістік пен кемшілік тағы да таразы басына салынды. Келтірілген деректерге
сүйенсек, жыл ішінде ғана парақорлық қатысты 1260 қылмыстық іс
қозғалса,оның ішінде сол баяғысынша пара алу 217, қызмет құжаттарын
жалған жасау 537,бөтен дүние-мүлікті заңсыз пайдалану, қызметтік лауазымды
артық пайдалану 41 секілді құқық қорғау органдарының оң жамбасына ыңғайлы,
ашылуы оңай қылмыс түрлері топ жарып келеді екен. Әлбетте егер заң талабы
тұрғысынан қарасақ, қылмыстың үлкен-кішісі, залалды-залалсызы болмайды,
Десек те парақорлық сипатындағы қылмыстардың денін төменгі және орта
буындағы лауазымды тұлғалар жасап, жоғарыдағылар оған аттап баспайды десем
кім сенеді. Жақында Үкімет мүшелерімен болған кездесуде осындай бір
әңгіменің ұштығын Елбасымыз Н.Ә. Назарбаевтың өзі де сездіртіп өтті. Тіпті
осы басқосу барысында маңызды буындарды парақорлықтың тамыр таныстық дерті
жайламас үшін ондағы билік тізгінін шет ел азаматтарына берсек қайтеді
дегендей де пікірлер айтылып қалды.Алайда онымен паақорлықты ауыздықтап,
тамыр-таныстықтың түп негізіне балта шаба аламыз ба. Қашан да көңілінің бір
түпкірінде пайда деген ұғым тұратын шетелдік азаматтың өңеші тесік емес
деп айта аламыз ба [6, 17].
Мәжіліс депутаты Дариға Назарбаева жер-жердегі әкімдердің кірістерін
қатаң бақылауға алудың қажеттігін айтты. Бұл әңгіменің астарында да
қоғамымызға денеп еніп бара жатқан парақорлықтың алдын алу шарасының төбе
көрсетіп тұрғандығы дау тудырмайды. Десек те Дариға ханымның бұл ойы
жұртшылық тарапынан қызу қолдау тапқан күннің өзінде де оның жүзеге аса
қоятынына күмән көп. Олай дейтінім парақорлыққа қарсы күрес туралы заңында
жаза басқан мемлекеттік қызметтегі лауазымды тұлғаларды тырп еткізбейтін
баптар жетіп, артылады. Бар кілтипан құқық қорғау органдары парақорлыққа
келгенде құрығы ұзын басшының айбынынан сескеніп, абдырап қалатындығында
ғана. Қаһарынан қар жауған баптардың күштерді айналып өтіп, оңтайлаған
сойылын сорлыға сілтейтінде осындай сыр бар. Сонда оны қайта-қайта
жаңғыртып еске салғаннан не ұтамыз. Оның үстіне осы заңда икемдеп исең
лауазымды тұлғалардың пайдасына қарай жығыла салатын бұлдыр баптар
жетерлік. Айталық Сыбайлас жемқорлықпен күрес туралы заңның 10-бабында
лауазымды тұлғаға мемлекеттік қызметке келгеннен кейін бұған дейінгі
шұғылданған бүкіл кәсіпшілігін сенімді өкіліне тапсыру міндеттелінген. Заң
талабы дұрыс-ақ. Алайда сауда-сатығы бар жеке кәсіпкер мемлекеттік қызметке
қабылданып, лауазымды қызметтің орынтағына жайғасқанына кейін өз кәсібін
өркендетіп, оны қорғау үшін артық қимылға бармайды, одан біржолата қол үзіп
кетеді деп ойлаудың өзі қисынға келе қоя ма?
Заңгерлер қауымының бұл төңіректегі ой-пікірлеріне құлақ түрсеңіз
бүгінгі адамдық ойсанадан әлдеқайда озық тұрған, тек өркениетті
мемлекеттерге ғана тән, ал біздің жағдайымызда заңды көбейткені болмаса
нақтылы тәжірбие жүзінде қозғалсықа ене бермейтін өлі баптар жетіп
артылатын көрінеді. Парақорлыққа қарсы күрес туралы заңның 12-бабында
лауазымды тұлғаның өз өкілеттігі шеңберінде заңды және жеке тұлғалардың
мәселелерін белгілеген мерзім ішінде қасақана шешпеуі парақорлық
сипатындағы құқық бұзушылық болып табылатындығы айтылған. Қазақстан
Республикасының Азаматтардың арыз-шағымын қарау туралы заңында баса
көрсетілген мәселенің бірі де осы. Сонда алдына келген адамды түрлі сылтау
айтып, әуре-сарсаңға салып қоятын тоңмойын басшының заңсыз әрекетін қалай
әшкерлеп, дәлелдеуге болады. Шынтуайтына келсек жаны жаппарға таянған ондай
лауазымды тұлғаның іс шиелініскен тұста жауапкершілікті басқаға сілтеп не
болмаса сырқаттанып қалғандығын растайтын құжаттар ұсынып, заң құрығынан
сытылып шығып кететін саңыраулары көп-ақ.
Мұны аз десеңіз осы баптың 2-ші бөлігінде жоғары тұрған тұлғаларға
қонақжайлылықпен сыйластықтың қалыптасқан нормасы көлемінде символикалық
белгілермен сувенирлерден басқа сыйақы беруге, өзге де қызметтер көрсетуге
тиым салынған. Дәл қазіргідегідей пара мен сыйақы беру төңірегінде адамның
ойына кірмейтін небір құлық-сұмдықтар бой көрсетіп, ол өмірімізге деңдеп
еніп отырған тұста құқық қорғау органдарының тек екі адамның арасында ғана
болатын әлгіндей қылмыстың тамырын тап басып, бүге-шегесіне дейін дәлелдеп
бере қоятына күмән көп. Бір сөзбен айтқанда заңның бағыты дұрыс болғанымен,
шын мәнінде оның тетіктерін тежейтін, егер заң орындары кінәлі басшының
абыройын қорғауға мүдделік таныта қалса қалаған жағына қарай икемдеп, бұрып
әкетуге ыңғайлы келетін осындай түйе тайлы баптар жетерлік. Сондықтан да
парақорлыққа қарсы күрестің осы кезге дейінгі қалыптасқан тиімді шараларын
негізге ала отырып, заңға уақыт талабына сай ғылыми тұрғыдан тұжырымдалып,
екшелген өзгертулер мен толықтырулар енгізу қажет деп ойлаймын.
Жақсы жағдайға ие болу үшін сыйлық жасау дағдысынан бастау осы алады.
Сыбайлас жемқорлық көрінісінің ең қауіпті нысандарының бірі парақорлық
болып табылады. Бұл термин осы жұмыста үнемі қолданылып отырады және осыған
байланыста түсіндіріуді талап етеді.
Қылмыстық құқық теориясында парақорлық деп пара алу (ҚР ҚК 311-бабы),
пара беру (ҚР 312-бабы) және парақорлыққа делдал болу (ҚР ҚК 313-бабы)
сияқты өз алдына дерьес үш қылмыс құрамын қамтитын жалпы құқықтық ұғымды
айту көзқарасы қалыптасқан.
Бірақ мұндай пікірді бәрі мақұлдай бермейді. Ертеректе,қылмыстық құқық
теориясында парақорлық пен пара алу бірдей ұғым деген пікір қалыптасқан
еді. Басқалар парақорлық деп пара алу мен пара беруден тұратын біртұтас
қылмысты атады. Профессор Н.Д. Дурманов пара алу пара беру екі бөлек
қылмыс деп қарамай, біртұтас қылмыс деп қарастырған өте дұрыс болды -деп
есептеді [7,31].
Н.П. Кучерявый пара беру, пара алу және параға делдал болу бір қылмыстың
ерекше нысаны деп есептейді. Осы пікірді А.Н. Трайнин қуаттап, пара беру
мен парақорлыққа делдалдықты лауазым иесінің пара алуға қатынасының ерекше
нысанына жатқызды.
Басқа авторлар бұл мәселеге басқаша түрде қарауды ұсынды. Атап айтқанда
Б.В. Здравомыслов парақорлық ұғымы кең мағына береді. Оның тар көлеміне
пара алуды, ал кең көлемінде қылмыстың үш құрамын: пара алу,пара беру
және парақорлыққа делдалдықты жатқызады. [8,176].
Біз осы мәселе бойынша соңғы айтылған көзқарасты ұсынамыз. Біздің
пікіріміз бойынша, пара алу пара беру, парақорлыққа делдалдық арасындағы
тығыз байланыс болғанымен, олардың әрқайсысы жеке қылмыс түрі болып
табылады, себебі олардың әрқайсысы жеке қылмыс түрі болып табылады, себебі
олардың әрқайсының ерекше тек өздерәіне тән белгілері бар. Атап айтқанда,
қылмыс субьектісі бойынша бір ғана фактінің ерекшелігі оларды біртұтас
қылмыс деп қарастырмауда зор мәнді болып табылады. Қазіргі қолданып отырған
ҚР қылмыстық кодексінде мұндай қол сұғушылықтар жеке-жеке қылмыс ретінде
қарастырылады. Бұрын қолданыста болған РСФСР, Қазақ ССР Қылмыстық
кодексінде де парақорлық деген ұғым үш түрлі қылмыс жиынтығы ретінде
қарастырылған.
Қарастырылып отырған қылмыс ауыр және өте ауыр қылмыстар санатына
жатады. Бұл парақорлық құрамындағы жоғарғы қоғамдық қауіптілігімен, оның
өте көлеңкелі салдарымен түсіндіріледі. Парақорлық басқару қызметінде
тәртіпті бұзушылыққа әкеліп тірейді, халықтың билікке сенген сенімін
төмендетіп азаматтардың заңды мүделері мен құқықтарына қысым жасауға
әкеліп соқтырады. Кей жағдайда басқа да қылмыстармен жалғасып жатады
Парақорлықтың қауіптілігі белгілі, оның қазіргі кездегі көлемі кең. Ол
өз өкілеттілігін сататын қызметкерлермен ғана емес, сонымен қатар енді
барлық билік органдарының осындай өте зиянды ауруға ұшырағанымен белгілі.
Бұған соңғы кезде жүргізілген криминалогиялық зерттеулер куә.
2008 жылдың бірінші жарты жылында 655 сыбайлас жемқорлық қылмыс
тіркелген, оның 231 қызметтік жалғандық, 196 қызмет өкілеттілігін теріс
пайдалану, 114 пара алу, 605 қылмыстық іс қозғалған, оның ішінде 99 ішкі
істер қызметкері, 55 - әкім, 29-сот әкімшілігі қызметкері, 7-кеден
бақылаушы, 6-қаржы полициясы қызметкерлері, 7 - кеден бақылаушы, 6-қаржы
полиция қызметкерлері, 22-сот әкімшілігі, 22-салық қызметінің
қызметкерлері, 22-әдлет органдарының қызметкерлері. [9,6]
2007 жылы 598 сыбайлас жемқорлық іс тіркеліп, қылмыс жасағандардың 184
ішкі істер министірлігінің, 63 кеден қызметінің,9-ұлттық қауіпсіздік
комитетінің, 8 салық, 7 прокуратура, 85 әкімшіліктің, 76-әскери
мекемелердің, 16-төтенше жағдайлар комитет қызметкерлері болған, жауапқа
тартылғандардың ішінде 2 судья, 2 депутат болған [9,8]
Бұл мәліметтер парақорлықпен күрестің әр түрлі тарихи кезеңдерін
көрнектілікпен көрсетеді: тоқсаныншы жылдың басы мен ортасында бұл күрестің
белсенділігі төмен болып, кейін онымен күрес күшейтілгені көрінеді. Тек
1999 жылы ғана парақорлықпен күрестің белсенділігі байқала бастады. Бірақ
осы құбылыстың кең етек жаюы барысында бұл мәселенің өзегі айтарлықтай,
себебі бұл мәліметтер жағдайдың шын мәнін көрсете алмайды.
Прокуратура органдары қызметкерлерінің мәліметі бойынша бұл көрсеткіш
өте аз. Шенеуніктерді коррупциялау мақсатында жыл сайын көп қаражат
көлеңкелі экономикаға қызмет етеді. РФ бұрынғы ішкі істер министрі А.
Куликовтың айтуы бойынша Әрбір жетінші қылмыстық топ өз мақсаттарына жету
үшін сатылған шенеуніктерді пайдаланады. Осы шығыс статьясына,
мамандардың айтуы бойынша, ұйымдасқан қылмыскерлер қылмыстық жолымен
табылған яғни лас ақша 30-дан 50% шығындалады.
Қазақстанда қайта құру жылдары мен реформа кезеңінде, соңғы жылдарды
қосқанда, жекелеген мемлекеттік аппарат қызметкерлерінің сыбайлас
жемқорлыққа ұрынуы байқалып, қызметтік мүмкіншіліктерін заңсыз мақсатта
пайдалану байқалды, яғни биліктің жекеменшілікке айырбасталу көрініс алды.
Лауазым иелерін сатып алудың дәстүрлі әдістерімен бірге жаңа түрлері
пайда болды:олар шетелге бару жолын төлеу, жеңілдік несиелер, әр түрлі
қызмет көрсету, көп ақша алатын қызметке орналастыру, комерциялық құрылым
кеңесі және құрылтайшы құрамына енгізу, қосымша жұмыс беру және т.б.
Парақорлық шенеуніктер арасында әдеттегі құбылысқа айналды. Осының
негізінде азаматтардың наразылығы өседі, себебі олардың көпшілігі сыбайлас
жемқорлықтың құрбаны болды. Мұндай наразылық бұқаралық ақпарат құралдарында
оқтын-оқтын көрініс тауып кейбір адамдарды, топтарды және соттарды, құқық
қорғау органдарын және мемлекеттік қызмет органдарын сынау арқылы беріліп
отырылады. Көбінесе бұл әшкерелеулер құқықтық нәтеже бермейді, ал айтылған
сын адамдардың құқық қорғау органдарына деген сенімін жоғалтуға әкеліпп
соғып, жұртшылықтың оларға көмектесуден бас тартуын күшейтеді. Осы және
басқа да себептерге байланысты парақорлықпен күрестң нәтежелігі кемиді.
Осылайша парақорлық үшін соңғы он жылда сотталғандардың саны бірнеше есе
азайды. Осылайша сыбайлас жемқорлық көрініс түрлерінің ең қауіптісі
парақорлық болып табылады. Осыған орай, оның табиғатын жан-жақты зертесе
практикалық маңызы зор болады. Бұл құбылыс қазіргі Қазақстан Республикасы
үшін жаңалық емес. Оның тамыры тереңге кетеді.
1.2 Парақорлықтың обьектісі мен заты.
Қылмыс обьектісін дұрыс анықтаудың теориялық және практикалық мәні өте
зор. Демек, обьектіні анықтау қылмыстың мәнін анықтауға қылмыстық-құқықтық
нормалардың жұмыс істеу шекарасын табуға, әрекетін дұрыс сипаттуға көмегін
тигізеді, сонымен қатар оларды ұқсас құрамдардан ажыратуға көмектеседі.
Қылмыс обьектісі Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексінің ерекше
бөлімінің жүйелерін құрастыру негізіне алынған.
Осыған орай, қылмыстық құқық ғылымында обьект мәселесі әрдайым көңілден
тыс қалған емес. Бірақ осыған қарамастан көптеген мәселелер бойынша қарама-
қайшы қорытындылар мен ұғымдар бар. Біз қылмыс обьектісінің күрделі
теориялық мәселесіне тереңдеуді, мұның бізге белгілі бір қиындық
келтіретінін ескере отырып, және соған байланысты жеке зерттеу тақырыбы
болуы мүмкіндігін ескере отырып олай жасамай отырмыз. Біріншіден, қылмыс
обьектісінің кейбір мәселелері бойынша өзіміздің көзқарасымызды белгілеп
алуымыз өте маңызды болып табылады.
1. Кеңестік одан кейін Қазақстан қылмыстық құқық теориясы өзінің өмір
сүрген кезінен бастап қылмыс обьектісі әрқашан да белгілі бір қоғамдық
қатынастар болып табылады деген ұғымды ұстанып келді. Көптеген авторлар
қылмыс обьектісі жайлы осындай ұғымның принципальды маңыздылығының астын
сызып, олардың кез келген қылмыстық қол сұғудың әлеуметтік мәні мен
қоғамдық қауіптілігін дұрыс түсіну үшін ерекшелігін атап көрсетеді. Бұның
маңызы өте зор, себебі қазіргі кезде қылмыс обьектісінің басқа анықтамасын
беруге тырысушылық орын алып отыр. Атап айтқанда, Г.П. Новоселов қылмыс
обьектісі деп бір немесе көп адамға қарсы жасалған қылмыс деп түсіндіреді.
В.В. Наумов кейбір жағдайларда қоғамдық қатыныстық қылмыс обьект теориясы
ретінде жұмыс істемейді. Біріқ бұл мәселе жөнінде біз пікірталас жасамай
қылмыс обьектісі анықтамасын қоғамдық қатынас ретінде қараған жалпы
қабылданған көзқарасқа қосыламыз.
2.Қылмыстық құқық теориясында қылмыс обьектісін үш сатылы жүйелеу кең
таралды. Бұл жүйенің ең бірінші 1938 жылы В.Д. Меньшагин ұсынды және
көптеген жылдар бойы ешқандай күдік тудырмады. Бірінші рет оны Б.С.
Никифоров сынады, ал кейінірек басқа да кейбір ғалымдар осы сынға қосылды.
Әдебиетте қылмыс обьектісін 4 сатылы жүйелеуге көшуге бірнеше рет ұсыныс
жасалды. Сонымен қатар қылмыс обьектісін 3 сатылы жүйелеу ерекше бөлімі
тек тарауларға бөлінетін қылмыс кодекстерінің құрылымына сәйкес келді.
Үш деңгейлеп бөлу - Ерекше бөлім - Ерекше бөлім тарауы - қылмыс құрамы
- қорғау обьектісінің үш деңгейлігі: жалпы обьект, топтық обьект-тікелей
обьект деуге сәйкес келеді. Бірақ Ресей Федерациясының ҚК 1997 жылғы жаңа
құрылымы Ерекше бөлімде тек тарауларға ғана емес, сонымен қатар бөлімдерге
бөлінумен 4 сатылы жүйеге, оның барысында түрлі обьект бөлініп, ол топтық
обьектіге бөлім ретінде толығымен немесе басқаша айтқанда, топтық түрі
ретінде бөлінетін 4 сатылы жүйеге өтуге мүмкіндік береді. Бұл жағдайда
топтық обьект болып қылмыс қол сұғатын қоғамдық қатынастар болып табылады,
ал оларды жасағаны үшін жауапкершілік туралы нормалар бір бөлімде
келтірілген. Осыған сәйкес бөлімдерді тарауларға бөлу негізінде түрлі
обьект алынған. ҚР Қылмыстық Кодексінде Ерекше бөлім тек тарауға бөлінген.
Осыған орай ҚР Қылмыстық заңы бойынша топтық, тікелей обьект түрлері ғана
болады. Біздің кодекс бойынша түрлік обьект жоқ. Қылмыс обьектісінің осы
жүйесін біз келешектегі зерттеуде негізге аламыз.
Ғалымдардың өткен жылдардағы еңбектерінде парақорлық обьектісіне толық
мінездеме берілетін еді. Осы кезде қылмыс обьектісі мазмұнын ашудағы өте
біркелкі емес пайымдаулар көңіл аудартады: идиалды қоғамды игілік
қызметкерлердің қызметтік борышын,міндетін бұзу Өз қызметтік борышын
орындауды бұзу Кеңестік мемлекеттік аппарат оның бөлінбейтін саласы
беделді тағы басқалар.
Қылмыстық құқықтық әдебиетте бұл көзқарастарға толық талдау жасалғанын
және олар әділ түрде сыналып отырғанын ескере отырып, бұл мәселе бойынша
тек өз пікірімізді білдіруді дұрыс деп санаймыз.
Қазақстан Республикасындағы ҚК құрылымы бойынша парақорлықтың топтың
обьектісіне мемлекеттік биліктің дұрыс жұмыс істеуін қамтамасыз ететін
қоғамдық қатынастар жиынтығы деген анықтама беруге болады. Қазақстан
Республикасы ҚК бұрынғы 13 бөлімнен шығатын бұл анықтама, біздің пікіріміз
бойынша толық емес, себебі онда жергілікті өзін - өзі басқару органдарыңың
қалыпты қызметі қамтылмаған [10, 7].
Бұл жерде мәселе мемлекеттік билік пен жергілікті өзін басқару
органдарының арақатынасы жайлы, нақты айтқанда жергілікті өзін-өзі
басқарудың құқықтық табиғатын анықтауда болып отыр.
Заң әдебиетінде жергілікті өзін-өзі басқару мемлекеттік биліктің бір
бөлігі болып табылады деген көзқарас бірте-бірте бекіп келеді. Атап
айтқанда М.В. Баглай бұл көзқарасты жергілікті өзін-өзі басқару органдары
мемлекеттен шығады себебі олар конститутциямен заңға сәйкес жұмыс істейді
деп негіздейді. Бұл егеменді билік емес жәнә ол оның шегінен шығып кете
алмайды. Әрбір азамат жергілікті өзін-өзі органдарын құруға қатысады, бірақ
бұл азамат бүкіл Қазақстанның конститутциялық құқығының субьектісі болып
табылады, ол оның субьектілерінің мемлекеттік билік органдарын құруға,
бүкіл халықтық сайлауларға қатысады.
Сондықтан да, М.В. Баглайдың пікірі бойынша жергілікті өзін-өзі басқару
мемараты лекеттік биліктің дербес бөлігі болып табылады.
Осылайша, жергілікті өзін өзі басқару органы мемлекеттік биліктің бір
бөлігі бола отырып, ол сонымен бірге халықтық биліктің өзінше жеке нысаны
болып табылады. Жергілікті өзін өзі басқару органдарының қалыпты жұмысын
қамтамасыз етуші қоғамдық қатынастар топтық обьектінің бір бөлігі
болғандықтан, бұл қылмыстардың түрлік обьектісі көлемі бойынша топтық
бөлшегі бойынша қарастырылады.
Осылайша, қарастырылып отырған қылмыстардың топтық обьектісі болып
мемлекеттік аппарат пен жергілікті өзін өзі басқару органдарының қалыпты
жұмысын қамтамасыз ететін қоғамдық қатынастардың жиынтығы табылады.
1997 жылғы Қазақстан Республикасында ҚК қабылдаудан көп бұрын лауазымдық
қылмыстардың топтық обьектілері болып, сонымен бірге қоғамдық аппаратының
дұрыс жұмысы да есептелінетін еді. Қазіргі қолданыстағы қылмыстың заң
бойынша қоғамдық бірлестіктердің, саяси партиялардың, сонымен комерциялық
ұйымдардың заңды, қалыпты қызметі комерциялық және басқа да ұйымдардағы
қызмет мүдделеріне қарсы қылмыс обьектісі болып табылады.
Парақорлықтың топтық обьектісі болып, мемлекеттік аппарат пен жергілікті
өзін өзі басқару аппаратының қалыпты қызметін қамтамасыз ететін қоғамдық
қатынастар болып табылады.
Осыған байланысты мемлекеттік аппарат пен жергілікті өзін өзі басқару
аппаратын ұғымын анықтау ерекше теориялық және практикалық маңызға ие
болады. Бұл біріншіден мемлекет пен жергілікті өзін өзін басқару
органдарының өздеріне жүктелген өзін өзі басқару аппаратының қалыпты
қызметін қамтамасыз ететін қоғамдық қатынастар болып табылады.
Осыған байланысты мемлекеттік аппарат пен жергілікті өзін өзі басқару
аппараты ұғымын анықтау ерекше теориялық және практикалық маңызға ие
болады. Бұл біріншіден мемлекет пен женгілікті өзін өзі басқару
органдарының өздеріне жүктелген функцияларын орындау бойынша қызметінің
шегі мен көлемін анықтауға мүмкіндік беретіндігінен маңызды болып
табылады, себебі қылмыстық реформа мемлекет пен жергілікті өзін өзі
басқару органдарының экономикалық қатынастарға ықпал ету механизімін
өзгертіп және оның шегін қысқартып, жеке меншіктің және еркін сауда үшін
жағдай жасады. Мемлекеттік аппарат және өзін өзі басқару аппараты
анықтамаларын белгілеу аппарат қызметкерлерінің, лауазым иелерінің, лауазым
иелері болып табылмайтын мемлекеттік қызметкерлердің практикалық қызметінің
саласын айқын анықтап алуға да мүмкіндік береді. Бұл қызметтік міндетті
бұзғаны үшін аталған адамдардың жауапкершілігінің шегі жайлы мәселені
шешкенде маңызды рөл атқарады. Ғылыми және оқу әдебиеттерінде мемлекеттік
аппарат деген ұғымға әр түрлі анықтама берілді. Екі түрлі көзқарас бар.
Бірінші жағдайда мемлекеттік аппарат деген термин көмегі арқылы
мемлекеттік билік жүзеге асырылып, негізгі функциялар орындалып, мемлекет
алдында оның әр түрлі даму кезеңінде алдағы тұрған мақсаттары мен
міндеттеріне жетуге арналған органдар жүйесі деп тар мағынада
түсіндіріледі. Ал екіншісі кең мағынада. Соңғы жағдайда мемлекеттік
аппарат ұғымы мемлекет механизімі ұғымымен теңестіріледі және ол мемлекет
атынан жүзеге асырушы мекемелер мен қызметкерлер органдар жүйесі ретінде
анықталады.
Біздің пікіріміз бойынша, соңғы көзқарас дұрыс сияқты. Парақорлықтың
топтық обьектісін анықтау барысында біз мемлекеттік аппараты кең мағынада
түсінуді басшылыққа аламыз. Осылайша мемлекеттік аппаратта: а) мемлекеттік
билік органдары; б) мемлекеттік мекемелер; в) Қазақстан Республикасының
Қарулы Күштері және Қазақстан Республикасындағы басқа да әскерлері мен
әскери бөлімшелері бар.
Жергілікті өзін өзі басқару аппараты ұғымы да дәл осы осы осылайша
анықталады. Мұнда жергілікті өзін өзі басқару аппараты ұғымына Қазақстан
Республикасы Қарулы күштері кіргізілмеген және басқа әскерлер әскери
бөлімшелер кіргізілмегендігі ерекшелік болып табылады.
Қылмыстық құқық теориясында парақорлықтың тікелей обьектісіне әр түрлі
сипаттамалар берілді. Кейбір авторлар мұнда топтық және тікелей обьектілері
өзара сәйкес келеді деп ойлайды. Бірақ көптеген авторлар бұл қылмыстың
топтық және тікелей обьектілерін бөлшектеп дұрыс анықтайды. Бұл обьектінің
жалпы қабылданған сипаттамасына және олардың ара қатынасына сәйкес келеді.
Тікелей обьект әрқашанда топтық обьектінің тек бір бөлігін құрайтын
қоғамдық қатынас болады. Тікелей обьектінің мазмұнын анықтау барысында -
әрбір жеке қылмыс белгілі бір нақты қоғамдық қатынасқа қол сұғады және оны
әрбір нақты жағдайда анықтауға мүмкіндік туады.
Осы көзқарас бойынша парақорлыққа делдалдықтың тікелей обьектісі болып
мемлекеттік аппараттың немесе жергілікті өзін өзі басқару аппараттарының
мемлекеттік органдарын, мемлекеттік мекмелердің, қарулы күштердегі басқару
аппараттарының Қазақстан Республикасындағы басқа әскерлер мен әскери
бөлімшелердің жеке бөлімдерінің бір қалыпты заңды қызметінің мазмұнын
құрайтын осындай нақты қоғамдық қатынастар болып табылады.
Парақорлықтың заты. Пара белгісі мазмұнын анықтамас бұрын, ең
біріншіден, пара түсінігін парақорлық үшін қылмыстық жауапкершілік
мәселелерімен айналысып жүрген ғалымдармен немесе қылмыс обьектісі жайлы
жалпы зерттеулер жүргізушілер арасындағы түсінік бірдей емес екенін есте
ұстау керек. Кейбіреулер параны қылмыс заты басқалары қылмыс құралы деп
есептейді. Ғалымдардың көпшілігі пара ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1ПАРАҚОРЛЫҚ СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚТЫҢ ҚҰРАМДАС БӨЛІГІ
1.1 Парақорлық
түісінігі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 8
1.2 Парақорлықтың обьектісі мен
заты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
2 ПАРАҚОРЛЫҚ ҚОҒАМНЫҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.1 Парақорлық пен күресудің бүгінгі таңдағы өзекті
мәселелері ... ... ... .24
2.2 Парақорлықтың алдын алудың
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
3 ПАРАҚОРЛЫҚ ҮШІН ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАУАПТЫЛЫҚ ... ... ... ... ... .43
3.1 Парақорлық үшін қылмыстық жауаптылық
түрлері ... ... ... ... ... ... ... 43
3.2 Шет елдердің заңдары бойынша парақорлық үшін жауаптылық
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
3.3 Парақорлыққа жауаптылық жөніндегі қылмыстық заңдардың
қысқаша даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .60
КІРІСПЕ
Халқымыздың біртуар батыр ұлы, қаһарман майдангер Бауыржан Момышұлы
кезінде, Тәртіпке бас иген құл болмайды, тәртіпсіз ел болмайды-деген
екен. Осы сөзде ұлы шындық жатыр. Қарапайым халықтың тұрмысын , болашақта
өркениетті әрі әділетті қоғам құруды мақсат тұтқан мемлекет ең алдымен
өзіңдегі заңдар жүйесін жетілдіре білу керек. Өйткені заң дегеніміз-тәртіп,
адамдардың тәжірибесін қоғам иелігіне пайдаланатын адамзат даналығының ең
жоғарғы көрінісі. Тек шынайы әрі пәрменді заңдар бар қоғамда ғана
әділеттілік болады.
Елбасымыз жалпы құқық жүйесіне, соның ішінде әсіресе парақорлықпен
күресті тұрақты әрі табанды жүргізу мәселесіне ерекше мән беруде.
Президенттің айтуынша, республиканың мемлекеттік органдарындағы парақорлық
проблемасы бүгінде аса өткір тұр. Осындай керітартпа құбылыстың тамырына
балта шабу-қазақстандық қоғамды одан әрі түрлендіру міндеттерін табысты
шешудің кепілі болып табылады. Бұл өзекті мәселе және біз онымен
айналысуымыз керек ... - деген еді.
Көріп отырғанымыздай мемлекет басшысы Н.Ә. Назарбаев мойындап отырған
бұл жағымсыз құбылыс – парақорлық бүгінгі күні біздің қоғамның өзекті
мәселесі болып отыр. Статистикалық мәліметтерге қарағанда заңи негізде
жазылатын газет, журналдардағы мақалалардың екіден бірі осы тақырыпқа
арналады.
Соған орай бұл тақырыпты таңдағандағы негізгі мақсатым-парақорлық оның
мәнін, түрлерін, парақорлықтың қоғамдағы кері рөлін ашып көрсету,
парақорлық үшін қылмыстық жауаптылық түрлерін талдау, парақорлық бүгінгі
таңдағы өзекті проблема екендігін дәлелдеу, парақорлықпен күресудің бүгінгі
күндегі жолдарын саралап өту. Осы мақсатқа орай мынадай міндеттерді алға
тартамын:
1. Парақорлықты, парақорлық үшін қылмыстық жауаптылықты талдау;
2. Паақорлықпен күресудің қырларын ашып көрсету;
3. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің 2001-2005 жылдарға арналған
мемлекеттік бағдарламаны талқылау;
4. Парақорлық үшін жауаптылықтың шет мемлекеттердегі көрінісін баяндау
және т.б.
Жұмыістың өзектіліг - Парақорлық мемлекет пен қоғамның дамуына кері
әсерін тигізетін күрделі мәселе екенін дәлелдеу, парақорлықтың алдын алудың
жолдарын көрсету.
Бұл дипломдық жұмыс 60-беттен үш тараудан әрбір тарау бірнеше
тақырыпшалардан кіріспе және қорытынды бөлімнен тұрады.
Адам құқығын бұзу саласының ең қауіпті көрінісі парақорлық болып
табылады, ал бұл дегеніміз мемлекеттік қызметкерлердің сатылғыштығы мен
оларды сатып алу. Мемлекетіміздің саяси және экономикалық тұрақтылығына
нұқсан келтіретіндер: әр түрлі қызметкерлер, мемлекеттік қызметкерлердің
қоғам есебінен өзіне, өз туысқандарына, аталастарына пайда келтіру
мақсатындағы протекционизм.
Парақорлық тез өсетін қылмыстар тенденциясы арасынан бірінші орындардың
біріне ие.
Біздің елде парақорлықтың өмір сүріп отырғаны белгілі. Бұған қоса
көптеген адамдар осы қауіпті әлеуметтік қылмыс көрінісін өз бастарынан
өткізген. Жоғары деңгейде бірнеше рет парақорлыққа қарсы күрес жүргізіліп
жатқандығы айтылды, бірақ оның нәтежелері белгілі. Бұқаралық ақпарат
құралдарында және басқа да баспа сөз бетерінде жарияланған мақалаларда,
мемлекеттік органдардағы лауазымды қызметкерлердің парақорлықтары тек саяси
күрес арқылы көрінуі ешқандай күмән келтірмейді. Саяси қылмыстар өзара
күресте кез келген әдісті қолданады, соның ішінде ерекше көңіл аудару үшін
парақорлықты әшкерлеудіде қолданады. Бірақ бұл әшкерелеудің барлығы
негізінен газет беттерінде және телехабар күйінде қалады.
Кейбір шетел шолушылары посткоммунистік елдердегі қылмыс және
парақорлықпен күрес құқықтық мемлекет құру идеясы үшін күрес емес, ол билік
үшін күрес деп есептейді.
Елдегі жағдайда Үлкен байлық - империя күйреп, жаңа мемлекет пайда бола
бастағанда жасалады - деген бұрынан белгілі ақиқат дәлелденіп отыр.
Осылайша, Еуропа қайта құру және даму банкінің бағалауы бойынша, бұрынғы
КСРО республикасы, оның ішінде Қақақстан Республикасында бар, парақорлықтың
деңгейін дүние жүзінде Африканы және Латын Америкасын бірнеше мәрте басып
озатын рекордқа жеткендігін баспасөз бетерінен көруге болады.
В.В. Лунаев, парақорлық бөлек алынған елде де, бүкіл дүние жүзінде де
регистрациялық фрагменттігімен және толық еместігімен сипатталады деп
атады. Осыған орай экономикалық қылмысқа парақорлыққа қатысты ерекшеліктер
(оны жасаушылардың жоғары қоғамдық лауазымы; олардың үлкен материалдық және
моральдық шығын көтеруі; билік органдарының осындай қылмыстық топтарға
кешіріммен қарауы) өз апагөйіне жетті деп көрсеткен.
Парақорлық әлеуметтік құбылыс ретінде бейімделгіштігімен сипатталады, ол
үнемі түрін өзгертіп және жетіліп отырады. Парақорлықтың ең негізгі өзіне
тән сипаты-оның латенттілігі. Парақорлық атқарылатын істердің келісімділік
сипатымен қатар, көлеңкелі сипатқа ие. Әдетте оның соңынан шағым түспейді,
себебі екі жақта заңсыз жасалған келісімнен пайда табады.
Корупция сөзімен халықаралық қауымдастық нені білдіреді. Көптеген
анықтамалар бар, бірақ толық анықтылығы және құқықтық нақтылығы жоқ.
Мысалы, БҰҰ анықтама құжатында парақорлыпен халықаралық күрес жайлы:
Парақорлық дегеніміз-мемлекеттік билікті өзінің жеке мақсатында пайда табу
үшін асыра пайдалану деп көрсетеді.
Парақорлық термині көп мағыналы. Оны латын тілінен аударғанда-сатып
алу деген ұғымды білдіреді. Коррупция анықтамасы Рим құқығында кең
көлемде сындыру, бүлдіру, күйрету, фальсификациялау, сатып алу сияқты сотқа
қатысты заңсыз әрекеттерді білдіреді.
Бұл ұғым латынның Correi-бір затқа бірнешеленген аламның қатысуын
және rumpere-сындыру, бүлдіру, бұзу деген ұғымдар қосындысынан шыққан.
Осының нәтежесінде бірнеше адамның қоғамдық істерді басқару процесін немесе
сот процесінің қалыпты жағдайын бұзу, бүлдіру мақсатында жасайтын іс-
әрекеті деген жеке термин пайда болады.
Коррупцияның тарихи тамыры бар. Ол барлық уақыттарда өмір сүрді.
Осылайша, парақорлық Кеңес үкіметі кезінде де өмір сүрді, бірақ ол қатаң
бақылауда болды. Әдетте коррупциялық заңсыздықты биліктің жоғарғы
эшалонындағы шенеуніктер жасады. Бұл лауазым иелерінің мемлекеттік
лауазымдық қызмет атқару кезеңінде мемлекеттік лауазымдық қызмет атқару
кезінде мемлекеттік меншікті өздерінің жеке мақсаттары үшін пайдаланды,
бірақ бұл әрекет кеңес мемлекетінде меншіктің басқа формасының болмауына
байланысты құқықтық регламентация алмады. СОКП кезінде бұрынғы партия
функционерлері меншік заң жүзінде мемлекеттік болмағанымен оны иемденіп,
оның егесі болып оған өз биліктерін жүргізді. Олардың көпшілігі жаңа
жағдайға тез бейімделді, себебі олар мемлекеттік қызметтің биік сатысында
болып және өздерінің іс жүзінде иемденіп отырған меншіктерін заңдастыру
мәселесі ғана тұрды.
Қазіргі жағжайда парақорлықтың көбейю себебі неде деген заңды сұрақ
туады?
Менің ойымша бұл бәрінен бұрын экономикалық қызметті либерализациялауға,
мемлекеттік меншікті жекешелендіру барысында арзан бағамен заңсыз жеке
адамдарға сатуға байланысты, әрине бұл өкінішке орай сәйкес құқықтық
базасыз және сонымен қатар заңсыз қол сұғудан қорғайтын және бақылайтын
тиімді механизімсіз жүргізіледі. Осылар және басқа да негативті көріністер,
мемлекеттік биліктегі және басқару апаратындағы қызметкерлерді сатып алуға
қолайлы жағдай жасады.
Осылайша В.В. Лунев парақорлық нарықтық экономика, еркін сауда мен
демократия жағдайында жай парақорлыққа жатпайды деп атап көрсетеді.
Көптеген мамандар парақорлықтың басты себебіне шенеуніктер армиясының
өсуін, қоғамдық өмірдің бюрократизациялауын жатқызады. Лауазым иелеріне
берілетін пара, тек қана істі жемісті жүргізудің бір ғана шарты болып
табылады. Жиі және лауазым сипаты солай сатып алуды қолдану ойының әдеттегі
ережесіне кіреді [1,34].
Ю.А. Мелеховец өз жұмысында Лауазым адам үшін пара алу, оның әлеуметтік
адамгершілікпен қайта тууының белгілі сапалы кезеңі болып табылатынын атап
өтпеске болмайды. Белгілі бір соманы жинағаннан кейін, пара алушы қызметтес
әріптестерімен, пара арқылы іске асатын әрекеттердің материалдық
игіліктерді бөлуге, кадр мәселесін шешуге, жасаған қылмысы үшін жауапқа
тартылудан құтылу мүмкіндігі үшін басшыларды іздестіреді-деп көрсеткен.
Парақорлық дүниежүзілік мәселеге айналды. Бір де бір ел одан бос емес.
Кейбір елдерде парақорлық кең тараған. Бұл мәселені күнделікті қызметтегі
өзара қарыз алу және қарыз беру сияқты әрекет тәрізді, ешқандай маңызы жоқ
табиғи көрініс есебінде қабылданады. Мемлекеттік қызметкерлердің пара алуы
кәсіпкерлік шығындарды өсіріп, шетелдік және отандық капиталдың
инвестициялық потенциалын азайтып, өнеркәсіптің өсуіне кедергі келтіріп, ең
ақыры халықтың негізгі бөлігінің өмір сүру деңгейін төмендетеді [2, 20].
Бүгінде тамырын тереңге жіберіп үлгірген парақорлық мемлекеттік органдар
хал-қадерінше күресіп жатыр. Бұқаралық ақпарат құралдары парақорлық қылмыс
жасап ұсталған, жауапқа тартылған адамдар жайлы үнемі айтып, жазып жүр.
Бірақ батпандап кірген ауру мысқылдап шығады демекші, қоғамымызға жегі
құрт болып енген бұл дерттің жуық арада жойыла қояр түрі байқалмайды.
Барлық облыстарда парақорлық қылмысқа қарсы күреспен тікелей айналысатын
экономикалық және парақорлық қылмыспен күрес департаменті дейтін
мемлекеттік органдар жұмыс жасайды. Аты айтып тұрғандай, бұл департаменттің
басты міндеті-белең алған парақорлықты ауыздықтау.
Дипломдық жұмыста Қазақстан Республикасындағы сыбайлас жемқорлықтың
құрамдас бөлігі болып табылатын парақорлық қылмыстарының түсінігі, құрамдас
бөліктерінің анықтамасы, парақорлық құрамының объективтік және субъективтік
белгілерінің ерекшеліктері, парақорлық - қылмыстарын саралау мәселелері
теориялық тұрғыдан кеңінен сөз болады.
Зерттеудегі негізгі мәселелердің бірі парақорлық қылмыстарын реттейтін
қылмыстық-құқықтық нормалардың әлеуметтік алғы шарты, сыбайлас жемқорлықтың
парақорлық құрамымен байланысы және парақорлықтың коррупциялық құбылыстың
құрамдас бөлігі ретіндегі проблемалардың мәнін ашып көрсету болып табылады.
Бұл мәселенің әлеуметтік-құқықтық мәнін терең ашу үшін парақорлыққа
жуаптылықты белгілеген заңдар тарихының даму кезеңдерін де ғылыми негізде
талдауды қажет етеді. Зерттеуде парақорлықтың жекелеген түрлері: пара алу,
пара беру және парақорлыққа делдалдықтың объективтік және субъективтік
белгілеріне талдау жасалумен бірге парақорлықтың ұқсас қылмыстардан
өзгешелігі, парақорлықтың басқа қылмыстармен жиынтығы, парақорлыққа
қатысудың ерекшеліктері, пара берушіні қылмыстық жауаптылықтан босатудың
шарттары, парақорлық қылмыстарының саралаушылық белгілеріне теориялық
тұрғыдан терең зерттелумен бірге қазіргі қолданылып жүрген заңдардың
парақорлыққа арналған нормаларын одан әрі жетілдіру жолдары іздестірілген.
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Сонымен қатар дипломдық жұмыста
Қазақстан Республикасының нормативтік-құқықтық актілері, сондай-ақ арнайы
әдебиетгер қолданылды.
Жұмыстың нормативтік негізін Қазақстан Республикасының Конституциясы,
заңдар, Президенттің Жарлықтары, заңды тәжірибе, Қазақстан Республикасының
Қылмыстық кодексі құрайды.
Дипломдық жұмысымның маңыздылығы келекшек заңтану мамандығындағы студент
қауымына, сонымен қатар заңгер қауымының парақорлық қылмыстарды
болдырмауға, парақорлық үшін қылмыстық жауаптылықты түсіндіру,
парақорлықтың, сыбайлас жемқорлықтың алдын алуға, жолын кесуге өз
үлестерін қосуға шақыру деп білемін.
1 ПАРАҚОРЛЫҚ СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚТЫҢ ҚҰРАМДАС БӨЛІГІ
1.1Парақорлық түсінігі
Парақорлық қазір бүкіл әлемді алаңдатып отырған проблемалардың бірі.
Парақорлық сыбайлас жемқорлық секілді дертпен жекелеген мемлекеттер өз
бетімен күресе алмайды. Әсіресе, жахандану заманында. Парақорлықтың шегі
жоқ, ол бір елден екіншісіне оңай көшіп жүре береді. Онымен жұмыла күресу
қажет. Бұл оңай іс емес. Бұл дерттің тамыры тереңде жатыр. Мұның дәлелі 15
ғасырдың өзінде британ парламентінде осы мақсатта шулы даулар орын алған.
Көптеген мемлекеттік және жекелеген құрамдас жүйелерде парақорлық
төңірегінде қалыптасқан жағдай белең алып бара жатыр. Парақорлықа қарсы
ғаламдық және ұлттық деңгейдегілер маңызды қадамдарға қарамастан, оның
халықаралық қауымдастықтың алдына қойып отырған кедергілері әлі де бар.
Парақорлық - тұлғаның өзінің билік өкілеттігін және өзіне берілген
құқықтарын белгіленген ережелерге қайшы жеке басының пайдасына қолдануы.
Бұл термин көбіне бюрократиялық аппаратқа және саяси элитаға қатысты
қолданылады.
Жемқорлыққа тән белгі лауазымды адамның әрекеті мен оған жұмыс
берушінің мүдделері арасындағы немесе таңдап алынған тұлғаның әрекеті мен
қоғам мүдделерінің арасындағы қайшылық болып табылады. Парақорлықтың
көптеген түрлері лауазымды адам жасаған алдау-арбауға ұқсайды және
мемлекеттік билікке қарсы жасалған қылмыстар қатарына жатады.
Парақорлық немесе жемқорлық дискрециялық билікке, яғни өзіне тиесілі
емес ресурстарды өз қалауынша бөлу билігіне ие кез келген адам ұшырауы
мүмкін. Парақорлыққа жетелейтін басты нәрсе билік өкілеттілігін пайдалана
отырып экономикалық пайда табу мүмкіндігі ал басты қаупі - оны әшкерелеу
мен жазалау.
Парақорлықтың тарихи тамыры жақсы жағдайға ие болу үшін сыйлық жасау
дағдысынан бастау алады. Қымбат сыйық адамды өзге сұраушылардың арасынан
бөліп алып, оның өтініші орындалуына мүмкіндік беретін болған. Сондықтан
алғашқы қауымдық қоғамда дінбасыларға немесе көсемге ақы төлеу қалыпты
жағдай саналған. Мемлекеттік аппараттың күрделенуі мен орталық үкімет
билігінің күшеюі нәтежесінде кәсіби шенеуніктер пайда болды, олар
билеушілердің ойынша белгіленген жалақыға қанағаттануы тиіс еді. Ал іс
жүзінде шенеуніктер өзінің қызмет жағдайын өз кірістерін құпия түрде
көбейтуге қолдануға ұмтылды [3, 25].
Жемқорлықтың ең қауіпті түрлері қылмыстық іске жатады. Ең алдымен бұған
шашпалық және парақорлық жатады. Парақорлық сыбайлас жемқорлықтың бір түрі,
бұл лауазымды тұлғаның жеке тұлғаға немесе заңды тұлғаға қандай да бір
қызмет көрсетіп, соның өтеуі ретінде пайда табуымен сипатталады.
Бұл ретте тек лауазымды тұлғаның пара алуы ғана емес, сонымен қатар пара
берушінің заңсыз түрде сыйлық беруі де заңға қайшы әрекет болып табылады.
Көп жағдайда егер пара беру қорқытып алудан болмаса осы мәмледен пара
беруші көп жағдайда табайды.
Тарихта парақорлықтың пайда болуымен күресудің көптеген әдістері бар.
Біріншіден, заңды қатайтып және оның орындалуын қатаң қадағалау, сол арқылы
жазалау қаупін күшейту. Екіншіден, лауазымды адамдарға ережелер мен
заңдарды бұзбай өздерінің кірістерін көбейтуге мүмкіндік беретін
экономикалық механизімдерді туғызу. Үшіншіден, нарық пен бәсекелестіктің
рөлін күшейту, сол арқылы парақорлықтан түсетін ықтимал пайданың көлемін
азайту. Соңғысына мемлекеттік қызмет көрсетудегі бәсекелестік яғни бір
мемлекеттік органдардың басқа органдардың функцияларын орындауы да жатады.
Бұл бағыттағы жұмыс Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың қатаң
бақылауына алынған, ол парақорлықпен күресті жетілдіруді талап етіп отыр.
Осымен байланысты Қазақстанның посткеңестік кеңістікте алғашқылардың
бірі болып парқорлыққа қарсы заң қабылдағанын атап көрсетуге болады.
Пара алған лауазым ғана емес, пара берген қарапайым адам да заң алдында
жауапты. Парақорлықтың тамырына балта шабар кез келді. Олай дейтінім
қазіргі таңда елімізде жүргізіліп жатқан саясаттың, енгізіліп жатқан
реформаның барлығы дерлік осы парақорлықтың қайнар көзін жоюға
бағытталған. Парақорлықпен күрес жүргізу мемлекет саясатының тағы бір жарқ
еткен тұсы ол 18 ақпан 2005 жылғы Елбаымыздың Қазақстан экономикалық,
әлеуметтік және саяси модернизациялану жолында атты Жолдауы, сондай- ақ
сол жылы 2006-2010 жылдарға арналған сыбайлас жемқорлықпен күрес жүргізу
мемлекеттік Бағдарламасының бекітілу кезі еді.Оған қоса мемлекет басшысы Н.
Назарбаев соңғы жолдауында еліміздің ұлттық қауіпсіздігіне нақты қауіп
тудырып отырған парақорлық мәселесіне үлкен мән бере отырып,
Демократиялық қоғам жағдайында қылмыс пен парақорлыққа қарсы күрес ерекше
мәнге ие болады -деп атап көрсеткен [4,11].
Демократиялық қоғам парақорлықтың өркендеуіне бей-жай қарап тұра
алмайды. Соған сәйкес 2008 жылдың мамыр айында еліміз БҰҰ-ның сыбайлас
жемқорлыққа қарсы күрес конвенциясын бекітті.
Жұмыла көтерген жүк жеңіл демекші, қоғам болып бұл дертпен күрес
жүргізуде әрбір адам күресуді өзінен бастап, оған деген немқұрайлы
көзқарасын жоюы қажет. Сонда ғана, белгілі бір нәтежеге қол жеткізуге
болады.
Жалпы бұл дерт қоғам өмірінің ажырамас бөлігі болып табылатын медицина,
білім беру салаларына дейін парақорлықтың тамырының таралуы көңіліңе
кірбің ұялатады. Білім беру орнындағы бүгінгі оқушы ертеңгі маман, кешегі
оқушы бүгінгі маман деп түсінген жөн. Олай болса, неліктен біз өз
болашағымыздың күңгірттенуіне жол беруіміз керек? Ұстамдылығы мол қазақ
қашанда мұндай кездерде Ақырын берсін - деуші еді. Бұл жағдайда да ақырын
берсін деп қарап отыру, дұрыс емес.
Қызмет бабын пайдаланып, мемлекет мүлкін талан-таражға салу, ақ адал
жандардың обал, сауабын аттап, имандылық қасиеттерден жұрдай болу секілді
бастапқы нышандары сонау мүлік теңсіздігі пайда болған тұста-ақ қылың
берген парақорлық сипатындағы қылмыстардың түп-тамырын қуалап келсеңіз
алаған қолым береген деген ұстанымға саятын мұндай бақай есепшілік ертеден-
ақ көптеген мемлекеттерде орнығып қалған. Олардың бір бірінен ат төбеліндей
айырмашылығы тойымсыздық пен ашкөздіктің әр мемлекетте әр түрлі деңгейде
екендігінде ғана. Адамзаттың ұшқыр ақыл ойы уақыт шабысымен бірге үзеңгі
қағыстырып қатар келе жатқан парақорлықты болдырмас үшін қандай тәсіл ойлап
таппады. Олар жұрт күткендегідей нәтеже берсе парақорлық ұғымы санадан
сызылып, ол әлдеқашан көнерген сөздердің қанжығасында кетер еді ғой.
Керісінше бай мен кедейдің аражігі ашылып, қоғамдағы қайшылықтар тереңдеген
сайын, жұрт сыйлаған лауазымды адамдардың қазына мүлкіне көз тігіп,
сұғанақтық жасауы тіптен асқынып бара жатқандай. Мемлекетімізде әлгіндей
тобасын ұмытып, мейманасы асқандарды тәубесіне түсіре қоятын заңымыз да
бар. Соған қарамастан ел ырысының үстінен қалқып ішіп, парақорлық бір
тыйылмай келеді. Заң талабында мін болмағанымен оның орындалуында
олқылықтың көп екендігін, жайған торға шортандардың емес, ұсақ-түйек
шабақтардың ілегетіндегі Елбасымыздың өзі де талай мәрте қадап айтып,
мүдделі орындардың басшыларын ел-жұрт алдында әлденеше рет қызартқан еді.
Бірақ одан да өңін өзгертіп жатқан жағдай шамалы, мемлекет басшысының әлгі
ащы сыңдарынан кейін еңселері түскен шенеуніктер әдеттегідей қозғалған
сыңай танытып, көз алдаған кейіп танытады да, парақорлықпен күрес сол баяғы
мырт қалпына қайта түседі. Бірақ қызығы, парақорлыққа қарсы күрес туралы
заңның талаптары қолданысқа енгелі бері заң құрығынан таза шығудың айла-
шарғылары да сан құбылып, өзгеріп келеді. Осыдан он шақты жыл бұрын қапияда
қылмысы ашылып, абыройдан айырылған лауазымды тұлға аурухана төсегіне
қасақана таңылып, есі ауысқан деген анықтама алу арқылы табалдырықтың
тұсында тұрған заң құрығынан сытылып шығып кететін. Кейін оның да өрісі
тарылды. Неге десеңіз кешеге күнге дейін ел-жұртқа ақыл айтып, жөн-жоба
сілтеп келген ақыл-есі түзу данагөй басшының табан астынан жүйке ауруына
шалдығып, науқас адамның мүсәпір кейпін танытуы сырт көзге аққа қара күйе
жақандай бәрібір анық көрініп қалатын. Жоғарыдағылар осыдан ұялдыма екен
бес жасар баланың өзін иландырмайтын әлгіндей ұшқары әрекеттер ауа жайылып
бара жатқаннан соң жалған анықтама беріп, сау адамды ауру етіп шығарған
дәрігерлік сот сарапшыларын жаппай жазаға тарта бастап еді, талай-талай
шенеуніктің жанына сая болған жағымсыз құбылыс та ішін тартып, тына қалған.
Алайда бұл да уақытша шара болып шықты. Заң талабын қанша жерден
жетілдіріп, қатайттық деп көңіл демдегенімізбен өкініштісі сол
парақорлықпен күрестің түпкі сипаты өзгеріссіз қалды. Енді былайғы жұрт
екпінінен ел жасқанатын басшының жазатайым заң құрығына ілліккенімен оның
оңайлықпен аттан аударылып түспейтіндігін, іс насырға шапқан күннің өзінде
де оның сот арқылы ақталып немесе жай ғана шартты түрдегі жазаға тартылып,
темір тордың ар жағындағы ботқаның дәмін татпайтындығын іштей сезіп
отыратын болды. Сонымен парақорлыққа қарсы күрес туралы заңның талаптары
жалпы күдірейген мықтыларға тісі батпайтын, қатардағыларға қаһары күшті
науқаншылыққа айналып кетті. Осы күні мемлекеттік қызметтегі лауазымды
тұлғалар жыл сайын салық органдарына тапқан табысы жөнінде кіріс
декларациясын тапсырды. Мұны мемлекеттік қызметтегі адамның алтын уақытын
ұрлап, едәуір уақыт бойына ащы ішектей шұбатылған кезектің соңына байлап
қоятын машақаты көп шаруа демесеңіз ол да парақор басшының тәбетін
шектейтіндей тиімді шара емес, көз үйренген дағдылы науқан. Көлденең
табысын ылғи да ішеке бүгіп жасырып қалатын лауазымды тұлғаның қылмысы ол
депудаттық бәсекеге түсіп, қарсыласының қазбалауымен қапияда ашылып, жалпақ
жұртқа жария болып қалмаса, былайша уақытта кез келген атқа мінген басшы
лас жолдармен құйылып жатқан кірісін ағынан жарылып, өзгелердің алдына
жайып салады деудің өзі ақылға сыймайды. Бір сөзбен айтқанда заң талабы
түзу болғанымен оның тетіктері терең ойластырылмағандықтан қашан да ол
қозғалысқа енбей малтығып қалады. Оны құқық қорғау органдарының осы
бағыттағы жүргізіп жатқан іс қимылдарынан да анық байқауға болатындай.
Қолдағы бар деректерге жүгінсек өткен жылдың тоғыз айы ішінде Алматы
облысының аумағында парақорлық пен ұйымдасқан қылмысқа қарсы күрес
департаментімен 54, ішкі істер органдарымен 5, ұлттық қауіпсіздік органымен
11 қылмыс ашылып, прокурорлармен 11 қылмыстық іс қозғалған. Оны тұлғалардың
лауазымына қарай жіктесек, осы кезең ішінде 1 соттың төрағасына, 9 ауылдық
округтік әкім мен оның орынбасарына, 10 ішкі істер органдарының
қызметкеріне, 5 салық қызметінің тұлғаларына, 5 сот орындаушысына,9 пара
берген немесе соларға делдалдық жасағандар, тағы да басқа 34 мемлекеттік
қызметкерге қатысты қылмыстық іс қозғалған. Көрсеткіш тым қомақты
болғанымен осынау жауапқа тартылғандардың арасында үлкен лауазымды қызмет
атқарып жүріп мемлекетке ірі көлемде залал келтірген басшыға қатысты бір іс
жоқ. Таңқаларлығы бұл да емес, осы есепті кезең ішінде тергеу мен анықтама
органдарының өндірісіндегі 127 парақорлық сипатындағы қылмыстық істің бар
болғаны 56 ғана сот табалдырығына жетіп жығылған. Сонда бұл тергеу
органдарының әлсіздігінен бе, әлде қылмысты ашу пайызын өсіріп көрсетудің
амалы ма? Парақорлыққа қарсы күрес жүргізетін кейбір органдардың көрсеткіш
қудалау барысында жазықсыз азаматтарды заңға тарту, қылмыс құрамын
анықтамай тұрып, заңсыз іс қозғау сияқты өрескел кемшіліктерге жол беріп
жататындығын Алматы облысы прокурорының аға көмекшісі Р. Керейбаева да
жоққа шығармайды. Олай дейтінім 2007 жылдың тоғыз айы ішінде прокуратура
органдарымен заңсыз ұсталып, конститутциялық құқықтары бұзылған азаматтарға
қатысты 4 деректің орын алғандығы анықталған. Көптеген мамандар сотты
айтпағанда қадағалау органдарының табалдырықтарынан аса алмай қалатын
әлгіндей шалажансар істердің бар болғаны қылмысты ашу көрсеткішін
ортайтпау үшін жасалынатын жаттанды амал екендігін қадап айтады [5, 3].
Парақорлыққа қарсы жарияланған күрестің бір ғана Алматы облысындағы біз
байқаған осы тұстары осындай. Еліміздің басқа аймақтардағы қалыптасқан
ахуалдың көрсеткіштегі азын-аулақ өзгерістері болмаса негізгі жағдайын
ұзай қоймайтындығы ақиқат шындық.
Таяуда Астана қаласында Қазақстан Республикасы Экономикалық және
парақорлыққа қарсы күрес агенттігінің өткен жыл бедерінде атқарылған
жұмыстардың қорытындысына арналған кеңейтілген алқа мәжілісінде де бұл
бағыттағы іс-шаралардың жәй-жапсарына жан-жақты талдау жасалынып,
жетістік пен кемшілік тағы да таразы басына салынды. Келтірілген деректерге
сүйенсек, жыл ішінде ғана парақорлық қатысты 1260 қылмыстық іс
қозғалса,оның ішінде сол баяғысынша пара алу 217, қызмет құжаттарын
жалған жасау 537,бөтен дүние-мүлікті заңсыз пайдалану, қызметтік лауазымды
артық пайдалану 41 секілді құқық қорғау органдарының оң жамбасына ыңғайлы,
ашылуы оңай қылмыс түрлері топ жарып келеді екен. Әлбетте егер заң талабы
тұрғысынан қарасақ, қылмыстың үлкен-кішісі, залалды-залалсызы болмайды,
Десек те парақорлық сипатындағы қылмыстардың денін төменгі және орта
буындағы лауазымды тұлғалар жасап, жоғарыдағылар оған аттап баспайды десем
кім сенеді. Жақында Үкімет мүшелерімен болған кездесуде осындай бір
әңгіменің ұштығын Елбасымыз Н.Ә. Назарбаевтың өзі де сездіртіп өтті. Тіпті
осы басқосу барысында маңызды буындарды парақорлықтың тамыр таныстық дерті
жайламас үшін ондағы билік тізгінін шет ел азаматтарына берсек қайтеді
дегендей де пікірлер айтылып қалды.Алайда онымен паақорлықты ауыздықтап,
тамыр-таныстықтың түп негізіне балта шаба аламыз ба. Қашан да көңілінің бір
түпкірінде пайда деген ұғым тұратын шетелдік азаматтың өңеші тесік емес
деп айта аламыз ба [6, 17].
Мәжіліс депутаты Дариға Назарбаева жер-жердегі әкімдердің кірістерін
қатаң бақылауға алудың қажеттігін айтты. Бұл әңгіменің астарында да
қоғамымызға денеп еніп бара жатқан парақорлықтың алдын алу шарасының төбе
көрсетіп тұрғандығы дау тудырмайды. Десек те Дариға ханымның бұл ойы
жұртшылық тарапынан қызу қолдау тапқан күннің өзінде де оның жүзеге аса
қоятынына күмән көп. Олай дейтінім парақорлыққа қарсы күрес туралы заңында
жаза басқан мемлекеттік қызметтегі лауазымды тұлғаларды тырп еткізбейтін
баптар жетіп, артылады. Бар кілтипан құқық қорғау органдары парақорлыққа
келгенде құрығы ұзын басшының айбынынан сескеніп, абдырап қалатындығында
ғана. Қаһарынан қар жауған баптардың күштерді айналып өтіп, оңтайлаған
сойылын сорлыға сілтейтінде осындай сыр бар. Сонда оны қайта-қайта
жаңғыртып еске салғаннан не ұтамыз. Оның үстіне осы заңда икемдеп исең
лауазымды тұлғалардың пайдасына қарай жығыла салатын бұлдыр баптар
жетерлік. Айталық Сыбайлас жемқорлықпен күрес туралы заңның 10-бабында
лауазымды тұлғаға мемлекеттік қызметке келгеннен кейін бұған дейінгі
шұғылданған бүкіл кәсіпшілігін сенімді өкіліне тапсыру міндеттелінген. Заң
талабы дұрыс-ақ. Алайда сауда-сатығы бар жеке кәсіпкер мемлекеттік қызметке
қабылданып, лауазымды қызметтің орынтағына жайғасқанына кейін өз кәсібін
өркендетіп, оны қорғау үшін артық қимылға бармайды, одан біржолата қол үзіп
кетеді деп ойлаудың өзі қисынға келе қоя ма?
Заңгерлер қауымының бұл төңіректегі ой-пікірлеріне құлақ түрсеңіз
бүгінгі адамдық ойсанадан әлдеқайда озық тұрған, тек өркениетті
мемлекеттерге ғана тән, ал біздің жағдайымызда заңды көбейткені болмаса
нақтылы тәжірбие жүзінде қозғалсықа ене бермейтін өлі баптар жетіп
артылатын көрінеді. Парақорлыққа қарсы күрес туралы заңның 12-бабында
лауазымды тұлғаның өз өкілеттігі шеңберінде заңды және жеке тұлғалардың
мәселелерін белгілеген мерзім ішінде қасақана шешпеуі парақорлық
сипатындағы құқық бұзушылық болып табылатындығы айтылған. Қазақстан
Республикасының Азаматтардың арыз-шағымын қарау туралы заңында баса
көрсетілген мәселенің бірі де осы. Сонда алдына келген адамды түрлі сылтау
айтып, әуре-сарсаңға салып қоятын тоңмойын басшының заңсыз әрекетін қалай
әшкерлеп, дәлелдеуге болады. Шынтуайтына келсек жаны жаппарға таянған ондай
лауазымды тұлғаның іс шиелініскен тұста жауапкершілікті басқаға сілтеп не
болмаса сырқаттанып қалғандығын растайтын құжаттар ұсынып, заң құрығынан
сытылып шығып кететін саңыраулары көп-ақ.
Мұны аз десеңіз осы баптың 2-ші бөлігінде жоғары тұрған тұлғаларға
қонақжайлылықпен сыйластықтың қалыптасқан нормасы көлемінде символикалық
белгілермен сувенирлерден басқа сыйақы беруге, өзге де қызметтер көрсетуге
тиым салынған. Дәл қазіргідегідей пара мен сыйақы беру төңірегінде адамның
ойына кірмейтін небір құлық-сұмдықтар бой көрсетіп, ол өмірімізге деңдеп
еніп отырған тұста құқық қорғау органдарының тек екі адамның арасында ғана
болатын әлгіндей қылмыстың тамырын тап басып, бүге-шегесіне дейін дәлелдеп
бере қоятына күмән көп. Бір сөзбен айтқанда заңның бағыты дұрыс болғанымен,
шын мәнінде оның тетіктерін тежейтін, егер заң орындары кінәлі басшының
абыройын қорғауға мүдделік таныта қалса қалаған жағына қарай икемдеп, бұрып
әкетуге ыңғайлы келетін осындай түйе тайлы баптар жетерлік. Сондықтан да
парақорлыққа қарсы күрестің осы кезге дейінгі қалыптасқан тиімді шараларын
негізге ала отырып, заңға уақыт талабына сай ғылыми тұрғыдан тұжырымдалып,
екшелген өзгертулер мен толықтырулар енгізу қажет деп ойлаймын.
Жақсы жағдайға ие болу үшін сыйлық жасау дағдысынан бастау осы алады.
Сыбайлас жемқорлық көрінісінің ең қауіпті нысандарының бірі парақорлық
болып табылады. Бұл термин осы жұмыста үнемі қолданылып отырады және осыған
байланыста түсіндіріуді талап етеді.
Қылмыстық құқық теориясында парақорлық деп пара алу (ҚР ҚК 311-бабы),
пара беру (ҚР 312-бабы) және парақорлыққа делдал болу (ҚР ҚК 313-бабы)
сияқты өз алдына дерьес үш қылмыс құрамын қамтитын жалпы құқықтық ұғымды
айту көзқарасы қалыптасқан.
Бірақ мұндай пікірді бәрі мақұлдай бермейді. Ертеректе,қылмыстық құқық
теориясында парақорлық пен пара алу бірдей ұғым деген пікір қалыптасқан
еді. Басқалар парақорлық деп пара алу мен пара беруден тұратын біртұтас
қылмысты атады. Профессор Н.Д. Дурманов пара алу пара беру екі бөлек
қылмыс деп қарамай, біртұтас қылмыс деп қарастырған өте дұрыс болды -деп
есептеді [7,31].
Н.П. Кучерявый пара беру, пара алу және параға делдал болу бір қылмыстың
ерекше нысаны деп есептейді. Осы пікірді А.Н. Трайнин қуаттап, пара беру
мен парақорлыққа делдалдықты лауазым иесінің пара алуға қатынасының ерекше
нысанына жатқызды.
Басқа авторлар бұл мәселеге басқаша түрде қарауды ұсынды. Атап айтқанда
Б.В. Здравомыслов парақорлық ұғымы кең мағына береді. Оның тар көлеміне
пара алуды, ал кең көлемінде қылмыстың үш құрамын: пара алу,пара беру
және парақорлыққа делдалдықты жатқызады. [8,176].
Біз осы мәселе бойынша соңғы айтылған көзқарасты ұсынамыз. Біздің
пікіріміз бойынша, пара алу пара беру, парақорлыққа делдалдық арасындағы
тығыз байланыс болғанымен, олардың әрқайсысы жеке қылмыс түрі болып
табылады, себебі олардың әрқайсысы жеке қылмыс түрі болып табылады, себебі
олардың әрқайсының ерекше тек өздерәіне тән белгілері бар. Атап айтқанда,
қылмыс субьектісі бойынша бір ғана фактінің ерекшелігі оларды біртұтас
қылмыс деп қарастырмауда зор мәнді болып табылады. Қазіргі қолданып отырған
ҚР қылмыстық кодексінде мұндай қол сұғушылықтар жеке-жеке қылмыс ретінде
қарастырылады. Бұрын қолданыста болған РСФСР, Қазақ ССР Қылмыстық
кодексінде де парақорлық деген ұғым үш түрлі қылмыс жиынтығы ретінде
қарастырылған.
Қарастырылып отырған қылмыс ауыр және өте ауыр қылмыстар санатына
жатады. Бұл парақорлық құрамындағы жоғарғы қоғамдық қауіптілігімен, оның
өте көлеңкелі салдарымен түсіндіріледі. Парақорлық басқару қызметінде
тәртіпті бұзушылыққа әкеліп тірейді, халықтың билікке сенген сенімін
төмендетіп азаматтардың заңды мүделері мен құқықтарына қысым жасауға
әкеліп соқтырады. Кей жағдайда басқа да қылмыстармен жалғасып жатады
Парақорлықтың қауіптілігі белгілі, оның қазіргі кездегі көлемі кең. Ол
өз өкілеттілігін сататын қызметкерлермен ғана емес, сонымен қатар енді
барлық билік органдарының осындай өте зиянды ауруға ұшырағанымен белгілі.
Бұған соңғы кезде жүргізілген криминалогиялық зерттеулер куә.
2008 жылдың бірінші жарты жылында 655 сыбайлас жемқорлық қылмыс
тіркелген, оның 231 қызметтік жалғандық, 196 қызмет өкілеттілігін теріс
пайдалану, 114 пара алу, 605 қылмыстық іс қозғалған, оның ішінде 99 ішкі
істер қызметкері, 55 - әкім, 29-сот әкімшілігі қызметкері, 7-кеден
бақылаушы, 6-қаржы полициясы қызметкерлері, 7 - кеден бақылаушы, 6-қаржы
полиция қызметкерлері, 22-сот әкімшілігі, 22-салық қызметінің
қызметкерлері, 22-әдлет органдарының қызметкерлері. [9,6]
2007 жылы 598 сыбайлас жемқорлық іс тіркеліп, қылмыс жасағандардың 184
ішкі істер министірлігінің, 63 кеден қызметінің,9-ұлттық қауіпсіздік
комитетінің, 8 салық, 7 прокуратура, 85 әкімшіліктің, 76-әскери
мекемелердің, 16-төтенше жағдайлар комитет қызметкерлері болған, жауапқа
тартылғандардың ішінде 2 судья, 2 депутат болған [9,8]
Бұл мәліметтер парақорлықпен күрестің әр түрлі тарихи кезеңдерін
көрнектілікпен көрсетеді: тоқсаныншы жылдың басы мен ортасында бұл күрестің
белсенділігі төмен болып, кейін онымен күрес күшейтілгені көрінеді. Тек
1999 жылы ғана парақорлықпен күрестің белсенділігі байқала бастады. Бірақ
осы құбылыстың кең етек жаюы барысында бұл мәселенің өзегі айтарлықтай,
себебі бұл мәліметтер жағдайдың шын мәнін көрсете алмайды.
Прокуратура органдары қызметкерлерінің мәліметі бойынша бұл көрсеткіш
өте аз. Шенеуніктерді коррупциялау мақсатында жыл сайын көп қаражат
көлеңкелі экономикаға қызмет етеді. РФ бұрынғы ішкі істер министрі А.
Куликовтың айтуы бойынша Әрбір жетінші қылмыстық топ өз мақсаттарына жету
үшін сатылған шенеуніктерді пайдаланады. Осы шығыс статьясына,
мамандардың айтуы бойынша, ұйымдасқан қылмыскерлер қылмыстық жолымен
табылған яғни лас ақша 30-дан 50% шығындалады.
Қазақстанда қайта құру жылдары мен реформа кезеңінде, соңғы жылдарды
қосқанда, жекелеген мемлекеттік аппарат қызметкерлерінің сыбайлас
жемқорлыққа ұрынуы байқалып, қызметтік мүмкіншіліктерін заңсыз мақсатта
пайдалану байқалды, яғни биліктің жекеменшілікке айырбасталу көрініс алды.
Лауазым иелерін сатып алудың дәстүрлі әдістерімен бірге жаңа түрлері
пайда болды:олар шетелге бару жолын төлеу, жеңілдік несиелер, әр түрлі
қызмет көрсету, көп ақша алатын қызметке орналастыру, комерциялық құрылым
кеңесі және құрылтайшы құрамына енгізу, қосымша жұмыс беру және т.б.
Парақорлық шенеуніктер арасында әдеттегі құбылысқа айналды. Осының
негізінде азаматтардың наразылығы өседі, себебі олардың көпшілігі сыбайлас
жемқорлықтың құрбаны болды. Мұндай наразылық бұқаралық ақпарат құралдарында
оқтын-оқтын көрініс тауып кейбір адамдарды, топтарды және соттарды, құқық
қорғау органдарын және мемлекеттік қызмет органдарын сынау арқылы беріліп
отырылады. Көбінесе бұл әшкерелеулер құқықтық нәтеже бермейді, ал айтылған
сын адамдардың құқық қорғау органдарына деген сенімін жоғалтуға әкеліпп
соғып, жұртшылықтың оларға көмектесуден бас тартуын күшейтеді. Осы және
басқа да себептерге байланысты парақорлықпен күрестң нәтежелігі кемиді.
Осылайша парақорлық үшін соңғы он жылда сотталғандардың саны бірнеше есе
азайды. Осылайша сыбайлас жемқорлық көрініс түрлерінің ең қауіптісі
парақорлық болып табылады. Осыған орай, оның табиғатын жан-жақты зертесе
практикалық маңызы зор болады. Бұл құбылыс қазіргі Қазақстан Республикасы
үшін жаңалық емес. Оның тамыры тереңге кетеді.
1.2 Парақорлықтың обьектісі мен заты.
Қылмыс обьектісін дұрыс анықтаудың теориялық және практикалық мәні өте
зор. Демек, обьектіні анықтау қылмыстың мәнін анықтауға қылмыстық-құқықтық
нормалардың жұмыс істеу шекарасын табуға, әрекетін дұрыс сипаттуға көмегін
тигізеді, сонымен қатар оларды ұқсас құрамдардан ажыратуға көмектеседі.
Қылмыс обьектісі Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексінің ерекше
бөлімінің жүйелерін құрастыру негізіне алынған.
Осыған орай, қылмыстық құқық ғылымында обьект мәселесі әрдайым көңілден
тыс қалған емес. Бірақ осыған қарамастан көптеген мәселелер бойынша қарама-
қайшы қорытындылар мен ұғымдар бар. Біз қылмыс обьектісінің күрделі
теориялық мәселесіне тереңдеуді, мұның бізге белгілі бір қиындық
келтіретінін ескере отырып, және соған байланысты жеке зерттеу тақырыбы
болуы мүмкіндігін ескере отырып олай жасамай отырмыз. Біріншіден, қылмыс
обьектісінің кейбір мәселелері бойынша өзіміздің көзқарасымызды белгілеп
алуымыз өте маңызды болып табылады.
1. Кеңестік одан кейін Қазақстан қылмыстық құқық теориясы өзінің өмір
сүрген кезінен бастап қылмыс обьектісі әрқашан да белгілі бір қоғамдық
қатынастар болып табылады деген ұғымды ұстанып келді. Көптеген авторлар
қылмыс обьектісі жайлы осындай ұғымның принципальды маңыздылығының астын
сызып, олардың кез келген қылмыстық қол сұғудың әлеуметтік мәні мен
қоғамдық қауіптілігін дұрыс түсіну үшін ерекшелігін атап көрсетеді. Бұның
маңызы өте зор, себебі қазіргі кезде қылмыс обьектісінің басқа анықтамасын
беруге тырысушылық орын алып отыр. Атап айтқанда, Г.П. Новоселов қылмыс
обьектісі деп бір немесе көп адамға қарсы жасалған қылмыс деп түсіндіреді.
В.В. Наумов кейбір жағдайларда қоғамдық қатыныстық қылмыс обьект теориясы
ретінде жұмыс істемейді. Біріқ бұл мәселе жөнінде біз пікірталас жасамай
қылмыс обьектісі анықтамасын қоғамдық қатынас ретінде қараған жалпы
қабылданған көзқарасқа қосыламыз.
2.Қылмыстық құқық теориясында қылмыс обьектісін үш сатылы жүйелеу кең
таралды. Бұл жүйенің ең бірінші 1938 жылы В.Д. Меньшагин ұсынды және
көптеген жылдар бойы ешқандай күдік тудырмады. Бірінші рет оны Б.С.
Никифоров сынады, ал кейінірек басқа да кейбір ғалымдар осы сынға қосылды.
Әдебиетте қылмыс обьектісін 4 сатылы жүйелеуге көшуге бірнеше рет ұсыныс
жасалды. Сонымен қатар қылмыс обьектісін 3 сатылы жүйелеу ерекше бөлімі
тек тарауларға бөлінетін қылмыс кодекстерінің құрылымына сәйкес келді.
Үш деңгейлеп бөлу - Ерекше бөлім - Ерекше бөлім тарауы - қылмыс құрамы
- қорғау обьектісінің үш деңгейлігі: жалпы обьект, топтық обьект-тікелей
обьект деуге сәйкес келеді. Бірақ Ресей Федерациясының ҚК 1997 жылғы жаңа
құрылымы Ерекше бөлімде тек тарауларға ғана емес, сонымен қатар бөлімдерге
бөлінумен 4 сатылы жүйеге, оның барысында түрлі обьект бөлініп, ол топтық
обьектіге бөлім ретінде толығымен немесе басқаша айтқанда, топтық түрі
ретінде бөлінетін 4 сатылы жүйеге өтуге мүмкіндік береді. Бұл жағдайда
топтық обьект болып қылмыс қол сұғатын қоғамдық қатынастар болып табылады,
ал оларды жасағаны үшін жауапкершілік туралы нормалар бір бөлімде
келтірілген. Осыған сәйкес бөлімдерді тарауларға бөлу негізінде түрлі
обьект алынған. ҚР Қылмыстық Кодексінде Ерекше бөлім тек тарауға бөлінген.
Осыған орай ҚР Қылмыстық заңы бойынша топтық, тікелей обьект түрлері ғана
болады. Біздің кодекс бойынша түрлік обьект жоқ. Қылмыс обьектісінің осы
жүйесін біз келешектегі зерттеуде негізге аламыз.
Ғалымдардың өткен жылдардағы еңбектерінде парақорлық обьектісіне толық
мінездеме берілетін еді. Осы кезде қылмыс обьектісі мазмұнын ашудағы өте
біркелкі емес пайымдаулар көңіл аудартады: идиалды қоғамды игілік
қызметкерлердің қызметтік борышын,міндетін бұзу Өз қызметтік борышын
орындауды бұзу Кеңестік мемлекеттік аппарат оның бөлінбейтін саласы
беделді тағы басқалар.
Қылмыстық құқықтық әдебиетте бұл көзқарастарға толық талдау жасалғанын
және олар әділ түрде сыналып отырғанын ескере отырып, бұл мәселе бойынша
тек өз пікірімізді білдіруді дұрыс деп санаймыз.
Қазақстан Республикасындағы ҚК құрылымы бойынша парақорлықтың топтың
обьектісіне мемлекеттік биліктің дұрыс жұмыс істеуін қамтамасыз ететін
қоғамдық қатынастар жиынтығы деген анықтама беруге болады. Қазақстан
Республикасы ҚК бұрынғы 13 бөлімнен шығатын бұл анықтама, біздің пікіріміз
бойынша толық емес, себебі онда жергілікті өзін - өзі басқару органдарыңың
қалыпты қызметі қамтылмаған [10, 7].
Бұл жерде мәселе мемлекеттік билік пен жергілікті өзін басқару
органдарының арақатынасы жайлы, нақты айтқанда жергілікті өзін-өзі
басқарудың құқықтық табиғатын анықтауда болып отыр.
Заң әдебиетінде жергілікті өзін-өзі басқару мемлекеттік биліктің бір
бөлігі болып табылады деген көзқарас бірте-бірте бекіп келеді. Атап
айтқанда М.В. Баглай бұл көзқарасты жергілікті өзін-өзі басқару органдары
мемлекеттен шығады себебі олар конститутциямен заңға сәйкес жұмыс істейді
деп негіздейді. Бұл егеменді билік емес жәнә ол оның шегінен шығып кете
алмайды. Әрбір азамат жергілікті өзін-өзі органдарын құруға қатысады, бірақ
бұл азамат бүкіл Қазақстанның конститутциялық құқығының субьектісі болып
табылады, ол оның субьектілерінің мемлекеттік билік органдарын құруға,
бүкіл халықтық сайлауларға қатысады.
Сондықтан да, М.В. Баглайдың пікірі бойынша жергілікті өзін-өзі басқару
мемараты лекеттік биліктің дербес бөлігі болып табылады.
Осылайша, жергілікті өзін өзі басқару органы мемлекеттік биліктің бір
бөлігі бола отырып, ол сонымен бірге халықтық биліктің өзінше жеке нысаны
болып табылады. Жергілікті өзін өзі басқару органдарының қалыпты жұмысын
қамтамасыз етуші қоғамдық қатынастар топтық обьектінің бір бөлігі
болғандықтан, бұл қылмыстардың түрлік обьектісі көлемі бойынша топтық
бөлшегі бойынша қарастырылады.
Осылайша, қарастырылып отырған қылмыстардың топтық обьектісі болып
мемлекеттік аппарат пен жергілікті өзін өзі басқару органдарының қалыпты
жұмысын қамтамасыз ететін қоғамдық қатынастардың жиынтығы табылады.
1997 жылғы Қазақстан Республикасында ҚК қабылдаудан көп бұрын лауазымдық
қылмыстардың топтық обьектілері болып, сонымен бірге қоғамдық аппаратының
дұрыс жұмысы да есептелінетін еді. Қазіргі қолданыстағы қылмыстың заң
бойынша қоғамдық бірлестіктердің, саяси партиялардың, сонымен комерциялық
ұйымдардың заңды, қалыпты қызметі комерциялық және басқа да ұйымдардағы
қызмет мүдделеріне қарсы қылмыс обьектісі болып табылады.
Парақорлықтың топтық обьектісі болып, мемлекеттік аппарат пен жергілікті
өзін өзі басқару аппаратының қалыпты қызметін қамтамасыз ететін қоғамдық
қатынастар болып табылады.
Осыған байланысты мемлекеттік аппарат пен жергілікті өзін өзі басқару
аппаратын ұғымын анықтау ерекше теориялық және практикалық маңызға ие
болады. Бұл біріншіден мемлекет пен жергілікті өзін өзін басқару
органдарының өздеріне жүктелген өзін өзі басқару аппаратының қалыпты
қызметін қамтамасыз ететін қоғамдық қатынастар болып табылады.
Осыған байланысты мемлекеттік аппарат пен жергілікті өзін өзі басқару
аппараты ұғымын анықтау ерекше теориялық және практикалық маңызға ие
болады. Бұл біріншіден мемлекет пен женгілікті өзін өзі басқару
органдарының өздеріне жүктелген функцияларын орындау бойынша қызметінің
шегі мен көлемін анықтауға мүмкіндік беретіндігінен маңызды болып
табылады, себебі қылмыстық реформа мемлекет пен жергілікті өзін өзі
басқару органдарының экономикалық қатынастарға ықпал ету механизімін
өзгертіп және оның шегін қысқартып, жеке меншіктің және еркін сауда үшін
жағдай жасады. Мемлекеттік аппарат және өзін өзі басқару аппараты
анықтамаларын белгілеу аппарат қызметкерлерінің, лауазым иелерінің, лауазым
иелері болып табылмайтын мемлекеттік қызметкерлердің практикалық қызметінің
саласын айқын анықтап алуға да мүмкіндік береді. Бұл қызметтік міндетті
бұзғаны үшін аталған адамдардың жауапкершілігінің шегі жайлы мәселені
шешкенде маңызды рөл атқарады. Ғылыми және оқу әдебиеттерінде мемлекеттік
аппарат деген ұғымға әр түрлі анықтама берілді. Екі түрлі көзқарас бар.
Бірінші жағдайда мемлекеттік аппарат деген термин көмегі арқылы
мемлекеттік билік жүзеге асырылып, негізгі функциялар орындалып, мемлекет
алдында оның әр түрлі даму кезеңінде алдағы тұрған мақсаттары мен
міндеттеріне жетуге арналған органдар жүйесі деп тар мағынада
түсіндіріледі. Ал екіншісі кең мағынада. Соңғы жағдайда мемлекеттік
аппарат ұғымы мемлекет механизімі ұғымымен теңестіріледі және ол мемлекет
атынан жүзеге асырушы мекемелер мен қызметкерлер органдар жүйесі ретінде
анықталады.
Біздің пікіріміз бойынша, соңғы көзқарас дұрыс сияқты. Парақорлықтың
топтық обьектісін анықтау барысында біз мемлекеттік аппараты кең мағынада
түсінуді басшылыққа аламыз. Осылайша мемлекеттік аппаратта: а) мемлекеттік
билік органдары; б) мемлекеттік мекемелер; в) Қазақстан Республикасының
Қарулы Күштері және Қазақстан Республикасындағы басқа да әскерлері мен
әскери бөлімшелері бар.
Жергілікті өзін өзі басқару аппараты ұғымы да дәл осы осы осылайша
анықталады. Мұнда жергілікті өзін өзі басқару аппараты ұғымына Қазақстан
Республикасы Қарулы күштері кіргізілмеген және басқа әскерлер әскери
бөлімшелер кіргізілмегендігі ерекшелік болып табылады.
Қылмыстық құқық теориясында парақорлықтың тікелей обьектісіне әр түрлі
сипаттамалар берілді. Кейбір авторлар мұнда топтық және тікелей обьектілері
өзара сәйкес келеді деп ойлайды. Бірақ көптеген авторлар бұл қылмыстың
топтық және тікелей обьектілерін бөлшектеп дұрыс анықтайды. Бұл обьектінің
жалпы қабылданған сипаттамасына және олардың ара қатынасына сәйкес келеді.
Тікелей обьект әрқашанда топтық обьектінің тек бір бөлігін құрайтын
қоғамдық қатынас болады. Тікелей обьектінің мазмұнын анықтау барысында -
әрбір жеке қылмыс белгілі бір нақты қоғамдық қатынасқа қол сұғады және оны
әрбір нақты жағдайда анықтауға мүмкіндік туады.
Осы көзқарас бойынша парақорлыққа делдалдықтың тікелей обьектісі болып
мемлекеттік аппараттың немесе жергілікті өзін өзі басқару аппараттарының
мемлекеттік органдарын, мемлекеттік мекмелердің, қарулы күштердегі басқару
аппараттарының Қазақстан Республикасындағы басқа әскерлер мен әскери
бөлімшелердің жеке бөлімдерінің бір қалыпты заңды қызметінің мазмұнын
құрайтын осындай нақты қоғамдық қатынастар болып табылады.
Парақорлықтың заты. Пара белгісі мазмұнын анықтамас бұрын, ең
біріншіден, пара түсінігін парақорлық үшін қылмыстық жауапкершілік
мәселелерімен айналысып жүрген ғалымдармен немесе қылмыс обьектісі жайлы
жалпы зерттеулер жүргізушілер арасындағы түсінік бірдей емес екенін есте
ұстау керек. Кейбіреулер параны қылмыс заты басқалары қылмыс құралы деп
есептейді. Ғалымдардың көпшілігі пара ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz