КӘСІБИ ЖЕТІЛДІРУДІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
ЖОСПАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 5
1 ТАРАУ. КӘСІБИ ЖЕТІЛДІРУДІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Кәсіби жетілдірудің
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..7
1.2 Кәсіби жетілдірудің құрылымдық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..11
1.3 Кәсіби жетілдірудің
бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
Бірінші тараудың тұжырымы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
2 ТАРАУ. СТУДЕНТТЕРДІ КӘСІБИ ЖЕТІЛДІРУ МАҚСАТЫНДА ҚОЛДАНЫЛАТЫН
ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ТРЕНИНГТЕРДІҢ ТИІМДІЛІГІН ЭКСПЕРИМЕНТТІК ТҮРДЕ ЗЕРТТЕУ
2.1. Психологиялық тренингтер құрылымы, оларды ұйымдастырудағы
талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
2.2. Студенттерді кәсіби жетілдіру барысында қолданылатын психологиялық
тренингтерге
сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... 32
2.3. Студенттерді кәсіби жетілдіру мақсатында жүргізілген психологиялық
тренингтер бойынша зерттеу жұмыстары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47
Екінші тараудың
тұжырымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...70
КІРІСПЕ
Зерттеу өзектілігі. Ел президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына
арнаған “Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару
жолында” атты жолдауында “21 ғасырда білімін дамыта алмаған елдің тығыраққа
тірелері анық”, - дей отырып, білім беруді әлемдік стандарт деңгейіне
жеткізу үшін жаңа сипаттағы мамандар қорын жасау қажеттігін баса айтқаны
баршаға мәлім.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006-2008 жылдарына арналған “Білім
беру жүйесінің жоғары сапасын қалыптастыру, әлемдік білім беру кеңістігінде
бәсекелестікке қабілетттілікті қалыптастыру және экономиканың дамуындағы
индустриалды-инновациялық дамуды қазіргі кездегі қажеттіліктерге жауап бере
алатындай қалыптастыру” бағдарламасын жүзеге асыру үшін білім беру
салаларында кәсіби міндеттерін дербес, әрі шығармашылық тұрғыдан шеше
алатын, кәсіби қызметінің тұлғалық және қоғамдық маңызын түсіне білетін,
оқыту мен тәрбиелеудің жаңа технологияларын меңгерген, кәсіби және бәсекеге
қабілетті мамандар жұмыс істеуі тиіс.
Осыдан келіп Қазақстанды білім беру жүйесіндегі негізгі мәселе
мемлекетті қажетті мамандармен қамтамасыз ету мәселесі туындайды. Бұл
мақсатты жүзеге асыру үшін қазіргі кезде білім беру саласындағы
мамандандырылған дайындықтар негізінде болашақ мамандарды қазіргі заманғы
инновациялық технологияларды қолдану арқылы дайындап, оларды
мамандандырылған мәселелер мен қызметтердің шешімін табуға үйретеді. Ал бұл
қызметтерді орындау үшін адам белгілі бір білім мен біліктілігі,
инновациялық технология саласын меңгерген болуы керек.
Студенттердің кәсіби бағыттылығы қазіргі заман талаптарына сай жоғарғы
оқу орындарындағы өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Кәсіби
бағыттылықтың қалыптасуы болашақ маманға сапалы білім беру мақсаттарын
жүзеге асырудың бірден бір жолы.
Бітіру жұмысында психологиялық тренингтер негізіндегі студенттердің
кәсіби бағыттылығы мәселесінің зерттелу деңгейі, ғылыми әдіснамалық негізі,
қалыптасу ерекшеліктері қарастырылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі студенттердің кәсіби жетілуінің
жүйелік сипатымен негізделеді. Студенттердің кәсіби бағыттылығының
қалыптасу ерекшелігі қазіргі заман талабына сай жүзеге асады. Жалпы
студенттердің кәсіби шеберлігінің қалыптасуы оқу процесінің ұйымдастырылу
деңгейіне, оқытушының іскерлігіне, студенттердің ғылыми жұмысының
ұйымдастырылуына тәуелді. Кәсіптік жетілу үшін, оқу курсындағы пәннің
маңыздылығы, оған деген қызығу, оны меңгерудегі қиындық, оқыту сапасына
қанағаттану деңгейі жоғарғы оқу орнындағы маңызды көрсеткіштердің бірі. Ал
оқу процесінде қолданылатын түрлі әдіс-тәсілдер кәсіби жетілудің бірден бір
құралы. Сондай-ақ оқыту процесін белсенділендірудің тәсілі ретінде
психологиялық тренингтердің де маңызы зор.
Білім беру технологияларында психологиялық тренингтерді пайдаланудың
тиімділігі оқытушының кәсіби іс-әрекетін дұрыс ұйымдастыра алуымен
байланысты екендігі белгілі. Бүгінгі таңда педагогикалық іс-әрекеттің қыр-
сырын әртүрлі салада қарастырған ауқымды зерттеу еңбектері баршылық.
Жұмыстың теориялық бөлімі кәсіби жетілу мәселесінің психологиялық
ғылыми әдебиеттерде алатын орнын талдаумен сипатталады. Кәсіби
бағыттылықтьң қалыптасуында субъективті факторға ерекше мән берген
Д.Сьюпердің көзқарасы бойынша, кәсіби бағыттылықты ең алдымен тұлғаның
бағыттылығы деген Л.И.Божовичтің, кәсіби бағыттылық таңдап алынған
мамандыққа байланысты деген А.А.Бодалевтің, Г.А.Журавлеваның,
В.Т.Лисовский, О.Е.Ванохина, В.И.Поляруждың зерттеулері қарастырылады.
Аталған еңбектерге жасалынған талдау бүгінгі таңда инновациялық білім
беру технологияларын оқу үрдісінде пайдалану мәселесінің ғылыми-теориялық
тұрғыда әлі де болса, шешімін таппай отырғандығын дәлелдейді.
Зерттеу обьектісі – студенттердің кәсіби жетілуі.
Зерттеу пәні – студенттерді кәсіби жетілдіру мақсатында қолданылатын
психологиялық тренингтер.
Зерттеу болжамы –психологиялық тренингтер инновациялық тәсіл ретінде
студенттердің кәсіби жетілуіне негіз болуы мүмкін.
Зерттеудің мақсаты – кәсіби білім беру барысында студенттердің кәсіби
жетілуін қамтамасыз ету үшін психологиялық тренингтерді ұйымдастыру
жолдарын және оның тиімділігі мен артықшылығын көрсету.
Зерттеудің міндеттері:
• кәсіби жетілу мәселесіне психологиялық, теориялық зерттеулер
жүргізу;
• кәсіби бағыттылық пен кәсіби жетілудің құрылымдық ерекшеліктерін
анықтау;
• кәсіби жетілдіру мақсатында қолданылатын психологиялық
тренингтерге сипаттама жасау;
• кәсіби жетілдіру барысында қолданылатын тренингтердің тиімділігін
эксперименттік зерттеу.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық және теориялық негіздері: Кәсіби
бағыттылықтьң қалыптасуында субъективті факторға ерекше мән берген
Д.Сьюпердің көзқарасы, кәсіби бағыттылықты ең алдымен тұлғаның бағыттылығы
деп қарастырған Л.И.Божовичтің, кәсіби бағыттылық таңдап алынған мамандықка
байланысты деп қарастырған А.А.Бодалевтің, Г.А.Журавлеваның, В.Т.Лисовский,
О.Е.Ванохина, В.И.Поляруждың зерттеулері қарастырылады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: студенттерге кәсіби білім беру барысындағы
оқу пәндерінде олардың кәсіби жетілуін қамтамасыз етуде психологиялық
тренингтер жиі қолданылса, соғұрлым олардың кәсіби жетілуі алда жүреді.
Практикалық маңызы: студенттерді кәсіби жетілдіруде қолданылған
психологиялық тренингтерді мамандар даярлаудағы инновациялық әдіс-тәсілдер
ретінде жоғары оқу орындарының білім беру үрдісінде қолдануға болады.
Зерттеудің әдістері: зерттеу бағыты бойынша ғылыми-әдістемелік,
психологиялық әдебиеттерді талдау; кәсіптік білім беру мекемелеріндегі
студенттермен әңгімелесу, олардың арасында сауалнамалар жүргізу;
жүргізілген тренингтердің, психологиялық әдістеменің тиімділігін анықтау
мақсатында оқу тапсырмаларын дайындау және алынған нәтижелерді өңдеу.
Зерттеудің эксперименттік базасы: Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика
университеті, педагогика және психология факультетінің психология және
педагогика және психология мамандығының 1-4 курс студенттері (40
студент).
Диплом жұмысының құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.
1 ТАРАУ. КӘСІБИ ЖЕТІЛДІРУДІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Кәсіби жетілдірудің мазмұны
Қазіргі таңда ақпарат көздері ауқымды екендігін ескерсек, негізінде
сыныпта ұйымдастырылған сабақ беру формасы, әсіресе ересек адамдарды
оқытуда жеткіліксіз болып келеді. Оқыту үрдісіне жаңалықтар енгізіліп,
олардың тиімділігі мен жоғары сапасын және т.б. қамтамасыз ететін
мультимедиа құралдары, кәсіптік оқытудың ерекшелендірілуі мен
жекешелендірілуі қажет.
Корпоративтік оқытудың нәтижесінде мамандарды жетілдіруде, қайта
даярлауда және біліктілігін жоғарылатуда оқытудың қысқа мерзімдері, оқыту
бағдарламаларының жиі жаңартулары, жұмысшы орындарының талаптарына сай
келмейтін оқыту мазмұны, оқытудың төмен нәтижелілігімен байланысты
мәселелерді белгілі бір шамада шешуде мүмкіндік беретін ең тиімді бағыт –
психологиялық дамыту тренингтерін ұйымдастыру болып табылады.
Қазіргі таңда мамандарды корпоративтік кәсіптік оқытуды дамыту келесі
жағдайлармен анықталады:
▪ Қазіргі заманғы еңбек нарығы дағдыларды қалыптастыруға
бағытталған, оқытудың жаңа технологиясы бойынша дайындықтан
өтуді қажет ететін, өзін-өзі кәсіби жетілдіруге бағытталған,
бәсекелестікке қабілетті, мобильді, жоғары кәсіби маманды
талап етеді.
▪ Қазіргі заманғы экономикалық жағдайларда маманды оқытудың
мерзімдерін қысқартудың қажеттілігі, компанияның алдына, нақты
жұмыс орнына немесе жекелеген тұлғаға маңызды болатын,
кәсіпкерлік қызметтің нақты түйіндік мәселелері бойынша
оқытуды ұйымдастырудың мәселесін қойып отыр.
▪ Білім беру жүйесін дамытудың қазіргі заманғы
жетістіктерінің ішіндегі біреуінің мәні ақпараттық хабарлаушы
оқытуда оқытуды кәсіптік дамытудың ең жақын аймағына
бағыттайтын және маманның кәсіпкерлік қызметін дұрыс
айқындауға мүмкіндік беретін жобалаушы оқытуға көшумен
анықталады. Бұл кәсіпкерлік қызметтің жүйелі талдауы негізінде
оқыту мазмұнын жобалауды және қызмет түрі мен кәсіпкерлік
функцияларына сай оны модульдерге құрылымдандыруды талап
етеді.
Осындай беталыстардың біріншісіне әмбебаптарға, яғни бірнеше мамандықты
игерген адамдарға немесе қызметтің кең саласындағы жан-жақты дайындыққа ие
адамдарға бағдар алады. Бізде де білім беру жүйесіндегі тар маман
парадигмасын бірте-бірте сыртқы жағдайлардың өзгеруіне байланысты жауап
беретін, лауазымдық нұсқауларды жүзеге асыру емес, әдістемелік және
аспаптық құралдардың кең жинағын қолдану жолымен нақты мақсаттарға жетуге
бағытталған кәсіби маман парадигмасын алмастыруы жай емес. Мұндай маманның
қайтарымы жоғары.
Батыс елдерінде ірі бизнес ең қымбат тауар болып табылатын еңбекке
деген шығындарды қысқартуға тырысады. Шағын және орта бизнестегі кәсіпкер
шарасыздықтан кәсіптің кең спектрін меңгере отырып, бір адам бойында
бірнеше қызмет түрін біріктіреді.
Екінші беталысқа барлық еңбектік өмірі бойында перманенттік білім алу,
маманның ұдайы өзін-өзі жетілдіруі, оның кәсіби жинақылығы жатады. Қазіргі
заманға сай технологиялық салалардағы қолданбалы, кейде көбінесе негізгі
кәсіби білімдердің жаңаруының орташа нормасы 3–5 жылды құрайды, ал осы
уақыт аралығында маманның арнайы білімдерінің үш бөлігіне дейін
құнсызданады. Сөйтіп белсенді қызметі негізінде адамға өзінің кәсіби
білімін үш–төрт рет жаңартып отыруы қажет болып табылады, ал бұл өз
негізінде кейінгі және жалғасымды білім беруге деген сұраныстың туындауына
әкеледі. Шынында да қайта қалпына келетін секілді, жаңа құрылушы өндірісте
бөлек топтардың (жетекшілердің, инженерлік-техникалық мамандардың немесе
өндірістің учаскелері мен негізгі кәсіптерінің жұмыскерлерінің) ғана емес,
барлық мамандар контингентінің адам ресурстарының озық дамуын талап етеді.
Осыған байланысты белгілі бір үміттер ұдайы ішкі немесе фирма аралық білім
беру үрдісінің жаңғыруына жүктеледі. Ал ол өз кезегінде жас маманның
дайындықты қажет ету мәселесін оны еңбек саласына тезірек кірістіруге
мүмкіндік бере отырып шешуге септігін тигізеді.
Қазіргі кезде бүкіл әлемде жүргізіліп жатқан ізгілендіру үрдістері
қоғамның білім беру мекемелеріне қойылатын жаңа талаптарды анықтауда.
Технологиялық прогресс пен ғылыми ақпарат көлемінің ұлғая түсуі, мектептегі
білім беру мазмұнын қайта құру және оқу-тәрбие орындарының іс-әрекет
қағидаларын қайта қарау – мұның бәрі мұғалімнің біліктілігі мен тұлғасына,
бүкіл педагогикалық үрдістің тұлғалық бағдарлануына қойылатын талаптардың
сөзсіз арта түсуіне алып келеді. Көп жылдар бойы білім беру жүйелерінің
дамуы экзогенді (жүйеге сырттай қатысты) факторлармен анықталып келеді.
Мұның өзі осы дамудың қажетті жағдайын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Сондай-ақ, Қазақстан Республикасының ғылыми әлеуеті көптеген бағыттары
бойынша әлемдік деңгейге сәйкес келеді. Сондықтан ол білім берудегі
инновациялық саланы дамытуға негіз бола алады деп айта аламыз.
Қазіргі таңда оқытудың сапасын арттыру мақсаты мен оқу үрдісін
жетілдіру үшін оқытушының инновациялық білім беру технологияларын
пайдалануы ерекше мәнге ие болды.
Қазақстан Республикасының білім беру Заңында көрсетілгендей, адамзат
құндылықтарының ғылым мен тәжірибе негізінде, жеке тұлғаны қалыптастыруға
қажетті жағдайларды жасау – білім беру жүйесінің негізгі міндеті болып
отыр. Кәсіби кадрларды даярлау проблемасын шешудің жаңа жолдары
қарастырылуда. Білім беру саласында мамандарды даярлаудың қазіргі
ұйымдастырылуының негізінде жүйелі білім берумен қатар, оқу материалын
ұғынуда қиындықтар тудыратын бөлек-бөлек тұрғылары бар. Мұндай жағдайдың
негізгі себебі, біздің ойымызша, білім беру процесі негізгі оқу пәндерін
оқыту әдістемесі саласындағы ғылыми ұсыныстарға негізделмейтіндігінде, ал
оның өзі білім берудің барлық деңгейлерінде оқыту, білім беру процесінің
өрістеуіне кері әсер етеді. Кез-келген пән бойынша оқу бағдарламарын
жасаушыларға оларға неғұрлым жандандырудың логикалық-психологиялық
негіздерін жаңаша етіп іздестіру проблемасы қойылады.
Біздің ғасырымыздың 30-жылдары Л.С.Выготский қазіргі кездегі оқыту
процесінің маңызды қағидаларының бірін атап көрсетті. “Оқыту дамудың
соңында жүрмейді, керісінше оны жетелейді”. Л.С.Выготский, Д.Б.Эльконин,
В.В.Давыдов зерттеулері дамыта оқыту қағидасының психологиялық негіздерін
қалады. Л.В.Занковтың дамыта оқыту эксперименталды жүйесі бірнеше
принциптерге, қиындықтың жоғары деңгейінде оқыту принципі, теориялық
білімдердің жетекшілік принципі, оқушының өз оқуын ұғынуы, оқушылардың
дамуын қалыптастыру принциптеріне негізделген. Л.В.Занковтың жүйесінің
негізгі ерекшелігі оқытудың жоғарғы қиындық деңгейінде өткізілуі.
Л.С.Выготский, Д.В.Элькониннің еңбектерінің теориялық тұрғысында
В.В.Давыдов, дәстүрлі оқытуға қарама-қарсы жүйені қарастырып, жалпыдан
жекеге, дерексізден нақтылығына, жүйеліден даралыққа бағытталған жаңа оқыту
жүйесін ұсынады. Осындай оқыту барысында қалыптасқан баланың ойлауы –
теориялық, ал оқытудың өзі – дамыта оқыту деп аталынады. С.Л.Рубинштейн
көрсеткендей “бала дамып, тәрбиеленіп және оқымайды, тәрбиеленіп және оқи
отырып дамиды”. Ол дегеніміз тәрбиелеу мен оқыту дамыту процесінде іске
асырылады. Баланың жеке даралық іс-әрекетінде қалыптасады.
Сонымен бірге, ғылымда орын тепкен дамыта оқыту қағидасы студенттің
ғылыми теориялық ойлау жүйесін қалыптастыруға да пайдасын тигізіп, соның
негізінде студент нақты–бағдарланушыдан жүйелі–модульдеуші деңгейіне
көтеріледі. Осы жағдайда студенттің оқыту обьектісінен оқыту субьектісі
позициясына біртіндеп өтуі іске асырылады. Даму жолында оқу әрекеті енді
нағыз іс-әрекет мағынасына ие болады. Ғылыми ұғымдар жүйесін құру оқу
пәндерінің құрылымындағы ерекше қисынды талап етеді. Осы талапқа сәйкес
педагогикалық жоғары оқу орындарында жалпы базистік білім беретін оқу
жүйесіне қоса, кәсіби мамандықты меңгеру біліктілігі жүзеге асырылады.
Жоғары оқу орындарындағы кәсіби мамандарды оқыту процесінде
студенттерді кәсіби іс-әрекетке психологиялық тұрғыдан дайындайтын кәсіптік
пәндерінің мазмұнында психологиялық тренинг жұмыстары субьект-субьектілік
әрекеттестікті қалыптастыратын қарым-қатынас мәселелерімен толықтырылса,
ғылыми тірек ретіндегі біртұтас жеке тұлғалық принциптерге сәйкес
құрылымдық жүйесі жасалынса, болашақ мамандардың кәсіби маңызды қасиеттері
анықталынса, онда студенттердің кәсіби білімдер жүйесіндегі пәндерді оқып
меңгерулері нәтижелі болады, сонымен бірге, келешектегі іс-әрекеттерінде де
айтарлықтай табысқа жетулері мүмкін. Мұндай мақсатқа жету үшін болашақ
маман арнаулы білімдерді меңгерумен бірге, заман талабына сай әдістемелерді
де кең түрде қолдана білулері қажет.
Жоғарғы мектеп кәсіптік іс-әрекетке психологиялық даярлығын
қалыптастырады. Ең алдымен, адамда қоғамның алға тартқан міндеттерін
табысты түрде шешуде мүмкіндік беретін психологиялық іс-әрекеттердің нақты
формаларын қалыптастырады. Жоғары оқу орындарында маманды даярлау процесін
зерттей отырып, кәсіптік оқудың бұл формасының негізгі міндеті – маманның
іс-әрекетінің небір түрі мен типтерін психологиялық изоморфты әрекет
өрісінде жинақтайтын кәсіптік сананың мақсатты түрде қалыптасуына мүмкіндік
береді деген ой түйеміз.
В.В.Давыдов, А.Н.Леонтьев, Н.Ф.Талызина, П.Я.Гальперин, Д.Б.Эльконин,
Қазақстандық ғалымдар М.М.Мұқанов, С.М.Жақыпов, Х.Т.Шерьязданова және т.б
зерттеулері көрсеткендей, жоғары мектептегі оқу процесі –
мақсат–мотивтерден, ақпаратты қабылдаудан басталып, күрделі шығармашылық
процестерді іске асырумен аяқталатыны мәлім.
Психологиялық жоғары оқу орындарында студенттерге заман талабына сай
психологиялық білім берудің мазмұны мен формасы жалпы психологиялық
дайындықтың үздіксіздігі мен сабақтастығын білдіретін өмір талабы, болашақ
мамандарға кәсіби білім беріп, олардың мамандығын шыңдауды қамтамасыз ету
кәсіптік пәндерді оқыту мен меңгеру практикасы педагогикалық жоғары оқу
орындарында психологиялық тренингтер арқылы даярлықпен бірге эксперименттік
зерттеулермен тығыз ұштастырыла отырып жүргізіледі.
1.2 Кәсіби жетілдірудің құрылымдық ерекшеліктері
Кез-келген тұлға өзінің кәсіби мамандығын бірден қабылдай алмайды, ол
осы уақытқа дейінгі білім дәрежесі, мамандық туралы қандай да бір
көзқарастың негізінде таңдау жасайды. Олай болса, маман иесінің өзі
таңдаған кәсіби жетілуі бірнеше факторларға байланысты шешіледі.
Кәсіби жетілу құрылымының тұлғаның өз мамандығына қанағаттанудан,
кәсіби бағыттылығынан, өз мамандығына байланысты іс-әрекетке деген жағымды
қатынасынан, өзіндік кәсіби жетілуге деген ішкі талпыныстар мен түрткілер
жүйесінен тұрады.
Кейбір зерттеушілердің мәліметтеріне қарағанда, кәсіби жетілу
құрылымына қажеттілік, мотив, бағдар, құндылық бағдары, қызығулар,
дүниетаным, идеал, сенім-нанымды жатқызуға болады.
Т.А.Платонова жетілуге құмарту мен қалау, қызығу, бейімділік, идеал,
дүниетаным, сенімдерді жатқызады. Ол бойынша, қажеттіліктер, қызығулар,
мұраттар жеке адам бағыттылығының түрлі жақтары бола отырып, оның іс-
әрекетінің мотивациясы ретінде қалыптасады деп көрсетеді.
Г.А.Журавлева кәсіби жетілудің келесі бөліктерін бөліп шығарды:
мамандыққа қызығушылық пен қанағаттану дәрежесі, мамандық шарттары мен
мазмұны туралы түсінік деңгейі, маманның рөлдік қызметі, кәсіби іс-
әрекеттің құндылық құрылымы. Сонымен қатар, кәсіби бағыттылықты
қалыптастырудың бірнеше жолын көрсетеді:
арнайы пәндерді оқыту арқылы;
шеберлікті игеру тәжірибесі;
мамандық туралы арнайы курстар арқылы.
Кәсіби бағыттылық пен кәсіби жетілу ғылыми тұрғыдан өткен ғасырдың
ортасынан басталады. Кәсіби бағыттылық теориясының негізін қалаушы
Ф.Парсонс былай дейді: Теорияның негізінде үш факторды бөлу жатыр:
мамандыққа үміткердің психологиялық жеке тұлғалық ерекшеліктерін зерделеу;
мамандыққа қойылатын талаптарды зерделеу; кәсіптің талаптарына адамның
ерекшеліктерінің сәйкес келуіне негізделетін алғашқы екі факторды
салыстыру. Аталған теория кәсіби кеңес беру және кәсіби бағдарлау
әдістеріне әсер етті.
Кәсіби бағдарлаудың тәрбиелік аталатын концепциясын директивті
қалыпқа жатқызуға болады. Ол бихевиористік, адам мінез-құлқының сыртқы әсер
жиынтығына белгілі бір мөлшерде негізделуі ұстанымымен анықталады. Аталған
ұстаным өкілдерінің ойынша, кәсіби оқытудың тиімді әдістерін дұрыс таңдай
отырып, кез-келген адамды әртүрлі мамандыққа үйретуге болады.
Жасөспірімдік даму концепциясы теориялар тобының үлкені болып табылады.
Адамның кәсіби өмірбаяны бірқатар сыртқы факторлардың әсерінен калыптасады,
олардың ішіндегі субъективті факторға ерекше мән беріледі.
Д.Сьюпердің көзқарасы бойынша, кәсіби қалыптасу процесінің өзіндік
ерекшелігі бар және оның қалыптасу шарттарының қайталанбастығы көрінеді.
Д.Сьюпер тұлғаның өзін кәсіби жұмысшы ретінде өзіндік түсіну процесіне
ерекше мән береді. Бұл процесс кәсіби әлемде адамның өзін елестетуі және де
осы екі образдың арасындағы сәйкестік теңбе-теңдігінен тұрады. Кәсіби
өзіндік анықтау тұлғаның жұмыс туралы жан-жақты ойлануы арқылы іске асады,
бұл жердегі жан-жақты ойлану тұлғаның қоғамдағы атқаратын рөлімен және де
ол нақтылы кім болғысы келетіні туралы объективті қарама-қайшылықтарға
байланысты болуы мүмкін.
Д.Сьюпердің еңбектеріне ұқсас шетелдік концепцияларға Анна Анастази
және Леон Тейлордың психологиялық концепциялары жатады. Аталған авторлар
мамандық таңдаудағы субъект тұлғаға ерекше мән береді. Бұл теориялар
негізінде тұлғаны зерделеу, оның бағдары, себебі, құрылым ерекшеліктері
қарастырылады. Авторлар ұсынған кәсіби кеңес берудің негізінде тұлғаның
өзін-өзі түсінуі жатыр. Адамның өзін-өзі түсінуі арқасында болашақ
мамандықты саналы түрде таңдауына мүмкіндік береді. Бірақ аталған авторлар
концепция негізі болып табылатын өзіндік түсіну механизмін түсіндірмейді.
Отандық психологиядағы бірқатар зерттеушілер (Шишкин, 1976; Алишев,
1987) кәсіби жетілу мәселесін мамандық таңдау мәселесімен тығыз
байланыстырады. Негізгі фактор ретінде адамның дара психологиялық
ерекшеліктері және нақтылы іс-әрекет түрі мен мазмұнын атап өтеді. Бұл
жерде кәсіби бағыттылық еңбек субъектісінің даму процесі ретінде
түсіндіріледі. Сондықтан, мамандық талаптарына, еңбек іс-әрекетіне тұлғаның
психофизиологиялық мәліметтері сәйкес келсе, онда мамандық дұрыс таңдалды,
бірақ, өкінішке орай, бұл ұстанымда мамандық таңдаушы тұлғаның белсенділігі
дұрыс бағаланбайды.
Студенттің кәсіби бағыттылығы тұлғаның өмірлік жолымен, өмірлік
жоспарымен байланыстыра зерттелгені дұрыс Головаха, Кроник, 1984.
Кәсіби жетілуді біз, таңдап алынған мамандыққа байланысты іс-әрекетке
деген жағымды қатынасты анықтайтын ішкі талпыныстар мен түрткілер жүйесі
ретінде түсінеміз. Мұндай жүйеге жеке адамның жалпы бағыттылығын және жеке
адамның мотивациялық жүйесін қалыптастыратын құрамдас бөліктерінің барлығын
(қажеттілік, мотив, бағдар, құндылық бағдары, қызығулар, дүниетаным, идеал,
сенім-наным) жатқызуға болады.
А.А.Бодалевтің пікірінше, жоғары оқу орнындағы оқыту мен тәрбиелеу
процесіндегі кәсіби бағыттылық, кәсіби жарамдылық, кәсіби іріктеу
мәселелері психологтар мен педагогтар арқылы шешілуге тиісті кезек
күттірмес мәселелердің бірі. Кәсіби бағыттылықты таңдап алынған мамандыққа
байланысты іс-әрекетке деген жағымды қатынасты анықтайтын ішкі
талпыныстар мен түрткілер жүйесі ретінде түсінеміз.
Кез-келген кәсіби шеберлік белгілі бір талаптар, ниеттер негізінде
жүзеге асады. Әрбір кәсіби іс-әрекеттің жетілуі жеке адамның киындықтарды
жеңу қабілеттілігін, әрекеттерді орындауға байланысты жеке бастық кәсіби
бағдарды, іскерлікті, кәсіби сана қалыптастыруды, білімділікті талап етеді.
Жоғары оқу орнындағы мамандарды даярлаудың барлық жүйесі студенттерде
тек арнайы білім, білік, іскерлік, дағды ғана қалыптастырып қоймай, сонымен
бІрге олардың кәсіби шеберліктерін жетілдіру мақсатында түрлі инновациялық
әдіс-тәсілдерді, оның ішінде психологиялық тренингтерді ұйымдастыру арқылы
педагогикалық жүйе ретіндегі жоғары оқу орны қызметінің нәтижесін көрсетуі
қажет.
Студенттің оқу іс-әрекетінің мотивациялық бағдары оның тұлғасының
психологиялық құрылымы ретінде және оқу іс-әрекеті барысындағы
түрткілерімен тығыз байланысып, оның оқу іс-әрекетінің белсенділігін реттеп
отырады. Мұнда жеке адамның кәсіби жетілуі, оның мамандықты игеру
барысындағы белсенділігінің негізгі бөлігін құрайтыны сөзсіз.
Студенттің оқу іс-әрекеті ғылыми білім, іскерлік, дағдыларды игеруге
бағытталған бірқатар маңызды ерекшеліктерімен сипатталады. Студенттің оқу
іс-әрекетінің бұл ерекшеліктері тек қана іскерлік, дағдыларды ғана емес,
сонымен қатар, белгілі бір мамандықты игеру, оған кәсіби жетілу мен кәсіби
шеберлігі арқылы әлеуметтік ортадан өз орнын табуға деген ұмтылыспен тығыз
ұштасады. Осы орайда жүргізілген зерттеу жұмыстарының нәтижелері студенттің
оқу іс-әрекеті мотивтерінің қоғамдық мәні; оқудың кәсіби маңыздылығы, жаңа
білім, іскерлік, дағдыларды игеру мотивтерін бейнелейді.
Нақты студенттің тұлғасымен қатар, оның оқу іс-әрекетінің
сипаттамаларын талдауда студенттің белгілі бір мамандықты игеру арқылы
қоғамдық белсенділікке жетуінің жолдарын анықтауға болады. Студенттің іс-
әрекетінің түрткілерін саналы түрде сезіну жағдайларын талдау осы іс-
әрекеттің бағдарлау құрамын анықтауға мүмкіндік береді.
Осы орайда Л.И.Анцыферованың психиканы іс-әрекеттің интегралды бөлігі:
сезім, ниет, қалау ретінде ғана емес, адамның қабылдау, ұғым, түсінігін іс-
әрекеттің бастапқы методологиялық негізі ретінде түсіну қажет деген
анықтамасының маңызы зор болып табылады.
Студенттің оқу іс-әрекеті болашақ кәсіби даярлық болғандықтан, оның
мамандық туралы түсінігін, оған деген қатынасын, алатын рөлін оқу іс-
әрекетінің құрамдас бөлігі ретінде қарастыруымыз қажет. Студенттің оқу іс-
әрекетінде осы аталған жәйттерді ескеру оның кәсіби даярлығы мен жетілуінің
нәтижелілігіне, болашақ мамандығын толық игеруімен қатар, өзінің
келешектегі маман ретіндегі рөлін түсіну және осы мамандықты игеру
барысындағы жекелеген пәндерді оқып үйренудің маңызын терең түсінуге
көмегін тигізеді.
Қазіргі кезде адамның белгілі бір кәсіп түрін таңдау және осы
мамандықты игеруге деген ұмтылысы мен болашақ кәсіпке деген жағымды
қатынастық мәселелері зерттеушілер тарапынан ерекше кызығушылық тудырады.
Бұл мәселе алғаш рет жеке бағыт ретінде Н.В.Кузьмина еңбектерінде
қарастырылған.
Студенттердің жоғары мамандандырылған кәсіби маман болуға ұмтылуы оның
мамандыққа қажетті білім, іскерлік, дағдыларды меңгеруге және мамандарды
жоғары оқу орнындағы дайындауға деген жағымды қатынасымен сипатталынады.
К.М.Гурьевич мамандықты жетілдіру мәселесін адамның қабілетімен
байланыстырады. Өйткені мектеп бітірушілер мамандық таңдау барысында осы
факторларды басшылыққа алуы мүмкін. Осыған сәйкес автор мамандықтың үш
типін бөледі:
1) кез-келген адам қызмет ете алатын немесе орындай алатын
мамандық;
2) кез-келген адамның қолынан келе бермейтін, өзіндік талаптары бар
мамандық;
3) жоғары іскерлікті, қабілеттілікті талап ететін мамандық.
Кәсіби мамандықты жетілдіру іс-әрекеттің күрделі түрі болғандықтан, ол
ұзақ саналы ұғындырылатын мотивті кажет етеді. Себебі, бұл студенттің
таңдап алынған мамандықты игеру жолындағы тұлғалық бағдарларымен қатар,
оның жекелеген бөліктеріндегі оқыту белсенділігін ұйымдастыруға себепші
болуы тиіс.
Осы зерттеулердің міндеттерінің бірі кәсіби қалыптасуының ерекшелігін
зерттеуде. Бұл аталған құбылысты біз оқыту процесінің соңғы мақсатын
қабылдау деңгейі деп қарастырамыз. Осыған байланысты, мамандыққа
қанағаттану өлшемі кәсіби бағыттылықтың көрсеткіші ретінде көрініс береді.
Мамандыққа қанағаттану критерийіне байланысты кәсіби бағыттылық деңгейі
бойынша студенттер үшке бөлінеді:
қанағаттану деңгейі жоғары студенттер;
қанағаттану деңгейі орташа студенттер;
қанағаттану деңгейі белгісіз студенттер.
Отандық психологиялық зерттеулер бойынша, оқудың соңғы кезеңінде
қанағаттану деңгейінің төмендеуі заңдылық, өйткені студенттер арнайы білім
игеруіне байланысты өзінің мүмкіндіктерін жақсы бағалайды және де өзіне
деген болашақ маман ретіндегі талабы жоғарылайды. Бірінші курс
студенттерінде әлі де болашақ мамандығы туралы идеалдық көзқарас басым, ал
жоғарғы курс студенттері практикалық қызметпен сәйкес болашақ мамандығын
жақынырақ біледі.
Студенттердің мамандыққа қанағаттану деңгейі курстан курсқа өткен сайын
төмендейді. Ал мамандыққа деген белгісіз немесе бейтарап қатынас үшінші
курс студенттеріне тән. Студенттердің кәсіби бағыттылығының төмендеуі
өзінің мамандығының қоғамдық маңыздылығының төмендеуін сезінумен
байланысты. Курстан курсқа көшкенде кәсіби іс-әрекет мотивінің құрылымында
төмендегі мотивтер маңызды болады. Осылайша, төменгі курстарда студенттер
мамандықтың қоғамдық маңыздылығын жақсы түсінеді, оларда мамандыққа деген
эмоционалдык қатынас басым. Бірақ, оқу орнында оқу кезінде және мамандықты
игеру кезінде үшінші және төртінші курста мотив қарқындылығы төмендейді.
Студенттердің кәсіби бағыттылығының қалыптасуына әсер ететін бір топ
мотивтерді бөліп шығаруға болады:
* қоғамдағы маңызды мамандықтардың бірі;
* адамдармен жұмыс жасау;
* сүйікті іспен айналысу мүмкіндігі;
* жұмыс шығармашылықты талап етеді;
* жұмыс қара жұмысты талап етпейді;
* жақсы еңбек ақы;
* қалыпты жұмыс күні;
* болашақтағы кәсіби өсу мүмкіндігі;
* жұмыс менің қабілетіме сай келеді;
* жұмыс менің мінезіме сай келеді.
Болашақ мамандықтың қызықтыратын аспектілері құрылымының даму
динамикасын талдау негізінде оқу іс-әрекетінің мақсатын жоғарғы қабылдау
деңгейінің себебі, ең алдымен өзінің мамандығының қоғамдық маңыздылығын,
оның шығармашылық сипатын, әрі қарай кәсіби дамуға мүмкіндікті сезінумен
байланыстылығы айқындалады.
1.3 Кәсіби жетілдірудің бағыттары
Студенттердің кәсіптік оқу мотивациясы қазіргі заман талаптарына сай
жоғарғы оқу орындарындағы өзекті мәселелер болып саналады. Бұл мәселелер
болашақ маманға сапалы білім беру мақсаттарын жүзеге асырудың бірден бір
жолы. Жалпы студенттердің кәсіби қалыптасуы оқу процесінің ұйымдастырылу
деңгейіне, оқытушының іскерлігіне, студенттердің ғылыми жұмысының
ұйымдастырылуына тәуелді. Кәсіптік дайындық үшін, оқу курсындағы пәннің
маңыздылығы, оған деген қызығу, оны меңгерудегі қиындық, оқыту сапасына
қанағаттану деңгейі маңызды.
Сондықтан студенттердің кәсіби ептілігі мен шеберліктерін жетілдіру
мақсатында ең алдымен, олардың оқу процесін тиімді ұйымдастыру керек деген
шешімге келеміз. Сабақта инновациялық белсенді, интерактивті әдістерді жиі
қолдану негізінде кәсіби жетілдіруді қамтамасыз ете аламыз деп есептейміз.
Біз өз зерттеу жұмысымызда студенттердің жоғары оқу орындарында кәсіби
оқу барысында олардың кәсіби жетілуін басқаруда жеке адамдардың өзара қарым-
қатынасын, шығармашылық шеберліктерін жетілдіру мақсатында әлеуметтік
психологиялық тренингтерді үнемі қолдану арқылы бірқатар жетістікке жетуге
болады деген қорытындыға келдік.
Жалпы зерттеу жұмысының мақсаты жоғары оқу орны студенттерінің кәсіби
бағыттылығының ерекшеліктерін, олардың таңдаған мамандықты игеруге деген
тілектеріне, позицияларына байланысты кейбір ерекшеліктерін зерттеу.
Мұндағы зерттеу объектісі жоғары оқу орнында білім алатын студенттердің
кәсіби бағыттылығының қалыптасу ерекшелігі.
Бітіру жұмысының мақсат, міндеттерін жүзеге асыру үшін студенттердің
кәсіби бағыттылығының мотивтерін анықтау және мамандыққа қанағаттану
индексін анықтау әдісі қолданылды. Зерттеу жоғары оқу орнының бірінші,
екінші, үшінші және төртінші курс студенттеріне жүргізілді. Алынған
мәліметтерді сандық және сапалық талдауда салыстырмалы талдау жасалды.
Зерттеуге 40 студент қатысты.
Әдісті жүргізу барысы бойынша зерттелушіге төмендегі міндеттер
қойылады, сұрақтарды мұқият оқып, көп ойланбай, сәйкес тор көзге таңдаған
ұпайын қою арқылы жауап береді. Жауаптар дифференциялануы керек. Төмендегі
кәсіби бағыттылық мотивтері беріледі:
• қоғамдағы маңызды мамандықтардың бірі;
* адамдармен жұмыс жасау;
* сүйікті іспен айналысу мүмкіндігі;
* жұмыс шығармашылықты талап етеді;
* жұмыс қара жұмысты талап етпейді;
* жақсы еңбек ақы;
* қалыпты жұмыс күні;
* болашақтағы кәсіби өсу мүмкіндігі;
* жұмыс менің қабілетіме сай келеді;
* жұмыс менің мінезіме сай келеді.
Аталған параметрлер бойынша жауап алынған соң, әр көрсеткіш бойынша
проценттік шама анықталып, нәтижелер реті бойынша рангіленеді және талдау
жасалады.
Мамандыққа қанағаттану деңгейін анықтау үшін әлеуметтік зертханада
өңделген әдіс қолданылды. Бұл зертхананы В.А.Ядов басқарған. Психологиялық,
педагогикалық зерттеулер үшін Н.В.Кузьмина бейімдеген. Бұл әдістеменің
мақсаты мамандыққа қанағаттану деңгейін зерттеу. Қанағаттану деңгейі жоғары
болған сайын, студенттің мамандықты меңгеруге, оқуға деген тұрақты, жағымды
мотивациясы да жоғары. Студенттердің педагогикалық, кәсіби бағыттылығы
көрсеткіштері бойынша полярлық шкалалар есептеледі. Аталған параметрлер
бойынша жауап алынған соң, әр көрсеткіш бойынша проценттік шама анықталып,
нәтижелер реті бойынша рангіленеді және талдау жасалады. Мамандыққа
қанағаттану өлшемдері:
* мамандыққа қанағаттану дәрежесінің жоғары болуы;
* мамандыққа қанағаттану;
мамандыққа қанағаттану дәрежесінің белгісіз және немқұрайлы болуы;
* мамандыққа қанағаттанбау.
Жоғарғы оқу орнындағы студенттің оқу іс-әрекетіне және мамандықты
игеруге деген жағымды мотивациясының қалыптасуы қазіргі жоғарғы мектептің
өзекті мәселелерінің бірі болып келеді.
Бітіру жұмысында, студенттердің жоғарғы оқу орнында білім алу кезіндегі
оқу іс-әрекеті мен осы оқу процесі барысындағы кәсіби бағыттылығының
қалыптасу ерекшеліктері қарастырылады.
1 тараудың тұжырымы
Бұл тарауда кәсіби кадрларды даярлау проблемасын шешудің жаңа жолдарын
қарастырған ғалымдардың, атап айтсақ кәсіби бағыттылықтьң қалыптасуында
субъективті факторға ерекше мән берген Д.Сьюпердің көзқарасы, кәсіби
бағыттылықты ең алдымен тұлғаның бағыттылығы деп қарастырған
Л.И.Божовичтің, Л.С.Выготскийдің, Д.Б.Элькониннің, В.В.Давыдовтың, кәсіби
бағыттылық таңдап алынған мамандыққа байланысты деп қарастырған,
А.А.Бодалевтың, Н.В.Кузьминаның, Г.А.Журавлеваның, В.Т.Лисовский,
О.Е.Ванохина, В.И.Поляруждың және т.б. еңбектеріне жан-жақты талдау
жасалынды.
Н.Ф.Талызина, П.Я.Гальперин, Қазақстандық ғалымдар М.М.Мұқанов,
С.М.Жақыпов, Х.Т.Шерьязданова және т.б жоғары мектептегі оқу процесі
жөніндегі еңбектері талданды.
Білім беру саласында мамандарды даярлаудың қазіргі ұйымдастырылуының
негізінде жүйелі білім берумен қатар, оқу материалын ұғынуда туындайтын
қиындықтар қарастырылды. Мұндай жағдайдың негізгі себебі, біздің ойымызша,
білім беру процесі негізгі оқу пәндерін оқыту әдістемесі саласындағы ғылыми
ұсыныстарға негізделмейтіндігінде, ал оның өзі білім берудің барлық
деңгейлерінде оқыту, білім беру процесінің өрістеуіне кері әсер ететіндігі
анықталды. Кез-келген пән бойынша оқу бағдарламаларын жасаушылар алдында
оқытуды неғұрлым жандандырудың логикалық-психологиялық негіздерін жаңаша
етіп іздестіру проблемасы қойылады.
Қазіргі уақытта көптеген кәсіби салаларда еңбек етуші кәсіптік оқу
орындарын жуырда аяқтаған түлектердің жұмыс берушілердің практикалық
талаптарына сай келмейтіндігі және әрі қарай білім алуды қажет ететіндігі
анықталып отыр. Осыған байланысты жас мамандардың еңбек нарығындағы
бәсекеге қабілеттілігін арттыратын біліктілікті көтеру және кадрларды қайта
даярлау секілді қосымша кәсіби білім берудің компонентін жүзеге асыру үлкен
маңызға ие болып отыр. Оның рөлі салалық және өндірістік дайындықтың
толығымен жоғарылуына байланысты едәуір арта түсуі аталмыш тарауда жан-
жақты қарастырылды.
2 ТАРАУ. СТУДЕНТТЕРДІ КӘСІБИ ЖЕТІЛДІРУ МАҚСАТЫНДА ҚОЛДАНЫЛАТЫН
ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ТРЕНИНГТЕРДІҢ ТИІМДІЛІГІН ЭКСПЕРИМЕНТТІК ТҮРДЕ ЗЕРТТЕУ
2.1. Психологиялық тренингтер құрылымы, оларды ұйымдастырудағы талаптар
Жеке тұлғаны психологиялық тұрғыдан жан-жақты дамыту және оның болашақ
маман ретінде кәсібилігін жетілдіруге дайындау білім берудегі реформаның
негізгі бір жағы.
Психологиялық дайындаудың қазіргі кездегі деңгейі қоғамның, кәсіби іс-
әрекеттің талаптарына сай келе бермейді. Болашақ кәсіби мамандарды
психологиялық даярлау фрагментарлық, теориялық сипатқа ғана сай келіп отыр.
Еліміздің жоғары оқу орындарында кәсіби мамандарды дайындауға қажетті
нормативтік құжаттар, оқулықтар, оқу құралдары, әдістемелік нұсқаулар,
психологиялық тәжірибелік бағыттар кеңінен қарастырылады. Дегенмен болашақ
маманды кәсіби жетілдіруде психологиялық тренингтер көп қарастырыла
бермейді.
Қандай да бір кәсіби маманға психологиялық дайындықты адамның ішкі және
тұлға аралық қасиеттеріне орай, оның санасында тиімді, нәтижелі әрекеттер
жасауына мүмкіндік беретіндей белгілі бір психологиялық білім, дағды және
қабілетті дамыту процесі арқылы жүргізген тиімді деп санаймыз.
Психологиялық тренинг арқылы меңгерілетін ептілік кәсіби білім мен
шеберлікті меңгеруге және оны тәжірибеде тиімді қолдана алу мақсатында
жүзеге асуы керек. Бұл тұлғаны кәсіпке психологиялық дайындаудың
тәжірибелік бағытын жетілдіруді білдіреді.
Топтық әлеуметтік-психологиялық тренингтер кәсіби психологиялық даярлық
пен құндылықтарды ескеру арқылы тәжірибелік бағытта психологиялық даярлауды
тиімді жүзеге асыруға мүмкіндік беретін оқыту әдістерінің ең тиімдісі деп
ұйғарамыз.
Басқаша айтқанда, әлеуметтік-психологиялық тренингті нақты бір
әлеуметтік орта ерекшелігіне, сондай-ақ кәсіби маман саласына қатысты
қолдану керек. Айталық адамдармен жұмыс істейтін мамандарға немесе
техникалық құралдармен еңбек өндіретін мамандарға арнайы тренинг сипатын
дұрыс іріктей алу қажет.
Кең мағынада әлеуметтік-психологиялық тренингті топтық жұмыстың
белсенді әдістеріне негізделген психологиялық ықпал ету практикасы деп
түсіндіруге болады. Бұл жерде білімді ерекше түрде беру формаларын қолдану,
қарым-қатынас, іс-әрекет, тұлғалық даму аймақтарындағы біліктер мен
дағдыларға үйрету туралы айтылып отыр [7, 36-38 б.].
Шындығында, тренинг – тұлғаның өзін-өзі жетілдіруіне арналған арнайы
ұйымдастырылған оқыту түрі, оны жүргізу барысында мынадай міндеттер
орындалады:
- әлеуметтік-психологиялық білімдерді игеру;
- өзіндік маңыздылық жайындағы пайымдауларды көтеру;
- коммуникативтік қабілеттер мен болашақ маман ретінде рефлексивтік
дағдыларды дамыту;
- өзінің әрі топ мүшелерінің көңіл-күйін, мінез-құлқын және жағдайын
талдауға қабілеттілікті дамыту;
- өзін және басқаларды адекватты қабылдау біліктерін дамыту;
- түрлі қабілеттер, біліктер мен дағдыларды дамыту.
Психологиялық тренингтердің түрлері өте көп. Психологиялық тренинг,
әлеуметтік-психологиялық тренинг деген терминдерге де біржақты анықтама
беру қиын. Кең мағынада әлеуметтік-психологиялық тренинг – топтық өзара
әрекеттер (мысалы, танымдық үрдістерді – зейінді, есте сақтауды, ойлауды
және т.б. дамытуға арналған тренингтерге қарағанда) тетіктеріне сүйеніп
жүзеге асатын кез-келген белсенді әлеуметтік-психологиялық оқыту.
Л.А.Петровская мен Л.Ф.Анн топтық жұмыстың белсенді әдістеріне негізделген
психологиялық ықпал ету практикасын осы терминмен белгілейді. Әлеуметтік-
психологиялық тренинг ұғымы кейде драматизация элементтері бар рөлдік
ойындар арқылы қарым-қатынас дағдыларын жетілдіруге бағытталған
психологиялық тренинг түрлерінің бірін ғана анықтау үшін де тар мағынада
қолданылады [61, 56-57 с.].
Психологиялық тренингтерге тән ортақ сипаттар бар.
1. Қатысушылардың белсенділігі; серіктестік қарым-қатынас; тұлға аралық
өзара әрекеттесу үрдісіндегі қатысушылардың зерттеушілік позициясы тәрізді
топтық жұмыстың бірқатар принциптерін сақтау.
2. Топтық жұмыстың белсенді әдістерін қолдану. Негізгі екі әдіс бар:
топтық дискуссия және сюжетті-рөлдік ойын. Осылардың негізінде туындаған
тренингтік жаттығулар мыңдап саналады.
3. Қатысушылар арасындағы өзара қарым-қатынасқа баса мән беру,
қарқынды тұлға аралық өзара әрекеттер.
4. Тұрақты топтың болуы. Кездесулерге келмей қалуға болмайды, шама
келгенше топта болғандарды сыртқа жаймау, бірақ мұны үзілді-кесілді талап
етуге болмайды.
5. Қатысушылар қарқынды араласуы үшін және алаңдатушы факторларды
шамасынша азайтушы ең жақсы мүмкіндіктермен қамтамасыз етуге бағытталған
кеңістіктік ұйымдасу.
6. Топтағы қатысушыларға психологиялық көмек беруге бағытталушылық.
Тренинг нәтижесі қатысушыларда білімдер мен біліктерді қалыптастыруға
бағытталмаған; психикалық ахуалдың субъектілік жақсаруы мен әрі қарай өзін-
өзі дамыту импульсын алу әлдеқайда маңызды. Сондықтан да тренингтің
нәтижелілігінің объективті ғана емес, субъективті критерийлері де
қарастырылады.
7. Жайбарақаттылық пен қарым-қатынастың еркіндігі. Тренинг
барысындағы қатынас әдеттегі тұлға аралық контактілерге қарағанда,
анағұрлым қарқынды, эмоционалды, ашық және шынайы. Топпен алғашқы жұмыс
жасау кезеңіндегі жүргізушінің негізгі міндеті – сәйкес атмосфераны тудыру,
осындай қарым-қатынасқа қажетті психологиялық қауіпсіз жағдайды
қалыптастыру [3, 68-69 б.].
Тренингті ұйымдастырып, жүргізуде: оның мазмұнын, құрылымын,
компоненттерін, принциптері мен шарттарын нақтылауда; топтық
социодинамикалық талдауда қарым-қатынас саласына өзгеше сипат беретін
болашақ кәсіптің ерекшеліктерін аңғарып, ескеретін ғылыми зерттеулер өте аз
деуге болады.
Белсенді әлеуметтік-психологиялық тренингтер арқылы оқыту әдісінің
дәстүрлі әдістерден артықшылығы бірқатар зерттеулерде көрсетіледі.
Ғылыми әлеуметтік-психологиялық тренинг жеке тұлғаның дамуына және
өзара әрекеттестік, өзара қатынас саласында компетенттілікті жетілдіруге
бағытталған жаттығулар жүйесі деп анықталынады.
Жеке тұлғаны кәсіби оқыту, еңбекке тәрбиелеу және кәсіби шеберлік пен
ептілікті дамытудың көп жақты мәселелерін шешуде қолданылатын тренингтің
бірнеше түрлері бар. Оларда жүйелеудің бірнеше бағыттары көрсетіледі. Олар
бір–бірімен үйлесу негізі мен критерийлерінің сәйкес келмеуіне байланысты
ерекшеленеді.
Біз белсенді әлеуметтік-психологиялық оқыту әдістері ретінде
тренингтерді былайша жүйелеуге тырыстық:
1) кәсіби оқытуды ұйымдастыруға арналған тренингтер;
2) кәсіби шеберлікті жетілдіруде қолданылатын әдістер мен формалардың
басымдылығын көрсететін тренингтер;
3) нақты кәсіби маман саласына байланысты топқа қойылатын міндеттерге
сәйкес жүргізілетін тренингтер болады деп санаймыз.
Осыған орай тренинг топ кездесу тобы, гештальт топ, топтық
психотерапия, әлеуметтік–психологиялық тренинг, оқу-жаттығу топтары,
белсенді әлеуметтік оқыту, видео-тренинг, тренинг-семинар, белсенді
әлеуметтік-психологиялық оқыту, кәсіби педагогикалық тренинг және т.б.
тренинг түрлеріне бөлінген. Бұлардың барлығы жеке тұлғаның өз-өзін реттеу
тәсілдерін, жаңа кәсіби білім мен дағдыны меңгеру, интуицияны,
креативтілікті, ойлауды, қарым-қатынасты дамыту негізін меңгеруге
интенсивті жағдай жасайтындығы ғылымда жан-жақты дәлелденген.
Сондықтан маманның кәсібін жетілдіруге арналған психологиялық-топтық
тренинг түрлерінің кейбірін дербес пайдаланымыз. Құрылымына,
белсенділігіне, ерекшеліктеріне байланысты тренинг түрлерін үйлестіріп
қолдану тәжірибесі жинақталады. Мысалы, әлеуметтік-психологиялық тренингті
болашақ мамандармен ұйымдастыруда оның әдістері психологиялық тренинг пен
видео-тренинг формалары арқылы комплексті қолданылады.
Алайда тренингтің қай түрі болмасын, оның негізгі құрылымдық
компоненттері рөлдік ойындар (сюжеттер, толық дискуссия (нақты жағдайға
талдау жүргізу) және психо-физиологиялық жаттығулар (психо–гимнастика)
арқылы жүзеге асырылады.
Кәсіби жетілдіруге арналған тренингтердің бір потенциалы, тиімділігі
еңбек ұжымындағы топтық қарым-қатынасқа негізделеді. Өзара әрекеттестіктің,
өзара қатынастың нәтижесінде Мен, Басқа, Мен-идеал концепцияларының
позитивті өзгерісі болады. Ал коммуникациялық процесте адамда субъективті
негіз бар ережелер жүйесін бағыт-бағдар етіп ұсынатыны белгілі.
В.С.Агеев, М.Н.Ночевник осы ережеде нақты бір әлеуметтік ортада
қабылданған этика, қарым-атынас жасау стандарттары, атрибуттары мен
нормаларынан құрылатындығын көрсеткен. Бұл аталған ұғымдардың негізін жалпы
адами құндылықтар – мораль, тәрбие, білім ғана емес, кәсіби шеберлік,
кәсіби сана-сезімді де құрайды. Себебі, адам қандай әлеуметтік-кәсіби рөлде
болса да, оған өзі өскен, кемелденген ортасының салт-дәстүрі, мәдениеті
ерекше мәнді болады. Сондықтан қарым-қатынас әлеуметтік ортаға, ұлттық
психологияға сәйкес үлгіленіп те құрылады.
Тренингті ұйымдастыру сатылары
Тренингтік сабақ ұйымдастыру сатысынан басталады. Бұл сатының басты
міндеттері мыналар: тренингке қатысушылардың және жүргізушілердің мақсатын
анықтап, бір-бірімен сәйкестендіру; қарым-қатынас жасауға қолайлы
психологиялық атмосфераның болуын қамтамасыз ету; топта белсенді жұмыс
жасауға түрткі, ниетті қалыптастыру, топтық жұмыстың нәтижесіне
жауапкершілікпен қарауға бағдар беру.
Осы сатыда әлеуметтік–психологиялық тренингтің принциптері мен топта
жұмыс жасау ережелерін таныстыру жүзеге асады. Психологиялық тренинг
мақсаты мен міндеттері, тренинг барысында жұмыс жасау шартын айқындау үшін,
арнайы шолу дәрісі тиімді болады. Сонымен қатар, дәріс-тренинг кезінде
белсенділік танытуы, тұлғаның оңды өзгерістерге ниеттенуі, кәсіби
қызығушылығының артуы, кәсіптік бағдар функциясын да атқарады. Тренинг
мақсаты, міндеттері, принциптері, топтық жұмыс ережелері тек мәлімет
ретінде баяндалып қана қоймай, қатысушылармен бірлесе талдану қажет. Соның
нәтижесінде тренингке қатысушы маман иелерінің әрқайсысының өзіндік мақсаты
айқындалады. Одан кейін ғана тренингтің әсері тиімді болатындай топтық
жұмыс мақсаттары мен нормалары қорытындыланады. Бұл процедураны активатор
мен инициатор, яғни тренинг жүргізуші – оқытушы ұйымдастыратыны сөзсіз.
Ұйымдастыру сатысының келесі процедурасы – топтық жұмысқа
қатысушылардың әрқайсысы өзінің атын айтудан, өздері жайлы қысқаша
баяндаудан тұрады. Тренингтік топ әлбетте бірге жұмыс істейтіндер немесе
бірге оқитындардан құралатындықтан, жастар өздерін дәстүрлі түрде –
есімдері, тегі бойынша таныстырмайды. Олар өз қалаулары бойынша тренинг
барысында өздерін қалай атауға болатындығынан хабардар етеді.
Тренингтің келесі кезеңі диагностикалық - қарым-қатынас саласындағы
қиындықтар себептері, кәсіби шеберлікті меңгерудегі қиындықтар айқындалады.
Ол үшін белгілі психологиялық әдістемелер және диагностикалық жағы басым
жаттығу түрлері қолданылады. Оның мақсаты: 1) психологиялық тренингке
қатысатындардың тұлғалық, кәсіби мәнді қасиеттерінің даму деңгейлерін
анықтау арқылы топтық жұмыстың мақсаты мен міндеттерін, мазмұнын нақтылау;
2) топтағы жұмыс тиімді болу үшін тренингке қатысушылардың ерекшелігіне
орай қолданылатын әдіс–тәсілдерді үйлестіріп таңдау.
Тренингтің келесі сатысы тренингке қатысушылардың немесе студенттердің
өзін-өзі тануына, кәсіби анықталуына бағытталады. Мұнда екі бағыттағы
топтық жұмыс жүзеге асырылады. Бірінші – жеке тұлға мәселелерінен
туындайтын субъективті сипатты айқындау. Екіншіден, субъективтік
қиындықтарды, топтық жұмысты актуализациялау керек. Осы үшін әр түрлі
жұптық шағын топ негізіндегі тапсырмалар орындалып, топтық формадағы жұмыс
ұйымдастырылады. Ол топтық талдаумен қатар жүреді.
Талдаудың мынадай жалпы сұлбасы қатысушылардың белсенділігіне, кәсіби
жетілуіне, өзін-өзі тануға түрткі болатындығын зерттеу барысы көрсетті: 1)
Осындай түсініктің пайда болуы неге байланысты? 2) Осы жағдайдың барысында
топтағы серіктестермен өзара қатынас, өзара әрекеттестік кезінде назарыңа
ерекше не түсті?
Тренингтік сабақтың келесі сатысы – өзін-өзі адекватты бағалаудың, өзін-
өзі актуализациалаудың, өзін-өзі реттеудің және субъект-субъект негізінде
қарым-қатынас жасаудың әр түрін аңғаруға бағытталады. Көп жағдайда
тақырыпқа байланысты жаттығулар мен рөлдік сюжеттер, ойындардың
психологиялық әсері тиімді болатындығы дәлелденді.
Топтық сабақтың келесі сатысын жетілдіру деп атаймыз. Мұнда жеке тұлға,
оқу, кәсіби және қарым-қатынас қиындықтары мәселелерін шешу технологияларын
меңгеру басты мақсат болады. Ол үшін арнайы жаттығу түрлері таңдалынып
алынады да, жаттығу жүзеге асырылады. Бұл сатыдағы талдау тренингке
қатысушының ауызша есеп беруі түріндегі формада ұйымдастырылады. Талдау
барысында: 1) жаттығудағы қиындықтар; 2) жаттығудағы сәттіліктер мен оңды
нәтижелер басты тақырып болады.
Тренингтік сабақтың соңғы сатысы топтық рефлексияға арналады. Мұнда
топтық жұмыс жалпыланады. Ол әрбір тренингке қатысушының өзінің топтағы іс-
әрекеті мен қарым-қатынасын сипаттау мен алған әсері және нәтижесіне
қорытынды жасау болып табылады.
Сонымен қатар, тренингтік сабақтың бастапқы кезінде және соңында
экспресс–диагностика әдістері қолданылады.
Тренингтің полифункционалды болуы да тікелей топтық жұмыс барысында
тренингке қатысушылардың немесе студенттердің мінез-құлқындағы кәсіби
ептіліктері мен шеберліктері, қарым-қатынасындағы ерекшеліктері мен
өзгерістерді тікелей бақылауға мүмкіндік береді.
Жаңа қарқынды формалар мен оқыту әдістерін енгізу негізінде мамандарды
даярлау – педагогтардың алдында тұрған маңызды мақсат. Басқа оқыту
формаларының арасында кең тараған, білікті кадрларды даярлаудағы тиімді
әдістердің бірі – психологиялық тренинг сипатында болатын іскерлік ойындар.
Іскерлік ойындар басқа оқыту әдістерімен қатар, шынайылыққа жақын басқару
тәжірибесінің шоғырлануына ықпал етеді және негізінен зертханалық
тәжірибелердің орнын басады, әрі бұл басқа білікті әдістерге қарағанда,
іскерлік ойындардың арқасында біршама ыңғайлы. Ойын біріншіден, шынайы
түрде өмір шындығын көрсетеді, екіншіден қарқынды ұйымдастырылған үлгілерді
құрады, үшіншіден, алға қойылған мақсатты жылдам орындауға итермелейді.
Басқару қабілеттерін оқыту саласындағы іскерлік ойындар, оқу
зертханаларында шешім қабылдауда біршама тереңірек тәжірибе алуға
бағытталған.
Іскерлік ойындарға жататын қауіпті элементтер, жеткіліксіз ақпарат пен
өндірістік ерекше жағдайларда шешім қабылдауға мүмкіндік береді, бұл
болашақ кәсіби маман болатын студентке өндірістік жағдайларда үлгі болатын
басқару шешімдерін (жиі қауіпті) қабылдауға жол ашып, келешекте жұмыс
істеген кезде, басқару бастамаларына зиян келтірмеуге тырысады. Мұндай
тәжірибе, болашақ маманға, шынайы жағдайда, қажет кезінде, ең аз шығынды
тиімді шешім қабылдауға мүмкіндік береді.
Іскерлік ойындардың тағы бір жолы ғылыми зерттеулер. Егер ойын
негізінде өндірістік жағдайларға еліктеу болса, онда шынайы өмірде тиісті
әдістер, ыңғайлы ғылыми құралға айналады.
Ең алдымен іскерлік ойындарға еліктеу арқылы ізденіс тәжірибелерін,
яғни зерттеу саласына қатысты ауыспалы еліктеу үлгісін түрлендіру жолымен,
өндірістік өзара қарым-қатынастарды зерттеуді жүзеге асыруға болады.
Өндірісті басқаруда көптеген үрдістердің сапалы сипаты бар, сондықтан
статистикалық деректерде көрсетілмейді. Бұл жетіспеушіліктердің орнын
іскерлік ойындар толтырады. Зерттеу бағыттары, мысалы, басшылар мен
қызметкерлердің қарым-қатынасы, басқару жүйесіндегі ынта, мүдде-
мақсаттарына қатысты топтар мен өндірістік бөлімшелер болуы мүмкін.
Ойынға еліктеу арқылы, өндірісте экономикалық және материалдық
ынталандыру жүйесі қалыптасады.
Болашақ маман иесі, бұл үрдістің ұжымдық немесе жеке жүргізілуіне
байланысты, шешім қабылдаушы тұлғалардың психологиялық ерекшеліктерін
бақылай алады. Осы зертханалық жағдайда, басқару стилімен танысуға, оның
нәтижесінің ықпалын анықтауға болады. Ойынға еліктеу негізінде іскерлік
қасиеттерге тәрбиелеуді келешек мамандарды даярлау кезінде пайдалану өте
маңызды. Іскерлік ойын кезіндегі жағдайлар, студенттерде басшылардың немесе
қатысушылар рөлінің дамуын қалыптастырып, олардың дұрыс та, тиімді шешім
қабылдауына әсер етеді. Осы қасиеттер, бүгінгі күні менеджерді даярлау мен
оқыту талаптары жиынтығының бір тәсілі.
Психологиялық тренингтерді бағдарламалау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 5
1 ТАРАУ. КӘСІБИ ЖЕТІЛДІРУДІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Кәсіби жетілдірудің
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..7
1.2 Кәсіби жетілдірудің құрылымдық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..11
1.3 Кәсіби жетілдірудің
бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
Бірінші тараудың тұжырымы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
2 ТАРАУ. СТУДЕНТТЕРДІ КӘСІБИ ЖЕТІЛДІРУ МАҚСАТЫНДА ҚОЛДАНЫЛАТЫН
ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ТРЕНИНГТЕРДІҢ ТИІМДІЛІГІН ЭКСПЕРИМЕНТТІК ТҮРДЕ ЗЕРТТЕУ
2.1. Психологиялық тренингтер құрылымы, оларды ұйымдастырудағы
талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
2.2. Студенттерді кәсіби жетілдіру барысында қолданылатын психологиялық
тренингтерге
сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... 32
2.3. Студенттерді кәсіби жетілдіру мақсатында жүргізілген психологиялық
тренингтер бойынша зерттеу жұмыстары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47
Екінші тараудың
тұжырымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...70
КІРІСПЕ
Зерттеу өзектілігі. Ел президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына
арнаған “Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару
жолында” атты жолдауында “21 ғасырда білімін дамыта алмаған елдің тығыраққа
тірелері анық”, - дей отырып, білім беруді әлемдік стандарт деңгейіне
жеткізу үшін жаңа сипаттағы мамандар қорын жасау қажеттігін баса айтқаны
баршаға мәлім.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006-2008 жылдарына арналған “Білім
беру жүйесінің жоғары сапасын қалыптастыру, әлемдік білім беру кеңістігінде
бәсекелестікке қабілетттілікті қалыптастыру және экономиканың дамуындағы
индустриалды-инновациялық дамуды қазіргі кездегі қажеттіліктерге жауап бере
алатындай қалыптастыру” бағдарламасын жүзеге асыру үшін білім беру
салаларында кәсіби міндеттерін дербес, әрі шығармашылық тұрғыдан шеше
алатын, кәсіби қызметінің тұлғалық және қоғамдық маңызын түсіне білетін,
оқыту мен тәрбиелеудің жаңа технологияларын меңгерген, кәсіби және бәсекеге
қабілетті мамандар жұмыс істеуі тиіс.
Осыдан келіп Қазақстанды білім беру жүйесіндегі негізгі мәселе
мемлекетті қажетті мамандармен қамтамасыз ету мәселесі туындайды. Бұл
мақсатты жүзеге асыру үшін қазіргі кезде білім беру саласындағы
мамандандырылған дайындықтар негізінде болашақ мамандарды қазіргі заманғы
инновациялық технологияларды қолдану арқылы дайындап, оларды
мамандандырылған мәселелер мен қызметтердің шешімін табуға үйретеді. Ал бұл
қызметтерді орындау үшін адам белгілі бір білім мен біліктілігі,
инновациялық технология саласын меңгерген болуы керек.
Студенттердің кәсіби бағыттылығы қазіргі заман талаптарына сай жоғарғы
оқу орындарындағы өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Кәсіби
бағыттылықтың қалыптасуы болашақ маманға сапалы білім беру мақсаттарын
жүзеге асырудың бірден бір жолы.
Бітіру жұмысында психологиялық тренингтер негізіндегі студенттердің
кәсіби бағыттылығы мәселесінің зерттелу деңгейі, ғылыми әдіснамалық негізі,
қалыптасу ерекшеліктері қарастырылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі студенттердің кәсіби жетілуінің
жүйелік сипатымен негізделеді. Студенттердің кәсіби бағыттылығының
қалыптасу ерекшелігі қазіргі заман талабына сай жүзеге асады. Жалпы
студенттердің кәсіби шеберлігінің қалыптасуы оқу процесінің ұйымдастырылу
деңгейіне, оқытушының іскерлігіне, студенттердің ғылыми жұмысының
ұйымдастырылуына тәуелді. Кәсіптік жетілу үшін, оқу курсындағы пәннің
маңыздылығы, оған деген қызығу, оны меңгерудегі қиындық, оқыту сапасына
қанағаттану деңгейі жоғарғы оқу орнындағы маңызды көрсеткіштердің бірі. Ал
оқу процесінде қолданылатын түрлі әдіс-тәсілдер кәсіби жетілудің бірден бір
құралы. Сондай-ақ оқыту процесін белсенділендірудің тәсілі ретінде
психологиялық тренингтердің де маңызы зор.
Білім беру технологияларында психологиялық тренингтерді пайдаланудың
тиімділігі оқытушының кәсіби іс-әрекетін дұрыс ұйымдастыра алуымен
байланысты екендігі белгілі. Бүгінгі таңда педагогикалық іс-әрекеттің қыр-
сырын әртүрлі салада қарастырған ауқымды зерттеу еңбектері баршылық.
Жұмыстың теориялық бөлімі кәсіби жетілу мәселесінің психологиялық
ғылыми әдебиеттерде алатын орнын талдаумен сипатталады. Кәсіби
бағыттылықтьң қалыптасуында субъективті факторға ерекше мән берген
Д.Сьюпердің көзқарасы бойынша, кәсіби бағыттылықты ең алдымен тұлғаның
бағыттылығы деген Л.И.Божовичтің, кәсіби бағыттылық таңдап алынған
мамандыққа байланысты деген А.А.Бодалевтің, Г.А.Журавлеваның,
В.Т.Лисовский, О.Е.Ванохина, В.И.Поляруждың зерттеулері қарастырылады.
Аталған еңбектерге жасалынған талдау бүгінгі таңда инновациялық білім
беру технологияларын оқу үрдісінде пайдалану мәселесінің ғылыми-теориялық
тұрғыда әлі де болса, шешімін таппай отырғандығын дәлелдейді.
Зерттеу обьектісі – студенттердің кәсіби жетілуі.
Зерттеу пәні – студенттерді кәсіби жетілдіру мақсатында қолданылатын
психологиялық тренингтер.
Зерттеу болжамы –психологиялық тренингтер инновациялық тәсіл ретінде
студенттердің кәсіби жетілуіне негіз болуы мүмкін.
Зерттеудің мақсаты – кәсіби білім беру барысында студенттердің кәсіби
жетілуін қамтамасыз ету үшін психологиялық тренингтерді ұйымдастыру
жолдарын және оның тиімділігі мен артықшылығын көрсету.
Зерттеудің міндеттері:
• кәсіби жетілу мәселесіне психологиялық, теориялық зерттеулер
жүргізу;
• кәсіби бағыттылық пен кәсіби жетілудің құрылымдық ерекшеліктерін
анықтау;
• кәсіби жетілдіру мақсатында қолданылатын психологиялық
тренингтерге сипаттама жасау;
• кәсіби жетілдіру барысында қолданылатын тренингтердің тиімділігін
эксперименттік зерттеу.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық және теориялық негіздері: Кәсіби
бағыттылықтьң қалыптасуында субъективті факторға ерекше мән берген
Д.Сьюпердің көзқарасы, кәсіби бағыттылықты ең алдымен тұлғаның бағыттылығы
деп қарастырған Л.И.Божовичтің, кәсіби бағыттылық таңдап алынған мамандықка
байланысты деп қарастырған А.А.Бодалевтің, Г.А.Журавлеваның, В.Т.Лисовский,
О.Е.Ванохина, В.И.Поляруждың зерттеулері қарастырылады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: студенттерге кәсіби білім беру барысындағы
оқу пәндерінде олардың кәсіби жетілуін қамтамасыз етуде психологиялық
тренингтер жиі қолданылса, соғұрлым олардың кәсіби жетілуі алда жүреді.
Практикалық маңызы: студенттерді кәсіби жетілдіруде қолданылған
психологиялық тренингтерді мамандар даярлаудағы инновациялық әдіс-тәсілдер
ретінде жоғары оқу орындарының білім беру үрдісінде қолдануға болады.
Зерттеудің әдістері: зерттеу бағыты бойынша ғылыми-әдістемелік,
психологиялық әдебиеттерді талдау; кәсіптік білім беру мекемелеріндегі
студенттермен әңгімелесу, олардың арасында сауалнамалар жүргізу;
жүргізілген тренингтердің, психологиялық әдістеменің тиімділігін анықтау
мақсатында оқу тапсырмаларын дайындау және алынған нәтижелерді өңдеу.
Зерттеудің эксперименттік базасы: Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика
университеті, педагогика және психология факультетінің психология және
педагогика және психология мамандығының 1-4 курс студенттері (40
студент).
Диплом жұмысының құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.
1 ТАРАУ. КӘСІБИ ЖЕТІЛДІРУДІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Кәсіби жетілдірудің мазмұны
Қазіргі таңда ақпарат көздері ауқымды екендігін ескерсек, негізінде
сыныпта ұйымдастырылған сабақ беру формасы, әсіресе ересек адамдарды
оқытуда жеткіліксіз болып келеді. Оқыту үрдісіне жаңалықтар енгізіліп,
олардың тиімділігі мен жоғары сапасын және т.б. қамтамасыз ететін
мультимедиа құралдары, кәсіптік оқытудың ерекшелендірілуі мен
жекешелендірілуі қажет.
Корпоративтік оқытудың нәтижесінде мамандарды жетілдіруде, қайта
даярлауда және біліктілігін жоғарылатуда оқытудың қысқа мерзімдері, оқыту
бағдарламаларының жиі жаңартулары, жұмысшы орындарының талаптарына сай
келмейтін оқыту мазмұны, оқытудың төмен нәтижелілігімен байланысты
мәселелерді белгілі бір шамада шешуде мүмкіндік беретін ең тиімді бағыт –
психологиялық дамыту тренингтерін ұйымдастыру болып табылады.
Қазіргі таңда мамандарды корпоративтік кәсіптік оқытуды дамыту келесі
жағдайлармен анықталады:
▪ Қазіргі заманғы еңбек нарығы дағдыларды қалыптастыруға
бағытталған, оқытудың жаңа технологиясы бойынша дайындықтан
өтуді қажет ететін, өзін-өзі кәсіби жетілдіруге бағытталған,
бәсекелестікке қабілетті, мобильді, жоғары кәсіби маманды
талап етеді.
▪ Қазіргі заманғы экономикалық жағдайларда маманды оқытудың
мерзімдерін қысқартудың қажеттілігі, компанияның алдына, нақты
жұмыс орнына немесе жекелеген тұлғаға маңызды болатын,
кәсіпкерлік қызметтің нақты түйіндік мәселелері бойынша
оқытуды ұйымдастырудың мәселесін қойып отыр.
▪ Білім беру жүйесін дамытудың қазіргі заманғы
жетістіктерінің ішіндегі біреуінің мәні ақпараттық хабарлаушы
оқытуда оқытуды кәсіптік дамытудың ең жақын аймағына
бағыттайтын және маманның кәсіпкерлік қызметін дұрыс
айқындауға мүмкіндік беретін жобалаушы оқытуға көшумен
анықталады. Бұл кәсіпкерлік қызметтің жүйелі талдауы негізінде
оқыту мазмұнын жобалауды және қызмет түрі мен кәсіпкерлік
функцияларына сай оны модульдерге құрылымдандыруды талап
етеді.
Осындай беталыстардың біріншісіне әмбебаптарға, яғни бірнеше мамандықты
игерген адамдарға немесе қызметтің кең саласындағы жан-жақты дайындыққа ие
адамдарға бағдар алады. Бізде де білім беру жүйесіндегі тар маман
парадигмасын бірте-бірте сыртқы жағдайлардың өзгеруіне байланысты жауап
беретін, лауазымдық нұсқауларды жүзеге асыру емес, әдістемелік және
аспаптық құралдардың кең жинағын қолдану жолымен нақты мақсаттарға жетуге
бағытталған кәсіби маман парадигмасын алмастыруы жай емес. Мұндай маманның
қайтарымы жоғары.
Батыс елдерінде ірі бизнес ең қымбат тауар болып табылатын еңбекке
деген шығындарды қысқартуға тырысады. Шағын және орта бизнестегі кәсіпкер
шарасыздықтан кәсіптің кең спектрін меңгере отырып, бір адам бойында
бірнеше қызмет түрін біріктіреді.
Екінші беталысқа барлық еңбектік өмірі бойында перманенттік білім алу,
маманның ұдайы өзін-өзі жетілдіруі, оның кәсіби жинақылығы жатады. Қазіргі
заманға сай технологиялық салалардағы қолданбалы, кейде көбінесе негізгі
кәсіби білімдердің жаңаруының орташа нормасы 3–5 жылды құрайды, ал осы
уақыт аралығында маманның арнайы білімдерінің үш бөлігіне дейін
құнсызданады. Сөйтіп белсенді қызметі негізінде адамға өзінің кәсіби
білімін үш–төрт рет жаңартып отыруы қажет болып табылады, ал бұл өз
негізінде кейінгі және жалғасымды білім беруге деген сұраныстың туындауына
әкеледі. Шынында да қайта қалпына келетін секілді, жаңа құрылушы өндірісте
бөлек топтардың (жетекшілердің, инженерлік-техникалық мамандардың немесе
өндірістің учаскелері мен негізгі кәсіптерінің жұмыскерлерінің) ғана емес,
барлық мамандар контингентінің адам ресурстарының озық дамуын талап етеді.
Осыған байланысты белгілі бір үміттер ұдайы ішкі немесе фирма аралық білім
беру үрдісінің жаңғыруына жүктеледі. Ал ол өз кезегінде жас маманның
дайындықты қажет ету мәселесін оны еңбек саласына тезірек кірістіруге
мүмкіндік бере отырып шешуге септігін тигізеді.
Қазіргі кезде бүкіл әлемде жүргізіліп жатқан ізгілендіру үрдістері
қоғамның білім беру мекемелеріне қойылатын жаңа талаптарды анықтауда.
Технологиялық прогресс пен ғылыми ақпарат көлемінің ұлғая түсуі, мектептегі
білім беру мазмұнын қайта құру және оқу-тәрбие орындарының іс-әрекет
қағидаларын қайта қарау – мұның бәрі мұғалімнің біліктілігі мен тұлғасына,
бүкіл педагогикалық үрдістің тұлғалық бағдарлануына қойылатын талаптардың
сөзсіз арта түсуіне алып келеді. Көп жылдар бойы білім беру жүйелерінің
дамуы экзогенді (жүйеге сырттай қатысты) факторлармен анықталып келеді.
Мұның өзі осы дамудың қажетті жағдайын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Сондай-ақ, Қазақстан Республикасының ғылыми әлеуеті көптеген бағыттары
бойынша әлемдік деңгейге сәйкес келеді. Сондықтан ол білім берудегі
инновациялық саланы дамытуға негіз бола алады деп айта аламыз.
Қазіргі таңда оқытудың сапасын арттыру мақсаты мен оқу үрдісін
жетілдіру үшін оқытушының инновациялық білім беру технологияларын
пайдалануы ерекше мәнге ие болды.
Қазақстан Республикасының білім беру Заңында көрсетілгендей, адамзат
құндылықтарының ғылым мен тәжірибе негізінде, жеке тұлғаны қалыптастыруға
қажетті жағдайларды жасау – білім беру жүйесінің негізгі міндеті болып
отыр. Кәсіби кадрларды даярлау проблемасын шешудің жаңа жолдары
қарастырылуда. Білім беру саласында мамандарды даярлаудың қазіргі
ұйымдастырылуының негізінде жүйелі білім берумен қатар, оқу материалын
ұғынуда қиындықтар тудыратын бөлек-бөлек тұрғылары бар. Мұндай жағдайдың
негізгі себебі, біздің ойымызша, білім беру процесі негізгі оқу пәндерін
оқыту әдістемесі саласындағы ғылыми ұсыныстарға негізделмейтіндігінде, ал
оның өзі білім берудің барлық деңгейлерінде оқыту, білім беру процесінің
өрістеуіне кері әсер етеді. Кез-келген пән бойынша оқу бағдарламарын
жасаушыларға оларға неғұрлым жандандырудың логикалық-психологиялық
негіздерін жаңаша етіп іздестіру проблемасы қойылады.
Біздің ғасырымыздың 30-жылдары Л.С.Выготский қазіргі кездегі оқыту
процесінің маңызды қағидаларының бірін атап көрсетті. “Оқыту дамудың
соңында жүрмейді, керісінше оны жетелейді”. Л.С.Выготский, Д.Б.Эльконин,
В.В.Давыдов зерттеулері дамыта оқыту қағидасының психологиялық негіздерін
қалады. Л.В.Занковтың дамыта оқыту эксперименталды жүйесі бірнеше
принциптерге, қиындықтың жоғары деңгейінде оқыту принципі, теориялық
білімдердің жетекшілік принципі, оқушының өз оқуын ұғынуы, оқушылардың
дамуын қалыптастыру принциптеріне негізделген. Л.В.Занковтың жүйесінің
негізгі ерекшелігі оқытудың жоғарғы қиындық деңгейінде өткізілуі.
Л.С.Выготский, Д.В.Элькониннің еңбектерінің теориялық тұрғысында
В.В.Давыдов, дәстүрлі оқытуға қарама-қарсы жүйені қарастырып, жалпыдан
жекеге, дерексізден нақтылығына, жүйеліден даралыққа бағытталған жаңа оқыту
жүйесін ұсынады. Осындай оқыту барысында қалыптасқан баланың ойлауы –
теориялық, ал оқытудың өзі – дамыта оқыту деп аталынады. С.Л.Рубинштейн
көрсеткендей “бала дамып, тәрбиеленіп және оқымайды, тәрбиеленіп және оқи
отырып дамиды”. Ол дегеніміз тәрбиелеу мен оқыту дамыту процесінде іске
асырылады. Баланың жеке даралық іс-әрекетінде қалыптасады.
Сонымен бірге, ғылымда орын тепкен дамыта оқыту қағидасы студенттің
ғылыми теориялық ойлау жүйесін қалыптастыруға да пайдасын тигізіп, соның
негізінде студент нақты–бағдарланушыдан жүйелі–модульдеуші деңгейіне
көтеріледі. Осы жағдайда студенттің оқыту обьектісінен оқыту субьектісі
позициясына біртіндеп өтуі іске асырылады. Даму жолында оқу әрекеті енді
нағыз іс-әрекет мағынасына ие болады. Ғылыми ұғымдар жүйесін құру оқу
пәндерінің құрылымындағы ерекше қисынды талап етеді. Осы талапқа сәйкес
педагогикалық жоғары оқу орындарында жалпы базистік білім беретін оқу
жүйесіне қоса, кәсіби мамандықты меңгеру біліктілігі жүзеге асырылады.
Жоғары оқу орындарындағы кәсіби мамандарды оқыту процесінде
студенттерді кәсіби іс-әрекетке психологиялық тұрғыдан дайындайтын кәсіптік
пәндерінің мазмұнында психологиялық тренинг жұмыстары субьект-субьектілік
әрекеттестікті қалыптастыратын қарым-қатынас мәселелерімен толықтырылса,
ғылыми тірек ретіндегі біртұтас жеке тұлғалық принциптерге сәйкес
құрылымдық жүйесі жасалынса, болашақ мамандардың кәсіби маңызды қасиеттері
анықталынса, онда студенттердің кәсіби білімдер жүйесіндегі пәндерді оқып
меңгерулері нәтижелі болады, сонымен бірге, келешектегі іс-әрекеттерінде де
айтарлықтай табысқа жетулері мүмкін. Мұндай мақсатқа жету үшін болашақ
маман арнаулы білімдерді меңгерумен бірге, заман талабына сай әдістемелерді
де кең түрде қолдана білулері қажет.
Жоғарғы мектеп кәсіптік іс-әрекетке психологиялық даярлығын
қалыптастырады. Ең алдымен, адамда қоғамның алға тартқан міндеттерін
табысты түрде шешуде мүмкіндік беретін психологиялық іс-әрекеттердің нақты
формаларын қалыптастырады. Жоғары оқу орындарында маманды даярлау процесін
зерттей отырып, кәсіптік оқудың бұл формасының негізгі міндеті – маманның
іс-әрекетінің небір түрі мен типтерін психологиялық изоморфты әрекет
өрісінде жинақтайтын кәсіптік сананың мақсатты түрде қалыптасуына мүмкіндік
береді деген ой түйеміз.
В.В.Давыдов, А.Н.Леонтьев, Н.Ф.Талызина, П.Я.Гальперин, Д.Б.Эльконин,
Қазақстандық ғалымдар М.М.Мұқанов, С.М.Жақыпов, Х.Т.Шерьязданова және т.б
зерттеулері көрсеткендей, жоғары мектептегі оқу процесі –
мақсат–мотивтерден, ақпаратты қабылдаудан басталып, күрделі шығармашылық
процестерді іске асырумен аяқталатыны мәлім.
Психологиялық жоғары оқу орындарында студенттерге заман талабына сай
психологиялық білім берудің мазмұны мен формасы жалпы психологиялық
дайындықтың үздіксіздігі мен сабақтастығын білдіретін өмір талабы, болашақ
мамандарға кәсіби білім беріп, олардың мамандығын шыңдауды қамтамасыз ету
кәсіптік пәндерді оқыту мен меңгеру практикасы педагогикалық жоғары оқу
орындарында психологиялық тренингтер арқылы даярлықпен бірге эксперименттік
зерттеулермен тығыз ұштастырыла отырып жүргізіледі.
1.2 Кәсіби жетілдірудің құрылымдық ерекшеліктері
Кез-келген тұлға өзінің кәсіби мамандығын бірден қабылдай алмайды, ол
осы уақытқа дейінгі білім дәрежесі, мамандық туралы қандай да бір
көзқарастың негізінде таңдау жасайды. Олай болса, маман иесінің өзі
таңдаған кәсіби жетілуі бірнеше факторларға байланысты шешіледі.
Кәсіби жетілу құрылымының тұлғаның өз мамандығына қанағаттанудан,
кәсіби бағыттылығынан, өз мамандығына байланысты іс-әрекетке деген жағымды
қатынасынан, өзіндік кәсіби жетілуге деген ішкі талпыныстар мен түрткілер
жүйесінен тұрады.
Кейбір зерттеушілердің мәліметтеріне қарағанда, кәсіби жетілу
құрылымына қажеттілік, мотив, бағдар, құндылық бағдары, қызығулар,
дүниетаным, идеал, сенім-нанымды жатқызуға болады.
Т.А.Платонова жетілуге құмарту мен қалау, қызығу, бейімділік, идеал,
дүниетаным, сенімдерді жатқызады. Ол бойынша, қажеттіліктер, қызығулар,
мұраттар жеке адам бағыттылығының түрлі жақтары бола отырып, оның іс-
әрекетінің мотивациясы ретінде қалыптасады деп көрсетеді.
Г.А.Журавлева кәсіби жетілудің келесі бөліктерін бөліп шығарды:
мамандыққа қызығушылық пен қанағаттану дәрежесі, мамандық шарттары мен
мазмұны туралы түсінік деңгейі, маманның рөлдік қызметі, кәсіби іс-
әрекеттің құндылық құрылымы. Сонымен қатар, кәсіби бағыттылықты
қалыптастырудың бірнеше жолын көрсетеді:
арнайы пәндерді оқыту арқылы;
шеберлікті игеру тәжірибесі;
мамандық туралы арнайы курстар арқылы.
Кәсіби бағыттылық пен кәсіби жетілу ғылыми тұрғыдан өткен ғасырдың
ортасынан басталады. Кәсіби бағыттылық теориясының негізін қалаушы
Ф.Парсонс былай дейді: Теорияның негізінде үш факторды бөлу жатыр:
мамандыққа үміткердің психологиялық жеке тұлғалық ерекшеліктерін зерделеу;
мамандыққа қойылатын талаптарды зерделеу; кәсіптің талаптарына адамның
ерекшеліктерінің сәйкес келуіне негізделетін алғашқы екі факторды
салыстыру. Аталған теория кәсіби кеңес беру және кәсіби бағдарлау
әдістеріне әсер етті.
Кәсіби бағдарлаудың тәрбиелік аталатын концепциясын директивті
қалыпқа жатқызуға болады. Ол бихевиористік, адам мінез-құлқының сыртқы әсер
жиынтығына белгілі бір мөлшерде негізделуі ұстанымымен анықталады. Аталған
ұстаным өкілдерінің ойынша, кәсіби оқытудың тиімді әдістерін дұрыс таңдай
отырып, кез-келген адамды әртүрлі мамандыққа үйретуге болады.
Жасөспірімдік даму концепциясы теориялар тобының үлкені болып табылады.
Адамның кәсіби өмірбаяны бірқатар сыртқы факторлардың әсерінен калыптасады,
олардың ішіндегі субъективті факторға ерекше мән беріледі.
Д.Сьюпердің көзқарасы бойынша, кәсіби қалыптасу процесінің өзіндік
ерекшелігі бар және оның қалыптасу шарттарының қайталанбастығы көрінеді.
Д.Сьюпер тұлғаның өзін кәсіби жұмысшы ретінде өзіндік түсіну процесіне
ерекше мән береді. Бұл процесс кәсіби әлемде адамның өзін елестетуі және де
осы екі образдың арасындағы сәйкестік теңбе-теңдігінен тұрады. Кәсіби
өзіндік анықтау тұлғаның жұмыс туралы жан-жақты ойлануы арқылы іске асады,
бұл жердегі жан-жақты ойлану тұлғаның қоғамдағы атқаратын рөлімен және де
ол нақтылы кім болғысы келетіні туралы объективті қарама-қайшылықтарға
байланысты болуы мүмкін.
Д.Сьюпердің еңбектеріне ұқсас шетелдік концепцияларға Анна Анастази
және Леон Тейлордың психологиялық концепциялары жатады. Аталған авторлар
мамандық таңдаудағы субъект тұлғаға ерекше мән береді. Бұл теориялар
негізінде тұлғаны зерделеу, оның бағдары, себебі, құрылым ерекшеліктері
қарастырылады. Авторлар ұсынған кәсіби кеңес берудің негізінде тұлғаның
өзін-өзі түсінуі жатыр. Адамның өзін-өзі түсінуі арқасында болашақ
мамандықты саналы түрде таңдауына мүмкіндік береді. Бірақ аталған авторлар
концепция негізі болып табылатын өзіндік түсіну механизмін түсіндірмейді.
Отандық психологиядағы бірқатар зерттеушілер (Шишкин, 1976; Алишев,
1987) кәсіби жетілу мәселесін мамандық таңдау мәселесімен тығыз
байланыстырады. Негізгі фактор ретінде адамның дара психологиялық
ерекшеліктері және нақтылы іс-әрекет түрі мен мазмұнын атап өтеді. Бұл
жерде кәсіби бағыттылық еңбек субъектісінің даму процесі ретінде
түсіндіріледі. Сондықтан, мамандық талаптарына, еңбек іс-әрекетіне тұлғаның
психофизиологиялық мәліметтері сәйкес келсе, онда мамандық дұрыс таңдалды,
бірақ, өкінішке орай, бұл ұстанымда мамандық таңдаушы тұлғаның белсенділігі
дұрыс бағаланбайды.
Студенттің кәсіби бағыттылығы тұлғаның өмірлік жолымен, өмірлік
жоспарымен байланыстыра зерттелгені дұрыс Головаха, Кроник, 1984.
Кәсіби жетілуді біз, таңдап алынған мамандыққа байланысты іс-әрекетке
деген жағымды қатынасты анықтайтын ішкі талпыныстар мен түрткілер жүйесі
ретінде түсінеміз. Мұндай жүйеге жеке адамның жалпы бағыттылығын және жеке
адамның мотивациялық жүйесін қалыптастыратын құрамдас бөліктерінің барлығын
(қажеттілік, мотив, бағдар, құндылық бағдары, қызығулар, дүниетаным, идеал,
сенім-наным) жатқызуға болады.
А.А.Бодалевтің пікірінше, жоғары оқу орнындағы оқыту мен тәрбиелеу
процесіндегі кәсіби бағыттылық, кәсіби жарамдылық, кәсіби іріктеу
мәселелері психологтар мен педагогтар арқылы шешілуге тиісті кезек
күттірмес мәселелердің бірі. Кәсіби бағыттылықты таңдап алынған мамандыққа
байланысты іс-әрекетке деген жағымды қатынасты анықтайтын ішкі
талпыныстар мен түрткілер жүйесі ретінде түсінеміз.
Кез-келген кәсіби шеберлік белгілі бір талаптар, ниеттер негізінде
жүзеге асады. Әрбір кәсіби іс-әрекеттің жетілуі жеке адамның киындықтарды
жеңу қабілеттілігін, әрекеттерді орындауға байланысты жеке бастық кәсіби
бағдарды, іскерлікті, кәсіби сана қалыптастыруды, білімділікті талап етеді.
Жоғары оқу орнындағы мамандарды даярлаудың барлық жүйесі студенттерде
тек арнайы білім, білік, іскерлік, дағды ғана қалыптастырып қоймай, сонымен
бІрге олардың кәсіби шеберліктерін жетілдіру мақсатында түрлі инновациялық
әдіс-тәсілдерді, оның ішінде психологиялық тренингтерді ұйымдастыру арқылы
педагогикалық жүйе ретіндегі жоғары оқу орны қызметінің нәтижесін көрсетуі
қажет.
Студенттің оқу іс-әрекетінің мотивациялық бағдары оның тұлғасының
психологиялық құрылымы ретінде және оқу іс-әрекеті барысындағы
түрткілерімен тығыз байланысып, оның оқу іс-әрекетінің белсенділігін реттеп
отырады. Мұнда жеке адамның кәсіби жетілуі, оның мамандықты игеру
барысындағы белсенділігінің негізгі бөлігін құрайтыны сөзсіз.
Студенттің оқу іс-әрекеті ғылыми білім, іскерлік, дағдыларды игеруге
бағытталған бірқатар маңызды ерекшеліктерімен сипатталады. Студенттің оқу
іс-әрекетінің бұл ерекшеліктері тек қана іскерлік, дағдыларды ғана емес,
сонымен қатар, белгілі бір мамандықты игеру, оған кәсіби жетілу мен кәсіби
шеберлігі арқылы әлеуметтік ортадан өз орнын табуға деген ұмтылыспен тығыз
ұштасады. Осы орайда жүргізілген зерттеу жұмыстарының нәтижелері студенттің
оқу іс-әрекеті мотивтерінің қоғамдық мәні; оқудың кәсіби маңыздылығы, жаңа
білім, іскерлік, дағдыларды игеру мотивтерін бейнелейді.
Нақты студенттің тұлғасымен қатар, оның оқу іс-әрекетінің
сипаттамаларын талдауда студенттің белгілі бір мамандықты игеру арқылы
қоғамдық белсенділікке жетуінің жолдарын анықтауға болады. Студенттің іс-
әрекетінің түрткілерін саналы түрде сезіну жағдайларын талдау осы іс-
әрекеттің бағдарлау құрамын анықтауға мүмкіндік береді.
Осы орайда Л.И.Анцыферованың психиканы іс-әрекеттің интегралды бөлігі:
сезім, ниет, қалау ретінде ғана емес, адамның қабылдау, ұғым, түсінігін іс-
әрекеттің бастапқы методологиялық негізі ретінде түсіну қажет деген
анықтамасының маңызы зор болып табылады.
Студенттің оқу іс-әрекеті болашақ кәсіби даярлық болғандықтан, оның
мамандық туралы түсінігін, оған деген қатынасын, алатын рөлін оқу іс-
әрекетінің құрамдас бөлігі ретінде қарастыруымыз қажет. Студенттің оқу іс-
әрекетінде осы аталған жәйттерді ескеру оның кәсіби даярлығы мен жетілуінің
нәтижелілігіне, болашақ мамандығын толық игеруімен қатар, өзінің
келешектегі маман ретіндегі рөлін түсіну және осы мамандықты игеру
барысындағы жекелеген пәндерді оқып үйренудің маңызын терең түсінуге
көмегін тигізеді.
Қазіргі кезде адамның белгілі бір кәсіп түрін таңдау және осы
мамандықты игеруге деген ұмтылысы мен болашақ кәсіпке деген жағымды
қатынастық мәселелері зерттеушілер тарапынан ерекше кызығушылық тудырады.
Бұл мәселе алғаш рет жеке бағыт ретінде Н.В.Кузьмина еңбектерінде
қарастырылған.
Студенттердің жоғары мамандандырылған кәсіби маман болуға ұмтылуы оның
мамандыққа қажетті білім, іскерлік, дағдыларды меңгеруге және мамандарды
жоғары оқу орнындағы дайындауға деген жағымды қатынасымен сипатталынады.
К.М.Гурьевич мамандықты жетілдіру мәселесін адамның қабілетімен
байланыстырады. Өйткені мектеп бітірушілер мамандық таңдау барысында осы
факторларды басшылыққа алуы мүмкін. Осыған сәйкес автор мамандықтың үш
типін бөледі:
1) кез-келген адам қызмет ете алатын немесе орындай алатын
мамандық;
2) кез-келген адамның қолынан келе бермейтін, өзіндік талаптары бар
мамандық;
3) жоғары іскерлікті, қабілеттілікті талап ететін мамандық.
Кәсіби мамандықты жетілдіру іс-әрекеттің күрделі түрі болғандықтан, ол
ұзақ саналы ұғындырылатын мотивті кажет етеді. Себебі, бұл студенттің
таңдап алынған мамандықты игеру жолындағы тұлғалық бағдарларымен қатар,
оның жекелеген бөліктеріндегі оқыту белсенділігін ұйымдастыруға себепші
болуы тиіс.
Осы зерттеулердің міндеттерінің бірі кәсіби қалыптасуының ерекшелігін
зерттеуде. Бұл аталған құбылысты біз оқыту процесінің соңғы мақсатын
қабылдау деңгейі деп қарастырамыз. Осыған байланысты, мамандыққа
қанағаттану өлшемі кәсіби бағыттылықтың көрсеткіші ретінде көрініс береді.
Мамандыққа қанағаттану критерийіне байланысты кәсіби бағыттылық деңгейі
бойынша студенттер үшке бөлінеді:
қанағаттану деңгейі жоғары студенттер;
қанағаттану деңгейі орташа студенттер;
қанағаттану деңгейі белгісіз студенттер.
Отандық психологиялық зерттеулер бойынша, оқудың соңғы кезеңінде
қанағаттану деңгейінің төмендеуі заңдылық, өйткені студенттер арнайы білім
игеруіне байланысты өзінің мүмкіндіктерін жақсы бағалайды және де өзіне
деген болашақ маман ретіндегі талабы жоғарылайды. Бірінші курс
студенттерінде әлі де болашақ мамандығы туралы идеалдық көзқарас басым, ал
жоғарғы курс студенттері практикалық қызметпен сәйкес болашақ мамандығын
жақынырақ біледі.
Студенттердің мамандыққа қанағаттану деңгейі курстан курсқа өткен сайын
төмендейді. Ал мамандыққа деген белгісіз немесе бейтарап қатынас үшінші
курс студенттеріне тән. Студенттердің кәсіби бағыттылығының төмендеуі
өзінің мамандығының қоғамдық маңыздылығының төмендеуін сезінумен
байланысты. Курстан курсқа көшкенде кәсіби іс-әрекет мотивінің құрылымында
төмендегі мотивтер маңызды болады. Осылайша, төменгі курстарда студенттер
мамандықтың қоғамдық маңыздылығын жақсы түсінеді, оларда мамандыққа деген
эмоционалдык қатынас басым. Бірақ, оқу орнында оқу кезінде және мамандықты
игеру кезінде үшінші және төртінші курста мотив қарқындылығы төмендейді.
Студенттердің кәсіби бағыттылығының қалыптасуына әсер ететін бір топ
мотивтерді бөліп шығаруға болады:
* қоғамдағы маңызды мамандықтардың бірі;
* адамдармен жұмыс жасау;
* сүйікті іспен айналысу мүмкіндігі;
* жұмыс шығармашылықты талап етеді;
* жұмыс қара жұмысты талап етпейді;
* жақсы еңбек ақы;
* қалыпты жұмыс күні;
* болашақтағы кәсіби өсу мүмкіндігі;
* жұмыс менің қабілетіме сай келеді;
* жұмыс менің мінезіме сай келеді.
Болашақ мамандықтың қызықтыратын аспектілері құрылымының даму
динамикасын талдау негізінде оқу іс-әрекетінің мақсатын жоғарғы қабылдау
деңгейінің себебі, ең алдымен өзінің мамандығының қоғамдық маңыздылығын,
оның шығармашылық сипатын, әрі қарай кәсіби дамуға мүмкіндікті сезінумен
байланыстылығы айқындалады.
1.3 Кәсіби жетілдірудің бағыттары
Студенттердің кәсіптік оқу мотивациясы қазіргі заман талаптарына сай
жоғарғы оқу орындарындағы өзекті мәселелер болып саналады. Бұл мәселелер
болашақ маманға сапалы білім беру мақсаттарын жүзеге асырудың бірден бір
жолы. Жалпы студенттердің кәсіби қалыптасуы оқу процесінің ұйымдастырылу
деңгейіне, оқытушының іскерлігіне, студенттердің ғылыми жұмысының
ұйымдастырылуына тәуелді. Кәсіптік дайындық үшін, оқу курсындағы пәннің
маңыздылығы, оған деген қызығу, оны меңгерудегі қиындық, оқыту сапасына
қанағаттану деңгейі маңызды.
Сондықтан студенттердің кәсіби ептілігі мен шеберліктерін жетілдіру
мақсатында ең алдымен, олардың оқу процесін тиімді ұйымдастыру керек деген
шешімге келеміз. Сабақта инновациялық белсенді, интерактивті әдістерді жиі
қолдану негізінде кәсіби жетілдіруді қамтамасыз ете аламыз деп есептейміз.
Біз өз зерттеу жұмысымызда студенттердің жоғары оқу орындарында кәсіби
оқу барысында олардың кәсіби жетілуін басқаруда жеке адамдардың өзара қарым-
қатынасын, шығармашылық шеберліктерін жетілдіру мақсатында әлеуметтік
психологиялық тренингтерді үнемі қолдану арқылы бірқатар жетістікке жетуге
болады деген қорытындыға келдік.
Жалпы зерттеу жұмысының мақсаты жоғары оқу орны студенттерінің кәсіби
бағыттылығының ерекшеліктерін, олардың таңдаған мамандықты игеруге деген
тілектеріне, позицияларына байланысты кейбір ерекшеліктерін зерттеу.
Мұндағы зерттеу объектісі жоғары оқу орнында білім алатын студенттердің
кәсіби бағыттылығының қалыптасу ерекшелігі.
Бітіру жұмысының мақсат, міндеттерін жүзеге асыру үшін студенттердің
кәсіби бағыттылығының мотивтерін анықтау және мамандыққа қанағаттану
индексін анықтау әдісі қолданылды. Зерттеу жоғары оқу орнының бірінші,
екінші, үшінші және төртінші курс студенттеріне жүргізілді. Алынған
мәліметтерді сандық және сапалық талдауда салыстырмалы талдау жасалды.
Зерттеуге 40 студент қатысты.
Әдісті жүргізу барысы бойынша зерттелушіге төмендегі міндеттер
қойылады, сұрақтарды мұқият оқып, көп ойланбай, сәйкес тор көзге таңдаған
ұпайын қою арқылы жауап береді. Жауаптар дифференциялануы керек. Төмендегі
кәсіби бағыттылық мотивтері беріледі:
• қоғамдағы маңызды мамандықтардың бірі;
* адамдармен жұмыс жасау;
* сүйікті іспен айналысу мүмкіндігі;
* жұмыс шығармашылықты талап етеді;
* жұмыс қара жұмысты талап етпейді;
* жақсы еңбек ақы;
* қалыпты жұмыс күні;
* болашақтағы кәсіби өсу мүмкіндігі;
* жұмыс менің қабілетіме сай келеді;
* жұмыс менің мінезіме сай келеді.
Аталған параметрлер бойынша жауап алынған соң, әр көрсеткіш бойынша
проценттік шама анықталып, нәтижелер реті бойынша рангіленеді және талдау
жасалады.
Мамандыққа қанағаттану деңгейін анықтау үшін әлеуметтік зертханада
өңделген әдіс қолданылды. Бұл зертхананы В.А.Ядов басқарған. Психологиялық,
педагогикалық зерттеулер үшін Н.В.Кузьмина бейімдеген. Бұл әдістеменің
мақсаты мамандыққа қанағаттану деңгейін зерттеу. Қанағаттану деңгейі жоғары
болған сайын, студенттің мамандықты меңгеруге, оқуға деген тұрақты, жағымды
мотивациясы да жоғары. Студенттердің педагогикалық, кәсіби бағыттылығы
көрсеткіштері бойынша полярлық шкалалар есептеледі. Аталған параметрлер
бойынша жауап алынған соң, әр көрсеткіш бойынша проценттік шама анықталып,
нәтижелер реті бойынша рангіленеді және талдау жасалады. Мамандыққа
қанағаттану өлшемдері:
* мамандыққа қанағаттану дәрежесінің жоғары болуы;
* мамандыққа қанағаттану;
мамандыққа қанағаттану дәрежесінің белгісіз және немқұрайлы болуы;
* мамандыққа қанағаттанбау.
Жоғарғы оқу орнындағы студенттің оқу іс-әрекетіне және мамандықты
игеруге деген жағымды мотивациясының қалыптасуы қазіргі жоғарғы мектептің
өзекті мәселелерінің бірі болып келеді.
Бітіру жұмысында, студенттердің жоғарғы оқу орнында білім алу кезіндегі
оқу іс-әрекеті мен осы оқу процесі барысындағы кәсіби бағыттылығының
қалыптасу ерекшеліктері қарастырылады.
1 тараудың тұжырымы
Бұл тарауда кәсіби кадрларды даярлау проблемасын шешудің жаңа жолдарын
қарастырған ғалымдардың, атап айтсақ кәсіби бағыттылықтьң қалыптасуында
субъективті факторға ерекше мән берген Д.Сьюпердің көзқарасы, кәсіби
бағыттылықты ең алдымен тұлғаның бағыттылығы деп қарастырған
Л.И.Божовичтің, Л.С.Выготскийдің, Д.Б.Элькониннің, В.В.Давыдовтың, кәсіби
бағыттылық таңдап алынған мамандыққа байланысты деп қарастырған,
А.А.Бодалевтың, Н.В.Кузьминаның, Г.А.Журавлеваның, В.Т.Лисовский,
О.Е.Ванохина, В.И.Поляруждың және т.б. еңбектеріне жан-жақты талдау
жасалынды.
Н.Ф.Талызина, П.Я.Гальперин, Қазақстандық ғалымдар М.М.Мұқанов,
С.М.Жақыпов, Х.Т.Шерьязданова және т.б жоғары мектептегі оқу процесі
жөніндегі еңбектері талданды.
Білім беру саласында мамандарды даярлаудың қазіргі ұйымдастырылуының
негізінде жүйелі білім берумен қатар, оқу материалын ұғынуда туындайтын
қиындықтар қарастырылды. Мұндай жағдайдың негізгі себебі, біздің ойымызша,
білім беру процесі негізгі оқу пәндерін оқыту әдістемесі саласындағы ғылыми
ұсыныстарға негізделмейтіндігінде, ал оның өзі білім берудің барлық
деңгейлерінде оқыту, білім беру процесінің өрістеуіне кері әсер ететіндігі
анықталды. Кез-келген пән бойынша оқу бағдарламаларын жасаушылар алдында
оқытуды неғұрлым жандандырудың логикалық-психологиялық негіздерін жаңаша
етіп іздестіру проблемасы қойылады.
Қазіргі уақытта көптеген кәсіби салаларда еңбек етуші кәсіптік оқу
орындарын жуырда аяқтаған түлектердің жұмыс берушілердің практикалық
талаптарына сай келмейтіндігі және әрі қарай білім алуды қажет ететіндігі
анықталып отыр. Осыған байланысты жас мамандардың еңбек нарығындағы
бәсекеге қабілеттілігін арттыратын біліктілікті көтеру және кадрларды қайта
даярлау секілді қосымша кәсіби білім берудің компонентін жүзеге асыру үлкен
маңызға ие болып отыр. Оның рөлі салалық және өндірістік дайындықтың
толығымен жоғарылуына байланысты едәуір арта түсуі аталмыш тарауда жан-
жақты қарастырылды.
2 ТАРАУ. СТУДЕНТТЕРДІ КӘСІБИ ЖЕТІЛДІРУ МАҚСАТЫНДА ҚОЛДАНЫЛАТЫН
ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ТРЕНИНГТЕРДІҢ ТИІМДІЛІГІН ЭКСПЕРИМЕНТТІК ТҮРДЕ ЗЕРТТЕУ
2.1. Психологиялық тренингтер құрылымы, оларды ұйымдастырудағы талаптар
Жеке тұлғаны психологиялық тұрғыдан жан-жақты дамыту және оның болашақ
маман ретінде кәсібилігін жетілдіруге дайындау білім берудегі реформаның
негізгі бір жағы.
Психологиялық дайындаудың қазіргі кездегі деңгейі қоғамның, кәсіби іс-
әрекеттің талаптарына сай келе бермейді. Болашақ кәсіби мамандарды
психологиялық даярлау фрагментарлық, теориялық сипатқа ғана сай келіп отыр.
Еліміздің жоғары оқу орындарында кәсіби мамандарды дайындауға қажетті
нормативтік құжаттар, оқулықтар, оқу құралдары, әдістемелік нұсқаулар,
психологиялық тәжірибелік бағыттар кеңінен қарастырылады. Дегенмен болашақ
маманды кәсіби жетілдіруде психологиялық тренингтер көп қарастырыла
бермейді.
Қандай да бір кәсіби маманға психологиялық дайындықты адамның ішкі және
тұлға аралық қасиеттеріне орай, оның санасында тиімді, нәтижелі әрекеттер
жасауына мүмкіндік беретіндей белгілі бір психологиялық білім, дағды және
қабілетті дамыту процесі арқылы жүргізген тиімді деп санаймыз.
Психологиялық тренинг арқылы меңгерілетін ептілік кәсіби білім мен
шеберлікті меңгеруге және оны тәжірибеде тиімді қолдана алу мақсатында
жүзеге асуы керек. Бұл тұлғаны кәсіпке психологиялық дайындаудың
тәжірибелік бағытын жетілдіруді білдіреді.
Топтық әлеуметтік-психологиялық тренингтер кәсіби психологиялық даярлық
пен құндылықтарды ескеру арқылы тәжірибелік бағытта психологиялық даярлауды
тиімді жүзеге асыруға мүмкіндік беретін оқыту әдістерінің ең тиімдісі деп
ұйғарамыз.
Басқаша айтқанда, әлеуметтік-психологиялық тренингті нақты бір
әлеуметтік орта ерекшелігіне, сондай-ақ кәсіби маман саласына қатысты
қолдану керек. Айталық адамдармен жұмыс істейтін мамандарға немесе
техникалық құралдармен еңбек өндіретін мамандарға арнайы тренинг сипатын
дұрыс іріктей алу қажет.
Кең мағынада әлеуметтік-психологиялық тренингті топтық жұмыстың
белсенді әдістеріне негізделген психологиялық ықпал ету практикасы деп
түсіндіруге болады. Бұл жерде білімді ерекше түрде беру формаларын қолдану,
қарым-қатынас, іс-әрекет, тұлғалық даму аймақтарындағы біліктер мен
дағдыларға үйрету туралы айтылып отыр [7, 36-38 б.].
Шындығында, тренинг – тұлғаның өзін-өзі жетілдіруіне арналған арнайы
ұйымдастырылған оқыту түрі, оны жүргізу барысында мынадай міндеттер
орындалады:
- әлеуметтік-психологиялық білімдерді игеру;
- өзіндік маңыздылық жайындағы пайымдауларды көтеру;
- коммуникативтік қабілеттер мен болашақ маман ретінде рефлексивтік
дағдыларды дамыту;
- өзінің әрі топ мүшелерінің көңіл-күйін, мінез-құлқын және жағдайын
талдауға қабілеттілікті дамыту;
- өзін және басқаларды адекватты қабылдау біліктерін дамыту;
- түрлі қабілеттер, біліктер мен дағдыларды дамыту.
Психологиялық тренингтердің түрлері өте көп. Психологиялық тренинг,
әлеуметтік-психологиялық тренинг деген терминдерге де біржақты анықтама
беру қиын. Кең мағынада әлеуметтік-психологиялық тренинг – топтық өзара
әрекеттер (мысалы, танымдық үрдістерді – зейінді, есте сақтауды, ойлауды
және т.б. дамытуға арналған тренингтерге қарағанда) тетіктеріне сүйеніп
жүзеге асатын кез-келген белсенді әлеуметтік-психологиялық оқыту.
Л.А.Петровская мен Л.Ф.Анн топтық жұмыстың белсенді әдістеріне негізделген
психологиялық ықпал ету практикасын осы терминмен белгілейді. Әлеуметтік-
психологиялық тренинг ұғымы кейде драматизация элементтері бар рөлдік
ойындар арқылы қарым-қатынас дағдыларын жетілдіруге бағытталған
психологиялық тренинг түрлерінің бірін ғана анықтау үшін де тар мағынада
қолданылады [61, 56-57 с.].
Психологиялық тренингтерге тән ортақ сипаттар бар.
1. Қатысушылардың белсенділігі; серіктестік қарым-қатынас; тұлға аралық
өзара әрекеттесу үрдісіндегі қатысушылардың зерттеушілік позициясы тәрізді
топтық жұмыстың бірқатар принциптерін сақтау.
2. Топтық жұмыстың белсенді әдістерін қолдану. Негізгі екі әдіс бар:
топтық дискуссия және сюжетті-рөлдік ойын. Осылардың негізінде туындаған
тренингтік жаттығулар мыңдап саналады.
3. Қатысушылар арасындағы өзара қарым-қатынасқа баса мән беру,
қарқынды тұлға аралық өзара әрекеттер.
4. Тұрақты топтың болуы. Кездесулерге келмей қалуға болмайды, шама
келгенше топта болғандарды сыртқа жаймау, бірақ мұны үзілді-кесілді талап
етуге болмайды.
5. Қатысушылар қарқынды араласуы үшін және алаңдатушы факторларды
шамасынша азайтушы ең жақсы мүмкіндіктермен қамтамасыз етуге бағытталған
кеңістіктік ұйымдасу.
6. Топтағы қатысушыларға психологиялық көмек беруге бағытталушылық.
Тренинг нәтижесі қатысушыларда білімдер мен біліктерді қалыптастыруға
бағытталмаған; психикалық ахуалдың субъектілік жақсаруы мен әрі қарай өзін-
өзі дамыту импульсын алу әлдеқайда маңызды. Сондықтан да тренингтің
нәтижелілігінің объективті ғана емес, субъективті критерийлері де
қарастырылады.
7. Жайбарақаттылық пен қарым-қатынастың еркіндігі. Тренинг
барысындағы қатынас әдеттегі тұлға аралық контактілерге қарағанда,
анағұрлым қарқынды, эмоционалды, ашық және шынайы. Топпен алғашқы жұмыс
жасау кезеңіндегі жүргізушінің негізгі міндеті – сәйкес атмосфераны тудыру,
осындай қарым-қатынасқа қажетті психологиялық қауіпсіз жағдайды
қалыптастыру [3, 68-69 б.].
Тренингті ұйымдастырып, жүргізуде: оның мазмұнын, құрылымын,
компоненттерін, принциптері мен шарттарын нақтылауда; топтық
социодинамикалық талдауда қарым-қатынас саласына өзгеше сипат беретін
болашақ кәсіптің ерекшеліктерін аңғарып, ескеретін ғылыми зерттеулер өте аз
деуге болады.
Белсенді әлеуметтік-психологиялық тренингтер арқылы оқыту әдісінің
дәстүрлі әдістерден артықшылығы бірқатар зерттеулерде көрсетіледі.
Ғылыми әлеуметтік-психологиялық тренинг жеке тұлғаның дамуына және
өзара әрекеттестік, өзара қатынас саласында компетенттілікті жетілдіруге
бағытталған жаттығулар жүйесі деп анықталынады.
Жеке тұлғаны кәсіби оқыту, еңбекке тәрбиелеу және кәсіби шеберлік пен
ептілікті дамытудың көп жақты мәселелерін шешуде қолданылатын тренингтің
бірнеше түрлері бар. Оларда жүйелеудің бірнеше бағыттары көрсетіледі. Олар
бір–бірімен үйлесу негізі мен критерийлерінің сәйкес келмеуіне байланысты
ерекшеленеді.
Біз белсенді әлеуметтік-психологиялық оқыту әдістері ретінде
тренингтерді былайша жүйелеуге тырыстық:
1) кәсіби оқытуды ұйымдастыруға арналған тренингтер;
2) кәсіби шеберлікті жетілдіруде қолданылатын әдістер мен формалардың
басымдылығын көрсететін тренингтер;
3) нақты кәсіби маман саласына байланысты топқа қойылатын міндеттерге
сәйкес жүргізілетін тренингтер болады деп санаймыз.
Осыған орай тренинг топ кездесу тобы, гештальт топ, топтық
психотерапия, әлеуметтік–психологиялық тренинг, оқу-жаттығу топтары,
белсенді әлеуметтік оқыту, видео-тренинг, тренинг-семинар, белсенді
әлеуметтік-психологиялық оқыту, кәсіби педагогикалық тренинг және т.б.
тренинг түрлеріне бөлінген. Бұлардың барлығы жеке тұлғаның өз-өзін реттеу
тәсілдерін, жаңа кәсіби білім мен дағдыны меңгеру, интуицияны,
креативтілікті, ойлауды, қарым-қатынасты дамыту негізін меңгеруге
интенсивті жағдай жасайтындығы ғылымда жан-жақты дәлелденген.
Сондықтан маманның кәсібін жетілдіруге арналған психологиялық-топтық
тренинг түрлерінің кейбірін дербес пайдаланымыз. Құрылымына,
белсенділігіне, ерекшеліктеріне байланысты тренинг түрлерін үйлестіріп
қолдану тәжірибесі жинақталады. Мысалы, әлеуметтік-психологиялық тренингті
болашақ мамандармен ұйымдастыруда оның әдістері психологиялық тренинг пен
видео-тренинг формалары арқылы комплексті қолданылады.
Алайда тренингтің қай түрі болмасын, оның негізгі құрылымдық
компоненттері рөлдік ойындар (сюжеттер, толық дискуссия (нақты жағдайға
талдау жүргізу) және психо-физиологиялық жаттығулар (психо–гимнастика)
арқылы жүзеге асырылады.
Кәсіби жетілдіруге арналған тренингтердің бір потенциалы, тиімділігі
еңбек ұжымындағы топтық қарым-қатынасқа негізделеді. Өзара әрекеттестіктің,
өзара қатынастың нәтижесінде Мен, Басқа, Мен-идеал концепцияларының
позитивті өзгерісі болады. Ал коммуникациялық процесте адамда субъективті
негіз бар ережелер жүйесін бағыт-бағдар етіп ұсынатыны белгілі.
В.С.Агеев, М.Н.Ночевник осы ережеде нақты бір әлеуметтік ортада
қабылданған этика, қарым-атынас жасау стандарттары, атрибуттары мен
нормаларынан құрылатындығын көрсеткен. Бұл аталған ұғымдардың негізін жалпы
адами құндылықтар – мораль, тәрбие, білім ғана емес, кәсіби шеберлік,
кәсіби сана-сезімді де құрайды. Себебі, адам қандай әлеуметтік-кәсіби рөлде
болса да, оған өзі өскен, кемелденген ортасының салт-дәстүрі, мәдениеті
ерекше мәнді болады. Сондықтан қарым-қатынас әлеуметтік ортаға, ұлттық
психологияға сәйкес үлгіленіп те құрылады.
Тренингті ұйымдастыру сатылары
Тренингтік сабақ ұйымдастыру сатысынан басталады. Бұл сатының басты
міндеттері мыналар: тренингке қатысушылардың және жүргізушілердің мақсатын
анықтап, бір-бірімен сәйкестендіру; қарым-қатынас жасауға қолайлы
психологиялық атмосфераның болуын қамтамасыз ету; топта белсенді жұмыс
жасауға түрткі, ниетті қалыптастыру, топтық жұмыстың нәтижесіне
жауапкершілікпен қарауға бағдар беру.
Осы сатыда әлеуметтік–психологиялық тренингтің принциптері мен топта
жұмыс жасау ережелерін таныстыру жүзеге асады. Психологиялық тренинг
мақсаты мен міндеттері, тренинг барысында жұмыс жасау шартын айқындау үшін,
арнайы шолу дәрісі тиімді болады. Сонымен қатар, дәріс-тренинг кезінде
белсенділік танытуы, тұлғаның оңды өзгерістерге ниеттенуі, кәсіби
қызығушылығының артуы, кәсіптік бағдар функциясын да атқарады. Тренинг
мақсаты, міндеттері, принциптері, топтық жұмыс ережелері тек мәлімет
ретінде баяндалып қана қоймай, қатысушылармен бірлесе талдану қажет. Соның
нәтижесінде тренингке қатысушы маман иелерінің әрқайсысының өзіндік мақсаты
айқындалады. Одан кейін ғана тренингтің әсері тиімді болатындай топтық
жұмыс мақсаттары мен нормалары қорытындыланады. Бұл процедураны активатор
мен инициатор, яғни тренинг жүргізуші – оқытушы ұйымдастыратыны сөзсіз.
Ұйымдастыру сатысының келесі процедурасы – топтық жұмысқа
қатысушылардың әрқайсысы өзінің атын айтудан, өздері жайлы қысқаша
баяндаудан тұрады. Тренингтік топ әлбетте бірге жұмыс істейтіндер немесе
бірге оқитындардан құралатындықтан, жастар өздерін дәстүрлі түрде –
есімдері, тегі бойынша таныстырмайды. Олар өз қалаулары бойынша тренинг
барысында өздерін қалай атауға болатындығынан хабардар етеді.
Тренингтің келесі кезеңі диагностикалық - қарым-қатынас саласындағы
қиындықтар себептері, кәсіби шеберлікті меңгерудегі қиындықтар айқындалады.
Ол үшін белгілі психологиялық әдістемелер және диагностикалық жағы басым
жаттығу түрлері қолданылады. Оның мақсаты: 1) психологиялық тренингке
қатысатындардың тұлғалық, кәсіби мәнді қасиеттерінің даму деңгейлерін
анықтау арқылы топтық жұмыстың мақсаты мен міндеттерін, мазмұнын нақтылау;
2) топтағы жұмыс тиімді болу үшін тренингке қатысушылардың ерекшелігіне
орай қолданылатын әдіс–тәсілдерді үйлестіріп таңдау.
Тренингтің келесі сатысы тренингке қатысушылардың немесе студенттердің
өзін-өзі тануына, кәсіби анықталуына бағытталады. Мұнда екі бағыттағы
топтық жұмыс жүзеге асырылады. Бірінші – жеке тұлға мәселелерінен
туындайтын субъективті сипатты айқындау. Екіншіден, субъективтік
қиындықтарды, топтық жұмысты актуализациялау керек. Осы үшін әр түрлі
жұптық шағын топ негізіндегі тапсырмалар орындалып, топтық формадағы жұмыс
ұйымдастырылады. Ол топтық талдаумен қатар жүреді.
Талдаудың мынадай жалпы сұлбасы қатысушылардың белсенділігіне, кәсіби
жетілуіне, өзін-өзі тануға түрткі болатындығын зерттеу барысы көрсетті: 1)
Осындай түсініктің пайда болуы неге байланысты? 2) Осы жағдайдың барысында
топтағы серіктестермен өзара қатынас, өзара әрекеттестік кезінде назарыңа
ерекше не түсті?
Тренингтік сабақтың келесі сатысы – өзін-өзі адекватты бағалаудың, өзін-
өзі актуализациалаудың, өзін-өзі реттеудің және субъект-субъект негізінде
қарым-қатынас жасаудың әр түрін аңғаруға бағытталады. Көп жағдайда
тақырыпқа байланысты жаттығулар мен рөлдік сюжеттер, ойындардың
психологиялық әсері тиімді болатындығы дәлелденді.
Топтық сабақтың келесі сатысын жетілдіру деп атаймыз. Мұнда жеке тұлға,
оқу, кәсіби және қарым-қатынас қиындықтары мәселелерін шешу технологияларын
меңгеру басты мақсат болады. Ол үшін арнайы жаттығу түрлері таңдалынып
алынады да, жаттығу жүзеге асырылады. Бұл сатыдағы талдау тренингке
қатысушының ауызша есеп беруі түріндегі формада ұйымдастырылады. Талдау
барысында: 1) жаттығудағы қиындықтар; 2) жаттығудағы сәттіліктер мен оңды
нәтижелер басты тақырып болады.
Тренингтік сабақтың соңғы сатысы топтық рефлексияға арналады. Мұнда
топтық жұмыс жалпыланады. Ол әрбір тренингке қатысушының өзінің топтағы іс-
әрекеті мен қарым-қатынасын сипаттау мен алған әсері және нәтижесіне
қорытынды жасау болып табылады.
Сонымен қатар, тренингтік сабақтың бастапқы кезінде және соңында
экспресс–диагностика әдістері қолданылады.
Тренингтің полифункционалды болуы да тікелей топтық жұмыс барысында
тренингке қатысушылардың немесе студенттердің мінез-құлқындағы кәсіби
ептіліктері мен шеберліктері, қарым-қатынасындағы ерекшеліктері мен
өзгерістерді тікелей бақылауға мүмкіндік береді.
Жаңа қарқынды формалар мен оқыту әдістерін енгізу негізінде мамандарды
даярлау – педагогтардың алдында тұрған маңызды мақсат. Басқа оқыту
формаларының арасында кең тараған, білікті кадрларды даярлаудағы тиімді
әдістердің бірі – психологиялық тренинг сипатында болатын іскерлік ойындар.
Іскерлік ойындар басқа оқыту әдістерімен қатар, шынайылыққа жақын басқару
тәжірибесінің шоғырлануына ықпал етеді және негізінен зертханалық
тәжірибелердің орнын басады, әрі бұл басқа білікті әдістерге қарағанда,
іскерлік ойындардың арқасында біршама ыңғайлы. Ойын біріншіден, шынайы
түрде өмір шындығын көрсетеді, екіншіден қарқынды ұйымдастырылған үлгілерді
құрады, үшіншіден, алға қойылған мақсатты жылдам орындауға итермелейді.
Басқару қабілеттерін оқыту саласындағы іскерлік ойындар, оқу
зертханаларында шешім қабылдауда біршама тереңірек тәжірибе алуға
бағытталған.
Іскерлік ойындарға жататын қауіпті элементтер, жеткіліксіз ақпарат пен
өндірістік ерекше жағдайларда шешім қабылдауға мүмкіндік береді, бұл
болашақ кәсіби маман болатын студентке өндірістік жағдайларда үлгі болатын
басқару шешімдерін (жиі қауіпті) қабылдауға жол ашып, келешекте жұмыс
істеген кезде, басқару бастамаларына зиян келтірмеуге тырысады. Мұндай
тәжірибе, болашақ маманға, шынайы жағдайда, қажет кезінде, ең аз шығынды
тиімді шешім қабылдауға мүмкіндік береді.
Іскерлік ойындардың тағы бір жолы ғылыми зерттеулер. Егер ойын
негізінде өндірістік жағдайларға еліктеу болса, онда шынайы өмірде тиісті
әдістер, ыңғайлы ғылыми құралға айналады.
Ең алдымен іскерлік ойындарға еліктеу арқылы ізденіс тәжірибелерін,
яғни зерттеу саласына қатысты ауыспалы еліктеу үлгісін түрлендіру жолымен,
өндірістік өзара қарым-қатынастарды зерттеуді жүзеге асыруға болады.
Өндірісті басқаруда көптеген үрдістердің сапалы сипаты бар, сондықтан
статистикалық деректерде көрсетілмейді. Бұл жетіспеушіліктердің орнын
іскерлік ойындар толтырады. Зерттеу бағыттары, мысалы, басшылар мен
қызметкерлердің қарым-қатынасы, басқару жүйесіндегі ынта, мүдде-
мақсаттарына қатысты топтар мен өндірістік бөлімшелер болуы мүмкін.
Ойынға еліктеу арқылы, өндірісте экономикалық және материалдық
ынталандыру жүйесі қалыптасады.
Болашақ маман иесі, бұл үрдістің ұжымдық немесе жеке жүргізілуіне
байланысты, шешім қабылдаушы тұлғалардың психологиялық ерекшеліктерін
бақылай алады. Осы зертханалық жағдайда, басқару стилімен танысуға, оның
нәтижесінің ықпалын анықтауға болады. Ойынға еліктеу негізінде іскерлік
қасиеттерге тәрбиелеуді келешек мамандарды даярлау кезінде пайдалану өте
маңызды. Іскерлік ойын кезіндегі жағдайлар, студенттерде басшылардың немесе
қатысушылар рөлінің дамуын қалыптастырып, олардың дұрыс та, тиімді шешім
қабылдауына әсер етеді. Осы қасиеттер, бүгінгі күні менеджерді даярлау мен
оқыту талаптары жиынтығының бір тәсілі.
Психологиялық тренингтерді бағдарламалау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz