Өмірді сақтандыру саласының құқықтық негіздері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 Қазақстан Республикасының сақтандыру құқығының және сақтандыру
құрылысының жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 7
1.1 Сақтандыру ісі, сақтандыру рыногы және сақтандыру
ұйымдары ... ... ... ... ... 7
1.2 Сақтандыру құқығы құқық саласы
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
1.3 Сақтандыру заңнамасы және сақтандыруға қатысы бар өзге де заңнамалық
актілер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
1.4 Сақтандыруды жүзеге асыру негізгі сақтандыру
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
2 Сақтандыру құқық саласындағы құқықтық қатынастардың
түрлері ... ... ... ... ..43
2.1 Өмірді сақтандыру саласының құқықтық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .43
2.2 Жалпы сақтандыру саласының құқықтық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 49
2.3 Өзара сақтандырудың құқықтық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...57
2.4 Қайта сақтандырудың құқықтық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...62
2.5 Сақтандыру брокері, агенті, актуарий және аудиторлық ұйым қызметінің
құқыктық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .65
2.6 Сақтандыру қорын және сақтандыру резервтерн басқарудың құқықтық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..73
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..81
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 83
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қандай болмасын мемлекет ауқымындағы
экономикалық қатынастардың, оның ішінде сақтандыру қатынастарының жан-жақты
дамуы арнайы құқықтық реттеушінің, бұл орайда, сақтандыру құқығының болуын
объективті түрде шарттайды. Осы сақтандыру құқығының құзырындағы сақтандыру
ісі (сақтандыру) азаматтардың, шаруашылық жүргізу субъектілерінің және
мемлекеттің мүліктік мүдделерін материалдық қорғау жүйесі ретінде казіргі
заманғы қоғамның аса кажетті элементі болып табылады. Бұл ретте
сақтандырудың басты мақсатына азаматтардың, шаруашылық жүргізуші
субъектілердің және мемлекеттің мүліктік мүдделерін кенеттен туындайтын,
қауіпті әрі залалды, қоғамдық өмірдің материалдық деңгейін күрт төмендетіп
жіберетін төтенше табиғи құбылыстар мен техногендік апаттар сипатындағы
кездейсоқ сақтандыру жағдайларынан (ықтимал, басталуы әбден мүмкін
тәуекелдерден) қорғау жатады. Демек, сақтандыру нысанасындағы негізгі
жағдаят ретінде материалдық зиян келтіретін сақтандыру жағдайының басталуын
негіздейтін қауіпті әрі залалды ықтимал сақтандыру тәуекелдері және
сақтанушының (заңды немесе жеке тұлғаның) заңға қайшы келмейтін мүліктік
мүддесіне келтірілген зиянды сақтандырушының ақшалай нысанда өтеу жөніндегі
міндеттемесі (сақтандыру қорғауымен қамтамасыз ету мән-жайы) көрініс
табады.
Сақтандыру заңнамасы нормаларына негізделетін сақтандыру қорғауы
мемлекеттің қорғау функциясымен әрі қорғау құқықтық нормаларымен тығыз
байланысты болады. Сақтандыру институтының болмысы сақтанушылардың
сақтандыруға деген материалдық қызығушылығын туындататын сақтандыру
мүддесіне байланысты болғандықтан ол сақтандыру құқықтық қатынасындағы
сақтанушының (жеке немесе заңды тұлғаның) нақтылы мүдделерін білдіреді.
Сақтандыру мүддесі бірінші кезекте сақтанушының (сақтандырылған адамның,
азаматтың, жеке тұлғаның) конституциялық құқықтары мен бостандықтарына
қатысты айқындалатын мән-жайларды көздейді. Сонымен бірге сақтандыру
қорғауымен қамтылатын бірден-бір мүліктік мүдделерге жеке тұлғаларға,
олардың сақтандыру шартында көзделген жасқа жетуіне не осы шартта
көрсетілген мерзімнің немесе сақтандыру жағдайының басталуына орай
сақтандыру ұйымы төлейтін сақтандыру төлемі де жатады.
Бүгінде өркениет тарихында жинақталған әрі сынақтан өткен сақтандыру
ісінің тәжірибесін және қалыптасқан сақтандыру құқығының механизмін
қоғамдық-мемлекеттік мүдделерге орай тиімді пайдалану мән-жайы қазіргі
нарықтық даму кезеніндегі шаруашылық жүргізу және өндірістік қатынастар
деңгейіне, меншік нысандарына, басқа елдермен экономикалық байланыстарды
жандандыру дәрежесіне, қоршаған табиғи орта жағдайына, сақтандыру заңнамасы
саласында жүргізіліп жатқан реформаларға және т.б. факторларға байланысты
Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық жүйесіндегі сақтан-дыруды және
сақтандыру қызметін өркендетуге, ұлттық сақтандыру рыногын түрлендіруге,
міндетті сақтандыру жүйесін құруға, құқық саласы ретіндегі сақтандыру
құқығының реттеуші әлеуеті ауқымын кеңейтуге, сақтанушының
(сақтандырылушының) мүліктік мүддесін қорғауды тиісті заңнама және
сақтандыру шарттары негізінде кепілдендіруге, ықтимал сақтандыру
тәуекелдерінің алдын алу арқылы сақтанушыға, сақтандырылған тұлғаға, үшінші
тұлғаларға немесе қоршаған ортаға келтірілетін зиянды (залалды) шектеуге
мүмкіндік беріп отыр.
Ұлттық сақтандыру рыногының және онын тиісті салаларындағы сақтандыру
(қайта сақтандыру) ұйымдарының тиісінше жұмыс істеуі және олар сүйенетін
нормативтік құқықтық базаның үзбей реформалануы осындай түйінді өркениеті
шешу тұрғысынан сақтандыру құқығының әлі де болса даму үстінде екендігін
айқындай түседі. Сақтандыру құқығының ұйымдастырушы — реттеуші құзырындағы
сақтандыру қызметін қоғам мен мемлекет, нарық, өркениет, экономиканың
объективті зандары талаптарына сай түрлендіру аспектісі сақтандыру
заңнамасын жетілдіру, сақтандыру жүйесіне халықаралық сақтандыру
стандарттары ережелерін енгізу, әлеуметтік-психологиялық сақтандыру
климатынын. қалыптасуына, б.а. халыктың сақтандыру мәдениетінің өсуіне ат
салысу, сондай-ақ сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының қаржылық
орнықтылығы мен төлем қабілеттілігін қамтамасыз ету мән-жайларын
ұштастырады [1,28].
Бүгінгі танда сақтандыруға және қайта сақтандыруға қойылатын нарықтық-
экономикалық талаптар сақтандыру құқығы мен сақтандыру заңнамасының
тиімділігін әрі икемділігін, төтенше табиғи кұбылыстарға байланысты және
техногендік ортада орын алуы ықтимал сақтандыру жағдайларының, сондай-ақ
сақтандыру тәуекелдерін бағалаудың мән-жайларын, сақтандыру тарифтеріне,
актуарийлік есептеу мен қорытынды жасауға қатысты мәселелерді жетілдіруді,
сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының сақтандыру рыногындағы қызметін
экономикалық колдауға тең құқыктық жағдай жасау деңгейін қамтамасыз етуді
және т.б. нысаналауда.
Баяндалған осындай мән-жайларға қарап сақтандыру рыногының орнықты
өсіп, сондай-ақ ұлттық сақтандыру заннамасының тиісінше дамып жатқанын
байқауға болады. Әйтсе де, бұл ретте айта кететін манызды бір жайт, қандай
болмасын отандық сақтандырушының ірі тәуекелдерді сақтандыруға қабылдауына
әрі осы орайда оған экономикалық қолдау көрсетуге мүмкіндік беретін қайта
сақтандыру және ортақ сақтандыру институттарын дамытып, қалыптастыру
процестері өте кешеуілдеп отырған сыңайлы. Сонымен бірге ұлттық сақтандыру
рыногының тиісті салаларында сақтанушы мен сақтандырушының арасында жиі
туындайтын даулы жағдайлардын, көбінесе сот арқылы шешілуі әлеуетті
сақтанушынын (халықтың) сақтандыру бизнесіне деген сенімділігін төмендетуге
әкеп соғуы ықтимал. Осыған байланысты өркениетті дамыған және бәсекеге
барынша қабілетті елдердегідей белгілі бір дауларды соттан тыс шешетін
механизмді сақтандыру омбудсменін кұру қажет. Осындай жағдяттар құқық
саласы ретіндегі сақтандыру құқығының жаңа институттарын қалыптастыруды
және ұлттық сақтандыру рыногының заңнамалық базасын жетілдіруді талап
етеді.
Тақырыптың өзектілігі: ұлттық сақтандыру рыногы салаларындағы өмірді
ұзақ мерзімге сақтандыру және міндетті сақтандыру түрлерін ел
экономикасының түрлі аялары мен салаларына қарай дамытуды мемлекеттік
реттеу және қадағалау сақтандыру құқықтық қатынастарының тиімді
қалыптасуына септігін тигізеді. Осы сақтандыру қызметтерін көрсету рыногын
(ұлттық сақтандыру рыногын) құқықтық реттеу теориясы мен сақтандыру
практикасы арасының алшақтауы заңи ғылым мен экономикалық ғылым арасындағы
ғылыми зерделеу, зерттеу бағыттарының бөлек жүргізілуіне байланысты орын
алып отыр. Дегенмен, сақтандыру ісі мен сақтандыру қызметтін даму
зандылықтары және сақтандыру заң намасы мен сақтандыру құқықтық қатынастары
жөніндегі ғылыми зерделеу нәтижелері сақтандыру құқығының, экономиканың
сақтандыру секторының және мемлекеттің сақтандыру саласындағы саясатының
өзара заңи, сондай-ақ экономикалық байланыстармен шырмалған әрі объективті-
субъективтік факторларға қарай байламданған түйін (сақтандыру құқығынын
теориялык проблемалары) екенін дәйектеуде.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Осы жұмыстың мақсаты,
Қазақстан Республикасындағы сақтандыру саласындағы заңдарына сараптама
жасап, оларды әрі қарай жетілдіру. Нарық заманына сай сақтандыру жүйесін
жасау және оларды жүзеге асыруда туындайтын қарым-қатынастарды зерттеу.
Осы мақсаттарға жету үшін келесі міндеттер қойылды:
- Қазақстан Республикасының сақтандыру құқығының және сақтандыру
құрылысына жалпы сипаттама беру;
- сақтандыру ісінің, сақтандыру рыногының және сақтандыру ұйымдарының
құқықтық аспектілерін қарастыру;
- сақтандыру құқығын құқық саласы ретінде зерттеу;
- сақтандыру заңнамасын және сақтандыруға қатысы бар өзге де
заңнамалық актілерді талдау;
- сақтандыруды жүзеге асыру негізгі сақтандыру шарттарына сипаттама
беру;
- сақтандыру құқық саласындағы құқықтық қатынастардың түрлерін
келтіру.
Зерттеу жұмысының объектісі. Қазіргі таңдағы сақтандыру құқығының
теориялық және қолданбалы проблемалары, сонымен қатар, сақтандыру құқығының
және сақтандыру ісінің дамуының мәселелері.
Зерттеу жұмысының пәніне сақтандыру ісіне қатысты ұлттық заңнамалар,
отандық және шетелдік заңгер ғалымдардың еңбектері жатады.
Дипломдық зерттеудің теориялық негізі – зерттеу тақырыбына байланысты
немесе оған қарайлас тақырыптарда жарыққа шыққан монографиялық және
диссетрациялық зерттеулер, басылымға шыққан мақалалар, оқулық әдебиеттер
болып табылады. Сонымен қатар құқық нормаларын тану және оларды қоғамдық
өмірге енгізу барысында қолданылатын құқықтық жалпы теориясы, сақтандыру
құқығы, азаматтық құқық және әлеуметтану ғылымдарының ілімдеріне сүйенеді.
Зерттеудің методолигиялық негіздерін ақиқат болмысын тану жолында
қолданылатын жалпы ғылыми әдістер құрайды. Зерттеу барысында салыстырмалы
талдау, сараптамалық бағалау, қисынды-заңдылық, статистикалық талдау,
тарихи және нақты-социологиялық әдістер қолданылды.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы. Жұмыс нәтижесінде жасалған
теориялық қорытындылар мен тұжырымдар осы мәселеге қатысты ғылыми
зерттеулерді жұргізуге, сонымен қатар нарық жағдайында қалыптасып келе
жатқан сақтандыру жүйесін реттеп, әрі қарай жетілдіруге әсер етеді. Зерттеу
барысында сақтандыру қызметін реттейтін заңдарына талдама жасап алынған
ұсыныстар мен тұжырымдар студенттердің біліктілігін көтеру курстары
шеңберінде қолданылып, құқық саласындағы мамандар мен ғалымдарға кезекті
құнды мәліметтер ауына көмек береді.
Жұмыстың құрылымы: кіріспеден, он бөлімшеден тұратын екі бөлімнен,
қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Қазақстан Республикасының сақтандыру құқығының және сақтандыру
құрылысының жалпы сипаттамасы
1.1 Сақтандыру ісі, сақтандыру рыногы және сақтандыру ұйымдары
Нарықтық. даму жағдайындағы сақтандыру ісі (сақтандыру) қандай
болмасын қоғамдық-экономикалық формацияларда тиісінше дамып қалыптасатын
және асқан қажеттілігімен ерекшеленетін әрі тиісті сақтандыру салалары
бойынша жұмыс істейтін, қоғамдық пайдалы шаруашылық жүргізуге, тұлғалардың
еңбек (қызметтік) міндеттерін атқаруына, қоршаған ортаға байланысты орын
алуы ықтимал (орын алатын) тәуекелдерге орай қатысушылары
(сақтандырушылары, сақтанушылары, сақтандырылғандары, пайда алушылары)
нақтылы айқындалып, құқықтары мен міндеттері белгіленген материалдық
мазмұнды коғамдық қатынастар ауқымында мақсатты сақтандыру қорын және
сақтандыру резервтерін кұруды, сондай-ақ ұлттық сақтандыру жүйесінде өтеу
(өтеттіру) механизмін іске қосатын сақтандыру жағдаяттары (оқиғалары)
туындаған кезде тиісті заңнама және шарт негізінде сақтандыру төлемдерін
жүзеге асыру жолымен сақтандыру корғауының камтамасыз етілуін нысаналайтын
кәсіпкерлік сипатты – бағдарлы экономикалық институт болып табылады.
Сақтандыру кызметі туралы Қазақстан Республикасының 2000 жылғы 18
желтоқсандағы Заңының Сақтандыру ісі және сақтандыру қызметі деп аталатын
4-бабының 1-тармағында: Сақтандыру дегеніміз, сақтандыру ұйымы өз
активтері есебінен жүзеге асыратын сақтандыру төлемі арқылы сақтандыру
шартында белгіленген сақтандыру жағдайы немесе өзге де оқиғалар туындаған
кезде жеке немесе занды тұлғанын занды мүліктік мүдделерін қорғауға
байланысты қатынастар кешені деген түсіндірме берілген [2,2]. Демек,
сақтандыру белгілі бір тәуекелдерге орай орын алуы ықтимал сақтандыру
жағдайы (оқиғалары) басталған кезде занды немесе жеке тұлғаның мүліктік
мүдделерін (сақтандыру мүдделерін) арнайы қалыптастырылған мақсатты ақшалай
сақтандыру қоры есебінен сақтандыру корғауы-мен қамтуды қамтамасыз етуге
байланысты сақтандырушы (мамандандырылған ұйым) мен сақтанушы
(сақтандырылушы), пайда алушы арасында туындайтын қоғамдық қатынастарды
білдіреді. Сақтандыру сақтанушының мүліктік мудделеріне келтірілген зиянды
ақшалай нысанда өтеуге ат салысады. Сақтанушы мен сақтандырушы арасындағы
сақтандыру қатынастары сақтанушының, өз қарамағындағы (меншігіндегі)
мүліктерін немесе өзге де мүліктік мүдделерін сақтандыру қорғауымен
қамтамасыз етуге байланысты сақтандыру мүддесінің болмысына орай туындайды.
Сақтандыру барысында негізінен сақтанушының не үшінші тұлғаның мүлкі
және мүліктік мүддесі (мәселен, жеке сақтандырудағы азаматтардың өміріне,
денсаулығына және еңбекке қабілеттілігіне байланысты, мүліктік
сақтандырудағы мүлікті иеленуге, пайдалануға әрі оған билік етуге
байланысты, азаматтық-құқықтық сақтандырудағы занды немесе жеке тұлғаның
өміріне, денсаулығына не мүлкіне келтірілген зиянды етеуге байланысты
мүліктік мүдделер) сақтандыру қорғауымен қамтылады. Демек, сақтанушы
өзінің не үшінші тұлғанын әміріне, денсаулығына, еңбекке қабілеттілігіне,
мүлкіне байла-нысты сақтандыру мүддесін білдіретін мүліктік мүддесін
сақтандыратын жеке немесе занды тұлға ретінде заңнамалык, актіге не
жасатылған сақтандыру шартына орай тиісті сақтандырушымен екі арадағы
азаматтық құқықтық қатынастарға қатысады. Осы орайда ескеретін маңызда
жәйт, егер сақтандырушымен жасасылған ерікті немесе міндетті сақтандыру
шартында өзгеше көзделмесе, сақтанушы бір мезгілде сақтандырылушы (өзіне
қатысты сақтандыру жүзеге асырылған, былайша айтқанда сақтандырылған тұлға)
болып табылады.
Ал сақтандырушы сақтандыру ұйымы ретінде мемлекеттік тіркеуден өткен,
тиісті сақтандыру қызметін жүзеге асыру құқығына лицензия алған, сақтандыру
жағдайы басталған кезде келтірілген зиянды өтеу жөніндегі өзіне жүктелген
міндеттемеге орай сақтанушыға немесе өзге тұлғаға (пайда алушыға - заңда не
сақтандыру шартында көзделген мән-жайларға байланысты сақтандыру төлемін
алуға құқығы бар тұлғаға) шартта белгіленген сақтандыру сомасы шегінде
сақтандыру төлемін төлеуге міндетті занды тұлға болып саналады. Сақтандыру
экономикалық кызметтің айрықша түрі ретінде сақтандыру сыйлықақыларын
(жарналарын) жұмылдыру арқылы сақтандыру қорын әрі сақтандыру резервтерін
кұру және сақтандырылған мүліктік мүдделерге келтірілген зиянды сақтандыру
төлемін жүзеге асыру жолымен өтеу ауқымында тікелей көрініс табады.
Сақтандыру бүгінгі танда қандай болмасын аяда, салада және ортада
келтірілген зиянды уақтылы әрі толығымен өтеу есебінен қоғамдағы әлеуметгік
және экономикалык тұрактылықты қамтамасыз етуге, мақсатты сақтандыру
қорының уақытша бос қаражаттарын сақтандыру ұйымының инвестициялық
қызметінде пайдалануға, сақтандыру өнімдерін өткізуге байланысты сақтандыру
операцияларының дамуына, сондай-ақ ұлттық сақтандыру жүйесіндегі жаңа
сақтандыру түрлерінін, онын ішінде кәсіпкерлік тәуекелдерді сақтандырудың
заңнамалық және шарттық, негіздерінің тиімділігіне мүдделілік танытып отыр.
Осыған байланысты дәстүрлі сақтандыру қорғауымен қамтылатын ауқымдағы
төтенше әрі қолайсыз табиғи құбылыстар мен шаруашылық жүргізу
субъектілерінің техногендік тәуекелдеріне қоса, бүгінде, заемдарды
сақтандыру, ипотекалық сақтандыру, кепілдіктер мен кепілдемелерді
сақтандыру, басқа да қаржылық шығындарды сақтандыру, соттағы шығыстарды
сақтандыру белеңалуда. Сонымен, жоғарыдағы баяндауларға орай сақтандырудың
экономикалық және заңи аспектілері айқындала түскен сыңайлы.
Сақтандырудың заңи аспектісі сақтандыру өтеуінің міндеттілігін
белгілеу үшін жасасылатын ерікті не міндетті сактандыру шарты немесе
тікелей заңнамалық акті негізінде тиісті тұлғалардың мүліктік мүдделерін
сақтандыру корғауымен қамтуға байланысты сақтанушы мен сақтандырушы
катысатын сақтандыру құқықтық қатынастарын білдіреді. Сақтандырудын,
экономикалық аспектісі мақсатты ақша қаражаттары қорларын қалыптастыру және
оларды әр түрлі төтенше әрі қолайсыз құбылыстар салдарынан келтірілген
зиянды өтеу үшін пайдалану жөніндегі нысандар мен әдістердің жиынтығынан
тұратын экономикалық (ақшалай) қатынастар жүйесі ретінде жұмылдыру, өтемдік
(қайта бөлуші) және қорғау —алдын алу функциялары арқылы көрініс табады.
Осы ретте сақтандыру: сақтандыру тәуекелінің болуына байланысты
материалдық, зиян келтіретін ықтимал сақтандыру жағдайының орын алуы
(басталуы), заңды және жеке тұлғалардың (сақтанушылардың) өздеріне
келтірілуі ықтимал зиянды жабуға (өтеуге) деген мұқтаждықтарының
канағаттандырылуы, сақтанушы төлеген сыйлықақылар мен жарналар есебінен
құрылған мақсатгы сақтандыру қоры каражаттарының (сақтандыру жағдайының
басталуына орай) сақтандыру өтеуі нысанында (зиян шеккен сақтанушыға)
қайтарылуы сияқты және т.б. өзіне тән белгілерімен ерекшеленеді.
Сақтандыру қызметі туралы Қазақстан Республикасының Заңы (онын 2-
бабының 1-тармағында көрсетілгендей) кәсіпкерлік қызмет түрі ретінде
сақтандыруды жүзеге асырудың ережелерін, сақтандыру (қайта сақтандыру)
ұйымдарын, сақтандыру брокерлерін кұру, лицензиялау, реттеу, олардың
кызметін тоқтату ерекшеліктерін, өзге де жеке және занды тұлғалардың
сақтандыру рыногындағы қызметінің талаптарын, сақтандыру рыногын
мемлекеттік реттеу міндеттерін және сактандыру қызметін қадағалауды
қамтамасыз ету принциптерін белгілейді. Аталған Заңмен тікелей реттелген
сақтандыру қатынастарын қоспағанда, сақтандыруға байланысты туындайтын және
өзге де заңнамалық актілер қолданылатын аядағы қоғамдық қатынастар
Қазақстан Республикасынын Конституциясына негізделетін сақтандыру ісі және
сақтандыру қызметі туралы заңдармен, Қазақстан Республикасының Азаматтық
кодексімен, сондай-ақ Қазақстан Республикасының өзге де нормативтік
құқықтық актілерімен реттеледі.
Мемлекеттің, азаматтардың және шаруашылық жүргізуші субъектілердің
мүдделерін қаржылық, әлеуметтік және езге де тәуекелдерден қорғаудың тиімді
құралы, сондай-ақ ұзақ мерзімді ішкі инвестициялардың сенімді көзі
ретіндегі сақтандырудың рөлін нығайтуға бағытталған ұлттық сақтандыру
индустриясын реформалауды жалғастыру және оның басымды бағыттарын одан әрі
дамытуды қамтамасыз ету мақсатында Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004
жылғы 1 шілдедегі № 729 қаулысымен Қазақстан Республикасынын сақтандыру
рыногын дамытудың 2004-2006 жылдарға арналған бағдарламасы бекітілген
болатын.
Сақтандыру рыногы арнайы тауарды-сақтандыру өнімін сату және сатып
алу, сақтандыру қорғауына байланысты сақтандыру өтемін жүзеге асыру
нәтижесінде сақтанушылар, сақтандырушылар, үшінші тұлғалар арасында
туындайтын, біртекті сақтандыру қызметтерін көрсететін сақтандырушылар
қатарының көбеюіне орай қалыптасатын экономикалық қатынастардың жүйесі
ретінде өзіне тән сақтандыру ауқымын қамтиды [3,57]. Қазақстан
Республикасы сақтандыру рыногының катысушыларына (Сақтандыру қызметі
туралы Қазақстан Республикасы Заңының 10-бабына сәйкес): сақтандыру (қайта
сақтандыру) ұйымы; сақтандыру брокері; сақтандыру агенті; сақтанушы,
сақтандырылушы, пайда алушы; актуарий; өзара сақтандыру қоғамы;
сақтандыруға бай-ланысты кәсіпкерлік кызметті жүзеге асыратын өзге де заңды
және жеке тұлғалар жатады.
Бүгінде осы сақтандыру рыногын дамытудың негізі проблемалары
тұрғысынан өмірді және жеке басты сақтандырудың жаңа түрлерін дамыту,
сақтандыру ұйымдарын корпоративтік басқару жүйесін енгізу, мамандандырылған
қайта сақтандыру ұйымдарын кұру, сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының
қызметі жөніндегі статистикалық және өзге де деректер базасын қалыптастыру,
сақтандыру компанияларының қызметін автоматтандыру мәселелері және т.б.
айқындалып отыр. Бұл ретте сақтандыру рыногының кейбір проблемалары
қатарына: сақтандыру ұйымдарының өз тәуекелдерін басқаруы сапасының
төменділігін; рыноктағы жекелеген сақтандыру ұйымдары белсенділігінің
жеткіліксіздігін; сақтандыру ұйымдарының өмірді жинақтаушы сақтандыру
шарттары бойынша сақтанушы-ларға заем беру жүйесінің дамымағандығын;
сақтандыру ұйымдарының қызметтер көрсетуі сапасының төменділігін;
сақтандыру бизнесі саласындағы алаяқтыққа қоса ерікті сақтандыру бойынша
кызметтер көрсетудің шектелуін және т.б. жатқызуға болады.
Қазақстанда сақтандыру рыногын дамытудың негізгі мәселелерінің біріне
жеке сақтандыруды оның ішінде ұзақ мерзімді (жинактаушы) түрлерін дамыту
жатады. Өйткені сақтандыру ұйымдары жеке сақтандырудың жинақтаушы түрлері
арқылы экономикаға жеткілікті көлемде әрі ұзақ мерзімге ақша каражаттарын
тартып, институционалды инвестициялар жүйесінің дамуына айтарлықтай
мүмкіндік туғызады және ел экономикасы үшін өте тиімді жағдай жасайды. Бұл
орайда жеке тұлғалар жеке сақтандырудың және өмірді сақтан-дырудың
барлықеспектрі: кайтыс болуы жағдайын сақтандыру; аннуитеттік сақтандыру;
шартта белгіленген жасқа немесе мерзімге дейін өмір сүру жағдайын
сақтандыру; еңбек ету қабілетін жоғалту жағдайын сақтандыру бойынша нақтылы
сақтанушылар бола алатын азаматтар ретінде, ал жұмыс берушілер (заңды
немесе жеке тұлғалар) өз қызметкерлерінің жазатайым оқиғаларға байланысты
кайтыс болу жағдайын сақтандыруға, қосымша зейнетақыны сақтандыруға,
қызметкерлерінің өмірінсақтандыруға және т.б. мән-жайларға қатысты
мемлекеттің заманауи заңдылқ талаптары және өз мүліктік мүделері тұрғысынан
сақтандыру құқықтық қатынастарындағы әлеуетті сақтанушылар болуға
мүдделілік танытуға тиіс.
Жеке сақтандырудың дамыған рыногының болуы мемлекеттің халықты
әлеуметтік қамтамасыз етуге жұмсайтын шығындарын азайта отырып,
республикалы бюджеттің шығыс бөлігіне түсірілетін салмақты жеңілдетеді.
Жалпы алғанда ұлттық сақтандыру рыногының ауқымындағы жеке сақтандыру
рыногының дамуы қаржы рыногының дамуына әрі осы рынок ұсынып отырған
сақтандыру ұйымдарының активтері инвестицияланатын кұралдарға тәуелді
болады. Бұл ретте сақтандыру ұйымдарының тәуекелдер және құралдардың
мерзімділігі әрі өтімділігі бойынша активтерін диверсификациялауды қам-
тамасыз ету үшін елдегі бағалы кағаздар рыногын тиісінше дамыту қажеттілігі
туындайды. Жеке сақтандыруды, оның ішінде аннуитеттерді дамыту
мақсаттарына: аннуитеттерді ұсыну, өмірді сақтандыру, еңбек ету қабілетін
сақтандыру саласындағы зандарды, оның ішінде жаңа сақтандыру өнімдерінің
пайда болуын қамтамасыз ететін сақтандыру зандарын реформалау, сондай-ақ
салалардың және сақтандыру сыныптарының жіктелуін нақтыландыру мүмкіндігін
қарастыру; өмірді сақтандыруды жүзеге асыратын ұйымдардағы жинақ ақшаның
сақталуын қамтамасыз ету; ұзақ, мерзімді (жинақтаушы) сақтандыруды дамыту
мақсатында салық салу режимін жетілдіру; емірді сақтандыруды жүзеге
асыратын ұйымдардың институционалды қалыптасуы үшін жағдай жасау; өмірді
сақтандыруды жүзеге асыратын ұйымдардың үзақ мерзімді инвестициялары үшін
мүмкіндіктерді кеңейту жолымен қол жеткізуге болады.
Осындай ұзақ мерзімді жеке сақтандыруды, былай айтқанда аннуитеттерді
ұсыну жүйесін дамыту тиімділігі Мемлекеттік аннуитет компаниясының тиісінше
жұмыс істеуіне байланысты болады. Мемлекеттік аннуитеттік компаниянын
сақтандыру рыногында аннуитет өнімдерін ұсыну, оның ішінде зейнетақылық,
аннуитет шартын жасасу, сондай-ақ аннуитет шарттарын жасасу арқылы еңбек
(қызметтік) міндеттерін орындауы кезінде жарақаттанған және зақым алған
қызметкерлерге қатысты сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру жөніндегі
қызметі: сақтандыру рыногында ұзақ мерзімді жаңа сақтандыру өнімдерінің
пайда болуына; сақтандыру рыногында өмірді сақтандыру бойынша бірнеше
арнайы сақтандыру ұйымдарының жұмыс істеуіне; республиканың зейнетақымен
қамсыздандыру жұйесінің жетілдірілуіне, ұлттық сақтандыру рыногы
инфрақұрылымының одан әрі дамытылуына және нығайтылуына; сақтандыруды
жүзеге асырудың жаңа технологияларының енгізілуіне септігін тигізеді.
Сөйтіп, мемлекеттік аннуитеттік компания аннуитеттерді сақтандырудың
жалпы және ұзақ мерзімді түрлерін ұсыну жүйесінің дамуын ынталандыруға;
қызметкеріңіңіз еңбек (қызмет-тік) міндеттерін атқаруы кезінде оның өмірі
мен денсаулығына зиян келтіргені үшін жұмыс берушінің жауапкершілігін
міндетті сақтандырудың тиісінше жүргізілуін қамтамасыз етуге; сақтандыру
ұйымдары қолданатын сақтандыру технологияларының дамытылуына және
жетілдірілуіне қосымша серпін беруге; аннуитеттерді ұсыну саласы бойынша
кажетті тәжірибені жинақтауға; аталмыш сақтандыру өніміне (аннуитеттерге)
деген сұранысты қанағаттандыруға және зейнетақымен қамсыздандыру туралы
заңдарға сәйкес азаматтарға берілген құқыктардың іске асырылуын қамтамасыз
етуге ат салысады.
Әлемдік сақтандыру практикасы қазіргі заманғы сақтандыру рыногының
маңызды элементтерінің бірі өзара сақтандыру болып табылатынын дәлелдеп
отыр. 2006 жылғы 5 шілдеде қабылданған Өзара сақтандыру туралы Қазақстан
Республикасының Заңы да осы мән-жайды негіздей түсетін сияқты. Өзара
сақтандыру барысында занды және жеке тұлғалар (осы коғамның мүшелері
сақтанушылар) өздері кұрған өзара сақтандыру қоғамы арқылы өздерінің,
мүліктері мен өзге де мүліктік мүдделерінің сақтандырылуын нысаналайды
[4,3]. Өзара сақтандыру қоғамы өз мүшелерінің мүліктік мүдделерін өзара
сақтандыруды жүзеге асыру мақсатында тұтыну кооперативі ұйымдық-құқықтық
нысанында құрылған заңды тұлға ретінде өзіне тиесілі қызметін коғам
мүшелерінің құқықтары мен міндеттерінің тенділігі әрі қоғам мүшелерінің
өзара корғалуы және өзара жауапкершілігі принциптеріне негіздеп жүргізеді.
Өзара сақтандыру қоғамынын акционерлік қоғамнан (сақтандыру ұйымының
ұйымдық-құқықтық нысанынан) айырмашылығы оның әрбір сақтанушысы бір
мезгілде осы қоғамның мүшесі болып табылады. Әдетте өзара сақтандыру
қоғамының кызметі бір тектес тәуекелдерге байланысты заңды немесе жеке
тұлғалар құрады. Осы орайда өзара сақтандырудың қажеттілігі сақтандыруға
байланысты шығынның жиі орын алуы, сақтандыру сомаларының, жоғары
көрсеткіші сияқты және т.б. сақтандырушы сақтандыруға қабылдаудан бас
тартатын сақтандыру тәуекелдерінің көп болуына негізделеді.
Бүгінде сақтандыру рыногын, сақтандыруды және сақтандыру қызметін
дамыту үрдісіндегі тағы бір маңызды көрініс халыктың сақтандыру мәдениеті
болып табылады. Өйткені сақтандыру рыногының даму көрсеткіштері тұрғылықты
халықтың сақтандыру мәдениетінің калыптасуы деңгейіне тікелей байланысты
болады. Бұл ретте халықтың сақтандыру мәдениетін тиісінше (қоғам мүддесіне
әрі мемлекет саясатына сай) қалыптастыру саласында сақтандыру рыногының
барлық кәсіби катысушыларының және олардың бірлестіктерінің, сондайақ
тиісті мемлекеттік органдардың қатысуымен келісімделген халық үшін
сақтандырудың тартымдылығын арттыратын: тұрақты негізде халық арасында
сақтандыру рыногының кәсіби қатысушыла-рымен әрі олардын бірлестіктерімен
бірлесіп сақтандыру қызметтерін көрсету рыногы және сақтандыру өнімдері
туралы, оның ішінде көрсетілетін қаржылық қызметтерді тұтынушылардың
құқықтарын қорғау мәселелері жөнінде толық және объективті ақпарат
берілуіне бағытталған оқу-ағарту, сондай-ақ түсіндірме жұмысын жүргізу;
сақтандыру рыногы қатысушыларының кәсіби біліктілік деңгейін арттыруға
бағытталған тұрақты тақырыптық конференциялар және семинарлар өткізу;
сақтандыру рыногындағы заңсыз немесе заңға кайшы қызмет, оның ішінде
сақтандыру агенттерінің және резидент емес сақтандыру ұйымдары
делдалдарының Қазақстан Республикасы аумағындағы қызметі жөнінде халықты
хабардар ету; сақтандыру (қайта сақтандыру) шарттарын жасасу кезінде және
сақтандыру қызметінің басқа да құжаттарында пайдаланылатын терминологияны
бір ізге келтіру; сақтандыру ұйымдарының және олардың бірлестіктерінің
бүкүларалық ақпарат кұралдарымен өзара іс-әрекет етуді жандандыруы,
көпшілік халық үшін сақтандыру жөнінде жалпы білім беретін әрі оқытатын
бағдарламаларды ұйымдастыруы, халықтың сақтандыру қызметтерін көрсетуге
байланысты сұраныстарын зерделейтін маркетингтік зерттеулер жүргізуі сияқты
кең көлемді іс-шаралар жүзеге асы-рылуға тиіс.
Қазіргі кезде сақтандыруды, оның ішінде жинақтаушы сақтандыру түрлері
мен аннуитеттерді ұсыну жүйесін дамытудын аса қажетті факторы ретінде
елдегі сақтандыру мән-жайлары жөніндегі статистикалық және өзге ресми
деректердін ауқымды әрі толыққанды базасын калыптастыру көрініс тауып отыр.
Сақтандыру тарифтерін және сақтандыру резервтерін есептеу сапасын жақсарту
жөніндегі іс-шараларды тиісінше іске асыруға, былайша айтқанда оларды
есептеу жөніндегі бағдарлама-лық өнімді әзірлеуге және қолданысқа енгізуге,
актуарийлік есептеулер жүргізуге аса қажетті осы деректемелер базасы
халықтың жалпы өмір сүру ұзақтығы, халықтың жалпы өлімі-жітімі, халықтың
жекелеген санатының (мәселен, жинақтаушы зейнетақылық жүйеге қатысушылардың
және тұрақты түрде зейнетақылық жарналарды төлеушілердің) өлімі-жітімі,
мүгедектердің өлімі-жітімі туралы мәліметтерді, мүгедектіктен қалпына келу
(сауығу) көрсеткішін, мүгедектіктің, жарақат алудын және т.б. артуы
көрсеткіштерін қамтиды. Сонымен қатар, сақтандыру статистикасының базасы
сақтандыру тәуекелдерінің орын алу ықтималдығын және қандай болмасын
міндетті сақ-тандыру түрін енгізу мақсаты жөніндегі мәселелерді қарау
барысында олар келтіретін ен көп мөлшердегі зиянды бағалауға да септігін
тигізеді.
Қандай болмасын елдегі сақтандыруды ұйымдастырудың манызды
элементтері, әсіресе ірі тәуекелдерді сақтандыруға орай сақтандыру
рыногының катысушылары актуарийлер, сақтандырушы делдалдар сақтандырушы
брокерлер мен сақтандырушы агенттер сюрвейерлер авариялық комиссарлар
аджастерлер және басқалар болып табылады [5]. Сақтандыру рыногының аталған
қатысушылары сақтандырылатын тәуекелдерді және сақтандыру жағдайының орын
алуы салдарынан келтірілген зиянның (шеккен залалды) мөлшерін нақтылы
(каржылық, техникалық) бағалауға, сақтандыру кызметтерін көрсету сапасын
әрі оларды тұтынушыларға жеткізілуі мән-жайын жақсартуға, сондай-ак
сақтандыру брокерлерін міндетті сақтандыру схемасына (онын ішінде ірі
тәуекелдерді сақтандыруға байланысты түрлері бойынша) тартуға ат салысады.
Сақтандыру рыногының инфрақұрылымын дамыту мақсатында, бүгінде: сақтандыру
делдалдығының мәселелері бойынша қолданыстағы заңнаманы жетілдіру,
сақтандыру брокері мен сақтандыру агенті қызметінің нақтылы талаптарын
(мәнжайларын) белгілеу, сақтандыру рыногының әрбір қатысушының қызмет
ауқымы мен өкілеттігін заң жүзінде белгілеу; экспорттық кредиттер мен
инвестицияларды сақтандыру жөніндегі мемлекеттік сақтандыру корпорациясының
отандық экспорттаушылар мен инвесторлардың мүдделерін саяси және
кәсіпкерлік тәуекелдерден сақтандыру корғауымен қамтуына байланысты
қызметін дұрыс жолға кою, сондай-ак аталмыш корпорацияның одан әрі дамып,
қалыптасуы үшін кешенді іс-ша-раларды жүзеге асыру; ипотекалық сақтандыру
тиісті заемшының ықтимал төлемге қабілетсіздігі орын алған кезде кредиттік
тәуекелді төмендету құралы болып табылатындықтан оны жүзеге асыру
принциптерін заңнамалық акті деңгейінде белгілеу, сондайақ сапалы және
тартымды ипотекалық сақтандыру рыногының калыптасуына ықпалын тигізетін
сақтандыру ұйымдарының төлем қабілеттілігі мен қаржылықорнықтылығы деңгейін
жоғарылату; сақтандыру рыногындағы өзін-өзі реттейтін ұйымдарды дамыту әрі
оларға тиісті көлемде өкілеттік беру қажет.
Сонымен, сақтандыру рыногын дамытуға әрі өркендетуге нысаналанған іс-
шараларды жузеге асыру: ұлттық сақтандыру индустриясының тұрақтылығын әрі
сенімділігін нығайтуға; елдегі жеке сақтандыру саласын дамытудың бастапқы
негізін қолдауға; міңдетті сақтандырудың тиімді жүйесін құруға септігін
тигізетін ұлттық экономиканың басымды салаларының қажеттіліктерін және
халықты әлеуметтік қолдауды ескере отырып міндетті сақтандыру саласында
іске асырылатын ұзақ мерзімді мемлекеттік саясатты; сақтандыру рыногының
толыққанды инфрақұрылымын құруға қолдау көрсетуге және сақтандыру
саласындағы кадрлік әлеуетті жақсартуға; жаңа сақтандыру өнімдері мен
технологияларды енгізуді жандандыруға, сақтандыру қызметтерін көрсету
сапасын жақсартуға және оның тізбесін (ассортиментін) кеңейтуге; сақтандыру
рыногы субъектілерінің қызметін қадағалау және реттеу жүйесін жетілдіруге,
оның заңнамалық негіздерінің халықаралық сақтандыру стан-дарттарына
сәйкестігін қамтамасыз етуге; ұлттық сақтандыру рыногын халықаралық
сақтандыру рыноктарына интеграциялау процестерін тереңдетуге мүмкіндік
береді.
Сөйтіп, сақтандыру рыногы болмысының экономикалық және құқықтық
негіздерін осы сақтандыру рыногының ассортиментінде бар және сұранысқа ие
сақтандыру қызметтерін көрсетуді жалпы сақтандыру туралы заңға және
сақтандырудың әрбір саласына байланысты нормативтік құқықтық актілерге әрі
жасасылған сақтандыру шарттары мен берілген лицензияларға сүйене отырып
бәсекелестік жағдайында жүзеге асыратын мамандандырылған сақтандыру
ұйымдары (сақтандырушылар) мен олардан сақтандыру тауарларын (өнімдерін)
сатып алушы жеке немесе занды тұлғалар (сақтанушылар) арасында туындайтын
қоғамдык қатынастар құрайды. Демек, сақтандыру рыногының толыққанды жұмыс
істеуі сақтандыру қызметтерін көрсетуге (сақтандыру өнімін беруге) деген
сұранысты әрі қоғамдық мұқтаждықты қанағаттандыруға кабілетті сақтандыру
ұйымдарына (сақтандырушыларға) байланысты болады. Осы орайда сақтандыру
өнімі (сақтандыру түрі) сақтандыру ұйымы мен сақтанушының (занды немесе
жеке тұлғаның) арасында (ерікті сақтандыру бойынша) жасасылған шарттың не
заңнамалық актінің (оған сәйкес жасасылған міндетті сақтандыру шартының)
негізінде беріледі (сатылады).
Осы сақтандыру рыногынын әлеуетті қатысушысы сақтандыру (қайта
сақтандыру) ұйымы коммерциялық, ұйым болып табылады және өз қызметін
Қазақстан Республикасының Конституциясына негізделген Сақтандыру қызметі
туралы Қазақстан Республикасының Заңы мен Қазақстан Республикасының өзге
де нормативтік актілеріне сәйкес жүзеге асырады. Сақтандыру (қайта
сақтандыру) ұйымының ұйымдық-құкықтық нысаны акционерлік қоғам болып
табылады, сонымен бірге оның құқықтық мәртебесі занды тұлғаның әділет
органдарында сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы ретінде мемлекеттік
тіркеуден өтуіне және уәкілетті мемлекеттік органның сақтандыру қызметін
жүзеге асыру құқығына берілген лицензиясына орай айқындалады.
Сақтандыру ұйымын кұруға рұқсат алу үшін уәкілетті органға мынадай
кұжаттар: сақтандыру (қайта сақтаңдыру) ұйымын құруға рұқсат алуға өтініш;
нотариат куәландырған және заңдарда белгіленген тәртіппен ресімделген
құрылтай құжаттарының (жарғы, құрылтай шарты) үш данасы; сақтандыру (қайта
сақтандыру) ұйымын құру туралы шешім қабылданғанын дәлелдейтін құжаттар;
құрылтайшылар – заңды тұлғалар туралы мәліметтер (ондай кұрылтайшылар
болған жағдайда), оған заңды тұлға ретінде олардың мемлекеттік тіркеуден
өткені туралы нотариат куәландырған куәліктің көшірмесі; нотариат
куәландырған құрылтай құжаттарының көшірмесі; аяқталған соңғы екі қаржы
жылының аудиторлық ұйым растаған қаржылық есептілігі, құжаттар табыс ету
алдындағы соңғы тоқсанның аяғындағы бухгалтерлік баланс және кірістер мен
шығыстар туралы есептеме; құрылтайшылар – жеке тұлғалар (мұндай
құрылтайшылар болған кезде) туралы мәліметтер, сонын ішінде сақтандыру
(қайта сақтандыру) ұйымын құру үшін пайдаланылған ақша көздерінің
сипаттамасы мен сомасы, сондай-ак эко-номикалық қызмет саласында жасаған
қылмысы, сыбайлас жемқорлык және мемлекеттік қызмет пен мемлекеттік басқару
мүдделеріне қарсы өзге де қылмысы үшін белгіленген тәртіппен өтелмеген
немесе алып тасталмаған сотталғандығы жоқтығы туралы аныктама; актуарий
растаған және жалпы сақтандыру саласында құрылатын сақтандыру (кайта
сақтандыру) ұйымдары үшін таяу үш жылға және өмірді сақтандыру саласында
құрылатын сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдары үшін бес жылға арналып
әзірленген бизнес-жоспар; заң талаптарына сәйкес сақтандыру (қайта
сақтандыру) ұйымының, басшы қызметкерлері лауазымдарына ұсынылатын
адамдардың, соның ішінде сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы басқармасының
кемінде үш мүшесінің құжаттары; өтініш берушінің құрылтайшылар атынан
өтініш беру өкілеттігін растайтын нотариат куәландырған құжаттабыс етіледі.
Осы орайда бизнес-жоспарда мынадай мәселелер: сақтандыру (қайта
сақтандыру) ұйымын құрудың мақсаттары, негізгі қызмет бағыттарының қысқаша
сипаттамасы және құрылатын сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы
бағдарланатын нарықтық сегмент, құрылатын сақтандыру (қайта сақтандыру)
ұйымы туралы және рыноктағы үлесі туралы ақпарат, өнімдер мен көрсетілетін
кызметтер түрлері, оларды сату тәсілдері, маркетингтік зерттеулер,
сақтандыру андеррайтингі, баға стратегиясы, соның ішінде сақтандыру
тарифтерін есептеу тәртібі және олардың экономикалық негіз демесі,
өнімдерді жылжыту стратегиясы, сақтандыру өнімдерін бөлу, қаржылық жоспар,
соның ішінде шығындылық коэффициенттерінің болжамы, құрылатын сақтандыру
(қайта сақтандыру) ұйымы жүргізуге ниет етіп отырған инвестициялық саясат
пен қайта сақтандыру саясаты, құрылатын сақтандыру (қайта сақтандыру)
ұйымының ұйымдық құрылымы, директорлар кеңесі, мамандардың болжамды білім
деңгейі көрсетілуге тиіс.
Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының акцияларын сақтандыру (қайта
сақтандыру) ұйымының ірі катысушысы мәртебесіне сәйкес келетін мөлшерде
сатып алу ниеті бар тұлға осындай тізбектеліп көрсетілген құжаттардан
басқа, Сақтандыру қызметі туралы Казақстан Республикасы Заңының 26-
бабында көзделген құжаттар мен мәліметтерді де табыс етеді. Қазақстан
Республикасының резиденті емес сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының
құрылтайшысы өз мемлекетінің тиісті сақтандыруды қадағалау органының өзіне
Қазақстан Республикасы резидентінің – сақтандыру (қайта сақтандыру)
ұйымының акцияларын сатып алуға рұқсат етілгенін растайтын құжатты не
тиісті мемлекеттің зандары бойынша мұндай рұқсат талап етілмейтіні туралы
мәлімдемені табыс етуге міндетті. Қазақстан Республикасының резиденті емес
құрылтайшының шетелдің мемлекеттік органы берген құжаттары Қазақстан
Республикасының зандарында белгіленген тәртіппен заңдастырылуға жатады.
Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымын құруға рұқсат беру тәртібі мен
шарттары, сондай-ақ аталған Заңның 27-бабы 1-тармағының 4-6 тармақшаларында
көрсетілген құжаттардың мазмұнына, соның ішінде сақтандыру тарифтерін
есептеу тәртібі мен олардың экономикалық негіздемесіне қойылатын талаптар
уәкілетті мемлекеттік органның нормативтік құқықтық актілерінде
айкындалады. Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымын құруға берілген
рұқсаттың, ол берілген күннен бастап, алты ай бойына занды күші болады.
Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымын құруға берілген рұқсатты уәкілетті
орган занда көзделген негіздер бойынша мерзімінен бұрын кері қайтарып ала
алады.
Бұл ретте ескеретін тағы бір маңызды жәйт, аталмыш рұқсат-ты
сақтандыру (кайта сақтандыру) ұйымы өзіне сақтандыру қызметін жүзеге асыру
құқығына лицензия берілген кезде уәкі-летті органға қайтарады. Сақтандыру
(қайта сақтандыру) ұйымын құруға рұқсат беру туралы өтінішті уәкілетті
орган өтініш беруші аталмыш 27-баптың 1 тармағына сәйкес уәкілетті орган
сұратқан соңғы құжатты табыс еткен куннен бастап уш ай ішінде қарауға тиіс.
Уәкілетті орган өтініш берушіге қабылданған шешім туралы оның өзі көрсеткен
жеріне (тұрғылықты жеріне) жазбаша хабарлайды.
Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымын құруға рұксат беруден: табыс
етілген құжаттардың тиісті занның талаптарына сәйкес болмауы; құрылтайшының
акцияларға төлем жасауға қажетті қаражатының жеткіліксіз болуы; уәкілетті
органға құрылатын ұйым мен онын құрылтайшыларына қатысты жалған акпараттың
берілуі; құрылтайшының аяқталған соңғы екі қаржы жылындағы қызметінен залал
шегуі; құрылатын сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының басшы қызметкерлері
лауазымдарына кандидаттардың заңның тиісті талаптарына сай келмеуі;
уәкілетті органның сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының ірі қатысушысы
мәртебесін алуға рұқсат беруден заң жүзінде көрсетілген негіздемелер
бойынша бас тартуы; құрылтайшыларының жеке тұлғаларда экономикалық қызмет
саласында жасаған қылмысы, сыбайлас жемқорлық және мемлекеттік қызмет пен
мемлекеттік басқару мүдделеріне қарсы өзге де қылмысы үшін белгіленген, заң
тәртібімен өтелмеген немесе алып тасталмаған сотталғандығы болуы негіздері
бойынша бас тартылуы мүмкін.
Бұл орайда уәкілетті орган үш ай ішінде өтініш берушіге бас тарту
негізін көрсете отырып, сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымын құруға рұқсат
беруден бас тартқаны туралы жазбаша түрде хабарлайды. Сонымен бірге
уәкілетті орган сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымын құруға берілген
рұқсатты: оның жалған мәліметтер негізінде берілгені анықталған; сақтандыру
(қайта сақтандыру) ұйымы ретінде тіркелген заңды тұлға сақтандыру қызметін
жүзеге асыру құқығына лицензия алғанға дейінгі кезенде сақтандыру ісін және
сақтандыру ісіне байланысты қызметті жүзеге асырған, сондай-ақ, уәкілетті
орган сақтандыру (қайта сақтандыру) уйымын қуруға берген руқсаттың мерзімі
өтіп кетіп, сол мерзім ішіңде ол әділет органдарында тіркелмеген немесе
сақтандыру қызметін жузеге асыру құкығына лицензия алу ушін уәкілетті
органға өтініш бермеген жағдайларда кері қайтарып алуға құқылы. Әділет
органдары сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымын мемлекеттік тіркеуді
уәкілетті органның оны құруға берген рұқсаты және оның құрылтай
құжаттарының уәкілетті органмен келісімделгенін растайтын деректер болған
жағдайда жүзеге асырады. Осы ретте сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының
құрылтайшылары оны құруға уәкілетті органның рұқсатын алған күннен бастап
екі айдан кешіктірмей әділет органына оны мемлекеттік тіркеу үшін өтініш
жасауға міндетті. Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының құрылтай
құжаттарына енгізілген өзгерістер мен толықтырулар мемлекеттіктіркеуден
(қайта тіркеуден) өткізілгенге дейін уәкілетті органмен міндетті түрде
келісілуге не әділет органдарына хабарлануға тиіс. Сақтандыру (қайта
сақтандыру) ұйымының құрылтай құжаттарына өзгерістер мен толықтырулар
енгізуді алдын ала келісу тәртібі уәкілетті органның нормативтік құкықтық
актілерінде белгіленеді.
Қазақстан Республикасының резиденті – сақтандыру (қайта сақтандыру)
ұйымы уәкілетті органның келісімінсіз, сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы
директорлар кеңесі шешімінің негізінде Қазақстан Республикасының аумағында
да, одан тыс жерде де өзінің оқшауланған бөлімшелерін – филиалдарын және
өкілдіктерін ашуға құқылы. Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы өзінің
филиалының немесе өкілдігінің әділет органдарында есептік тіркелген күнінен
бастап он төрт жүмыс күні ішінде: сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы
филиалының және өкілдігінің есептік тіркелуі туралы куәліктің нотариат
куәландырған көшірмесін; тіркеген әділет органының белгісі мен мөрі
қойылған филиал немесе өкілдік туралы ереженің нотариат куәландырған
көшірмесін, сондай-ақ, филиалдың немесе әкімдіктің бірінші басшысына
берілген сенімхат-тың нотариат куәландырған көшірмесін қоса тіркей отырып,
олардың ашылғаны жөнінде уәкілетті органды жазбаша хабардар етуге міндетті.
Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының филиалына сақтандыру ұйымының
заңды тұлға болып табылмайтын, сақтандыру ұйымы орналасқан жерден тыс
орналасқан, сақтандыру ұйымының атынан сақтандыру қызметін жүзеге асыратын
және сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы берген өкілеттіктер шегінде әрекет
ететін оқшауланған бөлімшесі жатады әрі оның сақтандыру (қайта сақтандыру)
ұйымымен біріңғай байлансы, сондай-ақ сақтандыру ұйымының атауымен толық
сәйкес келетін атауы болады [6].
Сақтандыру (кайта сақтандыру) ұйымының өкілдігі сақтандыру ұйымының
заңды тұлға болып табылмайтын, сақтандыру ұйымы орналасқан жерден тыс
орналасқан, сақтандыру ұйымының атынан және оның тапсырмасы бойынша әрекет
ететін және сақтандыру қызметін жузеге асырмайтын оқшауланған бөлімшесі
ретінде көрініс табады. Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының филиалдарын
ашудың міндеті мәнжайларына: өмірді сақтандыру саласы бойынша лицензиясы
бар сақтандыру ұйымдарын қоспағанда, сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының
аяқталған соңғы қаржы жылының қорытынды-лары бойынша залал шекпеген
қызметі, сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының филиалды әділет
органдарында есептік тіркеген күннің алдындағы үш ай ішінде пруденциялық
нормативтерді сақтауы және филиалды әділет органдарында есептік тіркеген
күннің алдындағы үш ай ішінде сақтандыру (кайта сақтандыру) ұйымына
уәкілетті органның санкциялар қолданбауы жатады.
Қазақстан Республикасынын резиденті сақтандыру (қайта сақтандыру)
ұйымы филиал, өкілдік туралы ережеге өзгерістер мен толықтырулар енгізген
кезде, әділет органдарында есептік тіркелген (қайта тіркелген) күннен
бастап он төрт жұмыс күні ішінде осы құжаттардың нотариат куәландырған
көшірмелерін уәкілетті органға табыс етуге тиіс. Қазақстан Республикасының
резиденті — сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы Қазақстан Республикасынан
тыс жерде филиалдар мен өкілдіктер ашқан жағдайда, мемлекеттің тиісті
органында тіркелген күннен бастап күнтізбелік отыз күн ішінде мемлекетгің
тиісті органындағы тіркеуді растайтын кұжаттарды қоса тіркей отырып,
олардың ашылғаны жөнінде уәкілетті органды жазбаша хабардар етуге міндетті.
Бұл орайда Қазақстан Республикасының резиденті емес сақтандыру (қайта
сақтандыру) ұйымы өз өкілдігін уәкілетті органның келісімінсіз ашуға
құқылы.
Қазақстан Республикасының резиденті емес сақтандыру (қайта сақтандыру)
ұйымының өкілдігі әділет органдарында есептік тіркелген күннен бастап он
төрт жұмыс күні ішінде: Қазақстан Республикасының резиденті емес сақтандыру
(қайта сақтандыру) ұйымы өкілдігінін есептік тіркелуі туралы куәліктің
нотариат куәландырған көшірмесін; тіркеген әділет органының белгісі мен
мөрі қойылған өкілдік туралы ереженің нотариат куәландырған көшірмесін;
тиісті мемлекеттің сақтандыруды қадағалау органының Қазақстан
Республикасының резиденті емес сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының
сақтандыру қызметіне қолданылып жүрген лицензиясы бар екені туралы жазбаша
растауын не сақтандыруды қадағалау органының жазбаша растау беруі Қазақстан
Республикасының резиденті емес сақтандыру ұйымы шыққан елдің заңнамасында
көзделмегені туралы мәлімдемесін; тиісті мемлекеттің сақтандыруды қадағалау
органының Қазақстан Республикасының аумағында Қазақстан Республикасынын
резиденті емес сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының өкілдігін ашуға
қарсылық білдірмейтіні туралы жазбаша хабарламасын не тиісті мемлекеттің
сақтандыруды қадағалау органының немесе беделді заң қызметінің. Қазақстан
Республикасынын резиденті емес сақтандыру ұйымы мемлекетінің заңнамасы
бойынша мұндай рұқсаттың талап етілмейтіні туралы мәлімдемесін; сақтандыру
ұйымының. өкілдігі басшысының атына берілген нотариат куәландырған
сенімхатты қоса тіркей отырып, өзінің ашылуы жөнінде уәкілетті органды
жазбаша хабардар етуге міндетті.
Сақтандыру ұйымын құру ауқымындағы мәнжайға байланысты ескеретін жәйт,
осы сақтандыру уйымының акциялары орналастырылған кезде ақша тек Қазақстан
Республикасының ұлттық валютасымен ғана төленуге тиіс. Заңды тұлға
сақтандыру ұйымын қуруы кезінде сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйы-мының
акциялары меншікті оң капиталы болған ретте ғана сатып ала алады. Құрылып
жатқан сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының құрылтайшылары оның жарғылық
капиталы ең аз мөлшерін оны мемлекеттік тіркеуден өткізгенге дейін толық
көлемде төлеуге міндетті. Сақтандыру ұйымы мәміле жасау нәтижесінде
сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының қаржылық тұрақтылығы мен төлем
кабілеттілігі мәселелеріне қатысты занның талаптары бұзылмайтын жағдайда
ғана уәкілетті органның келісімімен тиісті акционерлерден меншікті
акцияларын сатып алуға құқылы. Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы өз
жарғысында жазылған атауды өзінің атауы ретінде пайдаланады. Бұл ретте
Жалпы сақтандыру саласындағы қызметті жүзеге асыратын сақтаңдыру ұйымының
толық атауында міндетті түрде сақтандыру деген сөз не содан туындаған
сөз, ал Өмірді сақтандыру саласындағы қызметін жузеге асыратын сақтандыру
ұйымының толық атауында міндетті түрде өмірді сақтандру деген сөздер не
содан туындаған сөз болуға тиіс. Тек қайта сақтандыру қызметін ғана жузеге
асыратын қайта сақтаңдыру ұйымының толық атауында да міндетті түрде қайта
сақтандыру деген сөздер немесе содан туындаған сөз болуға тиіс.
2009 жылғы 1 тамызға қарағандағы жағдай бойынша Қазақстан
Республикасының мынадай сақтандыру ұйымдары
1. Алматының Халықаралық Сақтандыру Тобы СК ААІ (ОАО СК
Алматинская Международная Страховая Группа) жазатайым жағдайдан, ауыру
жағдайынан, жүктерді, мүлікті залалдан, автокөлік иелерн азаматтық-құқықтық
жауапкершілігін (АҚЖ), әуе көлігі иелерінің АҚЖ, баска да каржылы
шығындардан сақтандырады.
2. Аманат иншуранс СК: жазатайым жағдайдан, ауыру жағдайынан, темір
жол көлігін, әуе көлігін, мүлікті залалдан, автокөлік иелерінің АҚЖ, су
көлігі иелерінің АҚЖ, кепілдікті және кепілгерлікті, көлік құралдары
иелерінің АҚЖ, тасымалдаушының жолаушылар алдындағы АҚЖ, жекеше
нотариустардың АҚЖ, аудиторлық ұйымдардың АҚЖ, туроператорлар мен
турагенттердің АҚ.Ж, қызметі үшінші тұлғаларға зиян келтіру қаупімен
байланысты объектілер иелерінің АҚЖ, қызметкерінің еңбек (қызметтік)
міндеттерін орындауы кезінде оның өмірі мен денсаулығына зиян келтіргені
үшін жұмыс берушінің АҚЖ, экологялық сақтандыруды;
3. Атланта Полис СК АҚ (АО СК Атланта Полис): зиян келтіргені
үшін АҚЖ, көлік құралдары иелерінің АҚЖ,тасымалдаушының жолаушылар
алдындағы АҚЖ, қызметкерінің еңбек (қызметтік) міндеттерін орындауы
кезінде оның өмірі мен денсаулығына зиян келтіргені үшін жұмыс берушінің
АҚЖ сақтандыруды;
4. АТФ Полис СК АҚ (АО СК АТФ Полис): жүктерді мүлікті залалдан,
автокөлік иелерінің АҚЖ, әуе көлігі иелерінің АҚЖ, су көлігі иелерінің АҚЖ,
көлік құралдары иелерінің АҚЖ, тасымалдаушының жолаушылар алдындағы АҚЖ,
жекеше нотариустардың АҚЖ, қызметі үшінші тұлғаларға зиян келтіру каупімен
байланысты объектілер иелерінің АҚЖ, қызметкерінің еңбек (қызметтік)
міндеттерін орындауы кезінде оның өмірі мен денсаулығына зиян келтіргені
үшін жұмыс берушінің АҚЖ, экологиялық сақтандыруды;
5.Эй Ай Джи Қазақстан СК АҚ (АО СК Эй Ай Джи Қазақстан):
жазатайым жағдайдан, ауыру жағдайынан, жүктерді, мүлікті залалдан, басқа да
қаржылық шығындардан, Заңның 6-бабы 3-тармағының 9-11 тармақшаларын
қоспағанда; азаматтық-құқықтық жауапкершілікті сақтандыруды;
6. БТА Сақтандыру АҚ (АО БТА Страхование): жазатайым жағдайдан,
ауыру жағдайынан, автокөлікті, әуе көлігін су көлігін, жүктерді, мүлікті
залалдан, автокөлік иелерінің АҚЖ әуе көлігі иелерінің АҚЖ, соттағы
шығыстарды, кепілдікті жәні кепілгерлікті, көлік құралдары иелерінің АҚЖ,
тасымалдаушының жолаушылар) алдындағы АҚЖ, аудиторлық ұйымдардың АҚЖ,
туроператорлар мен турагенттердің АҚЖ, қызметі үшінші тұлғаларға зиян
келтіру қаупімен байланысты объектілер иелерінің АҚЖ қызметкерінің еңбек
(қызметтік) міндеттерін орындауы кезінді оның өмірі мен денсаулығына зиян
келтіргені үшін жұмысын берушінің АҚЖ, экологиялық сақтандыруды;
7. Валют-Транзит Полис СК АҚ (АО СК Валют-Транзит Полис):
жазатайым жағдайдан, ауыру жағдайынан, жүктерді, мүлікті залалдан, басқада
қаржылық шығындардан, көлік құралдары иелерінің АҚЖ, тасымалдаушының
жолаушылар алдындағы АҚЖ, жекеше нотариустардың АҚЖ туроператорлар мен
турагенттердің АҚЖ, қызметі үшінші тұлғаларға зиян келтіру қаупімен
байланысты объектілрі иелерінің АҚЖ, өсімдік шаруашылығындағы АҚЖ,
қызметкерінің еңбек (қызметтік) міндеттерін орындауы кезінде оны өмірі мен
денсаулығына зиян келтіргені үшін жұмыс берушінің АҚЖ, экологиялық
сақтандыруды;
8. Валют-Транзит Өмір ӨСК АҚ (АО КСЖ Валют-Транзит Life):
өмірді, аннуитеттік, жазатайым жағдайларда сақтандыруды;
9. Виктория СК АҚ (АО СК Виктория): жазатайым жағдайдан, ауыру
жағдайынан, автокөлікті, әуе көлігін, жүктерді, мүлікті залалдан, автокөлік
иелерінің АҚЖ, әуе көліг иелерінің АҚЖ, көлік құралдары иелерінің АҚЖ
тасымалдаушының жолаушылар алдындағы АҚЖ, жекеше нотариустардың АҚЖ,
қызметі үшінші тұлғаларға зиян ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 Қазақстан Республикасының сақтандыру құқығының және сақтандыру
құрылысының жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 7
1.1 Сақтандыру ісі, сақтандыру рыногы және сақтандыру
ұйымдары ... ... ... ... ... 7
1.2 Сақтандыру құқығы құқық саласы
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
1.3 Сақтандыру заңнамасы және сақтандыруға қатысы бар өзге де заңнамалық
актілер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
1.4 Сақтандыруды жүзеге асыру негізгі сақтандыру
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
2 Сақтандыру құқық саласындағы құқықтық қатынастардың
түрлері ... ... ... ... ..43
2.1 Өмірді сақтандыру саласының құқықтық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .43
2.2 Жалпы сақтандыру саласының құқықтық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 49
2.3 Өзара сақтандырудың құқықтық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...57
2.4 Қайта сақтандырудың құқықтық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...62
2.5 Сақтандыру брокері, агенті, актуарий және аудиторлық ұйым қызметінің
құқыктық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .65
2.6 Сақтандыру қорын және сақтандыру резервтерн басқарудың құқықтық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..73
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..81
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 83
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қандай болмасын мемлекет ауқымындағы
экономикалық қатынастардың, оның ішінде сақтандыру қатынастарының жан-жақты
дамуы арнайы құқықтық реттеушінің, бұл орайда, сақтандыру құқығының болуын
объективті түрде шарттайды. Осы сақтандыру құқығының құзырындағы сақтандыру
ісі (сақтандыру) азаматтардың, шаруашылық жүргізу субъектілерінің және
мемлекеттің мүліктік мүдделерін материалдық қорғау жүйесі ретінде казіргі
заманғы қоғамның аса кажетті элементі болып табылады. Бұл ретте
сақтандырудың басты мақсатына азаматтардың, шаруашылық жүргізуші
субъектілердің және мемлекеттің мүліктік мүдделерін кенеттен туындайтын,
қауіпті әрі залалды, қоғамдық өмірдің материалдық деңгейін күрт төмендетіп
жіберетін төтенше табиғи құбылыстар мен техногендік апаттар сипатындағы
кездейсоқ сақтандыру жағдайларынан (ықтимал, басталуы әбден мүмкін
тәуекелдерден) қорғау жатады. Демек, сақтандыру нысанасындағы негізгі
жағдаят ретінде материалдық зиян келтіретін сақтандыру жағдайының басталуын
негіздейтін қауіпті әрі залалды ықтимал сақтандыру тәуекелдері және
сақтанушының (заңды немесе жеке тұлғаның) заңға қайшы келмейтін мүліктік
мүддесіне келтірілген зиянды сақтандырушының ақшалай нысанда өтеу жөніндегі
міндеттемесі (сақтандыру қорғауымен қамтамасыз ету мән-жайы) көрініс
табады.
Сақтандыру заңнамасы нормаларына негізделетін сақтандыру қорғауы
мемлекеттің қорғау функциясымен әрі қорғау құқықтық нормаларымен тығыз
байланысты болады. Сақтандыру институтының болмысы сақтанушылардың
сақтандыруға деген материалдық қызығушылығын туындататын сақтандыру
мүддесіне байланысты болғандықтан ол сақтандыру құқықтық қатынасындағы
сақтанушының (жеке немесе заңды тұлғаның) нақтылы мүдделерін білдіреді.
Сақтандыру мүддесі бірінші кезекте сақтанушының (сақтандырылған адамның,
азаматтың, жеке тұлғаның) конституциялық құқықтары мен бостандықтарына
қатысты айқындалатын мән-жайларды көздейді. Сонымен бірге сақтандыру
қорғауымен қамтылатын бірден-бір мүліктік мүдделерге жеке тұлғаларға,
олардың сақтандыру шартында көзделген жасқа жетуіне не осы шартта
көрсетілген мерзімнің немесе сақтандыру жағдайының басталуына орай
сақтандыру ұйымы төлейтін сақтандыру төлемі де жатады.
Бүгінде өркениет тарихында жинақталған әрі сынақтан өткен сақтандыру
ісінің тәжірибесін және қалыптасқан сақтандыру құқығының механизмін
қоғамдық-мемлекеттік мүдделерге орай тиімді пайдалану мән-жайы қазіргі
нарықтық даму кезеніндегі шаруашылық жүргізу және өндірістік қатынастар
деңгейіне, меншік нысандарына, басқа елдермен экономикалық байланыстарды
жандандыру дәрежесіне, қоршаған табиғи орта жағдайына, сақтандыру заңнамасы
саласында жүргізіліп жатқан реформаларға және т.б. факторларға байланысты
Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық жүйесіндегі сақтан-дыруды және
сақтандыру қызметін өркендетуге, ұлттық сақтандыру рыногын түрлендіруге,
міндетті сақтандыру жүйесін құруға, құқық саласы ретіндегі сақтандыру
құқығының реттеуші әлеуеті ауқымын кеңейтуге, сақтанушының
(сақтандырылушының) мүліктік мүддесін қорғауды тиісті заңнама және
сақтандыру шарттары негізінде кепілдендіруге, ықтимал сақтандыру
тәуекелдерінің алдын алу арқылы сақтанушыға, сақтандырылған тұлғаға, үшінші
тұлғаларға немесе қоршаған ортаға келтірілетін зиянды (залалды) шектеуге
мүмкіндік беріп отыр.
Ұлттық сақтандыру рыногының және онын тиісті салаларындағы сақтандыру
(қайта сақтандыру) ұйымдарының тиісінше жұмыс істеуі және олар сүйенетін
нормативтік құқықтық базаның үзбей реформалануы осындай түйінді өркениеті
шешу тұрғысынан сақтандыру құқығының әлі де болса даму үстінде екендігін
айқындай түседі. Сақтандыру құқығының ұйымдастырушы — реттеуші құзырындағы
сақтандыру қызметін қоғам мен мемлекет, нарық, өркениет, экономиканың
объективті зандары талаптарына сай түрлендіру аспектісі сақтандыру
заңнамасын жетілдіру, сақтандыру жүйесіне халықаралық сақтандыру
стандарттары ережелерін енгізу, әлеуметтік-психологиялық сақтандыру
климатынын. қалыптасуына, б.а. халыктың сақтандыру мәдениетінің өсуіне ат
салысу, сондай-ақ сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының қаржылық
орнықтылығы мен төлем қабілеттілігін қамтамасыз ету мән-жайларын
ұштастырады [1,28].
Бүгінгі танда сақтандыруға және қайта сақтандыруға қойылатын нарықтық-
экономикалық талаптар сақтандыру құқығы мен сақтандыру заңнамасының
тиімділігін әрі икемділігін, төтенше табиғи кұбылыстарға байланысты және
техногендік ортада орын алуы ықтимал сақтандыру жағдайларының, сондай-ақ
сақтандыру тәуекелдерін бағалаудың мән-жайларын, сақтандыру тарифтеріне,
актуарийлік есептеу мен қорытынды жасауға қатысты мәселелерді жетілдіруді,
сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының сақтандыру рыногындағы қызметін
экономикалық колдауға тең құқыктық жағдай жасау деңгейін қамтамасыз етуді
және т.б. нысаналауда.
Баяндалған осындай мән-жайларға қарап сақтандыру рыногының орнықты
өсіп, сондай-ақ ұлттық сақтандыру заннамасының тиісінше дамып жатқанын
байқауға болады. Әйтсе де, бұл ретте айта кететін манызды бір жайт, қандай
болмасын отандық сақтандырушының ірі тәуекелдерді сақтандыруға қабылдауына
әрі осы орайда оған экономикалық қолдау көрсетуге мүмкіндік беретін қайта
сақтандыру және ортақ сақтандыру институттарын дамытып, қалыптастыру
процестері өте кешеуілдеп отырған сыңайлы. Сонымен бірге ұлттық сақтандыру
рыногының тиісті салаларында сақтанушы мен сақтандырушының арасында жиі
туындайтын даулы жағдайлардын, көбінесе сот арқылы шешілуі әлеуетті
сақтанушынын (халықтың) сақтандыру бизнесіне деген сенімділігін төмендетуге
әкеп соғуы ықтимал. Осыған байланысты өркениетті дамыған және бәсекеге
барынша қабілетті елдердегідей белгілі бір дауларды соттан тыс шешетін
механизмді сақтандыру омбудсменін кұру қажет. Осындай жағдяттар құқық
саласы ретіндегі сақтандыру құқығының жаңа институттарын қалыптастыруды
және ұлттық сақтандыру рыногының заңнамалық базасын жетілдіруді талап
етеді.
Тақырыптың өзектілігі: ұлттық сақтандыру рыногы салаларындағы өмірді
ұзақ мерзімге сақтандыру және міндетті сақтандыру түрлерін ел
экономикасының түрлі аялары мен салаларына қарай дамытуды мемлекеттік
реттеу және қадағалау сақтандыру құқықтық қатынастарының тиімді
қалыптасуына септігін тигізеді. Осы сақтандыру қызметтерін көрсету рыногын
(ұлттық сақтандыру рыногын) құқықтық реттеу теориясы мен сақтандыру
практикасы арасының алшақтауы заңи ғылым мен экономикалық ғылым арасындағы
ғылыми зерделеу, зерттеу бағыттарының бөлек жүргізілуіне байланысты орын
алып отыр. Дегенмен, сақтандыру ісі мен сақтандыру қызметтін даму
зандылықтары және сақтандыру заң намасы мен сақтандыру құқықтық қатынастары
жөніндегі ғылыми зерделеу нәтижелері сақтандыру құқығының, экономиканың
сақтандыру секторының және мемлекеттің сақтандыру саласындағы саясатының
өзара заңи, сондай-ақ экономикалық байланыстармен шырмалған әрі объективті-
субъективтік факторларға қарай байламданған түйін (сақтандыру құқығынын
теориялык проблемалары) екенін дәйектеуде.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Осы жұмыстың мақсаты,
Қазақстан Республикасындағы сақтандыру саласындағы заңдарына сараптама
жасап, оларды әрі қарай жетілдіру. Нарық заманына сай сақтандыру жүйесін
жасау және оларды жүзеге асыруда туындайтын қарым-қатынастарды зерттеу.
Осы мақсаттарға жету үшін келесі міндеттер қойылды:
- Қазақстан Республикасының сақтандыру құқығының және сақтандыру
құрылысына жалпы сипаттама беру;
- сақтандыру ісінің, сақтандыру рыногының және сақтандыру ұйымдарының
құқықтық аспектілерін қарастыру;
- сақтандыру құқығын құқық саласы ретінде зерттеу;
- сақтандыру заңнамасын және сақтандыруға қатысы бар өзге де
заңнамалық актілерді талдау;
- сақтандыруды жүзеге асыру негізгі сақтандыру шарттарына сипаттама
беру;
- сақтандыру құқық саласындағы құқықтық қатынастардың түрлерін
келтіру.
Зерттеу жұмысының объектісі. Қазіргі таңдағы сақтандыру құқығының
теориялық және қолданбалы проблемалары, сонымен қатар, сақтандыру құқығының
және сақтандыру ісінің дамуының мәселелері.
Зерттеу жұмысының пәніне сақтандыру ісіне қатысты ұлттық заңнамалар,
отандық және шетелдік заңгер ғалымдардың еңбектері жатады.
Дипломдық зерттеудің теориялық негізі – зерттеу тақырыбына байланысты
немесе оған қарайлас тақырыптарда жарыққа шыққан монографиялық және
диссетрациялық зерттеулер, басылымға шыққан мақалалар, оқулық әдебиеттер
болып табылады. Сонымен қатар құқық нормаларын тану және оларды қоғамдық
өмірге енгізу барысында қолданылатын құқықтық жалпы теориясы, сақтандыру
құқығы, азаматтық құқық және әлеуметтану ғылымдарының ілімдеріне сүйенеді.
Зерттеудің методолигиялық негіздерін ақиқат болмысын тану жолында
қолданылатын жалпы ғылыми әдістер құрайды. Зерттеу барысында салыстырмалы
талдау, сараптамалық бағалау, қисынды-заңдылық, статистикалық талдау,
тарихи және нақты-социологиялық әдістер қолданылды.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы. Жұмыс нәтижесінде жасалған
теориялық қорытындылар мен тұжырымдар осы мәселеге қатысты ғылыми
зерттеулерді жұргізуге, сонымен қатар нарық жағдайында қалыптасып келе
жатқан сақтандыру жүйесін реттеп, әрі қарай жетілдіруге әсер етеді. Зерттеу
барысында сақтандыру қызметін реттейтін заңдарына талдама жасап алынған
ұсыныстар мен тұжырымдар студенттердің біліктілігін көтеру курстары
шеңберінде қолданылып, құқық саласындағы мамандар мен ғалымдарға кезекті
құнды мәліметтер ауына көмек береді.
Жұмыстың құрылымы: кіріспеден, он бөлімшеден тұратын екі бөлімнен,
қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Қазақстан Республикасының сақтандыру құқығының және сақтандыру
құрылысының жалпы сипаттамасы
1.1 Сақтандыру ісі, сақтандыру рыногы және сақтандыру ұйымдары
Нарықтық. даму жағдайындағы сақтандыру ісі (сақтандыру) қандай
болмасын қоғамдық-экономикалық формацияларда тиісінше дамып қалыптасатын
және асқан қажеттілігімен ерекшеленетін әрі тиісті сақтандыру салалары
бойынша жұмыс істейтін, қоғамдық пайдалы шаруашылық жүргізуге, тұлғалардың
еңбек (қызметтік) міндеттерін атқаруына, қоршаған ортаға байланысты орын
алуы ықтимал (орын алатын) тәуекелдерге орай қатысушылары
(сақтандырушылары, сақтанушылары, сақтандырылғандары, пайда алушылары)
нақтылы айқындалып, құқықтары мен міндеттері белгіленген материалдық
мазмұнды коғамдық қатынастар ауқымында мақсатты сақтандыру қорын және
сақтандыру резервтерін кұруды, сондай-ақ ұлттық сақтандыру жүйесінде өтеу
(өтеттіру) механизмін іске қосатын сақтандыру жағдаяттары (оқиғалары)
туындаған кезде тиісті заңнама және шарт негізінде сақтандыру төлемдерін
жүзеге асыру жолымен сақтандыру корғауының камтамасыз етілуін нысаналайтын
кәсіпкерлік сипатты – бағдарлы экономикалық институт болып табылады.
Сақтандыру кызметі туралы Қазақстан Республикасының 2000 жылғы 18
желтоқсандағы Заңының Сақтандыру ісі және сақтандыру қызметі деп аталатын
4-бабының 1-тармағында: Сақтандыру дегеніміз, сақтандыру ұйымы өз
активтері есебінен жүзеге асыратын сақтандыру төлемі арқылы сақтандыру
шартында белгіленген сақтандыру жағдайы немесе өзге де оқиғалар туындаған
кезде жеке немесе занды тұлғанын занды мүліктік мүдделерін қорғауға
байланысты қатынастар кешені деген түсіндірме берілген [2,2]. Демек,
сақтандыру белгілі бір тәуекелдерге орай орын алуы ықтимал сақтандыру
жағдайы (оқиғалары) басталған кезде занды немесе жеке тұлғаның мүліктік
мүдделерін (сақтандыру мүдделерін) арнайы қалыптастырылған мақсатты ақшалай
сақтандыру қоры есебінен сақтандыру корғауы-мен қамтуды қамтамасыз етуге
байланысты сақтандырушы (мамандандырылған ұйым) мен сақтанушы
(сақтандырылушы), пайда алушы арасында туындайтын қоғамдық қатынастарды
білдіреді. Сақтандыру сақтанушының мүліктік мудделеріне келтірілген зиянды
ақшалай нысанда өтеуге ат салысады. Сақтанушы мен сақтандырушы арасындағы
сақтандыру қатынастары сақтанушының, өз қарамағындағы (меншігіндегі)
мүліктерін немесе өзге де мүліктік мүдделерін сақтандыру қорғауымен
қамтамасыз етуге байланысты сақтандыру мүддесінің болмысына орай туындайды.
Сақтандыру барысында негізінен сақтанушының не үшінші тұлғаның мүлкі
және мүліктік мүддесі (мәселен, жеке сақтандырудағы азаматтардың өміріне,
денсаулығына және еңбекке қабілеттілігіне байланысты, мүліктік
сақтандырудағы мүлікті иеленуге, пайдалануға әрі оған билік етуге
байланысты, азаматтық-құқықтық сақтандырудағы занды немесе жеке тұлғаның
өміріне, денсаулығына не мүлкіне келтірілген зиянды етеуге байланысты
мүліктік мүдделер) сақтандыру қорғауымен қамтылады. Демек, сақтанушы
өзінің не үшінші тұлғанын әміріне, денсаулығына, еңбекке қабілеттілігіне,
мүлкіне байла-нысты сақтандыру мүддесін білдіретін мүліктік мүддесін
сақтандыратын жеке немесе занды тұлға ретінде заңнамалык, актіге не
жасатылған сақтандыру шартына орай тиісті сақтандырушымен екі арадағы
азаматтық құқықтық қатынастарға қатысады. Осы орайда ескеретін маңызда
жәйт, егер сақтандырушымен жасасылған ерікті немесе міндетті сақтандыру
шартында өзгеше көзделмесе, сақтанушы бір мезгілде сақтандырылушы (өзіне
қатысты сақтандыру жүзеге асырылған, былайша айтқанда сақтандырылған тұлға)
болып табылады.
Ал сақтандырушы сақтандыру ұйымы ретінде мемлекеттік тіркеуден өткен,
тиісті сақтандыру қызметін жүзеге асыру құқығына лицензия алған, сақтандыру
жағдайы басталған кезде келтірілген зиянды өтеу жөніндегі өзіне жүктелген
міндеттемеге орай сақтанушыға немесе өзге тұлғаға (пайда алушыға - заңда не
сақтандыру шартында көзделген мән-жайларға байланысты сақтандыру төлемін
алуға құқығы бар тұлғаға) шартта белгіленген сақтандыру сомасы шегінде
сақтандыру төлемін төлеуге міндетті занды тұлға болып саналады. Сақтандыру
экономикалық кызметтің айрықша түрі ретінде сақтандыру сыйлықақыларын
(жарналарын) жұмылдыру арқылы сақтандыру қорын әрі сақтандыру резервтерін
кұру және сақтандырылған мүліктік мүдделерге келтірілген зиянды сақтандыру
төлемін жүзеге асыру жолымен өтеу ауқымында тікелей көрініс табады.
Сақтандыру бүгінгі танда қандай болмасын аяда, салада және ортада
келтірілген зиянды уақтылы әрі толығымен өтеу есебінен қоғамдағы әлеуметгік
және экономикалык тұрактылықты қамтамасыз етуге, мақсатты сақтандыру
қорының уақытша бос қаражаттарын сақтандыру ұйымының инвестициялық
қызметінде пайдалануға, сақтандыру өнімдерін өткізуге байланысты сақтандыру
операцияларының дамуына, сондай-ақ ұлттық сақтандыру жүйесіндегі жаңа
сақтандыру түрлерінін, онын ішінде кәсіпкерлік тәуекелдерді сақтандырудың
заңнамалық және шарттық, негіздерінің тиімділігіне мүдделілік танытып отыр.
Осыған байланысты дәстүрлі сақтандыру қорғауымен қамтылатын ауқымдағы
төтенше әрі қолайсыз табиғи құбылыстар мен шаруашылық жүргізу
субъектілерінің техногендік тәуекелдеріне қоса, бүгінде, заемдарды
сақтандыру, ипотекалық сақтандыру, кепілдіктер мен кепілдемелерді
сақтандыру, басқа да қаржылық шығындарды сақтандыру, соттағы шығыстарды
сақтандыру белеңалуда. Сонымен, жоғарыдағы баяндауларға орай сақтандырудың
экономикалық және заңи аспектілері айқындала түскен сыңайлы.
Сақтандырудың заңи аспектісі сақтандыру өтеуінің міндеттілігін
белгілеу үшін жасасылатын ерікті не міндетті сактандыру шарты немесе
тікелей заңнамалық акті негізінде тиісті тұлғалардың мүліктік мүдделерін
сақтандыру корғауымен қамтуға байланысты сақтанушы мен сақтандырушы
катысатын сақтандыру құқықтық қатынастарын білдіреді. Сақтандырудын,
экономикалық аспектісі мақсатты ақша қаражаттары қорларын қалыптастыру және
оларды әр түрлі төтенше әрі қолайсыз құбылыстар салдарынан келтірілген
зиянды өтеу үшін пайдалану жөніндегі нысандар мен әдістердің жиынтығынан
тұратын экономикалық (ақшалай) қатынастар жүйесі ретінде жұмылдыру, өтемдік
(қайта бөлуші) және қорғау —алдын алу функциялары арқылы көрініс табады.
Осы ретте сақтандыру: сақтандыру тәуекелінің болуына байланысты
материалдық, зиян келтіретін ықтимал сақтандыру жағдайының орын алуы
(басталуы), заңды және жеке тұлғалардың (сақтанушылардың) өздеріне
келтірілуі ықтимал зиянды жабуға (өтеуге) деген мұқтаждықтарының
канағаттандырылуы, сақтанушы төлеген сыйлықақылар мен жарналар есебінен
құрылған мақсатгы сақтандыру қоры каражаттарының (сақтандыру жағдайының
басталуына орай) сақтандыру өтеуі нысанында (зиян шеккен сақтанушыға)
қайтарылуы сияқты және т.б. өзіне тән белгілерімен ерекшеленеді.
Сақтандыру қызметі туралы Қазақстан Республикасының Заңы (онын 2-
бабының 1-тармағында көрсетілгендей) кәсіпкерлік қызмет түрі ретінде
сақтандыруды жүзеге асырудың ережелерін, сақтандыру (қайта сақтандыру)
ұйымдарын, сақтандыру брокерлерін кұру, лицензиялау, реттеу, олардың
кызметін тоқтату ерекшеліктерін, өзге де жеке және занды тұлғалардың
сақтандыру рыногындағы қызметінің талаптарын, сақтандыру рыногын
мемлекеттік реттеу міндеттерін және сактандыру қызметін қадағалауды
қамтамасыз ету принциптерін белгілейді. Аталған Заңмен тікелей реттелген
сақтандыру қатынастарын қоспағанда, сақтандыруға байланысты туындайтын және
өзге де заңнамалық актілер қолданылатын аядағы қоғамдық қатынастар
Қазақстан Республикасынын Конституциясына негізделетін сақтандыру ісі және
сақтандыру қызметі туралы заңдармен, Қазақстан Республикасының Азаматтық
кодексімен, сондай-ақ Қазақстан Республикасының өзге де нормативтік
құқықтық актілерімен реттеледі.
Мемлекеттің, азаматтардың және шаруашылық жүргізуші субъектілердің
мүдделерін қаржылық, әлеуметтік және езге де тәуекелдерден қорғаудың тиімді
құралы, сондай-ақ ұзақ мерзімді ішкі инвестициялардың сенімді көзі
ретіндегі сақтандырудың рөлін нығайтуға бағытталған ұлттық сақтандыру
индустриясын реформалауды жалғастыру және оның басымды бағыттарын одан әрі
дамытуды қамтамасыз ету мақсатында Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004
жылғы 1 шілдедегі № 729 қаулысымен Қазақстан Республикасынын сақтандыру
рыногын дамытудың 2004-2006 жылдарға арналған бағдарламасы бекітілген
болатын.
Сақтандыру рыногы арнайы тауарды-сақтандыру өнімін сату және сатып
алу, сақтандыру қорғауына байланысты сақтандыру өтемін жүзеге асыру
нәтижесінде сақтанушылар, сақтандырушылар, үшінші тұлғалар арасында
туындайтын, біртекті сақтандыру қызметтерін көрсететін сақтандырушылар
қатарының көбеюіне орай қалыптасатын экономикалық қатынастардың жүйесі
ретінде өзіне тән сақтандыру ауқымын қамтиды [3,57]. Қазақстан
Республикасы сақтандыру рыногының катысушыларына (Сақтандыру қызметі
туралы Қазақстан Республикасы Заңының 10-бабына сәйкес): сақтандыру (қайта
сақтандыру) ұйымы; сақтандыру брокері; сақтандыру агенті; сақтанушы,
сақтандырылушы, пайда алушы; актуарий; өзара сақтандыру қоғамы;
сақтандыруға бай-ланысты кәсіпкерлік кызметті жүзеге асыратын өзге де заңды
және жеке тұлғалар жатады.
Бүгінде осы сақтандыру рыногын дамытудың негізі проблемалары
тұрғысынан өмірді және жеке басты сақтандырудың жаңа түрлерін дамыту,
сақтандыру ұйымдарын корпоративтік басқару жүйесін енгізу, мамандандырылған
қайта сақтандыру ұйымдарын кұру, сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының
қызметі жөніндегі статистикалық және өзге де деректер базасын қалыптастыру,
сақтандыру компанияларының қызметін автоматтандыру мәселелері және т.б.
айқындалып отыр. Бұл ретте сақтандыру рыногының кейбір проблемалары
қатарына: сақтандыру ұйымдарының өз тәуекелдерін басқаруы сапасының
төменділігін; рыноктағы жекелеген сақтандыру ұйымдары белсенділігінің
жеткіліксіздігін; сақтандыру ұйымдарының өмірді жинақтаушы сақтандыру
шарттары бойынша сақтанушы-ларға заем беру жүйесінің дамымағандығын;
сақтандыру ұйымдарының қызметтер көрсетуі сапасының төменділігін;
сақтандыру бизнесі саласындағы алаяқтыққа қоса ерікті сақтандыру бойынша
кызметтер көрсетудің шектелуін және т.б. жатқызуға болады.
Қазақстанда сақтандыру рыногын дамытудың негізгі мәселелерінің біріне
жеке сақтандыруды оның ішінде ұзақ мерзімді (жинактаушы) түрлерін дамыту
жатады. Өйткені сақтандыру ұйымдары жеке сақтандырудың жинақтаушы түрлері
арқылы экономикаға жеткілікті көлемде әрі ұзақ мерзімге ақша каражаттарын
тартып, институционалды инвестициялар жүйесінің дамуына айтарлықтай
мүмкіндік туғызады және ел экономикасы үшін өте тиімді жағдай жасайды. Бұл
орайда жеке тұлғалар жеке сақтандырудың және өмірді сақтан-дырудың
барлықеспектрі: кайтыс болуы жағдайын сақтандыру; аннуитеттік сақтандыру;
шартта белгіленген жасқа немесе мерзімге дейін өмір сүру жағдайын
сақтандыру; еңбек ету қабілетін жоғалту жағдайын сақтандыру бойынша нақтылы
сақтанушылар бола алатын азаматтар ретінде, ал жұмыс берушілер (заңды
немесе жеке тұлғалар) өз қызметкерлерінің жазатайым оқиғаларға байланысты
кайтыс болу жағдайын сақтандыруға, қосымша зейнетақыны сақтандыруға,
қызметкерлерінің өмірінсақтандыруға және т.б. мән-жайларға қатысты
мемлекеттің заманауи заңдылқ талаптары және өз мүліктік мүделері тұрғысынан
сақтандыру құқықтық қатынастарындағы әлеуетті сақтанушылар болуға
мүдделілік танытуға тиіс.
Жеке сақтандырудың дамыған рыногының болуы мемлекеттің халықты
әлеуметтік қамтамасыз етуге жұмсайтын шығындарын азайта отырып,
республикалы бюджеттің шығыс бөлігіне түсірілетін салмақты жеңілдетеді.
Жалпы алғанда ұлттық сақтандыру рыногының ауқымындағы жеке сақтандыру
рыногының дамуы қаржы рыногының дамуына әрі осы рынок ұсынып отырған
сақтандыру ұйымдарының активтері инвестицияланатын кұралдарға тәуелді
болады. Бұл ретте сақтандыру ұйымдарының тәуекелдер және құралдардың
мерзімділігі әрі өтімділігі бойынша активтерін диверсификациялауды қам-
тамасыз ету үшін елдегі бағалы кағаздар рыногын тиісінше дамыту қажеттілігі
туындайды. Жеке сақтандыруды, оның ішінде аннуитеттерді дамыту
мақсаттарына: аннуитеттерді ұсыну, өмірді сақтандыру, еңбек ету қабілетін
сақтандыру саласындағы зандарды, оның ішінде жаңа сақтандыру өнімдерінің
пайда болуын қамтамасыз ететін сақтандыру зандарын реформалау, сондай-ақ
салалардың және сақтандыру сыныптарының жіктелуін нақтыландыру мүмкіндігін
қарастыру; өмірді сақтандыруды жүзеге асыратын ұйымдардағы жинақ ақшаның
сақталуын қамтамасыз ету; ұзақ, мерзімді (жинақтаушы) сақтандыруды дамыту
мақсатында салық салу режимін жетілдіру; емірді сақтандыруды жүзеге
асыратын ұйымдардың институционалды қалыптасуы үшін жағдай жасау; өмірді
сақтандыруды жүзеге асыратын ұйымдардың үзақ мерзімді инвестициялары үшін
мүмкіндіктерді кеңейту жолымен қол жеткізуге болады.
Осындай ұзақ мерзімді жеке сақтандыруды, былай айтқанда аннуитеттерді
ұсыну жүйесін дамыту тиімділігі Мемлекеттік аннуитет компаниясының тиісінше
жұмыс істеуіне байланысты болады. Мемлекеттік аннуитеттік компаниянын
сақтандыру рыногында аннуитет өнімдерін ұсыну, оның ішінде зейнетақылық,
аннуитет шартын жасасу, сондай-ақ аннуитет шарттарын жасасу арқылы еңбек
(қызметтік) міндеттерін орындауы кезінде жарақаттанған және зақым алған
қызметкерлерге қатысты сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру жөніндегі
қызметі: сақтандыру рыногында ұзақ мерзімді жаңа сақтандыру өнімдерінің
пайда болуына; сақтандыру рыногында өмірді сақтандыру бойынша бірнеше
арнайы сақтандыру ұйымдарының жұмыс істеуіне; республиканың зейнетақымен
қамсыздандыру жұйесінің жетілдірілуіне, ұлттық сақтандыру рыногы
инфрақұрылымының одан әрі дамытылуына және нығайтылуына; сақтандыруды
жүзеге асырудың жаңа технологияларының енгізілуіне септігін тигізеді.
Сөйтіп, мемлекеттік аннуитеттік компания аннуитеттерді сақтандырудың
жалпы және ұзақ мерзімді түрлерін ұсыну жүйесінің дамуын ынталандыруға;
қызметкеріңіңіз еңбек (қызмет-тік) міндеттерін атқаруы кезінде оның өмірі
мен денсаулығына зиян келтіргені үшін жұмыс берушінің жауапкершілігін
міндетті сақтандырудың тиісінше жүргізілуін қамтамасыз етуге; сақтандыру
ұйымдары қолданатын сақтандыру технологияларының дамытылуына және
жетілдірілуіне қосымша серпін беруге; аннуитеттерді ұсыну саласы бойынша
кажетті тәжірибені жинақтауға; аталмыш сақтандыру өніміне (аннуитеттерге)
деген сұранысты қанағаттандыруға және зейнетақымен қамсыздандыру туралы
заңдарға сәйкес азаматтарға берілген құқыктардың іске асырылуын қамтамасыз
етуге ат салысады.
Әлемдік сақтандыру практикасы қазіргі заманғы сақтандыру рыногының
маңызды элементтерінің бірі өзара сақтандыру болып табылатынын дәлелдеп
отыр. 2006 жылғы 5 шілдеде қабылданған Өзара сақтандыру туралы Қазақстан
Республикасының Заңы да осы мән-жайды негіздей түсетін сияқты. Өзара
сақтандыру барысында занды және жеке тұлғалар (осы коғамның мүшелері
сақтанушылар) өздері кұрған өзара сақтандыру қоғамы арқылы өздерінің,
мүліктері мен өзге де мүліктік мүдделерінің сақтандырылуын нысаналайды
[4,3]. Өзара сақтандыру қоғамы өз мүшелерінің мүліктік мүдделерін өзара
сақтандыруды жүзеге асыру мақсатында тұтыну кооперативі ұйымдық-құқықтық
нысанында құрылған заңды тұлға ретінде өзіне тиесілі қызметін коғам
мүшелерінің құқықтары мен міндеттерінің тенділігі әрі қоғам мүшелерінің
өзара корғалуы және өзара жауапкершілігі принциптеріне негіздеп жүргізеді.
Өзара сақтандыру қоғамынын акционерлік қоғамнан (сақтандыру ұйымының
ұйымдық-құқықтық нысанынан) айырмашылығы оның әрбір сақтанушысы бір
мезгілде осы қоғамның мүшесі болып табылады. Әдетте өзара сақтандыру
қоғамының кызметі бір тектес тәуекелдерге байланысты заңды немесе жеке
тұлғалар құрады. Осы орайда өзара сақтандырудың қажеттілігі сақтандыруға
байланысты шығынның жиі орын алуы, сақтандыру сомаларының, жоғары
көрсеткіші сияқты және т.б. сақтандырушы сақтандыруға қабылдаудан бас
тартатын сақтандыру тәуекелдерінің көп болуына негізделеді.
Бүгінде сақтандыру рыногын, сақтандыруды және сақтандыру қызметін
дамыту үрдісіндегі тағы бір маңызды көрініс халыктың сақтандыру мәдениеті
болып табылады. Өйткені сақтандыру рыногының даму көрсеткіштері тұрғылықты
халықтың сақтандыру мәдениетінің калыптасуы деңгейіне тікелей байланысты
болады. Бұл ретте халықтың сақтандыру мәдениетін тиісінше (қоғам мүддесіне
әрі мемлекет саясатына сай) қалыптастыру саласында сақтандыру рыногының
барлық кәсіби катысушыларының және олардың бірлестіктерінің, сондайақ
тиісті мемлекеттік органдардың қатысуымен келісімделген халық үшін
сақтандырудың тартымдылығын арттыратын: тұрақты негізде халық арасында
сақтандыру рыногының кәсіби қатысушыла-рымен әрі олардын бірлестіктерімен
бірлесіп сақтандыру қызметтерін көрсету рыногы және сақтандыру өнімдері
туралы, оның ішінде көрсетілетін қаржылық қызметтерді тұтынушылардың
құқықтарын қорғау мәселелері жөнінде толық және объективті ақпарат
берілуіне бағытталған оқу-ағарту, сондай-ақ түсіндірме жұмысын жүргізу;
сақтандыру рыногы қатысушыларының кәсіби біліктілік деңгейін арттыруға
бағытталған тұрақты тақырыптық конференциялар және семинарлар өткізу;
сақтандыру рыногындағы заңсыз немесе заңға кайшы қызмет, оның ішінде
сақтандыру агенттерінің және резидент емес сақтандыру ұйымдары
делдалдарының Қазақстан Республикасы аумағындағы қызметі жөнінде халықты
хабардар ету; сақтандыру (қайта сақтандыру) шарттарын жасасу кезінде және
сақтандыру қызметінің басқа да құжаттарында пайдаланылатын терминологияны
бір ізге келтіру; сақтандыру ұйымдарының және олардың бірлестіктерінің
бүкүларалық ақпарат кұралдарымен өзара іс-әрекет етуді жандандыруы,
көпшілік халық үшін сақтандыру жөнінде жалпы білім беретін әрі оқытатын
бағдарламаларды ұйымдастыруы, халықтың сақтандыру қызметтерін көрсетуге
байланысты сұраныстарын зерделейтін маркетингтік зерттеулер жүргізуі сияқты
кең көлемді іс-шаралар жүзеге асы-рылуға тиіс.
Қазіргі кезде сақтандыруды, оның ішінде жинақтаушы сақтандыру түрлері
мен аннуитеттерді ұсыну жүйесін дамытудын аса қажетті факторы ретінде
елдегі сақтандыру мән-жайлары жөніндегі статистикалық және өзге ресми
деректердін ауқымды әрі толыққанды базасын калыптастыру көрініс тауып отыр.
Сақтандыру тарифтерін және сақтандыру резервтерін есептеу сапасын жақсарту
жөніндегі іс-шараларды тиісінше іске асыруға, былайша айтқанда оларды
есептеу жөніндегі бағдарлама-лық өнімді әзірлеуге және қолданысқа енгізуге,
актуарийлік есептеулер жүргізуге аса қажетті осы деректемелер базасы
халықтың жалпы өмір сүру ұзақтығы, халықтың жалпы өлімі-жітімі, халықтың
жекелеген санатының (мәселен, жинақтаушы зейнетақылық жүйеге қатысушылардың
және тұрақты түрде зейнетақылық жарналарды төлеушілердің) өлімі-жітімі,
мүгедектердің өлімі-жітімі туралы мәліметтерді, мүгедектіктен қалпына келу
(сауығу) көрсеткішін, мүгедектіктің, жарақат алудын және т.б. артуы
көрсеткіштерін қамтиды. Сонымен қатар, сақтандыру статистикасының базасы
сақтандыру тәуекелдерінің орын алу ықтималдығын және қандай болмасын
міндетті сақ-тандыру түрін енгізу мақсаты жөніндегі мәселелерді қарау
барысында олар келтіретін ен көп мөлшердегі зиянды бағалауға да септігін
тигізеді.
Қандай болмасын елдегі сақтандыруды ұйымдастырудың манызды
элементтері, әсіресе ірі тәуекелдерді сақтандыруға орай сақтандыру
рыногының катысушылары актуарийлер, сақтандырушы делдалдар сақтандырушы
брокерлер мен сақтандырушы агенттер сюрвейерлер авариялық комиссарлар
аджастерлер және басқалар болып табылады [5]. Сақтандыру рыногының аталған
қатысушылары сақтандырылатын тәуекелдерді және сақтандыру жағдайының орын
алуы салдарынан келтірілген зиянның (шеккен залалды) мөлшерін нақтылы
(каржылық, техникалық) бағалауға, сақтандыру кызметтерін көрсету сапасын
әрі оларды тұтынушыларға жеткізілуі мән-жайын жақсартуға, сондай-ак
сақтандыру брокерлерін міндетті сақтандыру схемасына (онын ішінде ірі
тәуекелдерді сақтандыруға байланысты түрлері бойынша) тартуға ат салысады.
Сақтандыру рыногының инфрақұрылымын дамыту мақсатында, бүгінде: сақтандыру
делдалдығының мәселелері бойынша қолданыстағы заңнаманы жетілдіру,
сақтандыру брокері мен сақтандыру агенті қызметінің нақтылы талаптарын
(мәнжайларын) белгілеу, сақтандыру рыногының әрбір қатысушының қызмет
ауқымы мен өкілеттігін заң жүзінде белгілеу; экспорттық кредиттер мен
инвестицияларды сақтандыру жөніндегі мемлекеттік сақтандыру корпорациясының
отандық экспорттаушылар мен инвесторлардың мүдделерін саяси және
кәсіпкерлік тәуекелдерден сақтандыру корғауымен қамтуына байланысты
қызметін дұрыс жолға кою, сондай-ак аталмыш корпорацияның одан әрі дамып,
қалыптасуы үшін кешенді іс-ша-раларды жүзеге асыру; ипотекалық сақтандыру
тиісті заемшының ықтимал төлемге қабілетсіздігі орын алған кезде кредиттік
тәуекелді төмендету құралы болып табылатындықтан оны жүзеге асыру
принциптерін заңнамалық акті деңгейінде белгілеу, сондайақ сапалы және
тартымды ипотекалық сақтандыру рыногының калыптасуына ықпалын тигізетін
сақтандыру ұйымдарының төлем қабілеттілігі мен қаржылықорнықтылығы деңгейін
жоғарылату; сақтандыру рыногындағы өзін-өзі реттейтін ұйымдарды дамыту әрі
оларға тиісті көлемде өкілеттік беру қажет.
Сонымен, сақтандыру рыногын дамытуға әрі өркендетуге нысаналанған іс-
шараларды жузеге асыру: ұлттық сақтандыру индустриясының тұрақтылығын әрі
сенімділігін нығайтуға; елдегі жеке сақтандыру саласын дамытудың бастапқы
негізін қолдауға; міңдетті сақтандырудың тиімді жүйесін құруға септігін
тигізетін ұлттық экономиканың басымды салаларының қажеттіліктерін және
халықты әлеуметтік қолдауды ескере отырып міндетті сақтандыру саласында
іске асырылатын ұзақ мерзімді мемлекеттік саясатты; сақтандыру рыногының
толыққанды инфрақұрылымын құруға қолдау көрсетуге және сақтандыру
саласындағы кадрлік әлеуетті жақсартуға; жаңа сақтандыру өнімдері мен
технологияларды енгізуді жандандыруға, сақтандыру қызметтерін көрсету
сапасын жақсартуға және оның тізбесін (ассортиментін) кеңейтуге; сақтандыру
рыногы субъектілерінің қызметін қадағалау және реттеу жүйесін жетілдіруге,
оның заңнамалық негіздерінің халықаралық сақтандыру стан-дарттарына
сәйкестігін қамтамасыз етуге; ұлттық сақтандыру рыногын халықаралық
сақтандыру рыноктарына интеграциялау процестерін тереңдетуге мүмкіндік
береді.
Сөйтіп, сақтандыру рыногы болмысының экономикалық және құқықтық
негіздерін осы сақтандыру рыногының ассортиментінде бар және сұранысқа ие
сақтандыру қызметтерін көрсетуді жалпы сақтандыру туралы заңға және
сақтандырудың әрбір саласына байланысты нормативтік құқықтық актілерге әрі
жасасылған сақтандыру шарттары мен берілген лицензияларға сүйене отырып
бәсекелестік жағдайында жүзеге асыратын мамандандырылған сақтандыру
ұйымдары (сақтандырушылар) мен олардан сақтандыру тауарларын (өнімдерін)
сатып алушы жеке немесе занды тұлғалар (сақтанушылар) арасында туындайтын
қоғамдык қатынастар құрайды. Демек, сақтандыру рыногының толыққанды жұмыс
істеуі сақтандыру қызметтерін көрсетуге (сақтандыру өнімін беруге) деген
сұранысты әрі қоғамдық мұқтаждықты қанағаттандыруға кабілетті сақтандыру
ұйымдарына (сақтандырушыларға) байланысты болады. Осы орайда сақтандыру
өнімі (сақтандыру түрі) сақтандыру ұйымы мен сақтанушының (занды немесе
жеке тұлғаның) арасында (ерікті сақтандыру бойынша) жасасылған шарттың не
заңнамалық актінің (оған сәйкес жасасылған міндетті сақтандыру шартының)
негізінде беріледі (сатылады).
Осы сақтандыру рыногынын әлеуетті қатысушысы сақтандыру (қайта
сақтандыру) ұйымы коммерциялық, ұйым болып табылады және өз қызметін
Қазақстан Республикасының Конституциясына негізделген Сақтандыру қызметі
туралы Қазақстан Республикасының Заңы мен Қазақстан Республикасының өзге
де нормативтік актілеріне сәйкес жүзеге асырады. Сақтандыру (қайта
сақтандыру) ұйымының ұйымдық-құкықтық нысаны акционерлік қоғам болып
табылады, сонымен бірге оның құқықтық мәртебесі занды тұлғаның әділет
органдарында сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы ретінде мемлекеттік
тіркеуден өтуіне және уәкілетті мемлекеттік органның сақтандыру қызметін
жүзеге асыру құқығына берілген лицензиясына орай айқындалады.
Сақтандыру ұйымын кұруға рұқсат алу үшін уәкілетті органға мынадай
кұжаттар: сақтандыру (қайта сақтаңдыру) ұйымын құруға рұқсат алуға өтініш;
нотариат куәландырған және заңдарда белгіленген тәртіппен ресімделген
құрылтай құжаттарының (жарғы, құрылтай шарты) үш данасы; сақтандыру (қайта
сақтандыру) ұйымын құру туралы шешім қабылданғанын дәлелдейтін құжаттар;
құрылтайшылар – заңды тұлғалар туралы мәліметтер (ондай кұрылтайшылар
болған жағдайда), оған заңды тұлға ретінде олардың мемлекеттік тіркеуден
өткені туралы нотариат куәландырған куәліктің көшірмесі; нотариат
куәландырған құрылтай құжаттарының көшірмесі; аяқталған соңғы екі қаржы
жылының аудиторлық ұйым растаған қаржылық есептілігі, құжаттар табыс ету
алдындағы соңғы тоқсанның аяғындағы бухгалтерлік баланс және кірістер мен
шығыстар туралы есептеме; құрылтайшылар – жеке тұлғалар (мұндай
құрылтайшылар болған кезде) туралы мәліметтер, сонын ішінде сақтандыру
(қайта сақтандыру) ұйымын құру үшін пайдаланылған ақша көздерінің
сипаттамасы мен сомасы, сондай-ак эко-номикалық қызмет саласында жасаған
қылмысы, сыбайлас жемқорлык және мемлекеттік қызмет пен мемлекеттік басқару
мүдделеріне қарсы өзге де қылмысы үшін белгіленген тәртіппен өтелмеген
немесе алып тасталмаған сотталғандығы жоқтығы туралы аныктама; актуарий
растаған және жалпы сақтандыру саласында құрылатын сақтандыру (кайта
сақтандыру) ұйымдары үшін таяу үш жылға және өмірді сақтандыру саласында
құрылатын сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдары үшін бес жылға арналып
әзірленген бизнес-жоспар; заң талаптарына сәйкес сақтандыру (қайта
сақтандыру) ұйымының, басшы қызметкерлері лауазымдарына ұсынылатын
адамдардың, соның ішінде сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы басқармасының
кемінде үш мүшесінің құжаттары; өтініш берушінің құрылтайшылар атынан
өтініш беру өкілеттігін растайтын нотариат куәландырған құжаттабыс етіледі.
Осы орайда бизнес-жоспарда мынадай мәселелер: сақтандыру (қайта
сақтандыру) ұйымын құрудың мақсаттары, негізгі қызмет бағыттарының қысқаша
сипаттамасы және құрылатын сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы
бағдарланатын нарықтық сегмент, құрылатын сақтандыру (қайта сақтандыру)
ұйымы туралы және рыноктағы үлесі туралы ақпарат, өнімдер мен көрсетілетін
кызметтер түрлері, оларды сату тәсілдері, маркетингтік зерттеулер,
сақтандыру андеррайтингі, баға стратегиясы, соның ішінде сақтандыру
тарифтерін есептеу тәртібі және олардың экономикалық негіз демесі,
өнімдерді жылжыту стратегиясы, сақтандыру өнімдерін бөлу, қаржылық жоспар,
соның ішінде шығындылық коэффициенттерінің болжамы, құрылатын сақтандыру
(қайта сақтандыру) ұйымы жүргізуге ниет етіп отырған инвестициялық саясат
пен қайта сақтандыру саясаты, құрылатын сақтандыру (қайта сақтандыру)
ұйымының ұйымдық құрылымы, директорлар кеңесі, мамандардың болжамды білім
деңгейі көрсетілуге тиіс.
Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының акцияларын сақтандыру (қайта
сақтандыру) ұйымының ірі катысушысы мәртебесіне сәйкес келетін мөлшерде
сатып алу ниеті бар тұлға осындай тізбектеліп көрсетілген құжаттардан
басқа, Сақтандыру қызметі туралы Казақстан Республикасы Заңының 26-
бабында көзделген құжаттар мен мәліметтерді де табыс етеді. Қазақстан
Республикасының резиденті емес сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының
құрылтайшысы өз мемлекетінің тиісті сақтандыруды қадағалау органының өзіне
Қазақстан Республикасы резидентінің – сақтандыру (қайта сақтандыру)
ұйымының акцияларын сатып алуға рұқсат етілгенін растайтын құжатты не
тиісті мемлекеттің зандары бойынша мұндай рұқсат талап етілмейтіні туралы
мәлімдемені табыс етуге міндетті. Қазақстан Республикасының резиденті емес
құрылтайшының шетелдің мемлекеттік органы берген құжаттары Қазақстан
Республикасының зандарында белгіленген тәртіппен заңдастырылуға жатады.
Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымын құруға рұқсат беру тәртібі мен
шарттары, сондай-ақ аталған Заңның 27-бабы 1-тармағының 4-6 тармақшаларында
көрсетілген құжаттардың мазмұнына, соның ішінде сақтандыру тарифтерін
есептеу тәртібі мен олардың экономикалық негіздемесіне қойылатын талаптар
уәкілетті мемлекеттік органның нормативтік құқықтық актілерінде
айкындалады. Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымын құруға берілген
рұқсаттың, ол берілген күннен бастап, алты ай бойына занды күші болады.
Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымын құруға берілген рұқсатты уәкілетті
орган занда көзделген негіздер бойынша мерзімінен бұрын кері қайтарып ала
алады.
Бұл ретте ескеретін тағы бір маңызды жәйт, аталмыш рұқсат-ты
сақтандыру (кайта сақтандыру) ұйымы өзіне сақтандыру қызметін жүзеге асыру
құқығына лицензия берілген кезде уәкі-летті органға қайтарады. Сақтандыру
(қайта сақтандыру) ұйымын құруға рұқсат беру туралы өтінішті уәкілетті
орган өтініш беруші аталмыш 27-баптың 1 тармағына сәйкес уәкілетті орган
сұратқан соңғы құжатты табыс еткен куннен бастап уш ай ішінде қарауға тиіс.
Уәкілетті орган өтініш берушіге қабылданған шешім туралы оның өзі көрсеткен
жеріне (тұрғылықты жеріне) жазбаша хабарлайды.
Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымын құруға рұксат беруден: табыс
етілген құжаттардың тиісті занның талаптарына сәйкес болмауы; құрылтайшының
акцияларға төлем жасауға қажетті қаражатының жеткіліксіз болуы; уәкілетті
органға құрылатын ұйым мен онын құрылтайшыларына қатысты жалған акпараттың
берілуі; құрылтайшының аяқталған соңғы екі қаржы жылындағы қызметінен залал
шегуі; құрылатын сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының басшы қызметкерлері
лауазымдарына кандидаттардың заңның тиісті талаптарына сай келмеуі;
уәкілетті органның сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының ірі қатысушысы
мәртебесін алуға рұқсат беруден заң жүзінде көрсетілген негіздемелер
бойынша бас тартуы; құрылтайшыларының жеке тұлғаларда экономикалық қызмет
саласында жасаған қылмысы, сыбайлас жемқорлық және мемлекеттік қызмет пен
мемлекеттік басқару мүдделеріне қарсы өзге де қылмысы үшін белгіленген, заң
тәртібімен өтелмеген немесе алып тасталмаған сотталғандығы болуы негіздері
бойынша бас тартылуы мүмкін.
Бұл орайда уәкілетті орган үш ай ішінде өтініш берушіге бас тарту
негізін көрсете отырып, сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымын құруға рұқсат
беруден бас тартқаны туралы жазбаша түрде хабарлайды. Сонымен бірге
уәкілетті орган сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымын құруға берілген
рұқсатты: оның жалған мәліметтер негізінде берілгені анықталған; сақтандыру
(қайта сақтандыру) ұйымы ретінде тіркелген заңды тұлға сақтандыру қызметін
жүзеге асыру құқығына лицензия алғанға дейінгі кезенде сақтандыру ісін және
сақтандыру ісіне байланысты қызметті жүзеге асырған, сондай-ақ, уәкілетті
орган сақтандыру (қайта сақтандыру) уйымын қуруға берген руқсаттың мерзімі
өтіп кетіп, сол мерзім ішіңде ол әділет органдарында тіркелмеген немесе
сақтандыру қызметін жузеге асыру құкығына лицензия алу ушін уәкілетті
органға өтініш бермеген жағдайларда кері қайтарып алуға құқылы. Әділет
органдары сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымын мемлекеттік тіркеуді
уәкілетті органның оны құруға берген рұқсаты және оның құрылтай
құжаттарының уәкілетті органмен келісімделгенін растайтын деректер болған
жағдайда жүзеге асырады. Осы ретте сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының
құрылтайшылары оны құруға уәкілетті органның рұқсатын алған күннен бастап
екі айдан кешіктірмей әділет органына оны мемлекеттік тіркеу үшін өтініш
жасауға міндетті. Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының құрылтай
құжаттарына енгізілген өзгерістер мен толықтырулар мемлекеттіктіркеуден
(қайта тіркеуден) өткізілгенге дейін уәкілетті органмен міндетті түрде
келісілуге не әділет органдарына хабарлануға тиіс. Сақтандыру (қайта
сақтандыру) ұйымының құрылтай құжаттарына өзгерістер мен толықтырулар
енгізуді алдын ала келісу тәртібі уәкілетті органның нормативтік құкықтық
актілерінде белгіленеді.
Қазақстан Республикасының резиденті – сақтандыру (қайта сақтандыру)
ұйымы уәкілетті органның келісімінсіз, сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы
директорлар кеңесі шешімінің негізінде Қазақстан Республикасының аумағында
да, одан тыс жерде де өзінің оқшауланған бөлімшелерін – филиалдарын және
өкілдіктерін ашуға құқылы. Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы өзінің
филиалының немесе өкілдігінің әділет органдарында есептік тіркелген күнінен
бастап он төрт жүмыс күні ішінде: сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы
филиалының және өкілдігінің есептік тіркелуі туралы куәліктің нотариат
куәландырған көшірмесін; тіркеген әділет органының белгісі мен мөрі
қойылған филиал немесе өкілдік туралы ереженің нотариат куәландырған
көшірмесін, сондай-ақ, филиалдың немесе әкімдіктің бірінші басшысына
берілген сенімхат-тың нотариат куәландырған көшірмесін қоса тіркей отырып,
олардың ашылғаны жөнінде уәкілетті органды жазбаша хабардар етуге міндетті.
Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының филиалына сақтандыру ұйымының
заңды тұлға болып табылмайтын, сақтандыру ұйымы орналасқан жерден тыс
орналасқан, сақтандыру ұйымының атынан сақтандыру қызметін жүзеге асыратын
және сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы берген өкілеттіктер шегінде әрекет
ететін оқшауланған бөлімшесі жатады әрі оның сақтандыру (қайта сақтандыру)
ұйымымен біріңғай байлансы, сондай-ақ сақтандыру ұйымының атауымен толық
сәйкес келетін атауы болады [6].
Сақтандыру (кайта сақтандыру) ұйымының өкілдігі сақтандыру ұйымының
заңды тұлға болып табылмайтын, сақтандыру ұйымы орналасқан жерден тыс
орналасқан, сақтандыру ұйымының атынан және оның тапсырмасы бойынша әрекет
ететін және сақтандыру қызметін жузеге асырмайтын оқшауланған бөлімшесі
ретінде көрініс табады. Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының филиалдарын
ашудың міндеті мәнжайларына: өмірді сақтандыру саласы бойынша лицензиясы
бар сақтандыру ұйымдарын қоспағанда, сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының
аяқталған соңғы қаржы жылының қорытынды-лары бойынша залал шекпеген
қызметі, сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының филиалды әділет
органдарында есептік тіркеген күннің алдындағы үш ай ішінде пруденциялық
нормативтерді сақтауы және филиалды әділет органдарында есептік тіркеген
күннің алдындағы үш ай ішінде сақтандыру (кайта сақтандыру) ұйымына
уәкілетті органның санкциялар қолданбауы жатады.
Қазақстан Республикасынын резиденті сақтандыру (қайта сақтандыру)
ұйымы филиал, өкілдік туралы ережеге өзгерістер мен толықтырулар енгізген
кезде, әділет органдарында есептік тіркелген (қайта тіркелген) күннен
бастап он төрт жұмыс күні ішінде осы құжаттардың нотариат куәландырған
көшірмелерін уәкілетті органға табыс етуге тиіс. Қазақстан Республикасының
резиденті — сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы Қазақстан Республикасынан
тыс жерде филиалдар мен өкілдіктер ашқан жағдайда, мемлекеттің тиісті
органында тіркелген күннен бастап күнтізбелік отыз күн ішінде мемлекетгің
тиісті органындағы тіркеуді растайтын кұжаттарды қоса тіркей отырып,
олардың ашылғаны жөнінде уәкілетті органды жазбаша хабардар етуге міндетті.
Бұл орайда Қазақстан Республикасының резиденті емес сақтандыру (қайта
сақтандыру) ұйымы өз өкілдігін уәкілетті органның келісімінсіз ашуға
құқылы.
Қазақстан Республикасының резиденті емес сақтандыру (қайта сақтандыру)
ұйымының өкілдігі әділет органдарында есептік тіркелген күннен бастап он
төрт жұмыс күні ішінде: Қазақстан Республикасының резиденті емес сақтандыру
(қайта сақтандыру) ұйымы өкілдігінін есептік тіркелуі туралы куәліктің
нотариат куәландырған көшірмесін; тіркеген әділет органының белгісі мен
мөрі қойылған өкілдік туралы ереженің нотариат куәландырған көшірмесін;
тиісті мемлекеттің сақтандыруды қадағалау органының Қазақстан
Республикасының резиденті емес сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының
сақтандыру қызметіне қолданылып жүрген лицензиясы бар екені туралы жазбаша
растауын не сақтандыруды қадағалау органының жазбаша растау беруі Қазақстан
Республикасының резиденті емес сақтандыру ұйымы шыққан елдің заңнамасында
көзделмегені туралы мәлімдемесін; тиісті мемлекеттің сақтандыруды қадағалау
органының Қазақстан Республикасының аумағында Қазақстан Республикасынын
резиденті емес сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының өкілдігін ашуға
қарсылық білдірмейтіні туралы жазбаша хабарламасын не тиісті мемлекеттің
сақтандыруды қадағалау органының немесе беделді заң қызметінің. Қазақстан
Республикасынын резиденті емес сақтандыру ұйымы мемлекетінің заңнамасы
бойынша мұндай рұқсаттың талап етілмейтіні туралы мәлімдемесін; сақтандыру
ұйымының. өкілдігі басшысының атына берілген нотариат куәландырған
сенімхатты қоса тіркей отырып, өзінің ашылуы жөнінде уәкілетті органды
жазбаша хабардар етуге міндетті.
Сақтандыру ұйымын құру ауқымындағы мәнжайға байланысты ескеретін жәйт,
осы сақтандыру уйымының акциялары орналастырылған кезде ақша тек Қазақстан
Республикасының ұлттық валютасымен ғана төленуге тиіс. Заңды тұлға
сақтандыру ұйымын қуруы кезінде сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйы-мының
акциялары меншікті оң капиталы болған ретте ғана сатып ала алады. Құрылып
жатқан сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының құрылтайшылары оның жарғылық
капиталы ең аз мөлшерін оны мемлекеттік тіркеуден өткізгенге дейін толық
көлемде төлеуге міндетті. Сақтандыру ұйымы мәміле жасау нәтижесінде
сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының қаржылық тұрақтылығы мен төлем
кабілеттілігі мәселелеріне қатысты занның талаптары бұзылмайтын жағдайда
ғана уәкілетті органның келісімімен тиісті акционерлерден меншікті
акцияларын сатып алуға құқылы. Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы өз
жарғысында жазылған атауды өзінің атауы ретінде пайдаланады. Бұл ретте
Жалпы сақтандыру саласындағы қызметті жүзеге асыратын сақтаңдыру ұйымының
толық атауында міндетті түрде сақтандыру деген сөз не содан туындаған
сөз, ал Өмірді сақтандыру саласындағы қызметін жузеге асыратын сақтандыру
ұйымының толық атауында міндетті түрде өмірді сақтандру деген сөздер не
содан туындаған сөз болуға тиіс. Тек қайта сақтандыру қызметін ғана жузеге
асыратын қайта сақтаңдыру ұйымының толық атауында да міндетті түрде қайта
сақтандыру деген сөздер немесе содан туындаған сөз болуға тиіс.
2009 жылғы 1 тамызға қарағандағы жағдай бойынша Қазақстан
Республикасының мынадай сақтандыру ұйымдары
1. Алматының Халықаралық Сақтандыру Тобы СК ААІ (ОАО СК
Алматинская Международная Страховая Группа) жазатайым жағдайдан, ауыру
жағдайынан, жүктерді, мүлікті залалдан, автокөлік иелерн азаматтық-құқықтық
жауапкершілігін (АҚЖ), әуе көлігі иелерінің АҚЖ, баска да каржылы
шығындардан сақтандырады.
2. Аманат иншуранс СК: жазатайым жағдайдан, ауыру жағдайынан, темір
жол көлігін, әуе көлігін, мүлікті залалдан, автокөлік иелерінің АҚЖ, су
көлігі иелерінің АҚЖ, кепілдікті және кепілгерлікті, көлік құралдары
иелерінің АҚЖ, тасымалдаушының жолаушылар алдындағы АҚЖ, жекеше
нотариустардың АҚЖ, аудиторлық ұйымдардың АҚЖ, туроператорлар мен
турагенттердің АҚ.Ж, қызметі үшінші тұлғаларға зиян келтіру қаупімен
байланысты объектілер иелерінің АҚЖ, қызметкерінің еңбек (қызметтік)
міндеттерін орындауы кезінде оның өмірі мен денсаулығына зиян келтіргені
үшін жұмыс берушінің АҚЖ, экологялық сақтандыруды;
3. Атланта Полис СК АҚ (АО СК Атланта Полис): зиян келтіргені
үшін АҚЖ, көлік құралдары иелерінің АҚЖ,тасымалдаушының жолаушылар
алдындағы АҚЖ, қызметкерінің еңбек (қызметтік) міндеттерін орындауы
кезінде оның өмірі мен денсаулығына зиян келтіргені үшін жұмыс берушінің
АҚЖ сақтандыруды;
4. АТФ Полис СК АҚ (АО СК АТФ Полис): жүктерді мүлікті залалдан,
автокөлік иелерінің АҚЖ, әуе көлігі иелерінің АҚЖ, су көлігі иелерінің АҚЖ,
көлік құралдары иелерінің АҚЖ, тасымалдаушының жолаушылар алдындағы АҚЖ,
жекеше нотариустардың АҚЖ, қызметі үшінші тұлғаларға зиян келтіру каупімен
байланысты объектілер иелерінің АҚЖ, қызметкерінің еңбек (қызметтік)
міндеттерін орындауы кезінде оның өмірі мен денсаулығына зиян келтіргені
үшін жұмыс берушінің АҚЖ, экологиялық сақтандыруды;
5.Эй Ай Джи Қазақстан СК АҚ (АО СК Эй Ай Джи Қазақстан):
жазатайым жағдайдан, ауыру жағдайынан, жүктерді, мүлікті залалдан, басқа да
қаржылық шығындардан, Заңның 6-бабы 3-тармағының 9-11 тармақшаларын
қоспағанда; азаматтық-құқықтық жауапкершілікті сақтандыруды;
6. БТА Сақтандыру АҚ (АО БТА Страхование): жазатайым жағдайдан,
ауыру жағдайынан, автокөлікті, әуе көлігін су көлігін, жүктерді, мүлікті
залалдан, автокөлік иелерінің АҚЖ әуе көлігі иелерінің АҚЖ, соттағы
шығыстарды, кепілдікті жәні кепілгерлікті, көлік құралдары иелерінің АҚЖ,
тасымалдаушының жолаушылар) алдындағы АҚЖ, аудиторлық ұйымдардың АҚЖ,
туроператорлар мен турагенттердің АҚЖ, қызметі үшінші тұлғаларға зиян
келтіру қаупімен байланысты объектілер иелерінің АҚЖ қызметкерінің еңбек
(қызметтік) міндеттерін орындауы кезінді оның өмірі мен денсаулығына зиян
келтіргені үшін жұмысын берушінің АҚЖ, экологиялық сақтандыруды;
7. Валют-Транзит Полис СК АҚ (АО СК Валют-Транзит Полис):
жазатайым жағдайдан, ауыру жағдайынан, жүктерді, мүлікті залалдан, басқада
қаржылық шығындардан, көлік құралдары иелерінің АҚЖ, тасымалдаушының
жолаушылар алдындағы АҚЖ, жекеше нотариустардың АҚЖ туроператорлар мен
турагенттердің АҚЖ, қызметі үшінші тұлғаларға зиян келтіру қаупімен
байланысты объектілрі иелерінің АҚЖ, өсімдік шаруашылығындағы АҚЖ,
қызметкерінің еңбек (қызметтік) міндеттерін орындауы кезінде оны өмірі мен
денсаулығына зиян келтіргені үшін жұмыс берушінің АҚЖ, экологиялық
сақтандыруды;
8. Валют-Транзит Өмір ӨСК АҚ (АО КСЖ Валют-Транзит Life):
өмірді, аннуитеттік, жазатайым жағдайларда сақтандыруды;
9. Виктория СК АҚ (АО СК Виктория): жазатайым жағдайдан, ауыру
жағдайынан, автокөлікті, әуе көлігін, жүктерді, мүлікті залалдан, автокөлік
иелерінің АҚЖ, әуе көліг иелерінің АҚЖ, көлік құралдары иелерінің АҚЖ
тасымалдаушының жолаушылар алдындағы АҚЖ, жекеше нотариустардың АҚЖ,
қызметі үшінші тұлғаларға зиян ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz