РЕПРОДУКТИВТІК ҚҰҚЫҚТАРДЫҢ КОНЦЕПЦИЯСЫ
Репродуктивтік құқықтарды қорғаудың
халықаралық-құқықтық реттелуі
Ғылыми жетекшісі
Орындаған:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1 РЕПРОДУКТИВТІК ҚҰҚЫҚТАРДЫҢ КОНЦЕПЦИЯСЫ
1.1 Репродуктивтік құқықтардың түсінігі мен маңызы . . . . . . . .
. . . .
1.2 Адам құқықтары жүйесіндегі репродуктивтік құқықтардың алатын
орны . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.3 Қауіпті дәстүрлер мен репродуктивтік құқықтар . . . . . . . . .
. . . . . . .
2 РЕПРОДУКТИВТІК ҚҰҚЫҚТАРДЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУДІҢ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Негативті репродуктивтік құқықтарды жүзеге асырудың құқықтық
шектері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Бедеуліктен емдеуде КРТ қолданудың құқықтық шарттары . . . . . . .
Адамды клондаудың құқықтық және этикалық проблемалары . . . .
ҚОРЫТЫНДЫ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . . . . . . . . . . . . . . . . .
.
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі. Репродуктивтік құқықтар түсінігі әлем
жұртшылығы үшін жаңа ұғым болып қалыптасып келеді, алайда осы құқықтардың
негізіне алынған қағидалар бұрыннан-ақ адам құқықтары жөніндегі іргелі
халықаралық құжаттарда көрініс тапқан.
Ең алғаш рет репродуктивтік құқықтар түсінігі 1994 жылы Каирде өткен
Халықтар және даму жөніндегі Халықаралық конференцияда қабылданған Іс-
әрекеттер бағдарламасында көрініс тауып, 1995 жылы Пекинде өткен Әйелдердің
жағдайы жөніндегі төртінші бүкіләлемдік конференцияның Баяндамасында және
Конференция қабылдаған іс-әрекеттер тұғырнамасында дамытылды. Бұл
құжаттарға сәйкес, репродуктивті құқықтардың түсінігіне айрықша құқықтардың
үлкен тізімі кіреді, солардың ішіндегі ең негізгісі – репродукциямен,
жыныстылық және жеке басының аман-саулығына байланысты тәуелсіз және еркін
репродуктивтік шешім қабылдау құқығы болып табылады. Конференция құжаттары
репродуктивтік құқықтар – барлық ерлі-зайыптылар мен жекелеген тұлғалардың
өз балаларының саны, оларды туу арасындағы уақыт аралығы және туу уақытымен
байланысты жауапты шешімді еркін қабылдау құқығына және ол үшін қажетті
ақпарат пен құралдарды иелену құқығына; сондай-ақ жыныстық және
репродуктивтік денсаулықтың ең жоғарғы деген деңгейіне жету құқығына
негізделеді, деп қорытындылайды. Репродуктивтік құқықтардың қазіргі
қолданыстағы мағынасы 1968 жылғы Тегеран үндеуінде де берілген, кейіннен
осы ереже 1974 жылғы Бухарест және 1984 жылғы Мехико конференцияларында
дамытылды.
Бүгінгі күні репродуктивтік құқықтарға халықаралық қауымдастықтың көңілі
біршама ауды десе де болады. Көптеген мемлекеттер осы құқықтармен
байланысты жекелеген нормаларды өздерінің ұлттық заңнамаларына енгізіп
жатыр, кейбір елдер, репродуктивтік құқықтарды реттейтін және мемлекет
тарапынан сақталуын кепілдейтін арнайы заңдар қабылдауда.
Көпшілік жағдайда адамдар, әсіресе дін өкілдері репродуктивтік
құқықтардың мағынасын жете түсіне бермейді, оларға теріс көзқарас танытады.
Алғашында американдық феминист әйелдердің жасанды түсік жасау үшін
күресінде ұранға айналған осы түсінік қазір де өте шектеулі түрде
талқыланады, сондықтан оларды негативті, яғни жүктілікті болдырмауға
құқықтар ретінде түсіну беталысы қалыптасқан. Шын мәнінде репродуктивтік
құқықтар ұғымы өте кең, оларға тек жүктілікті тоқтатумен ғана емес, сонымен
қатар бедеулікті емдеуге құқықтар, ақпарат алуға құқық, шешім қабылдау
құқығы, сонымен қатар, басқа да құқықтар мен бостандықтардың ауқымды
тізбегі кіреді. Сондай-ақ репродуктивтік құқықтарды дұрыс түсінбеудің
көрінісі ретінде, олардың тек әйелдерге ғана тиесілі екендігін алға тартушы
пікірлерді атауға болады. Алайда, осы құқықтардың негізінде жатқан қағида -
өзінің ұрпақты болу-болмауы жөнінде еркін әрі жауапты шешім қабылдау құқығы
теңдей дәрежеде ер азаматтар мен әйелдерге қатысты, сондықтан бұл пікірді
де өзгерту саласында бірқатар шаралар жүзеге асырылуда.
Репродуктивтік құқықтар – адам құқықтарының құрамдас бөлігі, ол өзі осы
құқықтардан тұрады, бұл тікелей Каир және Пекин конференцияларының
құжаттарынан шығатын қорытынды. Бірақ, қазіргі кезде репродуктивтік
құқықтардың анықтамасы халықаралық құқық теориясында қалыптаспаған. Оның
үстіне, аталған конференциялардың құжаттары міндеттілік сипатына ие емес,
олар тек осы мәселе бойынша халықаралық консенсусты ғана білдіреді.
Сондықтан, репродуктивтік құқықтардың халықаралық жария құқықтағы орны мен
ерекшеліктерін айқындау қажеттілігі көрінеді.
Репродуктивтік құқықтар, сонымен бірге бедеулікті емдеу кезіндегі
қолданылатын түрлі жаңашыл әдіс-тәсілдер, технологияларды қолдануға құқықты
білдіреді. Бүкіл әлем көлемінде соңғы 15-20 жыл ішінде медицина және
молекулярлы биология ғылымдары адам репродукциясында көптеген жетістіктерге
жетіп, бұрын емделу жолдары белгісіз ауруларды емдеу мен алдын алуда едәуір
алға жылжыды, олар көптеп бедеулік проблемаларын емдеуде қолданылып жатады.
Ондай технологиялар кейде адамның гендік деңгейіне қол сұғушылықпен ұштасып
жатады, мұның өзі едәуір қауіпті болғандықтан, осындай манипуляциялардың
қолданылу аясы мен шегін анықтаудың кезі келген сияқты. Халықаралық құқық,
атап айтқанда адам құқықтары мұндай жағдайда, ең алдымен жеке тұлғалардың
мүдделерін қорғау үшін, олардың қадір-қасиетіне қол сұғылмаушылықты
қамтамасыз ету үшін шаралар қабылдауы керек. Танымал болып, қолданысқа
енген көмекші репродуктивті технологиялар: суррогатты аналық, in vitro,
яғни пробиркада ұрықтандыру және басқа да тәсілдер құқықтық, этикалық,
моральдік, мәдени пікірталастар тудырып келеді, оларды қолдану немесе
қолдануға тыйым салу мәселесі мемлекеттердің ішкі заңнамасында, сол елде
қалыптасқан ерекшеліктерге сәйкес, шешілуі тиіс. Бірақ, адам клондау сияқты
ғаламдық маңызы бар проблеманы шешуге, біздің ойымызша, халықаралық
қауымдастық тікелей қатысуы қажет. Оның себебі, аталған тәсіл адамзаттың
түр ретіндегі өмір сүруіне ықпал етеді, бұл жағдайда осындай реттеуге бүкіл
жер бетіндегі адамдардың барлығы да мүдделі.
Өкінішке орай, репродуктивтік құқықтар барлық жерлерде танылып жатқан
жоқ. Оның салдарынан адамдар бір жағдайда қауіпсіз, тиімді контрацепциялық
құралдарға қол жеткізе алмайды, немесе керісінше бедеулігін емдеуде оңды
нәтижелерге ие болмайды. Сонымен қатар, репродуктивтік құқықтар
кепілденбеген жағдайда көптеген құқық бұзушылықтар орын алады, мысалы,
зиянды дәстүрлерге негізделген теріс тәжірибелердің қолданылуы, мәжбүрлі
түрде стерилизациялау, т.б. Зиянды дәстүрлер (оларды кейде қауіпті
дәстүрлер деп те атайды) адамдардың өмірі мен денсаулығы үшін қауіп
төндіреді. Бірақ осы мәселе тек адамдарға қарсы зорлық-зомбылық тұрғысынан
ғана қарастырылған болатын, ол ешқашан репродуктивтік құқықтарды бұзатын
негативті құбылыс тұрғысынан талқыланбаған. Алайда, ондай тәжірибелер, ең
алдымен, адамның репродуктивтік функциясына әсер етіп, репродуктивтік
денсаулығын бұзатындықтан, ол осы құқықтарға қайшы әрекет ретінде танылуы
керек. Осы келеңсіздіктердің алдын алу үшін репродуктивтік құқықтар ұлттық
заңнамаларға интеграциялануы керек.
Репродуктивтік құқықтардың бірегейлігі онда адам өмірінің түрлі салалары
біте қайнасуында. Осы мәселенің құқықтық, заңи шегін белгілей отырып,
міндетті түрде ескерілуі тиіс әлеуметтік, экономикалық, моральдік, этикалық
аспектілерді естен шығармау керек. Ғылыми тұрғыда репродуктивтік құқықтарды
негіздеу барысында философиялық, діни білімдерді кеңінен қолдану қажет.
Диплом жұмысында ғылыми ұстанымының қалыптасуында мынандай құқықтанушы-
ғалымдар мен ұстаздардың ғылыми-теориялық еңбектері аса маңызды мәнге ие
болды: Е.А. Баллаева, П. Дргонец, М.Н. Малеина, Е.В. Муравьева, Е.В.
Перевозчикова, С.В. Поленина, Д.К. Рашидханова, Г.Б. Романовский, Н.А.
Рубанова, Г.Р. Рустемова, В.Н. Соловьев, С.Г. Стецовский, М.Ю. Федорова,
Я. Холлендер, С.С. Шевчук монографиялық және диссертациялық жұмыстарында
репродуктивтік құқықтардың этикалық, моральдық аспектілері, медициналық
қызмет көрсету кезіндегі азаматтардың жеке мүліктік емес құқықтарын қорғау,
осы қатынастарға түсуші тараптардың құқықтары мен міндеттерін қарастырған,
органдар мен тіндерді трансплантациялаумен қатар, адамның репродуктивтік
қызметіне араласудың құқықтық шектерін айқындауға, адам эмбрионының
құқықтық мәртебесін белгілеуге қадамдар жасаған. Жоғарыда аталған авторлар
өздері жүргізген ғылыми зерттеулердің шеңберінде жасанды ұрықтандыру,
жасанды инсеминация, жүктілікті жасанды жолмен тоқтату бойынша қатынастарды
талдауға әрекеттер жасаған, бірақ олар жалпы медициналық қызмет көрсету
аясында ғана қарастырылған. Оның үстіне, көрсетілген ғалымдардың
еңбектерінің ешқайсысы да халықаралық құқық аясында орындалған жоқ, сондай-
ақ ол авторлардың барлығы дерлік ресейлік заңгер ғалымдар болып табылады.
Диплом жұмысының мақсаты. Адам құқықтарын қорғау жүйесіндегі
репродуктивтік құқықтарды қорғаудың реттелуінің теориялық негіздерін
қалыптастыру және оның негізінде осы реттеу тетіктерін жетілдіруге, ұлттық
заңнамаларды халықаралық стандарттарға сәйкестендіру бойынша тың пікірлер
білдіріп, жүйелі ұсыныстар беру.
Осы мақсаттарға жету үшін төмендегідей міндеттер туындайды:
– репродуктивтік құқықтардың теориялық негіздерін зерттеу, олардың
алуан түрлі ұғымдарына сараптама жүргізу, репродуктивтік
құқықтардың жекелеген тұлға үшін де, белгілі бір мемлекет үшін де,
маңыздылығын көрсету, оларды ғаламдық қажеттіліктермен теңдестіру;
– репродуктивтік құқықтардың адам құқықтары қатарында алатын орнын
зерделеу, халықаралық жария құқықтағы орнын негіздеу;
– репродуктивтік құқықтарды жүйеге келтіріп, жіктеу жолдарын
іздестіру;
– зиянды дәстүрге негізделген теріс тәжірибелердің адамның
репродуктивтік құқықтарына қайшылығын негіздеу, ол тәжірибелерді
жоюға бағытталған әр түрлі деңгейдегі іс-шараларды зерттеу;
– репродуктивтік құқықтарды қорғау аясындағы халықаралық ұйымдардың
қызметіне талдау жасау, мемлекеттердің осы саладағы ұлттық
заңдарын саралау;
– репродуктивтік құқықтар мен отбасын жоспарлаудың тәсілдеріне
талдау жүргізу;
– балалы болуға репродуктивтік құқықты жүзеге асыруда қолданылатын
көмекші репродуктивтік технологияларды анықтау, оларға құқықтық
баға беру, түрлі ұлттық заңнамалардағы реттелу ерекшеліктерін
айқындау;
– адамды клондаудың этикалық, құқықтық, моральдік шектерін анықтау,
болашақтағы қолданылуына болжамдар жасау;
– ҚР репродуктивтік құқықтар аясындағы заңнамасын және тәжірибесін
әрі қарай жетілдіруге бағытталған теориялық қорытындылар мен
тәжірибелік ұсыныстар жасау және оларды негіздеу.
Диплом жұмысын зерттеудің объектісі. Жұмыстың негізгі объектісіне
халықаралық құқықта репродуктивтік құқықтарды реттеу аспектілері, сондай-ақ
КРТ қолдану бойынша пайда болатын құқықтық қатынастар мәселелері жатады.
Диплом жұмысының пәні. Жұмыстың пәнін репродуктивтік құқықтарды қазіргі
кезде түсінудің мәселелері, оларды халықаралық құқық және ұлттық заңнама
тұрғысынан реттеудің проблемалары құрайды.
1. РЕПРОДУКТИВТІК ҚҰҚЫҚТАРДЫҢ КОНЦЕПЦИЯСЫ
1. Репродуктивтік құқықтардың түсінігі мен маңызы
Репродукция (латын тілінен re – қайталанатын, жалғаспалы әрекетті
көрсететін жалғау және productio – шығарамын, туындатамын) биологияда –
ағзалардың өзі тектес ағзаларды туындатып, өмірге әкелуін білдіреді, оны
бір сөзбен биологиялық көбею деп атауға болады [1, 11б.]. Яғни адам ұрпақты
болып, өзін-өзі көбейте отырып, тіршіліктің (бұл жағдайда адамзат
тіршілігінің) қозғалысын жалғастырады. Репродукция – кез-келген тірі
ағзаларға тән, тіршілік айналымында тірі дүниенің бәрі өзінен кейін ұрпақ
қалдырады, бұл инстинкт деңгейінде жүзеге асырылатын табиғи құбылыс.
Репродукция саласын реттеуші нормалар әуелде қан араласуын болдырмау
мақсатында қолданылған. Ондай тыйымдар қазақтың әдет-ғұрып құқығында да
кездеседі, Жеті атасын білмеген – жетесіз деген мақал осы тұрғыда пайда
болған сынды. Өз тамыры мен тегін білу – жеті атаға дейін қыз беріп-қыз
алысуды болдырмайды, мұның өзі жақын туыстық қатынастардың алдын алуда
маңызды рөл атқарады. Ұқсас табулар көптеген басқа әдет-ғұрыптарда, өзге
ұлттарда да болған. Дін де инцестке (қан араласуға) қатаң тыйым салған.
Көріп отырғанымыздай, ұрпақ өрбіту үрдістерін реттеу әрекеттерінің тамыры
тереңде жатыр
Репродукция терминінің мағынасын тура жеткізуге жақын аударма -
ұрпақ өрбіту сөз тіркесі. Бірақ біз оны да пайдаланбауды жөн көрдік. Көп
ғалымдар кейбір жағдайларда қалыптасқан белгілі бір терминологияны қазақ
тіліне аударудың қажетсіздігін айтып келуде. Әсіресе, нормативтік актілерге
келген кезде, мұның өзектілігі арта түседі, заң құжаттарын кең мағынада
талқылауға жол берілмейтіндігін есте сақтаған жөн. Осы диссертация ғылыми
ізденіс болып табылғандықтан, автор репродукция терминін Азаматтардың
ұрпақты болу құқықтары және оларды жүзеге асыру кепілдіктері туралы ҚР
Заңының мәтініне сілтеме жасамаған кезде, өзгертпей қолдана береді.
Сондықтан заң мәтініндегі ұрпақты болу және диссертациялық зерттеуде
қолданылатын репродукция ұғымдарын бір мағыналы деп түсіну керек.
Репродуктивтік денсаулық – адамдарды қанағаттандыратын қауіпсіз
жыныстық қатынас жасау мүмкіндігінің болуын, сондай-ақ репродуктивтік
қабілеті мен бала тууға, бала туудың уақытына және бала санына қатысты
шешімдерді еркін қабылдауды білдіреді. Осыған сәйкес, ер адамдар мен
әйелдер тек ақпарат алуға ғана емес, сонымен бірге қауіпсіз, тиімді, баға
жағынан шама келетін және отбасын жоспарлаудың қолайлы құралдарын заң тыйым
салмайтын бала тууды реттеудің өзге құралдарын өз таңдаулары бойынша алуға
құқылы, сондай-ақ олардың әйелдерге қауіпсіз жүктілік пен босануларды, ал
ерлі-зайыптыларға дүниеге дені сау бала әкелуді қамтамасыз ететін
денсаулықты қорғау бойынша қажетті қызмет көрсетулерді пайдалануға
құқықтары бар. Яғни, бір сөзбен айтқанда, репродуктивтік денсаулық – адам
бойында тиісті аурулар мен зақымдардың жоқтығымен ғана емес, сонымен бірге
адамның репродуктивтік жүйесіне, оның қызметі мен үрдістеріне қатысты
барлық аспектілерде толық тән саулығы, психикалық және әлеуметтік сәттілік
жай-күйімен сипатталады [4, 156 б.].
Аталған ұғымдардың барлығы қосыла келе, репродуктивтік құқықтармен тығыз
байланыста болады. Атап айтқанда, репродуктивтік құқықтар анықтамасы
репродуктивтік денсаулық түсінігінен бастау алады, ал репродуктивтік
денсаулықты сақтау, жыныстық құқықтар мен отбасын жоспарлау репродуктивтік
құқықтар ұғымына кіреді. Яғни репродуктивтік құқықтар тек биологиялық
көбеюді білдірмейді. Жоғарыда қарастырылған репродуктивтік денсаулық
ұғымынан әйелдер мен ер азаматтардың келесідей репродуктивтік құқықтары
бастау алады:
1) отбасын жоспарлау және бала тууды реттеудің қауіпсіз, тиімді,
қолайлы және бағасы жағынан шама келетін әдістері туралы ақпарат
алуға құқық;
2) олардың таңдауы бойынша отбасын жоспарлау және бала тууды
реттеудің қауіпсіз, тиімді, қолайлы және бағасы жағынан шама
келетін әдістеріне және бала тууды реттеудің басқа тәсілдеріне
де қол жеткізуге құқық;
3) әйелдерге жүктілік пен босану кезеңінен аман-сау өтуге және
ерлі-зайыптыларға дені сау нәресте сүюге мүмкіндік беретін
денсаулық сақтау саласындағы сәйкес қызметтерге қол жеткізу
құқығы. Бұл құқық әйел мен жаңадан туған сәбиге гинекологиялық,
акушерлік және басқа да көмек көрсететін ерекше медициналық
мекемелердің болуын білдіреді [1, 10 б.].
Теорияда репродуктивтік құқықтар ұғымы қалыптасқан жоқ десе де болады.
Шет елдерде, атап айтқанда АҚШ-та адамның репродуктивтік функциясы
жөніндегі мәселелер де өткен ғасырдың 80-жылдарында көптеп көтерілді. Осы
кезде феминист әйелдердің даулап жүрген жасанды түсік жасатуға құқық
мәселелері біртіндеп, репродукцияны қадағалауға мүмкіндік проблемаларына
ұласады. Яғни, репродуктивті құқықтар айсбергінің аборт, яғни жасанды
түсік жасау деп аталатын бір шыңынан басқа, өзге де мәселелер сыртқа шыға
бастайды. Алайда, тағы да феминистердің ықпалымен олар гендерлік теңдік
теориясына негізделеді, сондықтан да баланы өмірге әкелу және оны өсіру,
бағып-қағу әйелдердің көп уақытын алады. Егер олар бала тумаған болса, онда
ер азаматтар сияқты көптеген экономикалық, саяси, әлеуметтік, мәдени және
т.б. салаларда өздерін көрсете біліп, үлкен жетістіктерге жете алатын еді,
сияқты пікірлер репродуктивтік құқықтардың маңызы мен мағынасын түіндіруде
пайдаланылды. Бірақ, осы кезде репродуктивтік құқықтар терминінің өзін
ешкім де қолданбайды. Оның орнына: репродуктивтік бостандық,
репродукцияны бақылау, отбасын жоспарлау сияқты сөздер қолданылады.
Репродуктивтік құқықтарға анықтама беру көбінесе азаматтық құқық,
отбасылық құқық, конституциялық құқық тұрғысынан жүзеге асырылып келеді.
Кей жағдайларда олар құқық теориясы тұрғысынан қарастырылады. Әйтсе де,
алғаш рет репродуктивтік құқықтар ұғымын құқықтық айналымға енгізген -
халықаралық құқық саласы еді. Солай бола тұра, оларды осы құқық саласы
тұрғысынан айқындауға бағытталған қадамдар жоқтың қасы. Дегенмен,
репродуктивтік құқықтарды тиянақтауға, оларды адам құқықтары
терминологиясында айқындау қажеттілігі проблемасын шешуге кейбір үкіметтік
емес ұйымдар атсалысып келеді. Халықтар және даму жөніндегі Каир
конференциясының құжаттарында бекітілген анықтамаға сүйене отырып, Отбасын
жоспарлау халықаралық федерациясы репродуктивтік және жыныстық құқықтар
жарғысын жасап шығарды. Жарғыда Отбасын жоспарлау халықаралық
федерациясының репродуктивтік және жыныстық құқықтарды түсінуі көрініс
тапқан. 1995 жылы жазылған Жарғыда 12 құқық көрсетілген. Олардың барлығы да
адам құқықтары жөніндегі халықаралық құжаттарға негізделеді, солардан
бастау алады. Ондай құжаттардың негізгілері: Адам құқықтары туралы жалпы
декларация, Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы
халықаралық пакт, Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пакт,
Әйелдерге қатысты кемсітудің барлық түрлерін жою туралы конвенция, Бала
құқықтары туралы конвенция және т.б. Жарғыдағы барлық 12 құқық халықаралық
маңызы бар қайнар көздерге негізделіп жазылған. Адам құқықтары жөніндегі
құжаттардан үзінділер келтіре отырып, Жарғы адам құқықтары аясындағы
репродуктивтік құқықтардың легитимділігін көрсетеді, бұл екі мақсатты
көздейді:
– репродуктивтік және жыныстық құқықтардың адам құқықтары жөніндегі
құжаттарда көрініс табу шегі туралы мәліметтер беру;
– репродуктивтік және жыныстық құқықтарға қатысты негізгі мәселелер
мен адам құқықтары арасындағы байланысты көрсету, мысалы, адамның
жеке өміріне қол сұғылмаушылық құқығын репродуктивтік және
жыныстық денсаулық сақтау қызметтеріне жүгінген кездегі
құпиялылыққа құқықпен үйлестіру.
Сонымен, Жарғыда көрсетілген құқықтар:
1. Өмір сүру құқығы - оның мағынасы әйел адамның өміріне жүктілігіне
байланысты қауіп төнбеуі керек екендігін білдіреді. Бірде-бір баланың
өміріне оның жынысына байланысты қауіп төнбеуі керек. Бұл сонымен қатар,
медициналық қызметтердің жоқтығынан немесе репродуктивтік және жыныстық
денсаулық аясындағы қызметтердің немесе кеңестер мен ақпараттардың болмауы
салдарынан ешбір адамның өміріне қауіп төнбеу қажеттілігін білдіреді. Жаңа
туған нәресте қыздар әйел жынысты адамдарды өлтіруден азат болуы керек.
2. Қауіпсіздік пен жеке басының азаттығына құқық. Барлық адамдар басқа
тұлғалардың құқықтарын құрметтей отырып, өздерінің репродуктивтік және
жыныстық өмірін жүзеге асыру және қадағалау бостандығына ие. Әрбір адам
өзінің репродуктивтік немесе жыныстық денсаулығына байланысты кез-келген
нысандағы медициналық қол сұғушылықтарға ұшырамауы керек. Барлық әйелдер де
жыныстық органдарға зақым келтіруден азат болуы тиіс. Барлық адамдар да
олардың жыныстық өмірін қиындатушы немесе оған қауіп төндіруші
психологиялық факторларға негізделген үрей, кінә, наным-сенімнен азат
болуға құқылы. әрбір адам мәжбүрлі жүктілік, стерилизация, жасанды түсік
жасаудан азат болуға құқылы.
3. Теңдік пен кемсітудің барлық түрлерінен азат болуға құқық. Ешкім де
репродуктивтік және жыныстық өмірінде, медициналық жәрдем мен қызметтерді
тұтыну кезінде ешбір негіз бойынша кемсітуге ұшырамауы керек. Барлық
адамдар зорлық-зомбылықтың кез-келген нысанынан қорғалуға құқылы. Барлық
әйелдер де жүктілігі мен босануына байланысты әлеуметтік, отбасылық ортада
немесе еңбектік қатынастарда кемсітуден қорғалуға құқылы. Ешкім де өзінің
жынысы, жасы, жыныстық бағдары және ой мен дене кемшіліктеріне байланысты
репродуктивтік және жыныстық құқықтар турасындағы ақпаратқа, медициналық
қызметке немесе көмекке қол жеткізуде кемсітуге ұшырамауы керек.
4. Жеке өмірге қол сұғылмаушылық пен құпиялылыққа құқық. Тәуелсіз
репродуктивтік таңдау және репродуктивтік денсаулықты сақтауға байланысты
көрсетілген қызметтер құпиялы болуы тиіс. Кез-келген әйел тәуелсіз
репродуктивтік шешім қабылдауға, соның ішінде қауіпсіз жасанды түсік
жасатуға құқылы. Барша адам да өзінің жыныстық бағдарын ешбір қамауға алу
немесе әлеуметтік қол сұғушылықтан қорықпай көрсетіп білдіруге құқылы.
Жыныстық және репродуктивтік денсаулық сақтау қызметтері, соның ішінде
ақпараттық және кеңестік қызметтер әрбір жекелеген адамға және ерлі-зайыпты
жұпқа, әсіресе жастарға олардың жеке өміріне қол сұғылмау құқығын құрметтеп
және құпиялылықты сақтау негізінде қызмет көрсетуі керек.
5. Ой еркіндігіне құқық - кез-келген адам өзінің жыныстық және
репродуктивтік өміріне байланысты ой және іс-әрекет бостандығына ие
екендігін білдіреді. Барша адамдар да өздерінің репродуктивтік және
жыныстық денсаулығына байланысты олардың ой-пікірі, ар-ожданы немесе
уағыздайтын діні себебінен ақпараттар мен білім алуда шектелмеуі керек.
Денсаулық сақтау саласының қызметкерлері жасанды түсік жасау мен
контрацепциядан этикалық көзқарастары бойынша саналы түрде бас тартуға
құқылы, бірақ та мұндайда олар клиентті қажетті қызмет түрін кідірмей
көрсете алатын мамандандырылған медициналық мекемеге жіберулері тиіс.
Барлық ададмдар да репродуктивтік және жыныстық және өзге де мәселелерде ой-
пікір еркіндігін шектеудің құралы ретінде пайдаланылатын діни мәтіндер,
наным-сенімдер, философиялық ағымдар мен әдет-ғұрыптардың шектеулі
түсінігінен азат болуға құқылы.
6. Ақпаратқа және білім алуға құқық. Барлық адамдар да өздерінің
репродуктивтік және жыныстық денсаулығына қатысты білімдер мен дұрыс
ақпараттар алуға құқылы. Кез-келген адам өзінің репродуктивтік және
жыныстық өмірімен байланысты кез-келген шешімді қабылдауды қамтамасыз
ететін қажетті ақпараттар мен білімдер алуға құқылы. Барлық адамдар да
өздерінің өсімпаздылығы мен жоспарланбаған жүктілігін қадағалау
тәсілдерінің тиімділігі мен қауіптілігі жөніндегі мәліметтер алуға құқылы.
7. Некеге тұру немесе тұрмауды таңдауға және отбасын құру мен оны
жоспарлауға құқық – барлық адамдарды толық, еркін әрі саналы келісімінсіз
некеге тұруға мәжбүрлеуден қорғау үшін қолданылады. Барша адамдар да бедеу
азаматтар мен венерологиялық дерті бар адамдарды қоса алғанда,
репродуктивтік және жыныстық денсаулық сақтау қызметтеріне қол жеткізуге
құқылы.
8. Балалы болу мәселесін шешуге және бала тууды жоспарлауға құқық.
Барлық әйелдер өздерінің репродуктивтік денсаулығын сақтау, қауіпсіз аналық
пен қауіпсіз аборт үшін қажетті білімдер мен қызметтер, ақпараттар алуға
құқылы. Барша адамдар өсімпаздылықты реттеудің қауіпсіз, тиімді тәсілдеріне
қол жеткізуге құқылы. Кез-келген адам қаламаған жүктіліктің алдын алудың
өзі үшін қауіпсіз және тиімді тәсілін еркін таңдауға құқылы.
9. Медициналық қызметтерді пайдалануға және денсаулық сақтауға құқық.
Кез-келген адам репродуктивтік және жыныстық денсаулығын сақтауға құқылы,
ол мына элементтерден тұрады:
– ақпараттар: өсімпаздылықты реттеуде қолданылатын тәсілдердің
артықшылықтары мен мүмкін болатын қауіпті тәуекелдері туралы
ақпараттар алу;
– қол жеткізу: қызметтердің ең ауқымды таңдауына қол жеткізу;
– таңдау: қызметтерді тұтынудағы және контрацепциялық тәсілдерді
қолданудағы таңдау;
– қауіпсіздік: ұсынылатын қызметтер мен тәсілдердің қауіпсіздігі;
– оңашалық: қызметтер мен тәсілдерді ұсынғанда оңашалану;
– құпиялылық: жеке басының мәліметтерін жарияламау, оларды құпиялы
түрде сақтау;
– қадір-қасиет: репродуктивтік және жыныстық денсаулық сақтау
аясындағы қызметтерді көрсеткенде, қадір-қасиетке нұқсан
келтірмеу;
– комфорт: ұсынылатын қызметтердің сапасына байланысты жайлылық;
– жалғаспалылық: болашақта медициналық қызметтердің көрсетілуіне
кепілдік;
– мамандардың пікірі: ұсынылатын қызметтердің түріне арнайы
мамандардың пікір білдіруі.
10. Ғылыми прогресс жетістіктерін пайдалануға құқық. Барша адамдар да
репродуктивтік денсаулықты сақтау бойынша қолданыстағы технологияларды
пайдалануға құқылы, оларға бедеуліктен емделу және контрацепция, жасанды
түсік жасаумен байланысты технологиялар да жатады. Ондай технологиялар,
егер оларды қолданбау адамның денсаулығы мен амандығына зиян келтіруі
мүмкін жағдай туындатса ғана пайдаланылуы қажет. Сонымен қатар, барлық
адамдар репродуктивтік қызметпен байланысты қолданылған технологиялардың
адам денсаулығына зиянды салдарынан қорғалуға және олар туралы ақпараттар
алуға құқылы. Репродуктивтік және жыныстық денсаулық сақтау қызметтерінің
клиенттері барлық қауіпсіз және тиімді репродуктивтік технологияларға қол
жеткізуге құқылы.
11. Жиналыстар бостандығы мен саяси өмірге араласу құқығы. Барлық
адамдар да жиналыс жасап репродуктивтік және жыныстық құқықтар мен
денсаулық мәселелерін талқылауға және оларды насихаттауға құқылы. Адамдар
репродуктивтік және жыныстық денсаулықты дамыту мақсатында ассоциациялар
құруға құқылы. Барша адамдар репродуктивтік және жыныстық денсаулық пен
құқықтардың басымдылығын көтеру мақсатында үкіметке ықпал ету шараларын
жүзеге асыруға құқылы.
12. Азапталуға және зорлық-зомбылыққа ұшырамауға құқық. Кез-келген бала
қанаудың барлық нысандарынан қорғалуға құқылы. Ешкімге де өзінің жыныстық
бағдары мен қолданатын өсімпаздылығын реттеу тәсілдеріне байланысты оның
толық, ерікті және саналы келісімінсіз медициналық зерттеулер мен
тәжірибелер жүргізілмеуге тиіс. Барлық әйелдер әйел саудасы мен оларды
жезөкшеліктен қанаудан қорғалу құқығына ие. Барлық адамдар – ер азаматтар
да, әйелдер де - әсіресе, қарулы қақтығыс кезінде олардың репродуктивтік
функциясына қатысты қадір-қасиетті таптау мен зорлық-зомбылықтан қорғалуға
құқылы [12, 12-26 б.б.].
Көріп отырғанымыздай, Отбасын жоспарлау халықаралық федерациясы
репродуктивтік және жыныстық құқықтар деген ұғымды қолданады, яғни ол
жыныстық құқықтарды репродуктивтік құқықтардан бөліп қарастырмайды. Әрине,
репродуктивтік құқықтар жыныстық құқықтармен тығыз байланысты, біріншісінің
жүзеге асырылуы екіншісімен қатар жүреді десе де болады. Алайда, біздің
ойымызша, репродуктивтік құқықтардың ауқымы кең болғандықтан, жыныстық
құқықтарды бөліп қарастырудың қажеті жоқ, себебі жыныстық құқықтар
репродуктивтік құқықтардың мазмұнына кіретін сияқты.
Отбасын жоспарлау халықаралық федерациясының Жарғысы заңи сипатқа ие,
өйткені ол адам құқықтары бойынша халықаралық нормаларға негізделген,
алайда ол тек осы Федерацияның репродуктивтік және жыныстық құқықтарды
жіктеу бойынша көзқарасы мен пікірін ғана білдіреді. Жарғы Отбасын
жоспарлау халықаралық федерациясының миссиясын жүзеге асыру бойынша
этикалық бағдарламасы болып табылады. Аталған құжаттың мақсаты -
репродуктивтік және жыныстық құқықтарды барлық саяси, экономикалық және
мәдени жүйелерде дамыту. Демек, Жарғыны халықаралық құжат емес, тек
репродуктивтік құқықтарды дұрыс түсіну, оларды дамыту үшін Отбасын
жоспарлау халықаралық федерациясы жасаған этикалық бағдарлама ретінде
түсіну қажет.
БҰҰ Халық саласындағы қорының (UNFPA) баяндамасында репродуктивтік
құқықтардың элементтері (компоненттері) аталады, оларға төмендегі құқықтар
жатқызылады: некеге тұру немесе тұрмау мәселелерін таңдау, бала туу немесе
тумау мәселесін ерікті шешу құқығы, жыныстық және репродуктивтік
денсаулықтың ең жоғарғы деңгейіне жету құқығы және т.б. Бұл жерде БҰҰ Халық
саласындағы қордың көрсеткен репродуктивтік құқықтардың элементтерінің
әрқайсысы, жеке репродуктивтік құқықтарды білдіреді, осыған қарап,
репродуктивтік құқықтардың - жиынтық ұғым екенін көруге болады [13, 13 б.].
Кең мағынадағы репродуктивтік құқықтар шешім қабылдау құқығымен
байланысты құқықтар, олардың негізі – бұрыннан танылып келе жатқан адамның
іргелі құқықтары, олар өмір сүру құқығы; бостандық пен жеке басының
қауіпсіздігіне құқық; теңдікке құқық; білім алу, ақпарат алу құқығы; даму
құқығы, бірақ мағынасы бойынша олар жалпықұқықтық игіліктер бола тұра, бір
мезгілде репродуктивтік құқықтар мағынасын да айқындайды. Сонымен қатар кең
мағынадағы репродуктивтік құқықтарға ақпараттар мен білімдерге, құралдарға
қол жеткізу құқығы, ұрпақты болу мәселелерін шешуде кемсітушілік пен
мәжбүрлеуге ұшырамау құқығы, репродуктивтік денсаулықтың жоғарғы деңгейіне
жету құқығы, репродуктивтік функция аясындағы қызметтерге қол жеткізу
құқығы және т.б. құқықтар жатады. Осы құқықтар басқа да әлеуметтік,
экономикалық және мәдени құқықтармен адамдар, отбасылар, қоғам мен
мемлекеттердің өзара міндеттерін белгілеуге қатысты халықаралық, ұлттық
және жергілікті деңгейлердегі келісімдердің күрделі жүйесі арқылы
байланысқан.
Егер репродуктивтік құқықтарды таза азаматтық құқық саласы тұрғысынан
қарастыратын болсақ, онда олар тек тар мағынада ғана түсіндірілетін болады.
Себебі, бұл жағдайда адамның өз репродуктивтік құқықтарын жүзеге асыру
барысында туындайтын азаматтық-құқықтық қатынастарды шарттық не өзге
тәсілдермен реттеу қажеттілігі туындайды. Бұл күйде, біз ұсынып отырған кең
мағынадағы репродуктивтік құқықтар азаматтық құқықтың шеңберінен тыс қалып
қалады. Ал халықаралық құқық пен конституциялық құқық салалары үшін, біздің
пікірімізше, көрсетілген жіктеу қызығушылық тудырады. Себебі, халықаралық
құқықта репродуктивтік құқықтарды түсіну үшін ауқымды құқықтар тізбегі
келтіріледі де, оларды жүйелеу келтірілмейді. Басқаша айтқанда, қазіргі
халықаралық құқықта беріліп отырған репродуктивтік құқықтардың анықтамасы
құқықтардың тым үлкен тізбегін қамтиды, оның өзі адамдарды шатастыруға
дейін әкелуі мүмкін. Ал репродуктивтік құқықтарды тар және кең мағынада
түсіну – құқықтардың осы түрін теориялық тұрғыдан оқып-зерттеуде
тиімділігін тигізеді.
Балалы немесе ұрпақты болуға құқық, репродуктивтік құқықтар тұрғысынан
дүниеге нәресте әкелу арқылы жүзеге асырылады. Бірақ ол сәби өз ата-
атасының қан, гендік ерекшеліктерін жаңғыртатын болу керек, тек сол тұрғыда
ғана ол әке-шешесінің ұрпақты болу репродуктивтік құқығын іске асыру арқылы
дүниеге келген бала болып есептеледі. Егер ата-ана ұрпақты болуға
қабілетті, бала сүюге тосқауыл қоятын ешқандай аурулармен ауырмаса, онда
ешбір қиындықтар, құқықтық проблемалар болмайды. Ал егер ерлі-зайыпты жұп
немесе болашақ ата-ана бедеу болса немесе өсімпаздық жастан асқан әйел
өзінің және болашақтағы баласының өміріне қауіп төндіретін жүктілікке бел
байласа ше? Осындайда, бедеулікті емдеу төңірегінде көптеген құқықтық,
этикалық, діни, әлеуметтік, және т.с.с. проблемалар пайда бола бастайды.
Генетикалық жағынан өзінің ұрпағын дүниеге әкелуде адамдардың өз
денсаулықтары мен мүмкіндіктерінен туындайтын қиындықтар адамдардың
репродуктивтік құқықтарын жүзеге асыруына кедергі болады, аталған
мәселелерді шешу барысында шығатын көптеген даулы мәселелер келесі бөлімде
қаралмақ.
Балалы болмауға – қаламаған жүктілікті болдырмауға құқық та бірнеше
проблемалық сұрақтар туындатуы мүмкін, ол ең алдымен, осы құқықты жүзеге
асыру тәсілдерімен байланысты. Мұндағы қаламаған жүктілік тек әйелдерге
ғана емес, сонымен бірге ер азаматтарға да тиісті, себебі әйелдің жүкті
болмауын ерлер де қадағалай алады.
Жүктілікті болдырмаудың бірнеше жолы бар: ол әрине, біріншіден,
контрацепциялық құралдарды қолдана отырып жол бермеу, ал егер жүктілік
бәрібір орын алған болса, онда оны жасанды түрде үзу жолы. Контрацепциялық
құралдардың өзі де бірнеше түрлі болады: олардың біреуі (түрлі дәрілер,
егулер, т.б.) кейіннен репродуктивтік функцияны қалпына келтіруге кедергі
жасамаса, басқасы (мысалы, хирургиялық стерилизация) мұндай функцияны
біржолата жояды. Біздің зерттеуіміз үшін соңғы аталған контрацепциялық жол
көп қызығушылық туындатты. Жүктілікті жасанды жолмен үзу жайлы көптеген
жылдар бойы түрлі саладағы жан-жақты еңбектер жазылып жатса да, оған деген
қызығушылық толастар емес. Ол сірә, жасанды түсік жасау төңірегіндегі
мәселелердің көптігімен байланысты болса керек. Сондықтан біз де осы
жұмыста оны қарастырмай өте алмадық.
Тар мағынадағы репродуктивтік құқықтардың мән-мағынасын толығырақ түсіну
үшін, біз төмендегі кестені жасауды ұйғардық Бұл нұсқа тек шартты түрде
ғана тар мағынадағы репродуктивтік құқықтарды суреттейді.
1 Сурет ( Тар мағынадағы репродуктивтік құқықтар
Осы суреттегі балалы болуға құқықты позитивті деп атауымыздың себебі –
бұл құқық ұрпақты дүниеге әкелумен, ал негативті деп аталатыны – балалы
болмауға құқықтар жүктілікті болдырмаумен байланысты. Бұл әрине, тек шартты
түрде, түсінуді жеңілдету үшін жасалған бөліну болып табылады.
Балалы болмауға құқық контрацепциялық құралдарды қолдану арқылы жүзеге
асырыла алады. Алайда, егер қаламаған жүктілік бәрібір де орын алған болса,
онда оны жасанды түсік жасату арқылы тоқтатуға болады. Контрацепциялық
құралдар мен тәсілдердің де бірнеше түрлері бар, олардың бірін қолдану
болашақта репродуктивтік функцияға ешбір әсерін тигізбесе, кейбіреуі, атап
айтқанда хирургиялық контрацепция – стерилизация операциясы адамды
репродуктивтік функциясынан біржолата айырады. Сондықтан контрацепциялық
құралдарды қолдану салдарына қарай қайтымды және қайтымсыз контрацепциялық
құралдар ретінде екіге бөліп қарастыру ұсынылады.
Балалы болуға құқықтарды бала біту мен туу әдісі бойынша және босану
әдісі бойынша бөлу ұсынылады. Бірінші әдіс, егер отбасылық жұп немесе адам
оның репродуктивтік және жалпы денсаулығы жақсы болса табиғи жолмен, ал
бедеулік ауруларына шалдыққан болса, онда әр түрлі медициналық сипаттағы
көмекші репродуктивтік технологияларды қолдану жолымен жүзеге асырылады.
Тікелей, босану жағдайына келетін болсақ, онда ол да егер, әйелдің
денсаулығында ешқандай ақаулықтар болмаса, табиғи жолмен, ал табиғи жолмен
босануға рұқсат етілмейтін қандай да бір патологиялар анықталса (дәрігер
анықтаған көз, жүрек, т.б. аурулар), хирургиялық жасанды жолмен іске
асырылады.
Репродуктивтік құқықтар кең, жиынтық ұғым, оның негізінде физикалық қол
сұғылмаушылық, өзіндік қадір-қасиетті тану және тең құқықтылық қағидалары
жатыр.
Физикалық қол сұғылмаушылық - мәжбүрлі некеге тұрғызу, хирургиялық
жолмен адамның тәніне қол сұғу және т.б. түрде көрініс табатын адамды
еріксіз түрде оның жыныстық және репродуктивтік қасиеттерінен айыруға
мүмкіндік бермеу түсініледі. Әйел адам қаламаған жүктіліктен, қандай да бір
операциялардан, қауіпті контрацепциялық құралдар мен тәсілдерді қолданудан
бас тарта алады.
Өзіндік қадір-қасиетті тану қағидасы - әйелдің репородуктивтік
денсаулығына байланысты дәрігерлердің көмегі мен кеңесіне жүгінген кезде
сол мамандардың тарапынан ұқыпты әрі зейінді қызмет алуды білдіреді.
Әйелдер мен ер адамдардың тең құқықтығы. Репродуктивті құқықтарды жүзеге
асырудағы олардың теңдігі тек шартты ұғым ғана, себебі жүктілік кезінде
әйелге төнетін қауіп ер азаматтыкімен бір таразы басына қойыла алмайды.
Бірақ осы жердегі теңдік қағидасы түрлі контрацептивтерді қолданудың
тәуекелдері мен қауіптерін теңдей мөлшерде әйелдер мен ерлер өзара бөлулері
керектігін білдіреді.
2. Адам құқықтары жүйесіндегі репродуктивтік құқықтардың
алатын орны
Қазіргі халықаралық жария құқықта адам мен азаматтың құқықтары мен
бостандықтарын қамтамасыз етуге бағытталған сала пайда болды. Бұл саланың
атаулары әр түрлі. Оны Халықаралық гуманитарлық құқық, Адам құқықтарын
халықаралық қорғау, Халықаралық құқықтағы жеке тұлға, Халықаралық
құқықтағы адам құқығы деп атап жатады [17, 270 б.].
Бала құқықтарын қорғаудың арнайы іс-шаралары бар. Мемлекет балаларды
ұрлау, сатудың алдын алуға және жыныстық зорлық-зомбылық пен қанаушылықтың
барлық нысанынан қорғауға барлық шараларды қолдануға міндеттенеді.
Бала құқықтары туралы Конвенция, біріншіден, баланың бостандығы мен ар-
намысына кепілдік береді, екіншіден, баланың тұлға ретінде дамитын
жағдайларын айқындайды; үшіншіден, баланы құқықтың дербес субъектісі
ретінде жариялайды.
Мемлекет ата-аналардың, егер олар болмаса, қамқоршылардың балаға қатысты
өз міндеттерін дұрыс жүзеге асыруын қадағалауға міндетті. Мысалы, мемлекет
отбасы мүшелерін бірін-бірі құрметтеуге және сүюге мәжбүрлей алмайды,
алайда қоғамның кішкентай мүшелерін қаталдықтан, зорлық-зомбылықтан қорғай
алады және қорғауы керек [19, 183 б.].
Репродуктивік құқықтар адам құқықтарының құрамдас бөлігі болып табылады.
1994 жылы Халықтар және даму жөніндегі халықаралық конференциясының Іс-
әрекеттер бағдарламасында және Әйелдердің жағдайы жөніндегі ІV Дүниежүзілік
конференциясының Іс-әрекеттер тұғырнамасында - репродуктивтік құқықтардың
негізінде бұрыннан танылған құқықтар, атап айтқанда өмір сүруге, бостандық
пен жеке басының қауіпсіздігіне, теңдікке, білім алуға, даму мен
денсаулықтың жоғарғы деңгейіне жету құқықтары жатыр, деп айқындалған. БҰҰ
адам құқықтарын қорғаудың ұйымдастырушылық тетіктері жекелеген адамдардың
құқықтарын кеңейту, репродуктивтік денсаулықты сақтау мен репродуктивтік
құқықтарды қорғау, сондай-ақ дамумен байланысты проблемаларды шешуде
құқықтық, саяси және әлеуметтік сипаттағы шаралардың қолданылуына ықпал
етеді.
Дамудың алуан түрлі деңгейіндегі, әр түрлі мәдениеттерге жататын елдер
адам құқықтары әлеуметтік және экономикалық дамудың, сонымен бірге
халықаралық ынтымақтастықтың басты элементі екенін бірдей мойындап отыр.
Адам құқықтары ұғымы абстрактілі түсініктен нақты мақсатқа айналды, ол
халықаралық жария құқықтың ерекше саласы ретінде танылып келеді.
Репродуктивтік құқықтар адам құқықтарының бір бөлігі болып табылатындықтан,
ол да халықаралық адам құқықтарының құқығына жатады. Кезінде БҰҰ Бас
хатшысысы болған Кофи Аннан адам құқықтарына негізделген репродуктивтік
құқықтардың насихатталуы туралы айтқан [20, 90 б.].
Жоғарыда қарастырылған құжаттар адам құқықтары туралы негізгі құжаттар
болып табылады. Әрине ол адам құқықтарын толығымен қамтитын құжаттардың
толық тізімі емес, алайда репродуктивтік құқықтардың негізіне аталған
құқықтық актілердің ережелері салынған. Оларды қарастыруды Адам
құқықтарының жалпыға бірдей декларациясынан бастаған жөн:
1 бап: Барлық адамдар да тумысынан азат және қадір-қасиеті мен құқықтары
тең болып дүниеге келеді;
3 бап: Әр адам өмір сүруге, бостандықта болуға және оның жеке басына қол
сұғылмауына құқылы;
7 бап: Заң алдында жұрттың бәрі тең және де заң арқылы алаланбай, бірдей
тең қорғалуға құқылы;
12 бап: Әр адам жеке өзінің және отбасылық өміріне өзгелердің өз бетінше
араласуынан, озбырлық жасап баспанасына, хат жазысып-алысу құпиясына қол
сұғуынан, ар-намысы мен абырой-беделіне нұқсан келтіруінен қорғалуға
құқылы;
16 бап: Кәмелеттік жасқа толған ер азаматтар мен әйелдер өздерінің
нәсіліне, ұлтына, дініне қарамастан некеге тұрып отбасын құруға құқылы.
Олар некеге тұрған, некеде болған және некені бұзған кезде бірдей
құқықтарды пайдаланады. Неке тек екі жақтың өзара еркін және толық келісімі
бойынша ғана қиылады. Отбасы қоғамның табиғи және негізгі ясы болып
табылады және қоғам мен мемлекет тарапынан қорғалуға құқылы;
25 бап: Әр адам өзінің және отбасы мүшелерінің денсаулығы мен әл-ауқатын
қамтамасыз ететіндей, тамақты, киімді, баспананы, медициналық күтімді
қамтитын өмір сүру деңгейіне құқылы... Ана және нәресте болу жағдайы
айрықша қамқорлық пен көмек алуға құқық береді. Некеде немесе некеден тыс
туылғанына қарамастан балалардың бәрі, бірдей әлеуметтік қорғауды
пайдаланады;
26 бап: Әр адамның білім алуға құқығы бар.
Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы БҰҰ Адам құқықтары
жөніндегі комиссиясының тікелей қатысуымен жасалған. Ол ұлттар мен
халықтарға негізгі саяси, әлеуметтік, экономикалық және мәдени құқықтар мен
бостандықтарды қамтамасыз етудің ортақ стандарттарын бекітеді. Декларация
адам тұлғасының қадір-қасиетін, адам үйелменінің барлық мүшелерінің тең
және ажырамас құқықтарын бостандық пен әділеттіліктің және жалпыға бірдей
бейбітшіліктің негізі ретінде таниды, сонымен қатар ол БҰҰ Жарғысында
бекітілген негізгі адам құқықтары, жеке адам басының қадір-қасиеті мен
құндылығына және ер азаматтар мен әйелдердің теңдігіне сенімдерді
растайды. БҰҰ БА мен Экономикалық және әлеуметтік кеңестің көптеген
құжаттарында негізгі құқықтар ұғымына анықтамалар берілген, оларда әсіресе
әйелдер құқығына баса назар аударылған. Адам құқықтарының жалпыға бірдей
Декларациясының жоғарыда көрсетілген баптары репродуктивтік құқықтарды
тану мен жүзеге асырудың негізгі қағидалары болып табылады. Кейіннен олар
БҰҰ қабылдаған өзге де құжаттарда толықтырылып, дамытылды.
Азаматтық және саяси құқықтар туралы және Экономикалық, әлеуметтік және
мәдени құқықтар туралы Халықаралық Пактілерде Адам құқықтарының жалпыға
бірдей декларациясына негізделген қағидалар енгізілді, олардың көпшілігі
репродуктивтік құқықтарға қатысты маңызды ережелерді айқындайды. Мысалы,
Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактінің 3 бабы әйелдер
мен ер азаматтардың барлық азаматтық және саяси құқықтарды теңдей пайдалану
құқығына ие екендігін бекітеді. 6 бапта өмір сүру құқығы – әр адамның
тартып алынбайтын құқығы, деп айқындалған.
Адам құқықтары саласындағы шарттарды ратификациялаған мемлекеттер нақты
құқықты жүзеге асыру мақсатында жасалған шаралары туралы мәліметтерді үнемі
беріп отырулары тиіс. Осы үшін құрылған арнайы органдар аталған құжаттарда
көрініс тапқан нормалардың сақталуы мен орындалуына бақылау жүргізеді.
Мысалы, Адам құқықтары жөніндегі комитет Азаматтық және саяси құқықтар
туралы халықаралық пакті ережелерінің орындалуын бақылап, құқықтары
бұзылған жекелеген тұлғалардың шағымдарын қарайды, Әйелдерге қатысты
кемсітудің барлық түрлерін жою жөніндегі комитет Әйелдерге қатысты
кемсітудің барлық түрлерін жою туралы конвенцияның орындалуына тексеру
жүргізеді.
Адам құқықтары мәселелерімен айналысатын органдар шарттардың орындалуын
бақылау, оларға шолу жасау мен оларды бағалауға көмектесу үшін нұсқаулар
мен түсіндірмелер ұсынады. Бұл нұсқаулар алуан түрлі нысанда жасалуы
мүмкін. Кейбір нұсқаулар шарттардың ережелерін түсіндіреді, мысалы,
мемлекеттер, белгілі бір топтар немесе жеке тұлғалар қабылдауы тиіс
шараларды түсіндіру негізінде болуы мүмкін. Бақылау жүргізуші орган белгілі
бір құқықты қорғау немесе кеңейту үшін қажетті шараларды анықтап немесе
стандарттарды орната алады.
Бақылау жүргізуші органдар, сонымен қатар мемлекеттер туралы үнемі
ұсынып отыратын шарттардың орындалуы баяндамаларында көрініс табуы қажет
ақпараттар мен мәліметтерді де бекітеді (мысалы, отбасындағы зорлық-
зомбылықтардың түрлі нысандары туралы ақпараттардың барлығын көрсету).
Нақты шарттардың орындалуын бақылайтын комитеттерден басқа БҰҰ жүйесінде
адам құқықтары саласында баяндамалар дайындайтын комиссиялар, арнайы жұмыс
топтары құрылады: мысалы, арнайы жұмыс топтары мен арнайы баяндамашылар әр
түрлі проблемаларды ғаламдық көлемде және нақты бір елдерде зерттеп, оның
қорытындысы бойынша Адам құқықтары жөніндегі комиссияға мәліметтер береді.
Адам құқықтары жөніндегі комиссия баяндамаларын Экономикалық және
әлеуметтік кеңеске және Адам құқықтары жөніндегі жоғарғы комиссар арқылы
БҰҰ Бас хатшысына жолдайды. Репродуктивтік құқықтар жанама түрде болса да
қамтылған кейбір баяндамалар: Әйелдерге қатысты зорлық-зомбылық, оның
себептері мен салдары мәселесі туралы Арнайы баяндамашының баяндамасы,
зорлық-зомбылық, оның себептері мен салдары, әйелдер саудасы, әйелдер көші-
қоны және әйелдерге қатысты зорлық-зомбылық мәселесі туралы Арнайы
баяндамашының баяндамасы, т.б. [21, 228 б.]
Адам құқықтары сонымен бірге консенсус негізінде халықаралық
конференцияларда қабылданған келісімдер мен шарттарда бекітілген.
Репродуктивтік денсаулықпен байланысты проблемалар адам құқықтарына
арналған конференцияларда да, басқа мәселелерге арналған конференцияларда
да талқыланады. Конференция құжаттарының міндетті заңды күші болмаса, адам
құқықтарының сақталуын қадағалаушы органдар ондай рекомендацияларды ескере
алады. Халықаралық консенсустың көрінісі болып табылатын конференциялардың
келісімдері, сонымен қатар ұлттық заңдар мен саясаттардың шығарылуына ықпал
ететін қуатты үгіт-насихат құралы болып табылады.
Халықаралық құқықта Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясында
айқындалған адам құқықтарын екі кешенді топқа бөледі: олардың біріншісі (
азаматтық және саяси құқықтар, ал екінші тобы- экономикалық, әлеуметтік
және мәдени құқықтар.
Осыған байланысты репродуктивтік құқықтарды аталған жіктеулер бойынша
қандай құқықтарға жатқызу керек, деген сұрақ туындайды. Адам құқықтарының
буындары бойынша, ол өзінің ұғымына сәйкес, біздің ойымызша, бірінші буын
құқықтарына, ал өмірдің сфераларына қарай жеке құқықтарға жатқызылуы қажет
сияқты.
Егер репродуктивтік құқықтарды тар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
халықаралық-құқықтық реттелуі
Ғылыми жетекшісі
Орындаған:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1 РЕПРОДУКТИВТІК ҚҰҚЫҚТАРДЫҢ КОНЦЕПЦИЯСЫ
1.1 Репродуктивтік құқықтардың түсінігі мен маңызы . . . . . . . .
. . . .
1.2 Адам құқықтары жүйесіндегі репродуктивтік құқықтардың алатын
орны . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.3 Қауіпті дәстүрлер мен репродуктивтік құқықтар . . . . . . . . .
. . . . . . .
2 РЕПРОДУКТИВТІК ҚҰҚЫҚТАРДЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУДІҢ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Негативті репродуктивтік құқықтарды жүзеге асырудың құқықтық
шектері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Бедеуліктен емдеуде КРТ қолданудың құқықтық шарттары . . . . . . .
Адамды клондаудың құқықтық және этикалық проблемалары . . . .
ҚОРЫТЫНДЫ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . . . . . . . . . . . . . . . . .
.
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі. Репродуктивтік құқықтар түсінігі әлем
жұртшылығы үшін жаңа ұғым болып қалыптасып келеді, алайда осы құқықтардың
негізіне алынған қағидалар бұрыннан-ақ адам құқықтары жөніндегі іргелі
халықаралық құжаттарда көрініс тапқан.
Ең алғаш рет репродуктивтік құқықтар түсінігі 1994 жылы Каирде өткен
Халықтар және даму жөніндегі Халықаралық конференцияда қабылданған Іс-
әрекеттер бағдарламасында көрініс тауып, 1995 жылы Пекинде өткен Әйелдердің
жағдайы жөніндегі төртінші бүкіләлемдік конференцияның Баяндамасында және
Конференция қабылдаған іс-әрекеттер тұғырнамасында дамытылды. Бұл
құжаттарға сәйкес, репродуктивті құқықтардың түсінігіне айрықша құқықтардың
үлкен тізімі кіреді, солардың ішіндегі ең негізгісі – репродукциямен,
жыныстылық және жеке басының аман-саулығына байланысты тәуелсіз және еркін
репродуктивтік шешім қабылдау құқығы болып табылады. Конференция құжаттары
репродуктивтік құқықтар – барлық ерлі-зайыптылар мен жекелеген тұлғалардың
өз балаларының саны, оларды туу арасындағы уақыт аралығы және туу уақытымен
байланысты жауапты шешімді еркін қабылдау құқығына және ол үшін қажетті
ақпарат пен құралдарды иелену құқығына; сондай-ақ жыныстық және
репродуктивтік денсаулықтың ең жоғарғы деген деңгейіне жету құқығына
негізделеді, деп қорытындылайды. Репродуктивтік құқықтардың қазіргі
қолданыстағы мағынасы 1968 жылғы Тегеран үндеуінде де берілген, кейіннен
осы ереже 1974 жылғы Бухарест және 1984 жылғы Мехико конференцияларында
дамытылды.
Бүгінгі күні репродуктивтік құқықтарға халықаралық қауымдастықтың көңілі
біршама ауды десе де болады. Көптеген мемлекеттер осы құқықтармен
байланысты жекелеген нормаларды өздерінің ұлттық заңнамаларына енгізіп
жатыр, кейбір елдер, репродуктивтік құқықтарды реттейтін және мемлекет
тарапынан сақталуын кепілдейтін арнайы заңдар қабылдауда.
Көпшілік жағдайда адамдар, әсіресе дін өкілдері репродуктивтік
құқықтардың мағынасын жете түсіне бермейді, оларға теріс көзқарас танытады.
Алғашында американдық феминист әйелдердің жасанды түсік жасау үшін
күресінде ұранға айналған осы түсінік қазір де өте шектеулі түрде
талқыланады, сондықтан оларды негативті, яғни жүктілікті болдырмауға
құқықтар ретінде түсіну беталысы қалыптасқан. Шын мәнінде репродуктивтік
құқықтар ұғымы өте кең, оларға тек жүктілікті тоқтатумен ғана емес, сонымен
қатар бедеулікті емдеуге құқықтар, ақпарат алуға құқық, шешім қабылдау
құқығы, сонымен қатар, басқа да құқықтар мен бостандықтардың ауқымды
тізбегі кіреді. Сондай-ақ репродуктивтік құқықтарды дұрыс түсінбеудің
көрінісі ретінде, олардың тек әйелдерге ғана тиесілі екендігін алға тартушы
пікірлерді атауға болады. Алайда, осы құқықтардың негізінде жатқан қағида -
өзінің ұрпақты болу-болмауы жөнінде еркін әрі жауапты шешім қабылдау құқығы
теңдей дәрежеде ер азаматтар мен әйелдерге қатысты, сондықтан бұл пікірді
де өзгерту саласында бірқатар шаралар жүзеге асырылуда.
Репродуктивтік құқықтар – адам құқықтарының құрамдас бөлігі, ол өзі осы
құқықтардан тұрады, бұл тікелей Каир және Пекин конференцияларының
құжаттарынан шығатын қорытынды. Бірақ, қазіргі кезде репродуктивтік
құқықтардың анықтамасы халықаралық құқық теориясында қалыптаспаған. Оның
үстіне, аталған конференциялардың құжаттары міндеттілік сипатына ие емес,
олар тек осы мәселе бойынша халықаралық консенсусты ғана білдіреді.
Сондықтан, репродуктивтік құқықтардың халықаралық жария құқықтағы орны мен
ерекшеліктерін айқындау қажеттілігі көрінеді.
Репродуктивтік құқықтар, сонымен бірге бедеулікті емдеу кезіндегі
қолданылатын түрлі жаңашыл әдіс-тәсілдер, технологияларды қолдануға құқықты
білдіреді. Бүкіл әлем көлемінде соңғы 15-20 жыл ішінде медицина және
молекулярлы биология ғылымдары адам репродукциясында көптеген жетістіктерге
жетіп, бұрын емделу жолдары белгісіз ауруларды емдеу мен алдын алуда едәуір
алға жылжыды, олар көптеп бедеулік проблемаларын емдеуде қолданылып жатады.
Ондай технологиялар кейде адамның гендік деңгейіне қол сұғушылықпен ұштасып
жатады, мұның өзі едәуір қауіпті болғандықтан, осындай манипуляциялардың
қолданылу аясы мен шегін анықтаудың кезі келген сияқты. Халықаралық құқық,
атап айтқанда адам құқықтары мұндай жағдайда, ең алдымен жеке тұлғалардың
мүдделерін қорғау үшін, олардың қадір-қасиетіне қол сұғылмаушылықты
қамтамасыз ету үшін шаралар қабылдауы керек. Танымал болып, қолданысқа
енген көмекші репродуктивті технологиялар: суррогатты аналық, in vitro,
яғни пробиркада ұрықтандыру және басқа да тәсілдер құқықтық, этикалық,
моральдік, мәдени пікірталастар тудырып келеді, оларды қолдану немесе
қолдануға тыйым салу мәселесі мемлекеттердің ішкі заңнамасында, сол елде
қалыптасқан ерекшеліктерге сәйкес, шешілуі тиіс. Бірақ, адам клондау сияқты
ғаламдық маңызы бар проблеманы шешуге, біздің ойымызша, халықаралық
қауымдастық тікелей қатысуы қажет. Оның себебі, аталған тәсіл адамзаттың
түр ретіндегі өмір сүруіне ықпал етеді, бұл жағдайда осындай реттеуге бүкіл
жер бетіндегі адамдардың барлығы да мүдделі.
Өкінішке орай, репродуктивтік құқықтар барлық жерлерде танылып жатқан
жоқ. Оның салдарынан адамдар бір жағдайда қауіпсіз, тиімді контрацепциялық
құралдарға қол жеткізе алмайды, немесе керісінше бедеулігін емдеуде оңды
нәтижелерге ие болмайды. Сонымен қатар, репродуктивтік құқықтар
кепілденбеген жағдайда көптеген құқық бұзушылықтар орын алады, мысалы,
зиянды дәстүрлерге негізделген теріс тәжірибелердің қолданылуы, мәжбүрлі
түрде стерилизациялау, т.б. Зиянды дәстүрлер (оларды кейде қауіпті
дәстүрлер деп те атайды) адамдардың өмірі мен денсаулығы үшін қауіп
төндіреді. Бірақ осы мәселе тек адамдарға қарсы зорлық-зомбылық тұрғысынан
ғана қарастырылған болатын, ол ешқашан репродуктивтік құқықтарды бұзатын
негативті құбылыс тұрғысынан талқыланбаған. Алайда, ондай тәжірибелер, ең
алдымен, адамның репродуктивтік функциясына әсер етіп, репродуктивтік
денсаулығын бұзатындықтан, ол осы құқықтарға қайшы әрекет ретінде танылуы
керек. Осы келеңсіздіктердің алдын алу үшін репродуктивтік құқықтар ұлттық
заңнамаларға интеграциялануы керек.
Репродуктивтік құқықтардың бірегейлігі онда адам өмірінің түрлі салалары
біте қайнасуында. Осы мәселенің құқықтық, заңи шегін белгілей отырып,
міндетті түрде ескерілуі тиіс әлеуметтік, экономикалық, моральдік, этикалық
аспектілерді естен шығармау керек. Ғылыми тұрғыда репродуктивтік құқықтарды
негіздеу барысында философиялық, діни білімдерді кеңінен қолдану қажет.
Диплом жұмысында ғылыми ұстанымының қалыптасуында мынандай құқықтанушы-
ғалымдар мен ұстаздардың ғылыми-теориялық еңбектері аса маңызды мәнге ие
болды: Е.А. Баллаева, П. Дргонец, М.Н. Малеина, Е.В. Муравьева, Е.В.
Перевозчикова, С.В. Поленина, Д.К. Рашидханова, Г.Б. Романовский, Н.А.
Рубанова, Г.Р. Рустемова, В.Н. Соловьев, С.Г. Стецовский, М.Ю. Федорова,
Я. Холлендер, С.С. Шевчук монографиялық және диссертациялық жұмыстарында
репродуктивтік құқықтардың этикалық, моральдық аспектілері, медициналық
қызмет көрсету кезіндегі азаматтардың жеке мүліктік емес құқықтарын қорғау,
осы қатынастарға түсуші тараптардың құқықтары мен міндеттерін қарастырған,
органдар мен тіндерді трансплантациялаумен қатар, адамның репродуктивтік
қызметіне араласудың құқықтық шектерін айқындауға, адам эмбрионының
құқықтық мәртебесін белгілеуге қадамдар жасаған. Жоғарыда аталған авторлар
өздері жүргізген ғылыми зерттеулердің шеңберінде жасанды ұрықтандыру,
жасанды инсеминация, жүктілікті жасанды жолмен тоқтату бойынша қатынастарды
талдауға әрекеттер жасаған, бірақ олар жалпы медициналық қызмет көрсету
аясында ғана қарастырылған. Оның үстіне, көрсетілген ғалымдардың
еңбектерінің ешқайсысы да халықаралық құқық аясында орындалған жоқ, сондай-
ақ ол авторлардың барлығы дерлік ресейлік заңгер ғалымдар болып табылады.
Диплом жұмысының мақсаты. Адам құқықтарын қорғау жүйесіндегі
репродуктивтік құқықтарды қорғаудың реттелуінің теориялық негіздерін
қалыптастыру және оның негізінде осы реттеу тетіктерін жетілдіруге, ұлттық
заңнамаларды халықаралық стандарттарға сәйкестендіру бойынша тың пікірлер
білдіріп, жүйелі ұсыныстар беру.
Осы мақсаттарға жету үшін төмендегідей міндеттер туындайды:
– репродуктивтік құқықтардың теориялық негіздерін зерттеу, олардың
алуан түрлі ұғымдарына сараптама жүргізу, репродуктивтік
құқықтардың жекелеген тұлға үшін де, белгілі бір мемлекет үшін де,
маңыздылығын көрсету, оларды ғаламдық қажеттіліктермен теңдестіру;
– репродуктивтік құқықтардың адам құқықтары қатарында алатын орнын
зерделеу, халықаралық жария құқықтағы орнын негіздеу;
– репродуктивтік құқықтарды жүйеге келтіріп, жіктеу жолдарын
іздестіру;
– зиянды дәстүрге негізделген теріс тәжірибелердің адамның
репродуктивтік құқықтарына қайшылығын негіздеу, ол тәжірибелерді
жоюға бағытталған әр түрлі деңгейдегі іс-шараларды зерттеу;
– репродуктивтік құқықтарды қорғау аясындағы халықаралық ұйымдардың
қызметіне талдау жасау, мемлекеттердің осы саладағы ұлттық
заңдарын саралау;
– репродуктивтік құқықтар мен отбасын жоспарлаудың тәсілдеріне
талдау жүргізу;
– балалы болуға репродуктивтік құқықты жүзеге асыруда қолданылатын
көмекші репродуктивтік технологияларды анықтау, оларға құқықтық
баға беру, түрлі ұлттық заңнамалардағы реттелу ерекшеліктерін
айқындау;
– адамды клондаудың этикалық, құқықтық, моральдік шектерін анықтау,
болашақтағы қолданылуына болжамдар жасау;
– ҚР репродуктивтік құқықтар аясындағы заңнамасын және тәжірибесін
әрі қарай жетілдіруге бағытталған теориялық қорытындылар мен
тәжірибелік ұсыныстар жасау және оларды негіздеу.
Диплом жұмысын зерттеудің объектісі. Жұмыстың негізгі объектісіне
халықаралық құқықта репродуктивтік құқықтарды реттеу аспектілері, сондай-ақ
КРТ қолдану бойынша пайда болатын құқықтық қатынастар мәселелері жатады.
Диплом жұмысының пәні. Жұмыстың пәнін репродуктивтік құқықтарды қазіргі
кезде түсінудің мәселелері, оларды халықаралық құқық және ұлттық заңнама
тұрғысынан реттеудің проблемалары құрайды.
1. РЕПРОДУКТИВТІК ҚҰҚЫҚТАРДЫҢ КОНЦЕПЦИЯСЫ
1. Репродуктивтік құқықтардың түсінігі мен маңызы
Репродукция (латын тілінен re – қайталанатын, жалғаспалы әрекетті
көрсететін жалғау және productio – шығарамын, туындатамын) биологияда –
ағзалардың өзі тектес ағзаларды туындатып, өмірге әкелуін білдіреді, оны
бір сөзбен биологиялық көбею деп атауға болады [1, 11б.]. Яғни адам ұрпақты
болып, өзін-өзі көбейте отырып, тіршіліктің (бұл жағдайда адамзат
тіршілігінің) қозғалысын жалғастырады. Репродукция – кез-келген тірі
ағзаларға тән, тіршілік айналымында тірі дүниенің бәрі өзінен кейін ұрпақ
қалдырады, бұл инстинкт деңгейінде жүзеге асырылатын табиғи құбылыс.
Репродукция саласын реттеуші нормалар әуелде қан араласуын болдырмау
мақсатында қолданылған. Ондай тыйымдар қазақтың әдет-ғұрып құқығында да
кездеседі, Жеті атасын білмеген – жетесіз деген мақал осы тұрғыда пайда
болған сынды. Өз тамыры мен тегін білу – жеті атаға дейін қыз беріп-қыз
алысуды болдырмайды, мұның өзі жақын туыстық қатынастардың алдын алуда
маңызды рөл атқарады. Ұқсас табулар көптеген басқа әдет-ғұрыптарда, өзге
ұлттарда да болған. Дін де инцестке (қан араласуға) қатаң тыйым салған.
Көріп отырғанымыздай, ұрпақ өрбіту үрдістерін реттеу әрекеттерінің тамыры
тереңде жатыр
Репродукция терминінің мағынасын тура жеткізуге жақын аударма -
ұрпақ өрбіту сөз тіркесі. Бірақ біз оны да пайдаланбауды жөн көрдік. Көп
ғалымдар кейбір жағдайларда қалыптасқан белгілі бір терминологияны қазақ
тіліне аударудың қажетсіздігін айтып келуде. Әсіресе, нормативтік актілерге
келген кезде, мұның өзектілігі арта түседі, заң құжаттарын кең мағынада
талқылауға жол берілмейтіндігін есте сақтаған жөн. Осы диссертация ғылыми
ізденіс болып табылғандықтан, автор репродукция терминін Азаматтардың
ұрпақты болу құқықтары және оларды жүзеге асыру кепілдіктері туралы ҚР
Заңының мәтініне сілтеме жасамаған кезде, өзгертпей қолдана береді.
Сондықтан заң мәтініндегі ұрпақты болу және диссертациялық зерттеуде
қолданылатын репродукция ұғымдарын бір мағыналы деп түсіну керек.
Репродуктивтік денсаулық – адамдарды қанағаттандыратын қауіпсіз
жыныстық қатынас жасау мүмкіндігінің болуын, сондай-ақ репродуктивтік
қабілеті мен бала тууға, бала туудың уақытына және бала санына қатысты
шешімдерді еркін қабылдауды білдіреді. Осыған сәйкес, ер адамдар мен
әйелдер тек ақпарат алуға ғана емес, сонымен бірге қауіпсіз, тиімді, баға
жағынан шама келетін және отбасын жоспарлаудың қолайлы құралдарын заң тыйым
салмайтын бала тууды реттеудің өзге құралдарын өз таңдаулары бойынша алуға
құқылы, сондай-ақ олардың әйелдерге қауіпсіз жүктілік пен босануларды, ал
ерлі-зайыптыларға дүниеге дені сау бала әкелуді қамтамасыз ететін
денсаулықты қорғау бойынша қажетті қызмет көрсетулерді пайдалануға
құқықтары бар. Яғни, бір сөзбен айтқанда, репродуктивтік денсаулық – адам
бойында тиісті аурулар мен зақымдардың жоқтығымен ғана емес, сонымен бірге
адамның репродуктивтік жүйесіне, оның қызметі мен үрдістеріне қатысты
барлық аспектілерде толық тән саулығы, психикалық және әлеуметтік сәттілік
жай-күйімен сипатталады [4, 156 б.].
Аталған ұғымдардың барлығы қосыла келе, репродуктивтік құқықтармен тығыз
байланыста болады. Атап айтқанда, репродуктивтік құқықтар анықтамасы
репродуктивтік денсаулық түсінігінен бастау алады, ал репродуктивтік
денсаулықты сақтау, жыныстық құқықтар мен отбасын жоспарлау репродуктивтік
құқықтар ұғымына кіреді. Яғни репродуктивтік құқықтар тек биологиялық
көбеюді білдірмейді. Жоғарыда қарастырылған репродуктивтік денсаулық
ұғымынан әйелдер мен ер азаматтардың келесідей репродуктивтік құқықтары
бастау алады:
1) отбасын жоспарлау және бала тууды реттеудің қауіпсіз, тиімді,
қолайлы және бағасы жағынан шама келетін әдістері туралы ақпарат
алуға құқық;
2) олардың таңдауы бойынша отбасын жоспарлау және бала тууды
реттеудің қауіпсіз, тиімді, қолайлы және бағасы жағынан шама
келетін әдістеріне және бала тууды реттеудің басқа тәсілдеріне
де қол жеткізуге құқық;
3) әйелдерге жүктілік пен босану кезеңінен аман-сау өтуге және
ерлі-зайыптыларға дені сау нәресте сүюге мүмкіндік беретін
денсаулық сақтау саласындағы сәйкес қызметтерге қол жеткізу
құқығы. Бұл құқық әйел мен жаңадан туған сәбиге гинекологиялық,
акушерлік және басқа да көмек көрсететін ерекше медициналық
мекемелердің болуын білдіреді [1, 10 б.].
Теорияда репродуктивтік құқықтар ұғымы қалыптасқан жоқ десе де болады.
Шет елдерде, атап айтқанда АҚШ-та адамның репродуктивтік функциясы
жөніндегі мәселелер де өткен ғасырдың 80-жылдарында көптеп көтерілді. Осы
кезде феминист әйелдердің даулап жүрген жасанды түсік жасатуға құқық
мәселелері біртіндеп, репродукцияны қадағалауға мүмкіндік проблемаларына
ұласады. Яғни, репродуктивті құқықтар айсбергінің аборт, яғни жасанды
түсік жасау деп аталатын бір шыңынан басқа, өзге де мәселелер сыртқа шыға
бастайды. Алайда, тағы да феминистердің ықпалымен олар гендерлік теңдік
теориясына негізделеді, сондықтан да баланы өмірге әкелу және оны өсіру,
бағып-қағу әйелдердің көп уақытын алады. Егер олар бала тумаған болса, онда
ер азаматтар сияқты көптеген экономикалық, саяси, әлеуметтік, мәдени және
т.б. салаларда өздерін көрсете біліп, үлкен жетістіктерге жете алатын еді,
сияқты пікірлер репродуктивтік құқықтардың маңызы мен мағынасын түіндіруде
пайдаланылды. Бірақ, осы кезде репродуктивтік құқықтар терминінің өзін
ешкім де қолданбайды. Оның орнына: репродуктивтік бостандық,
репродукцияны бақылау, отбасын жоспарлау сияқты сөздер қолданылады.
Репродуктивтік құқықтарға анықтама беру көбінесе азаматтық құқық,
отбасылық құқық, конституциялық құқық тұрғысынан жүзеге асырылып келеді.
Кей жағдайларда олар құқық теориясы тұрғысынан қарастырылады. Әйтсе де,
алғаш рет репродуктивтік құқықтар ұғымын құқықтық айналымға енгізген -
халықаралық құқық саласы еді. Солай бола тұра, оларды осы құқық саласы
тұрғысынан айқындауға бағытталған қадамдар жоқтың қасы. Дегенмен,
репродуктивтік құқықтарды тиянақтауға, оларды адам құқықтары
терминологиясында айқындау қажеттілігі проблемасын шешуге кейбір үкіметтік
емес ұйымдар атсалысып келеді. Халықтар және даму жөніндегі Каир
конференциясының құжаттарында бекітілген анықтамаға сүйене отырып, Отбасын
жоспарлау халықаралық федерациясы репродуктивтік және жыныстық құқықтар
жарғысын жасап шығарды. Жарғыда Отбасын жоспарлау халықаралық
федерациясының репродуктивтік және жыныстық құқықтарды түсінуі көрініс
тапқан. 1995 жылы жазылған Жарғыда 12 құқық көрсетілген. Олардың барлығы да
адам құқықтары жөніндегі халықаралық құжаттарға негізделеді, солардан
бастау алады. Ондай құжаттардың негізгілері: Адам құқықтары туралы жалпы
декларация, Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы
халықаралық пакт, Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пакт,
Әйелдерге қатысты кемсітудің барлық түрлерін жою туралы конвенция, Бала
құқықтары туралы конвенция және т.б. Жарғыдағы барлық 12 құқық халықаралық
маңызы бар қайнар көздерге негізделіп жазылған. Адам құқықтары жөніндегі
құжаттардан үзінділер келтіре отырып, Жарғы адам құқықтары аясындағы
репродуктивтік құқықтардың легитимділігін көрсетеді, бұл екі мақсатты
көздейді:
– репродуктивтік және жыныстық құқықтардың адам құқықтары жөніндегі
құжаттарда көрініс табу шегі туралы мәліметтер беру;
– репродуктивтік және жыныстық құқықтарға қатысты негізгі мәселелер
мен адам құқықтары арасындағы байланысты көрсету, мысалы, адамның
жеке өміріне қол сұғылмаушылық құқығын репродуктивтік және
жыныстық денсаулық сақтау қызметтеріне жүгінген кездегі
құпиялылыққа құқықпен үйлестіру.
Сонымен, Жарғыда көрсетілген құқықтар:
1. Өмір сүру құқығы - оның мағынасы әйел адамның өміріне жүктілігіне
байланысты қауіп төнбеуі керек екендігін білдіреді. Бірде-бір баланың
өміріне оның жынысына байланысты қауіп төнбеуі керек. Бұл сонымен қатар,
медициналық қызметтердің жоқтығынан немесе репродуктивтік және жыныстық
денсаулық аясындағы қызметтердің немесе кеңестер мен ақпараттардың болмауы
салдарынан ешбір адамның өміріне қауіп төнбеу қажеттілігін білдіреді. Жаңа
туған нәресте қыздар әйел жынысты адамдарды өлтіруден азат болуы керек.
2. Қауіпсіздік пен жеке басының азаттығына құқық. Барлық адамдар басқа
тұлғалардың құқықтарын құрметтей отырып, өздерінің репродуктивтік және
жыныстық өмірін жүзеге асыру және қадағалау бостандығына ие. Әрбір адам
өзінің репродуктивтік немесе жыныстық денсаулығына байланысты кез-келген
нысандағы медициналық қол сұғушылықтарға ұшырамауы керек. Барлық әйелдер де
жыныстық органдарға зақым келтіруден азат болуы тиіс. Барлық адамдар да
олардың жыныстық өмірін қиындатушы немесе оған қауіп төндіруші
психологиялық факторларға негізделген үрей, кінә, наным-сенімнен азат
болуға құқылы. әрбір адам мәжбүрлі жүктілік, стерилизация, жасанды түсік
жасаудан азат болуға құқылы.
3. Теңдік пен кемсітудің барлық түрлерінен азат болуға құқық. Ешкім де
репродуктивтік және жыныстық өмірінде, медициналық жәрдем мен қызметтерді
тұтыну кезінде ешбір негіз бойынша кемсітуге ұшырамауы керек. Барлық
адамдар зорлық-зомбылықтың кез-келген нысанынан қорғалуға құқылы. Барлық
әйелдер де жүктілігі мен босануына байланысты әлеуметтік, отбасылық ортада
немесе еңбектік қатынастарда кемсітуден қорғалуға құқылы. Ешкім де өзінің
жынысы, жасы, жыныстық бағдары және ой мен дене кемшіліктеріне байланысты
репродуктивтік және жыныстық құқықтар турасындағы ақпаратқа, медициналық
қызметке немесе көмекке қол жеткізуде кемсітуге ұшырамауы керек.
4. Жеке өмірге қол сұғылмаушылық пен құпиялылыққа құқық. Тәуелсіз
репродуктивтік таңдау және репродуктивтік денсаулықты сақтауға байланысты
көрсетілген қызметтер құпиялы болуы тиіс. Кез-келген әйел тәуелсіз
репродуктивтік шешім қабылдауға, соның ішінде қауіпсіз жасанды түсік
жасатуға құқылы. Барша адам да өзінің жыныстық бағдарын ешбір қамауға алу
немесе әлеуметтік қол сұғушылықтан қорықпай көрсетіп білдіруге құқылы.
Жыныстық және репродуктивтік денсаулық сақтау қызметтері, соның ішінде
ақпараттық және кеңестік қызметтер әрбір жекелеген адамға және ерлі-зайыпты
жұпқа, әсіресе жастарға олардың жеке өміріне қол сұғылмау құқығын құрметтеп
және құпиялылықты сақтау негізінде қызмет көрсетуі керек.
5. Ой еркіндігіне құқық - кез-келген адам өзінің жыныстық және
репродуктивтік өміріне байланысты ой және іс-әрекет бостандығына ие
екендігін білдіреді. Барша адамдар да өздерінің репродуктивтік және
жыныстық денсаулығына байланысты олардың ой-пікірі, ар-ожданы немесе
уағыздайтын діні себебінен ақпараттар мен білім алуда шектелмеуі керек.
Денсаулық сақтау саласының қызметкерлері жасанды түсік жасау мен
контрацепциядан этикалық көзқарастары бойынша саналы түрде бас тартуға
құқылы, бірақ та мұндайда олар клиентті қажетті қызмет түрін кідірмей
көрсете алатын мамандандырылған медициналық мекемеге жіберулері тиіс.
Барлық ададмдар да репродуктивтік және жыныстық және өзге де мәселелерде ой-
пікір еркіндігін шектеудің құралы ретінде пайдаланылатын діни мәтіндер,
наным-сенімдер, философиялық ағымдар мен әдет-ғұрыптардың шектеулі
түсінігінен азат болуға құқылы.
6. Ақпаратқа және білім алуға құқық. Барлық адамдар да өздерінің
репродуктивтік және жыныстық денсаулығына қатысты білімдер мен дұрыс
ақпараттар алуға құқылы. Кез-келген адам өзінің репродуктивтік және
жыныстық өмірімен байланысты кез-келген шешімді қабылдауды қамтамасыз
ететін қажетті ақпараттар мен білімдер алуға құқылы. Барлық адамдар да
өздерінің өсімпаздылығы мен жоспарланбаған жүктілігін қадағалау
тәсілдерінің тиімділігі мен қауіптілігі жөніндегі мәліметтер алуға құқылы.
7. Некеге тұру немесе тұрмауды таңдауға және отбасын құру мен оны
жоспарлауға құқық – барлық адамдарды толық, еркін әрі саналы келісімінсіз
некеге тұруға мәжбүрлеуден қорғау үшін қолданылады. Барша адамдар да бедеу
азаматтар мен венерологиялық дерті бар адамдарды қоса алғанда,
репродуктивтік және жыныстық денсаулық сақтау қызметтеріне қол жеткізуге
құқылы.
8. Балалы болу мәселесін шешуге және бала тууды жоспарлауға құқық.
Барлық әйелдер өздерінің репродуктивтік денсаулығын сақтау, қауіпсіз аналық
пен қауіпсіз аборт үшін қажетті білімдер мен қызметтер, ақпараттар алуға
құқылы. Барша адамдар өсімпаздылықты реттеудің қауіпсіз, тиімді тәсілдеріне
қол жеткізуге құқылы. Кез-келген адам қаламаған жүктіліктің алдын алудың
өзі үшін қауіпсіз және тиімді тәсілін еркін таңдауға құқылы.
9. Медициналық қызметтерді пайдалануға және денсаулық сақтауға құқық.
Кез-келген адам репродуктивтік және жыныстық денсаулығын сақтауға құқылы,
ол мына элементтерден тұрады:
– ақпараттар: өсімпаздылықты реттеуде қолданылатын тәсілдердің
артықшылықтары мен мүмкін болатын қауіпті тәуекелдері туралы
ақпараттар алу;
– қол жеткізу: қызметтердің ең ауқымды таңдауына қол жеткізу;
– таңдау: қызметтерді тұтынудағы және контрацепциялық тәсілдерді
қолданудағы таңдау;
– қауіпсіздік: ұсынылатын қызметтер мен тәсілдердің қауіпсіздігі;
– оңашалық: қызметтер мен тәсілдерді ұсынғанда оңашалану;
– құпиялылық: жеке басының мәліметтерін жарияламау, оларды құпиялы
түрде сақтау;
– қадір-қасиет: репродуктивтік және жыныстық денсаулық сақтау
аясындағы қызметтерді көрсеткенде, қадір-қасиетке нұқсан
келтірмеу;
– комфорт: ұсынылатын қызметтердің сапасына байланысты жайлылық;
– жалғаспалылық: болашақта медициналық қызметтердің көрсетілуіне
кепілдік;
– мамандардың пікірі: ұсынылатын қызметтердің түріне арнайы
мамандардың пікір білдіруі.
10. Ғылыми прогресс жетістіктерін пайдалануға құқық. Барша адамдар да
репродуктивтік денсаулықты сақтау бойынша қолданыстағы технологияларды
пайдалануға құқылы, оларға бедеуліктен емделу және контрацепция, жасанды
түсік жасаумен байланысты технологиялар да жатады. Ондай технологиялар,
егер оларды қолданбау адамның денсаулығы мен амандығына зиян келтіруі
мүмкін жағдай туындатса ғана пайдаланылуы қажет. Сонымен қатар, барлық
адамдар репродуктивтік қызметпен байланысты қолданылған технологиялардың
адам денсаулығына зиянды салдарынан қорғалуға және олар туралы ақпараттар
алуға құқылы. Репродуктивтік және жыныстық денсаулық сақтау қызметтерінің
клиенттері барлық қауіпсіз және тиімді репродуктивтік технологияларға қол
жеткізуге құқылы.
11. Жиналыстар бостандығы мен саяси өмірге араласу құқығы. Барлық
адамдар да жиналыс жасап репродуктивтік және жыныстық құқықтар мен
денсаулық мәселелерін талқылауға және оларды насихаттауға құқылы. Адамдар
репродуктивтік және жыныстық денсаулықты дамыту мақсатында ассоциациялар
құруға құқылы. Барша адамдар репродуктивтік және жыныстық денсаулық пен
құқықтардың басымдылығын көтеру мақсатында үкіметке ықпал ету шараларын
жүзеге асыруға құқылы.
12. Азапталуға және зорлық-зомбылыққа ұшырамауға құқық. Кез-келген бала
қанаудың барлық нысандарынан қорғалуға құқылы. Ешкімге де өзінің жыныстық
бағдары мен қолданатын өсімпаздылығын реттеу тәсілдеріне байланысты оның
толық, ерікті және саналы келісімінсіз медициналық зерттеулер мен
тәжірибелер жүргізілмеуге тиіс. Барлық әйелдер әйел саудасы мен оларды
жезөкшеліктен қанаудан қорғалу құқығына ие. Барлық адамдар – ер азаматтар
да, әйелдер де - әсіресе, қарулы қақтығыс кезінде олардың репродуктивтік
функциясына қатысты қадір-қасиетті таптау мен зорлық-зомбылықтан қорғалуға
құқылы [12, 12-26 б.б.].
Көріп отырғанымыздай, Отбасын жоспарлау халықаралық федерациясы
репродуктивтік және жыныстық құқықтар деген ұғымды қолданады, яғни ол
жыныстық құқықтарды репродуктивтік құқықтардан бөліп қарастырмайды. Әрине,
репродуктивтік құқықтар жыныстық құқықтармен тығыз байланысты, біріншісінің
жүзеге асырылуы екіншісімен қатар жүреді десе де болады. Алайда, біздің
ойымызша, репродуктивтік құқықтардың ауқымы кең болғандықтан, жыныстық
құқықтарды бөліп қарастырудың қажеті жоқ, себебі жыныстық құқықтар
репродуктивтік құқықтардың мазмұнына кіретін сияқты.
Отбасын жоспарлау халықаралық федерациясының Жарғысы заңи сипатқа ие,
өйткені ол адам құқықтары бойынша халықаралық нормаларға негізделген,
алайда ол тек осы Федерацияның репродуктивтік және жыныстық құқықтарды
жіктеу бойынша көзқарасы мен пікірін ғана білдіреді. Жарғы Отбасын
жоспарлау халықаралық федерациясының миссиясын жүзеге асыру бойынша
этикалық бағдарламасы болып табылады. Аталған құжаттың мақсаты -
репродуктивтік және жыныстық құқықтарды барлық саяси, экономикалық және
мәдени жүйелерде дамыту. Демек, Жарғыны халықаралық құжат емес, тек
репродуктивтік құқықтарды дұрыс түсіну, оларды дамыту үшін Отбасын
жоспарлау халықаралық федерациясы жасаған этикалық бағдарлама ретінде
түсіну қажет.
БҰҰ Халық саласындағы қорының (UNFPA) баяндамасында репродуктивтік
құқықтардың элементтері (компоненттері) аталады, оларға төмендегі құқықтар
жатқызылады: некеге тұру немесе тұрмау мәселелерін таңдау, бала туу немесе
тумау мәселесін ерікті шешу құқығы, жыныстық және репродуктивтік
денсаулықтың ең жоғарғы деңгейіне жету құқығы және т.б. Бұл жерде БҰҰ Халық
саласындағы қордың көрсеткен репродуктивтік құқықтардың элементтерінің
әрқайсысы, жеке репродуктивтік құқықтарды білдіреді, осыған қарап,
репродуктивтік құқықтардың - жиынтық ұғым екенін көруге болады [13, 13 б.].
Кең мағынадағы репродуктивтік құқықтар шешім қабылдау құқығымен
байланысты құқықтар, олардың негізі – бұрыннан танылып келе жатқан адамның
іргелі құқықтары, олар өмір сүру құқығы; бостандық пен жеке басының
қауіпсіздігіне құқық; теңдікке құқық; білім алу, ақпарат алу құқығы; даму
құқығы, бірақ мағынасы бойынша олар жалпықұқықтық игіліктер бола тұра, бір
мезгілде репродуктивтік құқықтар мағынасын да айқындайды. Сонымен қатар кең
мағынадағы репродуктивтік құқықтарға ақпараттар мен білімдерге, құралдарға
қол жеткізу құқығы, ұрпақты болу мәселелерін шешуде кемсітушілік пен
мәжбүрлеуге ұшырамау құқығы, репродуктивтік денсаулықтың жоғарғы деңгейіне
жету құқығы, репродуктивтік функция аясындағы қызметтерге қол жеткізу
құқығы және т.б. құқықтар жатады. Осы құқықтар басқа да әлеуметтік,
экономикалық және мәдени құқықтармен адамдар, отбасылар, қоғам мен
мемлекеттердің өзара міндеттерін белгілеуге қатысты халықаралық, ұлттық
және жергілікті деңгейлердегі келісімдердің күрделі жүйесі арқылы
байланысқан.
Егер репродуктивтік құқықтарды таза азаматтық құқық саласы тұрғысынан
қарастыратын болсақ, онда олар тек тар мағынада ғана түсіндірілетін болады.
Себебі, бұл жағдайда адамның өз репродуктивтік құқықтарын жүзеге асыру
барысында туындайтын азаматтық-құқықтық қатынастарды шарттық не өзге
тәсілдермен реттеу қажеттілігі туындайды. Бұл күйде, біз ұсынып отырған кең
мағынадағы репродуктивтік құқықтар азаматтық құқықтың шеңберінен тыс қалып
қалады. Ал халықаралық құқық пен конституциялық құқық салалары үшін, біздің
пікірімізше, көрсетілген жіктеу қызығушылық тудырады. Себебі, халықаралық
құқықта репродуктивтік құқықтарды түсіну үшін ауқымды құқықтар тізбегі
келтіріледі де, оларды жүйелеу келтірілмейді. Басқаша айтқанда, қазіргі
халықаралық құқықта беріліп отырған репродуктивтік құқықтардың анықтамасы
құқықтардың тым үлкен тізбегін қамтиды, оның өзі адамдарды шатастыруға
дейін әкелуі мүмкін. Ал репродуктивтік құқықтарды тар және кең мағынада
түсіну – құқықтардың осы түрін теориялық тұрғыдан оқып-зерттеуде
тиімділігін тигізеді.
Балалы немесе ұрпақты болуға құқық, репродуктивтік құқықтар тұрғысынан
дүниеге нәресте әкелу арқылы жүзеге асырылады. Бірақ ол сәби өз ата-
атасының қан, гендік ерекшеліктерін жаңғыртатын болу керек, тек сол тұрғыда
ғана ол әке-шешесінің ұрпақты болу репродуктивтік құқығын іске асыру арқылы
дүниеге келген бала болып есептеледі. Егер ата-ана ұрпақты болуға
қабілетті, бала сүюге тосқауыл қоятын ешқандай аурулармен ауырмаса, онда
ешбір қиындықтар, құқықтық проблемалар болмайды. Ал егер ерлі-зайыпты жұп
немесе болашақ ата-ана бедеу болса немесе өсімпаздық жастан асқан әйел
өзінің және болашақтағы баласының өміріне қауіп төндіретін жүктілікке бел
байласа ше? Осындайда, бедеулікті емдеу төңірегінде көптеген құқықтық,
этикалық, діни, әлеуметтік, және т.с.с. проблемалар пайда бола бастайды.
Генетикалық жағынан өзінің ұрпағын дүниеге әкелуде адамдардың өз
денсаулықтары мен мүмкіндіктерінен туындайтын қиындықтар адамдардың
репродуктивтік құқықтарын жүзеге асыруына кедергі болады, аталған
мәселелерді шешу барысында шығатын көптеген даулы мәселелер келесі бөлімде
қаралмақ.
Балалы болмауға – қаламаған жүктілікті болдырмауға құқық та бірнеше
проблемалық сұрақтар туындатуы мүмкін, ол ең алдымен, осы құқықты жүзеге
асыру тәсілдерімен байланысты. Мұндағы қаламаған жүктілік тек әйелдерге
ғана емес, сонымен бірге ер азаматтарға да тиісті, себебі әйелдің жүкті
болмауын ерлер де қадағалай алады.
Жүктілікті болдырмаудың бірнеше жолы бар: ол әрине, біріншіден,
контрацепциялық құралдарды қолдана отырып жол бермеу, ал егер жүктілік
бәрібір орын алған болса, онда оны жасанды түрде үзу жолы. Контрацепциялық
құралдардың өзі де бірнеше түрлі болады: олардың біреуі (түрлі дәрілер,
егулер, т.б.) кейіннен репродуктивтік функцияны қалпына келтіруге кедергі
жасамаса, басқасы (мысалы, хирургиялық стерилизация) мұндай функцияны
біржолата жояды. Біздің зерттеуіміз үшін соңғы аталған контрацепциялық жол
көп қызығушылық туындатты. Жүктілікті жасанды жолмен үзу жайлы көптеген
жылдар бойы түрлі саладағы жан-жақты еңбектер жазылып жатса да, оған деген
қызығушылық толастар емес. Ол сірә, жасанды түсік жасау төңірегіндегі
мәселелердің көптігімен байланысты болса керек. Сондықтан біз де осы
жұмыста оны қарастырмай өте алмадық.
Тар мағынадағы репродуктивтік құқықтардың мән-мағынасын толығырақ түсіну
үшін, біз төмендегі кестені жасауды ұйғардық Бұл нұсқа тек шартты түрде
ғана тар мағынадағы репродуктивтік құқықтарды суреттейді.
1 Сурет ( Тар мағынадағы репродуктивтік құқықтар
Осы суреттегі балалы болуға құқықты позитивті деп атауымыздың себебі –
бұл құқық ұрпақты дүниеге әкелумен, ал негативті деп аталатыны – балалы
болмауға құқықтар жүктілікті болдырмаумен байланысты. Бұл әрине, тек шартты
түрде, түсінуді жеңілдету үшін жасалған бөліну болып табылады.
Балалы болмауға құқық контрацепциялық құралдарды қолдану арқылы жүзеге
асырыла алады. Алайда, егер қаламаған жүктілік бәрібір де орын алған болса,
онда оны жасанды түсік жасату арқылы тоқтатуға болады. Контрацепциялық
құралдар мен тәсілдердің де бірнеше түрлері бар, олардың бірін қолдану
болашақта репродуктивтік функцияға ешбір әсерін тигізбесе, кейбіреуі, атап
айтқанда хирургиялық контрацепция – стерилизация операциясы адамды
репродуктивтік функциясынан біржолата айырады. Сондықтан контрацепциялық
құралдарды қолдану салдарына қарай қайтымды және қайтымсыз контрацепциялық
құралдар ретінде екіге бөліп қарастыру ұсынылады.
Балалы болуға құқықтарды бала біту мен туу әдісі бойынша және босану
әдісі бойынша бөлу ұсынылады. Бірінші әдіс, егер отбасылық жұп немесе адам
оның репродуктивтік және жалпы денсаулығы жақсы болса табиғи жолмен, ал
бедеулік ауруларына шалдыққан болса, онда әр түрлі медициналық сипаттағы
көмекші репродуктивтік технологияларды қолдану жолымен жүзеге асырылады.
Тікелей, босану жағдайына келетін болсақ, онда ол да егер, әйелдің
денсаулығында ешқандай ақаулықтар болмаса, табиғи жолмен, ал табиғи жолмен
босануға рұқсат етілмейтін қандай да бір патологиялар анықталса (дәрігер
анықтаған көз, жүрек, т.б. аурулар), хирургиялық жасанды жолмен іске
асырылады.
Репродуктивтік құқықтар кең, жиынтық ұғым, оның негізінде физикалық қол
сұғылмаушылық, өзіндік қадір-қасиетті тану және тең құқықтылық қағидалары
жатыр.
Физикалық қол сұғылмаушылық - мәжбүрлі некеге тұрғызу, хирургиялық
жолмен адамның тәніне қол сұғу және т.б. түрде көрініс табатын адамды
еріксіз түрде оның жыныстық және репродуктивтік қасиеттерінен айыруға
мүмкіндік бермеу түсініледі. Әйел адам қаламаған жүктіліктен, қандай да бір
операциялардан, қауіпті контрацепциялық құралдар мен тәсілдерді қолданудан
бас тарта алады.
Өзіндік қадір-қасиетті тану қағидасы - әйелдің репородуктивтік
денсаулығына байланысты дәрігерлердің көмегі мен кеңесіне жүгінген кезде
сол мамандардың тарапынан ұқыпты әрі зейінді қызмет алуды білдіреді.
Әйелдер мен ер адамдардың тең құқықтығы. Репродуктивті құқықтарды жүзеге
асырудағы олардың теңдігі тек шартты ұғым ғана, себебі жүктілік кезінде
әйелге төнетін қауіп ер азаматтыкімен бір таразы басына қойыла алмайды.
Бірақ осы жердегі теңдік қағидасы түрлі контрацептивтерді қолданудың
тәуекелдері мен қауіптерін теңдей мөлшерде әйелдер мен ерлер өзара бөлулері
керектігін білдіреді.
2. Адам құқықтары жүйесіндегі репродуктивтік құқықтардың
алатын орны
Қазіргі халықаралық жария құқықта адам мен азаматтың құқықтары мен
бостандықтарын қамтамасыз етуге бағытталған сала пайда болды. Бұл саланың
атаулары әр түрлі. Оны Халықаралық гуманитарлық құқық, Адам құқықтарын
халықаралық қорғау, Халықаралық құқықтағы жеке тұлға, Халықаралық
құқықтағы адам құқығы деп атап жатады [17, 270 б.].
Бала құқықтарын қорғаудың арнайы іс-шаралары бар. Мемлекет балаларды
ұрлау, сатудың алдын алуға және жыныстық зорлық-зомбылық пен қанаушылықтың
барлық нысанынан қорғауға барлық шараларды қолдануға міндеттенеді.
Бала құқықтары туралы Конвенция, біріншіден, баланың бостандығы мен ар-
намысына кепілдік береді, екіншіден, баланың тұлға ретінде дамитын
жағдайларын айқындайды; үшіншіден, баланы құқықтың дербес субъектісі
ретінде жариялайды.
Мемлекет ата-аналардың, егер олар болмаса, қамқоршылардың балаға қатысты
өз міндеттерін дұрыс жүзеге асыруын қадағалауға міндетті. Мысалы, мемлекет
отбасы мүшелерін бірін-бірі құрметтеуге және сүюге мәжбүрлей алмайды,
алайда қоғамның кішкентай мүшелерін қаталдықтан, зорлық-зомбылықтан қорғай
алады және қорғауы керек [19, 183 б.].
Репродуктивік құқықтар адам құқықтарының құрамдас бөлігі болып табылады.
1994 жылы Халықтар және даму жөніндегі халықаралық конференциясының Іс-
әрекеттер бағдарламасында және Әйелдердің жағдайы жөніндегі ІV Дүниежүзілік
конференциясының Іс-әрекеттер тұғырнамасында - репродуктивтік құқықтардың
негізінде бұрыннан танылған құқықтар, атап айтқанда өмір сүруге, бостандық
пен жеке басының қауіпсіздігіне, теңдікке, білім алуға, даму мен
денсаулықтың жоғарғы деңгейіне жету құқықтары жатыр, деп айқындалған. БҰҰ
адам құқықтарын қорғаудың ұйымдастырушылық тетіктері жекелеген адамдардың
құқықтарын кеңейту, репродуктивтік денсаулықты сақтау мен репродуктивтік
құқықтарды қорғау, сондай-ақ дамумен байланысты проблемаларды шешуде
құқықтық, саяси және әлеуметтік сипаттағы шаралардың қолданылуына ықпал
етеді.
Дамудың алуан түрлі деңгейіндегі, әр түрлі мәдениеттерге жататын елдер
адам құқықтары әлеуметтік және экономикалық дамудың, сонымен бірге
халықаралық ынтымақтастықтың басты элементі екенін бірдей мойындап отыр.
Адам құқықтары ұғымы абстрактілі түсініктен нақты мақсатқа айналды, ол
халықаралық жария құқықтың ерекше саласы ретінде танылып келеді.
Репродуктивтік құқықтар адам құқықтарының бір бөлігі болып табылатындықтан,
ол да халықаралық адам құқықтарының құқығына жатады. Кезінде БҰҰ Бас
хатшысысы болған Кофи Аннан адам құқықтарына негізделген репродуктивтік
құқықтардың насихатталуы туралы айтқан [20, 90 б.].
Жоғарыда қарастырылған құжаттар адам құқықтары туралы негізгі құжаттар
болып табылады. Әрине ол адам құқықтарын толығымен қамтитын құжаттардың
толық тізімі емес, алайда репродуктивтік құқықтардың негізіне аталған
құқықтық актілердің ережелері салынған. Оларды қарастыруды Адам
құқықтарының жалпыға бірдей декларациясынан бастаған жөн:
1 бап: Барлық адамдар да тумысынан азат және қадір-қасиеті мен құқықтары
тең болып дүниеге келеді;
3 бап: Әр адам өмір сүруге, бостандықта болуға және оның жеке басына қол
сұғылмауына құқылы;
7 бап: Заң алдында жұрттың бәрі тең және де заң арқылы алаланбай, бірдей
тең қорғалуға құқылы;
12 бап: Әр адам жеке өзінің және отбасылық өміріне өзгелердің өз бетінше
араласуынан, озбырлық жасап баспанасына, хат жазысып-алысу құпиясына қол
сұғуынан, ар-намысы мен абырой-беделіне нұқсан келтіруінен қорғалуға
құқылы;
16 бап: Кәмелеттік жасқа толған ер азаматтар мен әйелдер өздерінің
нәсіліне, ұлтына, дініне қарамастан некеге тұрып отбасын құруға құқылы.
Олар некеге тұрған, некеде болған және некені бұзған кезде бірдей
құқықтарды пайдаланады. Неке тек екі жақтың өзара еркін және толық келісімі
бойынша ғана қиылады. Отбасы қоғамның табиғи және негізгі ясы болып
табылады және қоғам мен мемлекет тарапынан қорғалуға құқылы;
25 бап: Әр адам өзінің және отбасы мүшелерінің денсаулығы мен әл-ауқатын
қамтамасыз ететіндей, тамақты, киімді, баспананы, медициналық күтімді
қамтитын өмір сүру деңгейіне құқылы... Ана және нәресте болу жағдайы
айрықша қамқорлық пен көмек алуға құқық береді. Некеде немесе некеден тыс
туылғанына қарамастан балалардың бәрі, бірдей әлеуметтік қорғауды
пайдаланады;
26 бап: Әр адамның білім алуға құқығы бар.
Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы БҰҰ Адам құқықтары
жөніндегі комиссиясының тікелей қатысуымен жасалған. Ол ұлттар мен
халықтарға негізгі саяси, әлеуметтік, экономикалық және мәдени құқықтар мен
бостандықтарды қамтамасыз етудің ортақ стандарттарын бекітеді. Декларация
адам тұлғасының қадір-қасиетін, адам үйелменінің барлық мүшелерінің тең
және ажырамас құқықтарын бостандық пен әділеттіліктің және жалпыға бірдей
бейбітшіліктің негізі ретінде таниды, сонымен қатар ол БҰҰ Жарғысында
бекітілген негізгі адам құқықтары, жеке адам басының қадір-қасиеті мен
құндылығына және ер азаматтар мен әйелдердің теңдігіне сенімдерді
растайды. БҰҰ БА мен Экономикалық және әлеуметтік кеңестің көптеген
құжаттарында негізгі құқықтар ұғымына анықтамалар берілген, оларда әсіресе
әйелдер құқығына баса назар аударылған. Адам құқықтарының жалпыға бірдей
Декларациясының жоғарыда көрсетілген баптары репродуктивтік құқықтарды
тану мен жүзеге асырудың негізгі қағидалары болып табылады. Кейіннен олар
БҰҰ қабылдаған өзге де құжаттарда толықтырылып, дамытылды.
Азаматтық және саяси құқықтар туралы және Экономикалық, әлеуметтік және
мәдени құқықтар туралы Халықаралық Пактілерде Адам құқықтарының жалпыға
бірдей декларациясына негізделген қағидалар енгізілді, олардың көпшілігі
репродуктивтік құқықтарға қатысты маңызды ережелерді айқындайды. Мысалы,
Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактінің 3 бабы әйелдер
мен ер азаматтардың барлық азаматтық және саяси құқықтарды теңдей пайдалану
құқығына ие екендігін бекітеді. 6 бапта өмір сүру құқығы – әр адамның
тартып алынбайтын құқығы, деп айқындалған.
Адам құқықтары саласындағы шарттарды ратификациялаған мемлекеттер нақты
құқықты жүзеге асыру мақсатында жасалған шаралары туралы мәліметтерді үнемі
беріп отырулары тиіс. Осы үшін құрылған арнайы органдар аталған құжаттарда
көрініс тапқан нормалардың сақталуы мен орындалуына бақылау жүргізеді.
Мысалы, Адам құқықтары жөніндегі комитет Азаматтық және саяси құқықтар
туралы халықаралық пакті ережелерінің орындалуын бақылап, құқықтары
бұзылған жекелеген тұлғалардың шағымдарын қарайды, Әйелдерге қатысты
кемсітудің барлық түрлерін жою жөніндегі комитет Әйелдерге қатысты
кемсітудің барлық түрлерін жою туралы конвенцияның орындалуына тексеру
жүргізеді.
Адам құқықтары мәселелерімен айналысатын органдар шарттардың орындалуын
бақылау, оларға шолу жасау мен оларды бағалауға көмектесу үшін нұсқаулар
мен түсіндірмелер ұсынады. Бұл нұсқаулар алуан түрлі нысанда жасалуы
мүмкін. Кейбір нұсқаулар шарттардың ережелерін түсіндіреді, мысалы,
мемлекеттер, белгілі бір топтар немесе жеке тұлғалар қабылдауы тиіс
шараларды түсіндіру негізінде болуы мүмкін. Бақылау жүргізуші орган белгілі
бір құқықты қорғау немесе кеңейту үшін қажетті шараларды анықтап немесе
стандарттарды орната алады.
Бақылау жүргізуші органдар, сонымен қатар мемлекеттер туралы үнемі
ұсынып отыратын шарттардың орындалуы баяндамаларында көрініс табуы қажет
ақпараттар мен мәліметтерді де бекітеді (мысалы, отбасындағы зорлық-
зомбылықтардың түрлі нысандары туралы ақпараттардың барлығын көрсету).
Нақты шарттардың орындалуын бақылайтын комитеттерден басқа БҰҰ жүйесінде
адам құқықтары саласында баяндамалар дайындайтын комиссиялар, арнайы жұмыс
топтары құрылады: мысалы, арнайы жұмыс топтары мен арнайы баяндамашылар әр
түрлі проблемаларды ғаламдық көлемде және нақты бір елдерде зерттеп, оның
қорытындысы бойынша Адам құқықтары жөніндегі комиссияға мәліметтер береді.
Адам құқықтары жөніндегі комиссия баяндамаларын Экономикалық және
әлеуметтік кеңеске және Адам құқықтары жөніндегі жоғарғы комиссар арқылы
БҰҰ Бас хатшысына жолдайды. Репродуктивтік құқықтар жанама түрде болса да
қамтылған кейбір баяндамалар: Әйелдерге қатысты зорлық-зомбылық, оның
себептері мен салдары мәселесі туралы Арнайы баяндамашының баяндамасы,
зорлық-зомбылық, оның себептері мен салдары, әйелдер саудасы, әйелдер көші-
қоны және әйелдерге қатысты зорлық-зомбылық мәселесі туралы Арнайы
баяндамашының баяндамасы, т.б. [21, 228 б.]
Адам құқықтары сонымен бірге консенсус негізінде халықаралық
конференцияларда қабылданған келісімдер мен шарттарда бекітілген.
Репродуктивтік денсаулықпен байланысты проблемалар адам құқықтарына
арналған конференцияларда да, басқа мәселелерге арналған конференцияларда
да талқыланады. Конференция құжаттарының міндетті заңды күші болмаса, адам
құқықтарының сақталуын қадағалаушы органдар ондай рекомендацияларды ескере
алады. Халықаралық консенсустың көрінісі болып табылатын конференциялардың
келісімдері, сонымен қатар ұлттық заңдар мен саясаттардың шығарылуына ықпал
ететін қуатты үгіт-насихат құралы болып табылады.
Халықаралық құқықта Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясында
айқындалған адам құқықтарын екі кешенді топқа бөледі: олардың біріншісі (
азаматтық және саяси құқықтар, ал екінші тобы- экономикалық, әлеуметтік
және мәдени құқықтар.
Осыған байланысты репродуктивтік құқықтарды аталған жіктеулер бойынша
қандай құқықтарға жатқызу керек, деген сұрақ туындайды. Адам құқықтарының
буындары бойынша, ол өзінің ұғымына сәйкес, біздің ойымызша, бірінші буын
құқықтарына, ал өмірдің сфераларына қарай жеке құқықтарға жатқызылуы қажет
сияқты.
Егер репродуктивтік құқықтарды тар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz