Мәліметтер қорын басқару жүйесінің архитектурасы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 4
1 Автоматтандырылған жұмыс орны 7
1.1 Ақпараттық жүйелер технологиясы 7
1.2 Автоматтандырылған ақпараттық жүйелер және олардың классификациясы
8
1.3 Автоматтандырылған ақпараттық технологиялар 9
2 МӘЛІМЕТТЕР ҚОРЫН БАСҚАРУ ҚОСЫМШАСЫН ҚҰРУ ОРТАСЫ DELPHI ИЦИПТЕРІ 14
2.1 Delphi. Өнімнің негізгі сипаттамалары 14
2.2 Мәліметтер қоры туралы ұғым 21
2.3 Мәліметтер қорын басқару жүйесінің архитектурасы 24
2.4 Кестелердің байланыс түрлері 25
3 БАҒДАРЛАМАНЫ ҚҰРУДЫҢ ҚАДАМДАРЫ 27
3.1 Стандартты компоненттер 27
3.2 Database Desktop қосымшасы 31
3.3 Delphi тілінде cклад жүйесін құру ортасы 35
4 ЭКОНОМИКАЛЫҚ БӨЛІМ 46
4.1 Жобалаудың экономикалық есебі 46
5 ТЕХНИКАЛЫҚ ҚАУІПСІЗДІК 50
5.1 Техникалық қауіпсіздіктің талаптары 50
5.2 Тіршілік әрекетінің қауіпсіздігі 52
Қорытынды 59
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 61
ҚОСЫМША 64
КІРІСПЕ
Дипломдық жобаның тақырыбы: АҚ “Казахдорстрой” склад камбашының кіріс
пен шығыс жұмыстарын есеп алуға арналған авоматтандырылған жұмыс жүйесін
құрастыру
Дипломдық жоба тақырыбының өзектілігі.
Қазіргі қоғамның талаптарына сәйкес жаңа техналогиялардың даму
барысында жұмыс орнын автоматтандыру негізгі мәселелердің бірі.
Өнеркәсіптерде, мемлекеттік және жеке шаруашылық мекемелерде, оқу
орындарында және басқа да салаларда ақпараттандыру жүйесін кеңейту және
жұмыс орнын автоматтандыру мәселелері алға қойылып отыр. Автоматтандырылған
жұмыс орны деп мамандардың жұмыс орнында орналасқан және олардың жұмыстарын
автоматтандыру үшін қолданылатын профессиональды-бағытталған кішігірім
есептеу жүйесін айтуға болады.
Жұмыс орнын автоматтандыру үшін көптеген автоматтандырылған
бағдарламалық жүйелер мен құрылғылар қолданылады, олардың ішінде
бухгалтерлік есептеулер жүйесі, электронды деканат, оқу жүктемесін есептеу,
қызметкерлер, студенттер туралы электронды мәліметтер қоры және тағы да
басқалар бар. Ал қоймада жұмыс істейтін жұмысшылар тауарлар туралы
мәліметтерді, яғни тауарлардың кірісі мен шығысы, қалдығы және пайда және
т.с.с білу үшін осы бағдарламаны қолданса, керек мәліметтер алдында дайын
тұрады. Осыған байланысты склад қызметкерлерінің жұмысын жеңілдету
мақсатымен АҚ “Казахдорстрой” склад камбашының кіріс пен шығыс жұмыстарын
есеп алуға арналған авоматтандырылған жұмыс жүйесін құрастыру
бағдарламасын құру, өзекті мәселе болып табылады.
Дипломдық жобаның мақсаты: АҚ “Казахдорстрой” склад камбашының кіріс
пен шығыс жұмыстарын есеп алуға арналған авоматтандырылған жұмыс жүйесін
құрастыру болып табылады. Жобаның басты мақсаты қазіргі компьютерлік
технология даму кезінде склад қамбашының кіріс пен шығыстар, яғни
өнімдердің түсімдер мен алмасулар жұмыстарын қолмен толтыруды жұмысын
жеңілдету үшін, оқу кестесін ақпараттандыру программмасын жазу болып отыр.
Мәліметтер қорын құру, толықтыру, жаңарту және алу персоналды және
көпқолданушы мәліметтер қорының басқару жүйесінің көмегімен жасалынады.
Қойылған зерттеу мақсатқа жету үшін келесі міндеттер орындалуы тиіс:
Автоматтандырылған жұмыс орынды қарастыру;
Delphi жүйесінің түсініктері мен прициптері түсіну;
Бағдарламаны құрудың қадамдары жасау;
Экономикалық бөлім жасау
Техникалық қауіпсіздік шараларын еңгізу.
Бұл жұмысты жазу үшін Delphi- ортасын қолдандылды. Delphi бұл
бағдарламашы жұмысының жоғарғы нәтижелігін қамтамасыз ететін күрделі
механизм. Алғаш рет Borland корпорациясың программисттері Delphi-дің алты
негізгі модификациясын жасаған.
Дипломдық жоба АҚ “Казахдорстрой” склад камбашының кіріс пен шығыс
жұмыстарын есеп алуға арналған авоматтандырылған жұмыс жүйесін құрастыру
бағдарламалық өнімі Delphi 7 интегралдық ортасында жазылды және мәліметтер
қорын басқару жүйесін ретінде Databese Desktop қолданылды.
Мәліметтер қорын басқару жүйесі Databese Desktop ақпаратты сақтау және
өңдеу үшін қолданылады. Қолдану шеңбері әртүрлі: жұмыс тобы деңгейі
жүйесінен бастап үлкен өндіріс деңгейіндегі жүйеге дейін. Мәліметтер қорын
басқару жүйесі Databese Desktop реляциялық мәліметтер қоры болып саналады
және де оны пайдалану жаңадан бастаған пайдалушыға да, сондай-ақ маманға да
қолайлы.
Қазіргі кезде Delphi корпоративтік қолдану үшін қолданылатын
мәліметтер қоры қосымшасын құруда бірден-бір кеңінен таратылған құрылғы
болып есептелінеді. Бұл тіл визуалды бағдарламалау ортасы, бағдарламалауға
тиімді және қолайлы. Оның көмегімен әртүрлі клиенттік орындарға арналған
тиімді (өнімділігі жоғарғы және салыстырмалы көп емес сиымдылығы)
бағдарламалық өнімдер құруға болады.
Зерттеу обьектісі Склад ұйымдағы қолданылған құжаттар.
Зерттеу пәні автоматтандырылған жұмыс орынның бағдарламалық
жасақтамасын жүзеге асыру.
Мәселені талдау дәрежесі. Дипломдық жобаның тақырыбын зерттеу
барысында отандық және шетелдік ғылыми еңбектері мен оқулықтар, электрондық
басылымдардағы ғылыми мақалалар қолданылды.
Зерттеу тәжірибесі: салыстырмалық, аналитикалық, логикалық, құрылымдық
жүйе, функционалдық жүйе, жалпылау тәжірибесі.
Дипломдық жобаның жаңалығы: тұтынушы интерфейстің қолайлылығы, қажетті
басқарушы элементтердің бар болуы және ыңғайлылығы.
Дипломдық жобаның тәжәрибелік қоры. Сонымен, жаңа технологиялардың
дамуы есептеуіш техника әдістерін кеңінен енгізу, сонымен қатар шығарылатын
есептеуіш техникалар санын өсіру және оның сапасын жоғарылау,
компьютерлердің көптеген ғылым облыстарында кеңінен қолдануына мүмкіндік
жасады. Қазіргі кезде көптеген ғылыми – техникалық мақсаттардың табысты
шешімі электронды есептеуіш машина шапшаң қолдануына тәуелді болады. Осыған
тіреле келе менің жасаған жұмысым қоғамның қазіргі кездегі дамуына сай.
Дипломдық жұмыстың құрлымы: дипломдық жұмыс кіріспеден, бес тараудан,
қортындыдан және қолданылған әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.
Кіріспеде дипломдық жобаның өзектілігі, мақсаттары, талаптары, зерттеу
обектісі мен пәні, ғылыми жаңалығы және жұмыс структурасы талқыланып
ашылынды.
Дипломдық жұмыстың бірінші тарауында электронды-есептеуіш машинасында
автоматтандырылған жұмыс орнын қолдану мақсаты мен дамуының келешегі туралы
жазылды. Автоматтандырылған жұмыс орны түсінігі, ақпараттық жүйелер
технологиясы, автоматтандырыған ақпараттық жүйелер және оның
классификациясы талқыланған.
Екінші бөлімінде Delphi программалау ортасымен, мәліметтер қоры
түсінігі мен құрлымы туралы таныстыру есебі толығымен жүзеге асырылған. Бұл
бөлімде Delphi – дің барлық нұсқалары қарастырылып, олардың арасындағы
айырмашылықтары талдаудан өткізілген.
Үшінші бөлімінде ойын сауық кешеніне арналған автоматтандырылған жұмыс
орны Delphi 7 ортасында жобалау үрдісі сипатталған. Жобаны құрастыру
барысында аспаптық бағдарламаның қоданылған компоненттері, мәліметтер
қорларды құру сатылары қарастырылған.
Дипломдық жобадағы зерттеу мәні қорытындыда талқыланған.
1 Автоматтандырылған жұмыс орны
1.1 Ақпараттық жүйелер технологиясы
Қазіргі кезде қандай да болмасын мекемені немесе кәсіпорынды алмасаң,
барлығында автоматтандырылған жұмыс орны бар. Автоматтандырылған жұмыс орны
– қажетті құрал-жабдықтармен қамтылған белгілі функцияларды автоматты түрде
орындау үшін қолданушы-маманының немесе басқа мамандардың орны. Әрине, ол
құрал-жабдықтарға: қажетті қосалқы электрондық құрылғылармен толықтырылған
(диск тұлғалы жинақтағыштар, басушы құрылғылар, оптикалық оқитын немесе
штрих код оқитын құрылғылар, графикалық құрылғылар, жергілікті есептеуші
желілер және т.б.) дербес компьютер жатады.
Автоматтандырылған жұмыс орны негізгі тағайындалуы: жұмыс орындарда
децентрализацияланған ақпаратты өңдеу, өзінің мәліметтер базасын қолдану
[12].
Әртүрлі мекемелер немесе кәсіпорындар табысқа жету үшін,
автоматтандырылған жинау процесті, манипуляциялауды және мәліметтерді
өңдеуді іске асыруды қамтамасыз ететін, дамыған ақпараттық жүйені қолдану
керек.
Қажетті ақпаратты табу үшін, мамандар көбінесе үлкен мәліметтер
базасымен жұмыс істейді. Осындай жұмыстарды жеңілдету үшін мәліметтер
базасының басқару жүйелері құрылған. Мәліметтер базасының басқару жүйелері
арқылы үлкен көлемді ақпаратты сақтауға, тез арада керекті мәліметтерді
табуға, сұраныс жасауға, таңдауға және сұрыптауға болады.
Программаның негізгі міндеті болып табылады:
Күзет фирмасының тіркеуші бөліміне мәліметтер базасын құру;
Осы мәліметтер базасының басқару жүйесін құру;
Осы мәліметтер базасының негізінде сұраныс жүйесін құру.
Сонымен, жасалынған программа тез арада мәліметтерді енгізуге,
редакциялауға, өшіруге, жаңартуға, сонымен бірге керекті хабарды іздеуге,
таңдауға және баспаға шығаруға мүмкіндік береді [23].
Ғылыми-техникалық әдебиетте жүйе, басқару жүйесі, басқарудың
автоматтандырылған жүйесі, автоматтандырылған ақпараттық жүйесі термині
жиі пайдаланылады. Жүйе сөзі грек “systema” сөзінен шыққан, бөліктерден
немесе бір-бірімен байланысқан көптеген элементтерден құрылған және белгілі
тұтастықта, бірлікті құрайтын бірлік мағынаны білдіреді. Жүйе мағынасы
кең облыстарда қолданылады.
Жүйе дегеніміз нақты пайдалы нәтижені алуға бағытталған бөліктер мен
элементтердің өзара және сыртқы ортамен байланысқан жиынтық [6].
Осы анықтаға сәйкес әр экономикалық объектті белгілі мақсатқа жетуді
көздейтін жүйе сияқты қарастыруға болады. Мысал ретінде білім,
энергетикалық, көліктік, экономикалық және басқа жүйелерді атауға болады.
Жүйе үшін келесі негізгі қасиеттер мінезді:
күрделілік;
бөліну;
тұтастық;
элементтер түрлілігі және олардың табиғи ерекшелігі;
құрамдылық;
Жүйе күрделілігі ішкі және сыртқы байланыстар мен динамикалық
күрделілігіне, оған кіретін компоненттерінің көпшілігіне, олардың құрамдық
өзара іс-қимылына тәуелді [8].
Жүйенің бөлінуі нақты мақсаттар мен есептерге жауапты, белгілі
белгілер бойынша бөліп көрсетілген элементтер немесе кіші жүйелер қатарынан
тұрады.
Жүйе тұтастығы жүйенің көптеген элементтерінің іс-әрекеті бір мақсатқа
бағынатынын мәндейді.
Жүйенің элементтерінің түрлігі және олардың табиғи ерекшіліктері
олардың функцяоналды ерекшелігі мен автономдылығымен байланысты.
Жүйенің құрамдылығы жүйе ішіндегі элементтер арасындағы орнатылған
байланыстар мен қатынастарының барысын, иерархия деңгейлері бойынша жүйе
элементтерінің таратылуын анықтайды.
Басқару кез-келген әлеуметтік-экономикалық, ұйымдастыру-өндірістік
жүйенің (кәсіпорының, ұйымның, аумақтың) мақсатты бағытталған қызметін
ынталандыратын негізгі қызметі [15].
Басқарудың қызметін іске асыратын жүйе басқару жүйесі деп аталады. Бұл
жүйемен іске асырылатын негізгі қызметтер-болжамдау, жоспарлау, есепке алу,
талдау, бақылау және реттеу.
Экономикалық ақпараттың жүйе дегеніміз-ақпаратты өндіру үшін және
басқару шешімдерін қабылдауға арналған мамандардың, құралдардың,
әдістердің, экономикалық объекттердің тура және кері ақпараттық байланыстың
ішкі және сыртқы ағыстар жиынтығы [10].
1.2 Автоматтандырылған ақпараттық жүйелер және олардың классификациясы
Автоматтандырылған ақпараттық жүйелер – ақпаратты өндіруге және
басқару шешімдерін қабылдауға арналған техникалық, бағдарламалық,
технологиялық құралдар мен мамандардың экономикалық-математикалық әдістер
мен нұсқалардың, ақпараттардың жиынтығы болып табылады.
Автоматтандырылған ақпараттық жүйелерді құру экономикалық объекттің
өндіріс тиімділігін арттыруын, басқарудың сапасын қамтамасыз етеді.
автоматтандырылған ақпараттық жүйелердің максималды тиімділігі
кәсіпорындардың, фирмалардың және салалардың жұмыс жоспарын
оптимализациялау, материалдың және қаржылық ресурстардың айқын маневр
жасау, оперативті шешімдердің жылдам табу кезінде жетеді [1].
Басқару объектінің іс-әрекет жасау саласы үйлер классификациясы анық
болғандықтан келесі белгілерді қарастырайық. Басқару үрдістердің түрлері
бойынша автоматтандырылған ақпараттық жүйелер келесі түрлерге бөлінеді:
Технологиялық үрдістерін басқару автоматтандырылған ақпараттық
жүйелері – басқару технологиялық құрылғылармен, станоктармен, автоматтық
сызықтырмен қамсыздандыратын адамдық-машиналық жүйелер [1].
Ұйымдық-технологиялық үрістерін басқару автоматтандырылған ақпараттық
жүйелері – технологиялық үрдістерін басқару автоматтандырылған ақпараттық
жүйелер және кәсіпорынды басқару автоматтандырылған ақпараттық жүйелерін
үлестіретін көп деңгейлік жүйелер болып табылады [34].
Ұйымдық басқару автоматтандырылған ақпараттық жүйелердің объектері –
экономиканы бүкіл деңгейлерде іске асыратын әлеуметтік-экономикалық
қызметтік, өндірістік-шаруашылық үрдістер, атап айтқанда:
Банкттік автоматтандырылған ақпараттық жүйелер: қорлық нарығының
автоматтандырылған ақпараттық жүйелер
Қаржылық автоматтандырылған ақпараттық жүйелер
сақтандыру автоматтандырылған ақпараттық жүйелер
салықтық автоматтандырылған ақпараттық жүйелер
кедендік қызметінің автоматтандырылған ақпараттық жүйелер
статстикалық автоматтандырылған ақпараттық жүйелер
Өнекәсіптік кәсіпорындар мен ұйымдардың (мәнділігі мен таратылғаны
бойынша онда бухгалтерлік автоматтандырылған ақпараттық жүйелері ерекше
орын алады) автоматтандырылған ақпараттық жүйелер.
Ғылыми зерттеу автоматтандырылған ақпараттық жүйелері салааралық
есептеулер мен ғылыми тәжірибелердің тиімділігін және жоғары сапасын
қамсыздандырады. Бұл жүйелердің әдістемелік базасы экономикалық-
математикалық әдістер болып табылады, техникалық базасы – нұсқалаудың
тәжірибелік жұмыстарын жүргізу үшін ең түрлі есептеу техника мен
технологялық құралдары. Ұйымдық-технологиялық жүйелер сияқты ғылыми зерттеу
жүйелері өз контурына жұмыстарды автоматты түрде жобалау жүйелерін қосуы
мүмкін [22].
1.3 Автоматтандырылған ақпараттық технологиялар
Көптеген процесстерді басқаруда ақпараттық жүйелерінің құрылуы мен
қызмет етуі автоматтандырылған ақпараттық жүйелерін басты құрылым бөлігінің
– ақпараттық технологияның дамуымен тығыз байланысты.
Автоматтандырылған ақпараттық технология – басқару есептерін шешу
мақсатымен жүйелік құрылған жетілген бағдаламалық қамсыздандыру есептеу
техника мен байланыстың құралдарын, клиенттерге ақпаратты ұсыну тәсілдерін
пайдаланатын тәсілдерінің негізінде ақпараттың өндірілуі мен қорғалану,
іздеу, жүргізу, тіркеу, жинақтау, жиындау операцяларын іске асыратын
құралдар мен әдістердің жиынтығы [12].
Бұлардың негізінде ақпаратты жинақтау, сақтау және өндіру мақсатымен
қатар шешімдерді қабылдайтын бастықтың немесе машинаның жұмыс орнына
терминалдық құралдардың неғұрлым максималды жақындату мақсаты көзделді. Бұл
автоматтандырылған ақпараттық технологияның көпжылдық дамудың жетістігі.
Нарықтық қатынастардың дамуы кәсіпкерлік қызмет түрлерінің пайда
болуына және ең алдымен ақпараттың бизнеспен айналысатын, ақпараттық
технологияны өндірумен, олардың жетілдірілуімен, автоматтандырылған
ақпараттық технологияның компоненттерін, атап айтқанда ақпараттың және
есептеу үрдістерін автоматтандыратын бағдаламалық өнімдерді таратумен
айналысатын фирмаларды құруға әкеп соқтырды. Олардың сандар қатарына
есептеу техниканы, байланыс құралдарын, офистік жабдық және ақпараттық,
техникалық және кеңестік қызмет көрсету, оқыту сияқты ерекше қызмет ету
түрлерін жатқызуға болады. Бұның бәрі басқару және өндіріс үрдістерінде
ақпараттық технологиялардың жылдам таратылуына және тиімді пайдалануына,
олардың тіпті бүкіл жерлерде қолдануына және көптеген түрлілігіне ықпал
етті [22].
Мәліметтер базасын ұйымдастыру. Иерархиялық моделде мәліметтер бұтақ
тәрізді құрылымды (иерархиялық) көрсетеді. Мәліметтердің мұндай
ұйымдастырылуы иерархиялық реттелген ақпаратпен жұмыс істегенде қолайлы
бірақ қиын логикалық байланыстағы мәліметтермен жұмыс істегенде иерархиялық
модель қолайсыз болады.
Жүйелік модельде мәліметтер еркін граф түрінде ұйымдастырылады.
Жұйелік моделдің кемшілігі болып- құрылымның қатыстығы және оны орындаудың
аса қиындығы болады [8].
Иерархиялық жүйелік модельдің айтарлықтай кемшілігі-бұл мәліметтер
құрылымы жобалау сатысында жазылады және мәліметтерге қатынау кезінде
өзгерте алмайды.
Обьектілігі- ориентирлі моделде мәліметтер базасының жеке жазбалары
обьектілер түрінде беріледі.
Мәліметтер базасының жазбалары мен оларды өңдеудің функциялары
расында сол сәйкесінше құралдарға обьектілі- ориентирлі праграммалау тіліне
сәйкес механизімдері арқылы байланыс орнатылады. Обьектілі-ориентирлі
модель жүйесін және реляционды модельден тұрады және мәліметтердің
құрылымдары қиын ірі мәліметтер базасын құруға қолданылады.
Реляциондық модель өз алауын ағылшын термині (қатынас) сөзінен шыққан
және 70 жылдары 1ВМ фирмасының қызметкерлерімен ұсынылды.
Релияциондық мәліметтер базасы қатынастармен байланысқан таблицалардың
жиынтығынан тұрады.
Реяциондық модельдің құндылығы болып-оның қарапайымдығы, компьютерде
орындаудың қолайлығы, құрылымның иілгіштігі жатады. Қазіргі таңдағы
мәліметтер үшін релляционды болып табылады.
Ақпараттық жүйе архитекурасы.
Қосымша мен мәліметтер базасының ораласуына қарай.
-жергілікті
-жойылған леб болып бөлінеді.
Жергілікті мәліметтер базасымен операциялары үшін клиент-серверлік
қосымшалар қолданылады [9].
Бұл базадағы мәліметтерді өңдейтін қосымшаны құру, мәліметтер
базасының орналасуына байланысты болады. Delphi – қосымша мәліметтер
базасына қатынауда ( ВDЕ арқылы ( Bоrland Database Engine фирмасының
мәліметтер базасының процессоры жүзеге асырады. ВDЕ мәліметтерге қатынауды
қамтамасыз ететін динамикалық жинақтар мен драйверлердің жиынтығы болып
табылады. ВDЕ мәліметтер базасымен жұмыс істейтін Delphi қосымшасы бар
барылық компьютерлерге орнатылуы тиіс. ВDЕ арқылы қосымша мәліметтер
базасына сұрау салады және керек мәліметтерді алады. Жергілікті мәліметтер
базасы онымен жұмыс істейтін қосымша бар жерде орнатылады. Бұл жағдайда
ақпараттық жүйе жергілікті архиктектурада тұрады деп айтылады.
Мәліметтер базасымен жұмыс бір пайдаланушы режимде жүзеге асырылады.
Керек жағдайда, компьютерге сол мәліметтермен жұмыс істейтін басқа
қосымшаны іске қосуға болады. Мәліметтер базасына бірлескен қатынауды
басқару үшін бақылау мен қорғаудың арнайы құралдары қажет. Бұл құралдар,
мысалы, қосымша , басқа қосымша өзгертіп жатқан жазбаны өзгерткісі келген
жағдайда қажет болады. Әр мәлімметтер базасы мұндай бақылауды өз
тәсілдерімен жүзеге асырылады және қатынауды шектейтін құрамдас құралдардан
тұрады [10].
Жергілікті мәліметтер базасына қатынауды ұйымдастыру үшін мәліметер
базасы процессоры ВДЕ стандарты, Dbase, Paradox, FoxPro мәліметтер
базасының форматында жұмыс істейтін және текстік файлдармен жұмыс істейтін
драйверлерді қолданады. Жүйеде жергілікті мәліметтер базасын қолданғанда
көп пайдаланушылық қатынауды ұйымдастыруға болады. Бұл жағдайда мәліметтер
базасының файлдары және онымен жұмыс істейтін қосымша, жүйе серверінде
орналасады. Әр пайдаланушы өз компьютерінің серверінде орналасқан қосымшаны
іске қосады. Жергілікті мәліметтер базасын қолданудың мұндай жүйелік түрі
Файл-сервер архиктектурасына сәйкес келеді. Файл-сервер архиктектурасы
бар қосымша жүйедегі әр компьютерге жазыла алады. Қосымшаға мәліметтер
базасының орналасу жері белгілі болуы керек.
Жүйедегі әр пайдаланушының компьютеріндегі мәліметтермен жұмыс
істегенде мәліметтер базасының жергілікті көшірмесі қолданылады. Бұл
көшірме серведе орналасқан мәліметтер базасының мәліметтерімен жаңартылады.
файл-сервер архитектурасы әдетте пайдаланушылары аз жүйелерде
қолданылады, бұған мысалы Parаdox немесе dbase дербес мәліметтер базассын
басқару жүйесіне сәйкес келеді. Бұл архитектураның құндылығы-бұл жүзеге
асырудың оңайлығы. Бұл қосымша бір пайдаланушы есебінде құрылады және, өзі
орналасқан жұйенің компьютеріне байланысты болмайды. Файл-сервер
архитектурасының кемсіздіктері де бар.
Пайдаланушы өзінің мәліметтер базасының жергілікті көшірмесімен жұмыс
істейді, кез келген таблицаға сұрау салу кезінде ондағы мәліметтер
жаңарады. Серверден бүкіл таблицаның жаңа көшірмесі жіберіледі. Егер
пайдаланушыға таблицаның кейбір жазбалары қажет болса, жүйе арқылы
серверден бүкіл таблица жіберіледі. Бұл жүйеге артық жұмыс көлемінің өсуіне
әкеледі және ақпараттың жүйе жұмысының теңсіздігін кемітеді.
- Әр компьютерде мәліметтер базасының өз көшірмесі бар болуына
байланысты, біраз уақыт бойы басқа пайдаланушыға бұл өзгертулер
белгісіз болады. Сондықтан да мәліметтер базасының үздіксіз
жаңартылуын қажет етеді.
- Мәліметтер базасын басқару әр түрлі компьютерлер арқылы жүзеге
асырылады. Сондықтан қатынаудың баұылауын ұйымдастыру, құпиялықты
сақтау және мәліметтер базасының тұтастылығын қолдау сияқтыларды
айтарлықтай дәрежеде қиындалады [11].
Жойылған мәліметер базасы жүйенің компьютер серверінде орналасады, ал
қосымш пайдаланушының компьютерінд орнласады. Мұнда біз клиент-сервер
архитектурасымен жұмыс істейміз. Ақпараттық жүйе екіге бөлінеді: серверлер
және мәліметтер базасының клиенттері. Компьютер- сервердің клиенттен бөлек
орналасуына байланысты оны сонымен бірге жойылған сервер деп те атайды.
Клиент - бұл пайдаланушының қосымшасы. Мәліметтерді алу үшін клиент өз
сұрауын жойылған серверге жібереді. Сұрау SQL тілінде жсалады. Сұрауды
алғаннан кейін жойылған сервер оны SQL серверге (мәліметер базасы
серверіне) жойылған мәліметер базасы басқаратын, сұраудың орындалуын
қамтамасыз ететін және нәтижелерді беретін арнайы программа жібереді.
Клиент-сервер архитектурасында клиент мәліметтерді алу үшін сұрау
жібереді, және тек керек мәліметтерді алады. Сұрау жойылған серверде
орындалады. Мұндай архитектураның құндылықтары мынадай:
– Жүйеде жұмыс көлемінің азаюы
– Барлық клиенттердәі сұрауларын өңдеу, серверде орналасқан бір
программамен орындалады, бұл ақпараттық қауіптілігін жоғарлтады.
Сервер мәліметер базасын қолданудың ережелерін барлық пайдланушыға
орнатады және бір жазбаның түрлі пайданушыларымен бір уақытта
өзгертуге кедергі жасайды.
Клиент-сервер архитектурасын қолдану үшін ORACLE, Vicrosoft Server
мәліметтер базассын басқару жүйесі қолданылады. Мұндай мәліметтер базассын
басқару жүйесі өнеркәсіптік деп те аталады, себебі олар пайдаланушыларына
көп ұйымдр мен кәсіпорындар ақпараттық жүйесін құруға қолайлы.
Өнеркәсіптік мәліметтер базассын басқару жүйесі өте күрделі жүйелерге
жатады және құатты есептеуіш техникасын қажет етеді. Бұл қызметті арнайы
мамандар тобы орындайды. Мұндай мамандар мәліметтер базасының жүйелік
администраторы деп аталады. Оның міндеттері.
– Мәліметер базасын қорғау
– Мәліметер базасың бүтіндігін қолдау
– Пайдаланушыларды оқыту және дайындау
– Басқа мәліметер базасынан мәліметтерді алу
– Мәліметтерді тестілеу
– Резервті көшірме алу және қалпына келтіру
– Ақпараттық жүйеге өзгерулер енгізу.
Delphi- қосымшалардың өнеркәсіптік қатнауын SQL-Links
драйверлері арқылы жүзеге асырады. Айта кететіні Delphi-де InterBase
мәліметтер қорларды басқару жүйесі қолданғанда SQL Links драйверінің
жасалуы тиіс [12].
Қорытынды: бірінші бөлімінде қазіргі кезде қолданылатын процесстердің
барлығында дерлік автоматтандырылған жұмыс орны орын алады.
автоматтандырылған жұмыс орын – қажетті құрал-жабдықтармен қамтылған
белгілі функцияларды автоматты түрде орындау үшін қолданушы-маманның немесе
басқа мамандардың орны.
2 МӘЛІМЕТТЕР ҚОРЫН БАСҚАРУ ҚОСЫМШАСЫН ҚҰРУ ОРТАСЫ DELPHI ИЦИПТЕРІ
2.1 Delphi. Өнімнің негізгі сипаттамалары
Delphi ортасы бұл программист жұмысының жоғарғы нәтижесін қамтамасыз
ететін күрделі механизм. Delphi - өте тез дамып келе жатқан жүйе, оның ең
алғашқы версиясы – Delphi 1.0 1995 жылы жарыққа шықты. Жылдан жылға Delphi
–дің жаңа версиялары пайда бола бастады. MSDOC операциялық жүйедегі жұмыс
істейтін программалау тілдерінің арасында Delphi –дің алатын орны ерекше.
Ол кез келген қосымшаны дайындауға болатын жылдамдығы тез, қуатты тіл
Delphi –де түрлік сандық, мәтіндік, графикалық информацияны өңдеу және онын
терезесінде кез келген фигураларды қолданып, редактор мәзірін құрып, онымен
жұмыс істеу, және тағы басқа күрделі информацияны өңдеуді Windows –тағы
сияқты визуалды орындауға болады [22].
Компьютерлік бағдарлама – бұл файлдағы байттардың машиналық код
тізбектілік түрде көрсетілген процессордың элементарлы командалардың
жиынтығы болып табылады. Әр команда бір немесе бірнеше байттармен
кодталған.Бұл түрдегі бағдарламаны қолмен істеуге болады, бірақ қарапайым
командалардың көмегімен тікелей процессорды басқарудың күрделігінен адам
бұндай жұмысты істеуге шамасы жетпейді. Сондықтан бағдарлама жай мәтін
сияқты бағдарламалаудың тілінде жазылады. Бұл мәтін бағдарламаның негізгі
мәтін (немесе негізгі код) деп аталынады.
Бағдарламалау тілінің командалары түсінікті және көрнекті болып
табылады. Мысалы, келесі шартты мәтін екі санның қосындысының кішкентай
бағдарламасы болып табылады. [31]
А1 және А2 жолдарға пайдаланушымен енгізілген мәндерді алу.
Бұл мәндердің қосындысын есептеу.
Нәтижесін А3 жолына орналастыру.
Толық шрифтпен белгіленген сөздер командалардың атаулары болып
табылады. Бағдарламалау тілінің жиі қолданылатын негізгі командалар
операторлар деп аталынады және әдетте олар арнайы символдардың немесе
кілттік сөздердің көмегімен жазылады. Мысалы, есептеудің нәтижесін
компьютер жадысына орналастыруы меншіктеу оператор көмегімен
ұйымдастырылады.
Алгоритмдер мен бағдарламалар
Бағдарламаны құрастыруына дейін бағдарлама жұмысының алгоритмін
құрастыру және ойластыру қажет. Алгоритм – тапсырманы шешу процесінің
сипаттамасы қатаң және формалды болу керек. Бағдарламаның негізгі мәтіні
компилятор деп аталынатын арнайы бағдарламаның көмегімен процессордың
нұсқау жиынына автоматты түрде аударылады. Delphi жүйесінде бұл үшін тек
бір команданы істеп немесе бір батырмасын басу процесі жетеді. Бір секунда
ішінде – компилятор-бағдарлама негізгі кодының мыңдаған жолдарын талдап,
аударады.
Delphi бағдарламасының негізгі терезелері
Delphi 7 ортасы дайын құрудағы әр түрлі бөліктеріне жауапты арнайы
бағдарламалардың жиынтығы кіретін өңдеушінің интегралды ортасы болып
табылады.
Бағдарламаның негізгі мәтіні Delphi 7 ортасында негізгі мәтіндердің
енгізілген редактор көмегімен жасалынады. Бұл редактор арнайы белгілеудің
иілгіш мүмкіндіктермен ажыратылады және жиі кездесетін құрылымдарының тез
еңгізуіне мүмкіндік береді [12].
Delphi 7 бағдарламаның 6 түрлі терезелер бар:
1. Негізгі терезе
2. Ағаш объекті терезе
3. Объектілердің инспектор терезе
4. Браузер терезе
5. Форма терезе
6. Бағдарлама-коды терезе
Негізгі терезе. (Сурет 1) Бағдарлама құрастыратын проектіні басқарудың
негізгі формасын негізгі терезе арқылы іске асыруға болады, ол терезенің
көлемі өзгермейді, онда бағдарламаның негізгі мәзірі, пиктографиялық
батырмалар және компоненттер палитрасы орналыстырылған.
Терезенің негізгі мәзірі проектіні басқару үшін қажетті құралдарымен
жабдықталған және де терезенің барлық элементтері арнайы панельдерде
орналастырлып, оның сол жақ бөлігінде панелді басқаратын батырмалар бар.
Негізгі мәзірден басқа да кез келген панелдің терезеден алып тастауға не
экраннан басқа терезеге жіберуге болады. Ал қолданылатын панель жоқ болса,
оны анстройкадан қосып алуға болады. Панельді алып тастау үшін сол панельді
ұстап негізгі менюдің шекарасынан шығарып тастауыңыз қажет. Панельдегі
батырмалардың мәндерінің құрамын өзгерту үшін, тышқанның оң жақ пернесін
сол панельге апарып басамыз. Алдыңда көмекші меню шығады. Ол менюда
панельдердің мынадай аттарның тізімі орналасқан: Standart, View, Debug,
Custom, Component Palette, Desk Tops, Internet, Customze (сурет 1).
Сурет 1. - Негізгі терезе [1]
Ағаш объекті терезесі. (Сурет 2). Бұл терезе тек 6-шы нұсқаудан пайда
болды. Ол жекек компоненттер арасындағы байланысты формада көренкі түрде
көрсетуге араналған. Оның қажеттілігі күрделі бағдарлама жазу кезінде
қажетті бағдарламаның тез іздеп табу үшін арналған. Мұнда компоненттер
сілтеуіштегі файлдар сияқты орналасады [27].
Бұл терезеде кез келген компоненттері бар тышқанның пернесін екі рет
бассаңыз, сол компонентке арналған OnClick оқиғасы шығады. Ал, бір рет
бассаңыз, формада сәйкес компонент белгіленеді.
Сурет 2. - Ағаш объекті терезесі[1]
Объектілердің инспектор терезесі (сурет 3). Бұл терезеде екі парақ
бар:
Properties – қасиет
Events – оқиға
Properties парақта компоненттің қажетті қасиетін орнатуыңызға болады.
Ал Events парағынан компоненттің оқиғаға деген реакциясын анықтауңызға
болады. Формаға орналастырылатын әрбір компонент параметрлер жиынымен
сипатталады: өлшемі, түсі, орнатылған орны, тағы сондай сияқты. Кейбір
компоненттің өлшемін программист форма терезесінде де өзгертуге болады.
Бірақ өлшемі көп компоненттерге қажет болған жағдайда осы терезені
қолданылады. Компоненттің қаситі формадағы көрінентін бөлігіне әсер етсе
оқиғасы атқаратын қызметіне әсер етеді. Ол үшін оқиғасы паарғына келіп,
қажетті қызметін таңдап, тышқанның перенсін 2 рет бассаңыз, алдыңызға
Программа коды терезесіндегі сәйкес процедура шығады [28].
Сурет 3. - Объектілердің инспектор терезесі [1]
Форма терезесі (сурет 4). Бұл терезе болашақ бағдарламаның бейнесі,
яғни Windows проекциясы. Басында бұл терезе бос болады, дәлірек айтқанда,
онда максимизация, минимизация және терезені жабу батырмалармен тақрыптық
жолды қамтитын рамкадан тұрад. Терезенің барлық жұмыс аймағы координаталық
сеткалардың нүктелермен толтырылған. Ол қажетті компоненттерді дұрс
орналыстыруға арналған. Бірақ бағдарлама орндалу барысында бұл нүктелер
көрінбейді. Егер бұл нүктелер қажет емес десеңіз ToolsEnvironment Options
алып таңдайсыз [29].
Сурет 4. - Бірінші форма –терезе [1]
Бағдарлама-коды терезесі (сурет 5). Delphi-де программа құру 2
процесстің тырғыз байланысуынан тұрады:
Программаның визуалдық көрінісінен құру;
Программаға қажжетті қызмет атқаратын код жазу процестері.
Прогарммалау код терезесі трекст программасын өзгерту және құру үшін
арналған. Бұл текст арнайы ережелер және программаның жұмыс атқаруының
сипатталуы бойынша жасалынады. Осы текст жжазу ережелерінің жиынтығын
программалау тілі деп атаймыз. Delphi жүйесінде Pascal программалау
тілінің жаңартылған версиясы Object Pascal тілі қолданылады. Бұл тілді
1970 жжылы Швейцария ғалымы Н.Виртон ұсынған. Уақыт өте келе Borland
корпорациясының программистері бұл тіьлді жаңартты [30].
Delphi-дің визуалды ортасы прогарммалаудың өте көп аспектісіне ие
болса да, осы ортада жұмыс істейтін кез келген программистке Object Pascal
программалау тілін білуі қажетт ішарт. Программалау код терезесі алғашында
тек Windows терезесінің толық түріндегі бос форматының қалыпты қызметінің
атқаратын тексттен тұрады. Программист жұмыс істей келе программаға қажетті
толықтыруллар процедуралар енгізеді. Delphi-ді жаңа қосқан кезде оның
пректісін жасамай тұрып, программа код терезесін ашқанда мынадай жолдар
шығады [31].
Unit Unit1;
interface
uses
Windows, Messages, SysUtils, Variants, Classes, Graphics, Controls,
Forms,
Dialogs;
type
Tform1 = class(Tform)
private
{ Private declarations }
public
{ Public declarations }
end;
var
Form1: Tform1;
implementation
{$R *.dfm}
end.
Жаңа форма үшін программа терезесіне осы толтытру автоматты түрде
қойылалды. Форма терезесі программаның сыртқы көрінісін атқаратын болса,
сол көріністің қызметін осы толықтыруда жжазамыз. Ол толықтыру {$R *.dfm}
мен end арасына енгізіледі. Ал қажжетті процедураның спатталуы да автоматты
түрде енгізіледі [32].
Біз Unit пен Implementation арасындағы жолдарды қозғаймыз. Себебі
Delphi қажетті енгізуді өзі толтырады. Ал жасалған процедурасының біреуі
программа жасау барысында өшіруіміз қажет. Программа код терезесімен бірге
Browser терезесі де қосылады. Ол терезе программа код терезесіндегі
қажежтті оператор мен процедураларды тез іздеп табу үшін арналған. Ол да
сілтеуіш сияқты қолданылады.
Сурет 5. - Бағдарлама-коды терезесі [1]
Delphi 7 жүйесінде, айтып кеткендей, арнайы формаларды проектілеуші
бар, оның көмегімен болашақ бағдарламаның терезелері форма түрінде
дайындайды. Проектілеуші терезелердің оптималд өлшемін таңдауға, әр түрлі
басқару элементтер мен мәзірді орналастыру және келтіруге, дайын суреттерді
қосуға, мәтінді енгізуге көмектеседі [33].
Құрастырылып жатқан бағдарламаның негізгі міңездемесі – тұтынушы
интерфейстің қолайлылғы, қажетті басқарушы элементтердің бар болуы және
ыңғайлылығы.
Әдіс-амал компонентті
Формаларды проектілегенде бағдарлама дайын компоненттерден – машиналық
кодының бөліктері – құрастырып, оларды формаға тышқанның бірнеше шертеуімен
орналастыруға болады. Компоненттер бірнеше өзіндік панелдерге бөлінген
компоненттер палитрасында орналасады (сурет 6).
Сурет 6. - Компоненттердің палитрасы [1]
Delphi-дің негізгі байлығы болып компонеттер палитрасы болып саналады.
Ол негізгі терезенің оң жақ бөлігінде оналастырылып, компонеттердің
функционалдылығына байланысты топ бойынша, қажетті компонеттерді тез іздеп
тауып алуға аранлған парақтарға бөлінген. Әр топтың функционалдылғына
байланысты аттары бар [34].
Компонент – дегеніміз анықталған қасиеттері бар программист көмегімен
форма терезесіне орналастырылатын функционалдық элемент. Компоненттредің
көмегімен прогармманың бейнесі құрастытрылады. Пиктографиялық батырмалар
сияқты компоненттер палитрасында өзгертуге болады. Ол үшін кез келген
пиктограммаға тышқанның оң жақ пернесін басқандағы Properties опциясын
таңдаумыз қажет.
Компоненттердің өзіндік қасиеттер жиынтығы бар, олар бір-бірінен
ажыратылған ерекшеліктермен сипатталады. Кейбір қасиеттер, мысалы Caption,
көптеген компоненттерде бар - өйткені бас атау терезеге де, батырмаға да
қажет. Кейбір қасиеттер нақты компоненттерге тән, мысалы Simpletext
қасиеті, оның құрамында қалып-күй жол компонентіне арналған мәтін болып
табылады.
Форманы проектілеу процесінде компоненттердің қасиеттері Object
Inspector көмегімен келтіріледі. Бұл категориялар және алфавит бойынша
топталған берілген компоненттің барлық қасиеттерінің тізімін көрсететін
арнайы бағдарлама [35].
Әр қасиеттің мәнін ауыстыруға болады, ол үшін Object Inspector-дың
қажетті жолына жаңа жолды енгізу арқылы немесеқолайлы мәндердің ашылған
тізімде керекті мәнді таңдау арқл жасауға болады. Кей қасиеттерде
енгізілген көмекші қасиеттер бар, мысалы Font қасиеті өлшем, стиль, түс,
гарнитурасымен ерекшеленеді. Нақты компонентке арнайы жасалған және
стандартты редакторлар көмегімен осыындай қасиеттерді редактілеуге ңғайлы
болып табылады.
Қасиеттерден басқа компоненттерде әдістер – қасиеттердің мәндерін
өңдейтін бағдарламалық код - және оқиғалар – бағдарламаның жұмыс істеу
барсында анықталған іс-әрекет жасалғанда компонент қосмшадан алатын
хабарлар (мысалы, жалаудың қалпы өзгереді). Бағдарламалаушы әр компоненттің
әр қасиетіне бағдарламанң реакциясын өз қолымен түрлендіре алады [36].
Компоненттерді дұрыс таңдап алып және бір-бірімен байланыстыруға
арналған қасиеттердің қолдану жолымын олардың бірыңғай жұмысын дұрыс
өңдегенде негізгі мәтіннің бір де бір жолды қолмен жазбай қосмшаны жиі
құруға болады. Бағдарламаларды құрудағы компонентті әдіс-амал дайын
өңдеушілерді қайта қолдануға мүмкіндік береді және көптеген жағдайларда
еңбектің эффективтілігін жоғарылатады.
Дайын компоненттерді қолдана алмаған жағдайда қолмен бағдарламалаудың
қажеттілігі туады. Жоғара аталған мысалда А1, А2 енгізу жолдары мен А3
нәтижені шығару жолын Delphi 7-нің стандартты компоненттер түрде көрсетуге
болады, бірақ енгізілген сандардың қосуын есептеу үшін бағдарламаның
мәтіндегі сәйкес мысалы, батырма-компонентті шерткенде жұмыс істейтін
оператор керек.
2.2 Мәліметтер қоры туралы ұғым
Мәліметтер қоры дегеніміз не?Қазіргі кезде адамзаттың өмірі сонша
қатты әр түрлі көп ақпаратпен қанған, тап осы әртүрлі тағайындау
банкілеріне басқару үшін мәліметтердің үлкен сан жасауы талап қойылады.
Қазір кез келген есеп манипуляциялық ақпаратпен және мәліметтермен
байланысқан. Мына себеппен әртүрлі компьютерлік жүйелердің жиыны соңғы
жылдары – осы мақсаттарға мәліметтер қорының басқару жүйелері арналғаны
көрінеді [37].
Мәліметтер қоры ( термині және мәліметтер қорының басқару жүйесі жиі
компьютерге қатысты қолданылады. мәліметтер қоры түсінігін кез келген
өзара байланысқан, ақпараттың белгілі бір белгісімен, сақталатын және
ерекше бейнемен құралған, ереже сияқты, кестелер түрінде. Мұның мәні,
мәліметтер қоры – бұл қайсібір ұқсас электронды картотекалар, электрондық
қойма мәліметтері осының бәрі бір немесе бірнеше файл түрінде компьютерде
сақталады. Осыған байланысты мәліметтер қорының орындалуына бір қатар
операциялар қажет, ең алдымен мыналар:
- мәліметтер қорыға жаңа ақпаратты файлдарды еңгізу;
- мәліметтер қорыдағы бар ақпаратты өзгерту (модификациялау);
- мәліметтер қорыда ақпаратты іздестіру;
- мәліметтер қорыдағы ақпараттарды жою;
- мәліметтер қорыдағы файлдарды жою.
Компьютерлік ақпараттық жүйе программалық берілген тапсырмалар жиынын
компьютердегі мәліметтер қорығы сақтау кепілдігінен тұрады, ақпараттарды
қайта құру және лайықты есептеулерді, қолданушыларға қолайлы және жеңіл
меңгерілетін интерфейсті ұсыну. Дәстүрлі, ақпараттың көлемі, қайсылармен
сондай жүйелерге істес, разылы болып келеді, ал өздері мәліметтер қоры
жеткілікті күрделі құрылымды болады. Ақпараттық жүйелердің үлгілері болып
теміржолдық немесе авиациялық билеттердің тапсырыс жүйелері , банкілік
жүйелер және көптеген басқалар болып табылады.
Әр кестенің бағанын жазу түрінде қарастыру қажет, осының негізінде
ақпарат лайықты жолға еңгізіледі. Сол уақытта бар жазулар біркелкі
жолдардан тұрады, ал ақпарат мінездемесі бір жолға және барлық жолға
біркелкі, бірақ әртүрлі жолдар әртүрлі сақталу мінездеме мәліметтерінен
құралады [38].
Мәліметтер қорының негізгі тағайындауы ең алдымен құрайтын ақпаратты
жылдам іздеу. Мәліметтер қорының маңызды мөлшерінде қолмен іздеу, және де
құралған ақпараттың модификациясы маңызды уақыт орынға ие болады.
Мәліметтер қоры басқаруына арналған компьютердің қолдануы жоғарырақ
саналған мәселелерді жояды – ақпаратты сұрыптау және іздеу, оның
модификациясы жылдам және нәтижелі жеткілікке жүзеге асады, ал мың
жазулардан құрылушы мәліметтер қорының өзі, дискетада жеңіл орналаса алады.
Программалардың ақпарат ұйымдастыру үшін арналған үлкен саны бар, оны
кестелерге орналастыру және онымен манипуляциялау - сондай программалар
мәліметтер қорының басқару жүйесі атын алды. Мәліметтер қорының басқару
жүйесінің негізгі ерекшелігі - бұл енгізуге арналған құралдардың барысы
және мәліметтер сақтауға тек өздерін ғана емес, сонымен қатар олардың
құрылымның суреттелуі.
Егер нақтырақ айтсақ, мәліметтер қорының басқару жүйесі функцияларына
келесілер кіреді, мәліметтер қорының ортасында мәліметтерді басқару –
мәліметтер қорының сақталуын қамтамасыз етуші, мәліметтер қорыға ортасыз
кірушілердің, және қызмет ақпараттың, мәліметтер қорының басқару жүйесімен
жұмысты қамтамасыз ететін функция;
Компьютер жадында мәліметтерді басқару - ең бірінші мәліметтер
қорының басқару жүйесі мәліметтер қорының үлкен өлшемімен жұмыс істей
алатын функция. Мәліметтер қорының басқару жүйесімен тездету үшін
компьютердің оперативтик жадысында мәліметтер буферизациясы қолданылады
[39];
Транзакциямен басқару – мәліметтер қорында бір топ операцияларды
орындайтын, мәліметтер қорының басқару жүйесі функциясы осындай операцилар
компьютердің жадысында орындалады. Ең бірінші транзакция көппайдаланушылық
жүйелерде мәліметтер қорындағы логикалық бүтінділікті ұстау үшін қажет.
Егер транзакция (мәліметтермен манипуляциялау) табысты орындалса, онда
мәліметтер қорының басқару жүйесі мәліметтер қорына сәйкес өзгерістерді
кіргізеді. Кері жағдайда бірде бір істелген өзгертулер мәліметтер қорының
күй-жағдайына ешбір әсер етпейді [41];
Протоколдау және мәліметтер қорығы өзгерістермен басқару -
мәліметтердің сенімділігін сақтауымен байланысқан функция, яғни мәліметтер
қорының басқару жүйесіндегі апаттық жағдайларда мәліметтер қорын қалпына
келтіру, мысалы, кездейсоқ қоректенуінің сөнуі немесе ақпаратты тасушының
істен шығуы. Айқын, мәліметтер қоры бұрынғы қалпына келуіне арналған
қосымша ақпаратпен жайғастыру керек, осыған қарап бұрынғы қалпына келу
жүзеге асады. Бұл мақсатпен мәліметтер қорына өзгерту протоколы
басқарылады, оның ішінде мәліметтермен манипуляциялау алдында сәйкес
жазылым орындалады. Мәліметтер қорының басқару жүйесінің істен шығуынан
кейін мәліметтер қорын бұрынғы қалпына келуіне арналған протокол және
мәліметтер қорың архивтік көшірмесі қолданылады - мәліметтер қорың толық
көшірмесі бас кезең протокол толтырулары;
Мәліметтер қорығы тілдердің қолдауы (поддержка) – мәліметтер қоры-мен
жұмыс істеу үшін арнайы тілдер қолданылады, негізінде мәліметтер қорының
тілдері деп аталады. Мәліметтер қорының басқару жүйесінде көбінесе барлық
керекті құралдарды құрайтын бірыңғай тіл қолданылады, мәліметтер қорын
құрудан пайдаланушылық интерфейс қамтамасыз етуіне дейін мәліметтермен
жұмыс істеу. Ең көп таралғанмен осы кезде мәліметтер қорының басқару жүйесі
тілімен келеді (Structured Query Language).
Қазіргі уақытта мәліметтер қоры көбісінде мәліметтердің реляциялық
үлгісі қолданылады (олар туралы кейінірек сөйлесеміз), бірақта ең бірінші
негізгі үлгілерді қарастырып өтейік атап айтқанда:
- инверторлық тізімдерде негізделген үлгілер;
- иерархиялық мәліметтер үлгісіне;
- желінің мәліметтер үлгілері.
Инверторлық тізімдер арқасында орындалған мәліметтер қоры, құрылғаны
сондай, кестелер және рұқсат жолдары пайдаланушыларға белгілі, осыған қарап
мына жолдар физикалық қайсысыз жүйелікте(в некоторой последовательности)
реттелген. Осы мәліметтер қорыда, абсолютті жазулар мекенжай орнатып жатқан
операторлар сүйенеді ( мысалы, кестенің бірінші жазуы , кесте соңғы жазуы)
немесе салыстырмалы бейнемен (мысалы келесі ағымдағы кестелер үшін жазу);
Операторлар адрестелетін жазулардың үстінде [42].
Иерархия үлгіде салынған мәліметтер қоры, ағаштардың реттелген
теріммен түзеледі. Әрбір ағаш бір алғы ата түзеледі және терім нольден
реттелген немесе көбірек онымен ұрпақтар байланысқан. Байланыс бүтіндігі
олардың арасында автоматты түрде сүйенеді. Осындай мәліметтер қорында
келесі манипуляциялау операторлары сүйенеді:
берілген белгімен мәліметтер қоры ағашын табу;
бір ағаштан басқа ағашқа өту;
ағаш ішіндегі жазуға өту немесе иерархия аралап шығуы ретінде (үстіңгі
жағынан төмен, солдан оңға қарай);
көрсетілген позицияға жаңа жазу орнату;
ағымдағы жазуды өшіру.
Мәліметтер қорында мәліметтер желілік құрылымының ұрпақтары кез келген
тамырлар санын қамти алады. Желілік мәліметтер қоры жазу терімдерінен және
осы жазулар арасындағы көп байланыстан тұрады. Желілік мәліметтер қоры үшін
тізім операцияларының үлгісі:
берілген белгі бойынша жазуды табу;
берілген жазу бойынша атадан ұрпаққа өту;
кейбір жазу бойынша ұрпақтан атаға өту;
жаңа жазуды құру немесе ағымдағы жазуды өшіру;
берілген жазуды модификациялау;
байланысқа қосу немесе байланыстан алып тастау;
басқа жазуға қою.
Қазіргі уақытта реляциялық мәліметтер қоры кеңінен қолданылады,
сондықтан осы мәліметтер үлгісінде біз нақтырақ тоқталамыз [43].
Мәліметтер қорының басқару жүйесінде көбінесе барлық керекті
құралдарды құрайтын бірыңғай тіл қолданылады, мәліметтер қорын құрудан
пайдаланушылық интерфейс қамтамасыз етуіне дейін мәліметтермен жұмыс істеу.
Мына себеппен әртүрлі компьютерлік жүйелердің жиыны соңғы жылдары – осы
мақсаттарға мәліметтер қорының басқару жүйелері арналғаны көрінеді.
2.3 Мәліметтер қорын басқару жүйесінің архитектурасы
Сәулет және құрылымдар ұғымдары мәліметтер қорының басқару жүйесі
мүмкіншіліктерін түсіну үшін, мәліметтер қорлар теориясында маңыздылардың
бірі болып, негіз қызмет етеді [20].
- Ішкі деңгей - физикалық жүйесіне ең жуық ортасыз мәліметтерді
сақтау. Ақпарат сақтауы құрылғыларында мәліметтер қалайша орналасып
отыратынын ол бейнелеп түсіндіреді. Мәліметтер қоры дәстүрлі пайдаланушыға
арналған ішкі деңгей, ереже сияқты, қарауға және модификациялауға қол
жетпеу [44].
- Сыртқы деңгей - пайдаланушыларға ортасыз байлаулы тәсілдерімен
арналған мәліметтерді ұсыну. Сыртқы деңгейде пайдаланушыға арнайы тіл
арқасында мәліметтер қорларды басқару жүйесінде мәліметтер айлалы әрекет
(манипуляция) мүмкіншілігін пайдалануына береді. Сондай ақырғы
пайдаланушыға, мәліметтер сақтау орталары мәліметтер қорын физикалық
параметрден тәуелсіз істейді;
Мәліметтер қоры құрылымы әлемде өзгертулер лайықты түзетулерді талап
етіп жатқанда соған дейін модификацияланбау тиісті, мынау үшін мәліметтер
қоры үлгі пәндік облыстары талапқа сай болуға жалғастырғаны айқын.
Мәліметтер қоры жобалағанда пәндік облыс талдауынан және оған ақырғы
пайдаланушылардың талаптардың табуынан бастайды. Жобалау, ереже сияқты,
мәліметтер қорының администраторына тапсырады машиналық мәліметтерді өңдеу
адамға жақсы таныс. Атап айтқанда, мәліметтер қорының администраторына
мәліметтер қоры концепциялы жобалау барысында қандай мәліметтер
сақталатынын анықтайды [45].
Келешек пайдаланушылардың мәліметтер қорының құрамы туралы талаптарын
біріктіре отырып, мәліметтер қорының администраторына алдымен табиғи тіл
қолдануымен мәліметтер қорын құраушы математикалық формулалардың,
графиктердің және басқа құралдардың қорытылған суреттеуін талдап жасайды.
мәліметтер қоры мәліметтер ұсыну формалауына ортасыз құрудан кейін тек қана
мәліметтер қорының администраторына сондай талдап қорытылған ұсынулары
кіріседі [46].
Мәліметтер қорының администраторына жобалауы барысында мәліметтер
тапсырумен басқару мәселесіне тап болады. мәліметтер қорына ақырғы
пайдаланушының сауалдары тиісті бақылаумен және арнайы бағдарламалық
компонент - диспетчердің басқару астында өту керек. Жалпы жағдайда
пайдаланушының жұмыс станциясы мәліметтер қорының өзінен маңызды физикалық
ара қашықтықта алыстатылған мүмкіндігі нақты. Бағдарлама - диспетчері
мәліметтерді тапсыру мәліметтер қорының басқару жүйесі бөлімімен келмейді
, ал өзімен бірге істететін және келісілген бөлек қосымша ұсынады.
2.4 Кестелердің байланыс түрлері
Әр кесте кілттік жолды қосады. Оның құрамында уникалды идентификатор
бар, ол бір жазбаны басқа жазбадан айырады. Кілттердің мәндері әдетте
сандық мән болып табылады. Кілт кестедегі әр жазуда мәндес анықтайтын
мәліметтер бар өрістер комбинациясы түрінде беріледі. Жай кілт бір өрістен
тұрады, ал күрделі – бірнеше өрістен. Кілт құрылған өрістер кілтті деп
аталады. Кілт арқылы мәліметтер базасының тілектердің орындалуын
жеделдетуді, сілтемелі шектеулерді қолдануды, мәліметтер базасының кестелер
арасындағы байланысты орнатуға рұқсат етеді. Кілтті, сонымен қатар бастапқы
кілт немесе бастапқы индекс деп те атайды. Кілт туралы ақпарат жеке файлда
не кестенің мәліметтерімен бірге сақталуы мүмкін. Кілттердің әр мәні үшін
кестедегі сәйкес жазудың орналасуын көрсететін бірегей сілтеме болады.
Сондықтан жазуды іздестіру кезінде барлық кестені тізбектеп қарамай- ақ
керек кілттің ретті мәнін негізге алуға болады. Бұл кілт өрістеріне
байланысты болады. Әртүрлі форматты кестелерде өз кілттердің орнату
ерекшеліктері бар.
Жалпы ережелер:
кілт құрамында графикалық өріс немесе түсіндірме өріс кіре алмайды;
кілт бірегей болу керек.
Кілт мәндері автоматты түрде бірегейлілік болу керек. Paradox
кестелері үшін бұндай автокриментті типті өріс болып табылады. Ал Base
және InterBase кестелерде осындай типті өріс жоқ бағдарламалаушы өздігінен
кілттің мәндерінің бірегейлігін жеткізіп тұру керек. Индекс , кілт сияқты,
кесте өрістері бойынша құрылып, бірақ оны құрайтын өрістердің мәндерінің
қайталануын жібере алады- бұл оның кілттен негізгі айырмашылығы болып
саналады. Индекс құрылған өрістер индексті деп аталады. Индекстің
қолданылуы келесі жағдайларды қамтамасыз етеді [47]:
жазулардың сұрыпталуы;
мәліметтердің ену жылдамдығын;
мәлімет базасындағы кесте аралық байланысын;
сілтемелік тұтастық шектеулердің қолдануын.
Кестелер арасындағы байланыс бағынушылық қатынасын анықтайды.
Байланыстардың түрлері:
бірдің - біріне қатынасы;
бірдің – көпке қатынасы;
көптің - біріне қатынасы;
көптің – көпке қатынасы.
Бірдің - біріне қатынасы – бірінші кестеде маңызды және көе
қолданылатын ақпарат бар бір өрісі қалады да, ал қалған өрістер басқа
кестеге тасымалданады [48].
Бірдің – көпке қатынасы – басты кестенің бір жазуына бағынышты
кестенің бірнеше жазуы, жеке жағдайда бірдей емес болу мүмкіндігін
білдіреді. Кестелер арасында осы байланысты орнатқаннан кейін басты
кестенің қандай да бір жазуына орын ауыстырғанда бағынышты кестенің
автоматты түрде жазулар алуға болады.
Көптің - біріне қатынасы – басты кестенің бір жазуына бағынышты
кестенің бірнеше жазуы сәйкес болса және бір уақытта бағынышты кестенің бір
жазуына басты кестенің бірнеше жазуы сәйкес болса, онда келесі қатынас
орындалады.
Көптің – көпке қатынасы сирек қолданылады. Себебі кестелер
арасындағы байланысты және олардың жазулары арасындағы әрекеттерді
ұйымдастыру күрделі болады. Көптің – көпке қатынасы үшін басты және
бағынышты кестенің түсінігі өз мәнін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 4
1 Автоматтандырылған жұмыс орны 7
1.1 Ақпараттық жүйелер технологиясы 7
1.2 Автоматтандырылған ақпараттық жүйелер және олардың классификациясы
8
1.3 Автоматтандырылған ақпараттық технологиялар 9
2 МӘЛІМЕТТЕР ҚОРЫН БАСҚАРУ ҚОСЫМШАСЫН ҚҰРУ ОРТАСЫ DELPHI ИЦИПТЕРІ 14
2.1 Delphi. Өнімнің негізгі сипаттамалары 14
2.2 Мәліметтер қоры туралы ұғым 21
2.3 Мәліметтер қорын басқару жүйесінің архитектурасы 24
2.4 Кестелердің байланыс түрлері 25
3 БАҒДАРЛАМАНЫ ҚҰРУДЫҢ ҚАДАМДАРЫ 27
3.1 Стандартты компоненттер 27
3.2 Database Desktop қосымшасы 31
3.3 Delphi тілінде cклад жүйесін құру ортасы 35
4 ЭКОНОМИКАЛЫҚ БӨЛІМ 46
4.1 Жобалаудың экономикалық есебі 46
5 ТЕХНИКАЛЫҚ ҚАУІПСІЗДІК 50
5.1 Техникалық қауіпсіздіктің талаптары 50
5.2 Тіршілік әрекетінің қауіпсіздігі 52
Қорытынды 59
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 61
ҚОСЫМША 64
КІРІСПЕ
Дипломдық жобаның тақырыбы: АҚ “Казахдорстрой” склад камбашының кіріс
пен шығыс жұмыстарын есеп алуға арналған авоматтандырылған жұмыс жүйесін
құрастыру
Дипломдық жоба тақырыбының өзектілігі.
Қазіргі қоғамның талаптарына сәйкес жаңа техналогиялардың даму
барысында жұмыс орнын автоматтандыру негізгі мәселелердің бірі.
Өнеркәсіптерде, мемлекеттік және жеке шаруашылық мекемелерде, оқу
орындарында және басқа да салаларда ақпараттандыру жүйесін кеңейту және
жұмыс орнын автоматтандыру мәселелері алға қойылып отыр. Автоматтандырылған
жұмыс орны деп мамандардың жұмыс орнында орналасқан және олардың жұмыстарын
автоматтандыру үшін қолданылатын профессиональды-бағытталған кішігірім
есептеу жүйесін айтуға болады.
Жұмыс орнын автоматтандыру үшін көптеген автоматтандырылған
бағдарламалық жүйелер мен құрылғылар қолданылады, олардың ішінде
бухгалтерлік есептеулер жүйесі, электронды деканат, оқу жүктемесін есептеу,
қызметкерлер, студенттер туралы электронды мәліметтер қоры және тағы да
басқалар бар. Ал қоймада жұмыс істейтін жұмысшылар тауарлар туралы
мәліметтерді, яғни тауарлардың кірісі мен шығысы, қалдығы және пайда және
т.с.с білу үшін осы бағдарламаны қолданса, керек мәліметтер алдында дайын
тұрады. Осыған байланысты склад қызметкерлерінің жұмысын жеңілдету
мақсатымен АҚ “Казахдорстрой” склад камбашының кіріс пен шығыс жұмыстарын
есеп алуға арналған авоматтандырылған жұмыс жүйесін құрастыру
бағдарламасын құру, өзекті мәселе болып табылады.
Дипломдық жобаның мақсаты: АҚ “Казахдорстрой” склад камбашының кіріс
пен шығыс жұмыстарын есеп алуға арналған авоматтандырылған жұмыс жүйесін
құрастыру болып табылады. Жобаның басты мақсаты қазіргі компьютерлік
технология даму кезінде склад қамбашының кіріс пен шығыстар, яғни
өнімдердің түсімдер мен алмасулар жұмыстарын қолмен толтыруды жұмысын
жеңілдету үшін, оқу кестесін ақпараттандыру программмасын жазу болып отыр.
Мәліметтер қорын құру, толықтыру, жаңарту және алу персоналды және
көпқолданушы мәліметтер қорының басқару жүйесінің көмегімен жасалынады.
Қойылған зерттеу мақсатқа жету үшін келесі міндеттер орындалуы тиіс:
Автоматтандырылған жұмыс орынды қарастыру;
Delphi жүйесінің түсініктері мен прициптері түсіну;
Бағдарламаны құрудың қадамдары жасау;
Экономикалық бөлім жасау
Техникалық қауіпсіздік шараларын еңгізу.
Бұл жұмысты жазу үшін Delphi- ортасын қолдандылды. Delphi бұл
бағдарламашы жұмысының жоғарғы нәтижелігін қамтамасыз ететін күрделі
механизм. Алғаш рет Borland корпорациясың программисттері Delphi-дің алты
негізгі модификациясын жасаған.
Дипломдық жоба АҚ “Казахдорстрой” склад камбашының кіріс пен шығыс
жұмыстарын есеп алуға арналған авоматтандырылған жұмыс жүйесін құрастыру
бағдарламалық өнімі Delphi 7 интегралдық ортасында жазылды және мәліметтер
қорын басқару жүйесін ретінде Databese Desktop қолданылды.
Мәліметтер қорын басқару жүйесі Databese Desktop ақпаратты сақтау және
өңдеу үшін қолданылады. Қолдану шеңбері әртүрлі: жұмыс тобы деңгейі
жүйесінен бастап үлкен өндіріс деңгейіндегі жүйеге дейін. Мәліметтер қорын
басқару жүйесі Databese Desktop реляциялық мәліметтер қоры болып саналады
және де оны пайдалану жаңадан бастаған пайдалушыға да, сондай-ақ маманға да
қолайлы.
Қазіргі кезде Delphi корпоративтік қолдану үшін қолданылатын
мәліметтер қоры қосымшасын құруда бірден-бір кеңінен таратылған құрылғы
болып есептелінеді. Бұл тіл визуалды бағдарламалау ортасы, бағдарламалауға
тиімді және қолайлы. Оның көмегімен әртүрлі клиенттік орындарға арналған
тиімді (өнімділігі жоғарғы және салыстырмалы көп емес сиымдылығы)
бағдарламалық өнімдер құруға болады.
Зерттеу обьектісі Склад ұйымдағы қолданылған құжаттар.
Зерттеу пәні автоматтандырылған жұмыс орынның бағдарламалық
жасақтамасын жүзеге асыру.
Мәселені талдау дәрежесі. Дипломдық жобаның тақырыбын зерттеу
барысында отандық және шетелдік ғылыми еңбектері мен оқулықтар, электрондық
басылымдардағы ғылыми мақалалар қолданылды.
Зерттеу тәжірибесі: салыстырмалық, аналитикалық, логикалық, құрылымдық
жүйе, функционалдық жүйе, жалпылау тәжірибесі.
Дипломдық жобаның жаңалығы: тұтынушы интерфейстің қолайлылығы, қажетті
басқарушы элементтердің бар болуы және ыңғайлылығы.
Дипломдық жобаның тәжәрибелік қоры. Сонымен, жаңа технологиялардың
дамуы есептеуіш техника әдістерін кеңінен енгізу, сонымен қатар шығарылатын
есептеуіш техникалар санын өсіру және оның сапасын жоғарылау,
компьютерлердің көптеген ғылым облыстарында кеңінен қолдануына мүмкіндік
жасады. Қазіргі кезде көптеген ғылыми – техникалық мақсаттардың табысты
шешімі электронды есептеуіш машина шапшаң қолдануына тәуелді болады. Осыған
тіреле келе менің жасаған жұмысым қоғамның қазіргі кездегі дамуына сай.
Дипломдық жұмыстың құрлымы: дипломдық жұмыс кіріспеден, бес тараудан,
қортындыдан және қолданылған әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.
Кіріспеде дипломдық жобаның өзектілігі, мақсаттары, талаптары, зерттеу
обектісі мен пәні, ғылыми жаңалығы және жұмыс структурасы талқыланып
ашылынды.
Дипломдық жұмыстың бірінші тарауында электронды-есептеуіш машинасында
автоматтандырылған жұмыс орнын қолдану мақсаты мен дамуының келешегі туралы
жазылды. Автоматтандырылған жұмыс орны түсінігі, ақпараттық жүйелер
технологиясы, автоматтандырыған ақпараттық жүйелер және оның
классификациясы талқыланған.
Екінші бөлімінде Delphi программалау ортасымен, мәліметтер қоры
түсінігі мен құрлымы туралы таныстыру есебі толығымен жүзеге асырылған. Бұл
бөлімде Delphi – дің барлық нұсқалары қарастырылып, олардың арасындағы
айырмашылықтары талдаудан өткізілген.
Үшінші бөлімінде ойын сауық кешеніне арналған автоматтандырылған жұмыс
орны Delphi 7 ортасында жобалау үрдісі сипатталған. Жобаны құрастыру
барысында аспаптық бағдарламаның қоданылған компоненттері, мәліметтер
қорларды құру сатылары қарастырылған.
Дипломдық жобадағы зерттеу мәні қорытындыда талқыланған.
1 Автоматтандырылған жұмыс орны
1.1 Ақпараттық жүйелер технологиясы
Қазіргі кезде қандай да болмасын мекемені немесе кәсіпорынды алмасаң,
барлығында автоматтандырылған жұмыс орны бар. Автоматтандырылған жұмыс орны
– қажетті құрал-жабдықтармен қамтылған белгілі функцияларды автоматты түрде
орындау үшін қолданушы-маманының немесе басқа мамандардың орны. Әрине, ол
құрал-жабдықтарға: қажетті қосалқы электрондық құрылғылармен толықтырылған
(диск тұлғалы жинақтағыштар, басушы құрылғылар, оптикалық оқитын немесе
штрих код оқитын құрылғылар, графикалық құрылғылар, жергілікті есептеуші
желілер және т.б.) дербес компьютер жатады.
Автоматтандырылған жұмыс орны негізгі тағайындалуы: жұмыс орындарда
децентрализацияланған ақпаратты өңдеу, өзінің мәліметтер базасын қолдану
[12].
Әртүрлі мекемелер немесе кәсіпорындар табысқа жету үшін,
автоматтандырылған жинау процесті, манипуляциялауды және мәліметтерді
өңдеуді іске асыруды қамтамасыз ететін, дамыған ақпараттық жүйені қолдану
керек.
Қажетті ақпаратты табу үшін, мамандар көбінесе үлкен мәліметтер
базасымен жұмыс істейді. Осындай жұмыстарды жеңілдету үшін мәліметтер
базасының басқару жүйелері құрылған. Мәліметтер базасының басқару жүйелері
арқылы үлкен көлемді ақпаратты сақтауға, тез арада керекті мәліметтерді
табуға, сұраныс жасауға, таңдауға және сұрыптауға болады.
Программаның негізгі міндеті болып табылады:
Күзет фирмасының тіркеуші бөліміне мәліметтер базасын құру;
Осы мәліметтер базасының басқару жүйесін құру;
Осы мәліметтер базасының негізінде сұраныс жүйесін құру.
Сонымен, жасалынған программа тез арада мәліметтерді енгізуге,
редакциялауға, өшіруге, жаңартуға, сонымен бірге керекті хабарды іздеуге,
таңдауға және баспаға шығаруға мүмкіндік береді [23].
Ғылыми-техникалық әдебиетте жүйе, басқару жүйесі, басқарудың
автоматтандырылған жүйесі, автоматтандырылған ақпараттық жүйесі термині
жиі пайдаланылады. Жүйе сөзі грек “systema” сөзінен шыққан, бөліктерден
немесе бір-бірімен байланысқан көптеген элементтерден құрылған және белгілі
тұтастықта, бірлікті құрайтын бірлік мағынаны білдіреді. Жүйе мағынасы
кең облыстарда қолданылады.
Жүйе дегеніміз нақты пайдалы нәтижені алуға бағытталған бөліктер мен
элементтердің өзара және сыртқы ортамен байланысқан жиынтық [6].
Осы анықтаға сәйкес әр экономикалық объектті белгілі мақсатқа жетуді
көздейтін жүйе сияқты қарастыруға болады. Мысал ретінде білім,
энергетикалық, көліктік, экономикалық және басқа жүйелерді атауға болады.
Жүйе үшін келесі негізгі қасиеттер мінезді:
күрделілік;
бөліну;
тұтастық;
элементтер түрлілігі және олардың табиғи ерекшелігі;
құрамдылық;
Жүйе күрделілігі ішкі және сыртқы байланыстар мен динамикалық
күрделілігіне, оған кіретін компоненттерінің көпшілігіне, олардың құрамдық
өзара іс-қимылына тәуелді [8].
Жүйенің бөлінуі нақты мақсаттар мен есептерге жауапты, белгілі
белгілер бойынша бөліп көрсетілген элементтер немесе кіші жүйелер қатарынан
тұрады.
Жүйе тұтастығы жүйенің көптеген элементтерінің іс-әрекеті бір мақсатқа
бағынатынын мәндейді.
Жүйенің элементтерінің түрлігі және олардың табиғи ерекшіліктері
олардың функцяоналды ерекшелігі мен автономдылығымен байланысты.
Жүйенің құрамдылығы жүйе ішіндегі элементтер арасындағы орнатылған
байланыстар мен қатынастарының барысын, иерархия деңгейлері бойынша жүйе
элементтерінің таратылуын анықтайды.
Басқару кез-келген әлеуметтік-экономикалық, ұйымдастыру-өндірістік
жүйенің (кәсіпорының, ұйымның, аумақтың) мақсатты бағытталған қызметін
ынталандыратын негізгі қызметі [15].
Басқарудың қызметін іске асыратын жүйе басқару жүйесі деп аталады. Бұл
жүйемен іске асырылатын негізгі қызметтер-болжамдау, жоспарлау, есепке алу,
талдау, бақылау және реттеу.
Экономикалық ақпараттың жүйе дегеніміз-ақпаратты өндіру үшін және
басқару шешімдерін қабылдауға арналған мамандардың, құралдардың,
әдістердің, экономикалық объекттердің тура және кері ақпараттық байланыстың
ішкі және сыртқы ағыстар жиынтығы [10].
1.2 Автоматтандырылған ақпараттық жүйелер және олардың классификациясы
Автоматтандырылған ақпараттық жүйелер – ақпаратты өндіруге және
басқару шешімдерін қабылдауға арналған техникалық, бағдарламалық,
технологиялық құралдар мен мамандардың экономикалық-математикалық әдістер
мен нұсқалардың, ақпараттардың жиынтығы болып табылады.
Автоматтандырылған ақпараттық жүйелерді құру экономикалық объекттің
өндіріс тиімділігін арттыруын, басқарудың сапасын қамтамасыз етеді.
автоматтандырылған ақпараттық жүйелердің максималды тиімділігі
кәсіпорындардың, фирмалардың және салалардың жұмыс жоспарын
оптимализациялау, материалдың және қаржылық ресурстардың айқын маневр
жасау, оперативті шешімдердің жылдам табу кезінде жетеді [1].
Басқару объектінің іс-әрекет жасау саласы үйлер классификациясы анық
болғандықтан келесі белгілерді қарастырайық. Басқару үрдістердің түрлері
бойынша автоматтандырылған ақпараттық жүйелер келесі түрлерге бөлінеді:
Технологиялық үрдістерін басқару автоматтандырылған ақпараттық
жүйелері – басқару технологиялық құрылғылармен, станоктармен, автоматтық
сызықтырмен қамсыздандыратын адамдық-машиналық жүйелер [1].
Ұйымдық-технологиялық үрістерін басқару автоматтандырылған ақпараттық
жүйелері – технологиялық үрдістерін басқару автоматтандырылған ақпараттық
жүйелер және кәсіпорынды басқару автоматтандырылған ақпараттық жүйелерін
үлестіретін көп деңгейлік жүйелер болып табылады [34].
Ұйымдық басқару автоматтандырылған ақпараттық жүйелердің объектері –
экономиканы бүкіл деңгейлерде іске асыратын әлеуметтік-экономикалық
қызметтік, өндірістік-шаруашылық үрдістер, атап айтқанда:
Банкттік автоматтандырылған ақпараттық жүйелер: қорлық нарығының
автоматтандырылған ақпараттық жүйелер
Қаржылық автоматтандырылған ақпараттық жүйелер
сақтандыру автоматтандырылған ақпараттық жүйелер
салықтық автоматтандырылған ақпараттық жүйелер
кедендік қызметінің автоматтандырылған ақпараттық жүйелер
статстикалық автоматтандырылған ақпараттық жүйелер
Өнекәсіптік кәсіпорындар мен ұйымдардың (мәнділігі мен таратылғаны
бойынша онда бухгалтерлік автоматтандырылған ақпараттық жүйелері ерекше
орын алады) автоматтандырылған ақпараттық жүйелер.
Ғылыми зерттеу автоматтандырылған ақпараттық жүйелері салааралық
есептеулер мен ғылыми тәжірибелердің тиімділігін және жоғары сапасын
қамсыздандырады. Бұл жүйелердің әдістемелік базасы экономикалық-
математикалық әдістер болып табылады, техникалық базасы – нұсқалаудың
тәжірибелік жұмыстарын жүргізу үшін ең түрлі есептеу техника мен
технологялық құралдары. Ұйымдық-технологиялық жүйелер сияқты ғылыми зерттеу
жүйелері өз контурына жұмыстарды автоматты түрде жобалау жүйелерін қосуы
мүмкін [22].
1.3 Автоматтандырылған ақпараттық технологиялар
Көптеген процесстерді басқаруда ақпараттық жүйелерінің құрылуы мен
қызмет етуі автоматтандырылған ақпараттық жүйелерін басты құрылым бөлігінің
– ақпараттық технологияның дамуымен тығыз байланысты.
Автоматтандырылған ақпараттық технология – басқару есептерін шешу
мақсатымен жүйелік құрылған жетілген бағдаламалық қамсыздандыру есептеу
техника мен байланыстың құралдарын, клиенттерге ақпаратты ұсыну тәсілдерін
пайдаланатын тәсілдерінің негізінде ақпараттың өндірілуі мен қорғалану,
іздеу, жүргізу, тіркеу, жинақтау, жиындау операцяларын іске асыратын
құралдар мен әдістердің жиынтығы [12].
Бұлардың негізінде ақпаратты жинақтау, сақтау және өндіру мақсатымен
қатар шешімдерді қабылдайтын бастықтың немесе машинаның жұмыс орнына
терминалдық құралдардың неғұрлым максималды жақындату мақсаты көзделді. Бұл
автоматтандырылған ақпараттық технологияның көпжылдық дамудың жетістігі.
Нарықтық қатынастардың дамуы кәсіпкерлік қызмет түрлерінің пайда
болуына және ең алдымен ақпараттың бизнеспен айналысатын, ақпараттық
технологияны өндірумен, олардың жетілдірілуімен, автоматтандырылған
ақпараттық технологияның компоненттерін, атап айтқанда ақпараттың және
есептеу үрдістерін автоматтандыратын бағдаламалық өнімдерді таратумен
айналысатын фирмаларды құруға әкеп соқтырды. Олардың сандар қатарына
есептеу техниканы, байланыс құралдарын, офистік жабдық және ақпараттық,
техникалық және кеңестік қызмет көрсету, оқыту сияқты ерекше қызмет ету
түрлерін жатқызуға болады. Бұның бәрі басқару және өндіріс үрдістерінде
ақпараттық технологиялардың жылдам таратылуына және тиімді пайдалануына,
олардың тіпті бүкіл жерлерде қолдануына және көптеген түрлілігіне ықпал
етті [22].
Мәліметтер базасын ұйымдастыру. Иерархиялық моделде мәліметтер бұтақ
тәрізді құрылымды (иерархиялық) көрсетеді. Мәліметтердің мұндай
ұйымдастырылуы иерархиялық реттелген ақпаратпен жұмыс істегенде қолайлы
бірақ қиын логикалық байланыстағы мәліметтермен жұмыс істегенде иерархиялық
модель қолайсыз болады.
Жүйелік модельде мәліметтер еркін граф түрінде ұйымдастырылады.
Жұйелік моделдің кемшілігі болып- құрылымның қатыстығы және оны орындаудың
аса қиындығы болады [8].
Иерархиялық жүйелік модельдің айтарлықтай кемшілігі-бұл мәліметтер
құрылымы жобалау сатысында жазылады және мәліметтерге қатынау кезінде
өзгерте алмайды.
Обьектілігі- ориентирлі моделде мәліметтер базасының жеке жазбалары
обьектілер түрінде беріледі.
Мәліметтер базасының жазбалары мен оларды өңдеудің функциялары
расында сол сәйкесінше құралдарға обьектілі- ориентирлі праграммалау тіліне
сәйкес механизімдері арқылы байланыс орнатылады. Обьектілі-ориентирлі
модель жүйесін және реляционды модельден тұрады және мәліметтердің
құрылымдары қиын ірі мәліметтер базасын құруға қолданылады.
Реляциондық модель өз алауын ағылшын термині (қатынас) сөзінен шыққан
және 70 жылдары 1ВМ фирмасының қызметкерлерімен ұсынылды.
Релияциондық мәліметтер базасы қатынастармен байланысқан таблицалардың
жиынтығынан тұрады.
Реяциондық модельдің құндылығы болып-оның қарапайымдығы, компьютерде
орындаудың қолайлығы, құрылымның иілгіштігі жатады. Қазіргі таңдағы
мәліметтер үшін релляционды болып табылады.
Ақпараттық жүйе архитекурасы.
Қосымша мен мәліметтер базасының ораласуына қарай.
-жергілікті
-жойылған леб болып бөлінеді.
Жергілікті мәліметтер базасымен операциялары үшін клиент-серверлік
қосымшалар қолданылады [9].
Бұл базадағы мәліметтерді өңдейтін қосымшаны құру, мәліметтер
базасының орналасуына байланысты болады. Delphi – қосымша мәліметтер
базасына қатынауда ( ВDЕ арқылы ( Bоrland Database Engine фирмасының
мәліметтер базасының процессоры жүзеге асырады. ВDЕ мәліметтерге қатынауды
қамтамасыз ететін динамикалық жинақтар мен драйверлердің жиынтығы болып
табылады. ВDЕ мәліметтер базасымен жұмыс істейтін Delphi қосымшасы бар
барылық компьютерлерге орнатылуы тиіс. ВDЕ арқылы қосымша мәліметтер
базасына сұрау салады және керек мәліметтерді алады. Жергілікті мәліметтер
базасы онымен жұмыс істейтін қосымша бар жерде орнатылады. Бұл жағдайда
ақпараттық жүйе жергілікті архиктектурада тұрады деп айтылады.
Мәліметтер базасымен жұмыс бір пайдаланушы режимде жүзеге асырылады.
Керек жағдайда, компьютерге сол мәліметтермен жұмыс істейтін басқа
қосымшаны іске қосуға болады. Мәліметтер базасына бірлескен қатынауды
басқару үшін бақылау мен қорғаудың арнайы құралдары қажет. Бұл құралдар,
мысалы, қосымша , басқа қосымша өзгертіп жатқан жазбаны өзгерткісі келген
жағдайда қажет болады. Әр мәлімметтер базасы мұндай бақылауды өз
тәсілдерімен жүзеге асырылады және қатынауды шектейтін құрамдас құралдардан
тұрады [10].
Жергілікті мәліметтер базасына қатынауды ұйымдастыру үшін мәліметер
базасы процессоры ВДЕ стандарты, Dbase, Paradox, FoxPro мәліметтер
базасының форматында жұмыс істейтін және текстік файлдармен жұмыс істейтін
драйверлерді қолданады. Жүйеде жергілікті мәліметтер базасын қолданғанда
көп пайдаланушылық қатынауды ұйымдастыруға болады. Бұл жағдайда мәліметтер
базасының файлдары және онымен жұмыс істейтін қосымша, жүйе серверінде
орналасады. Әр пайдаланушы өз компьютерінің серверінде орналасқан қосымшаны
іске қосады. Жергілікті мәліметтер базасын қолданудың мұндай жүйелік түрі
Файл-сервер архиктектурасына сәйкес келеді. Файл-сервер архиктектурасы
бар қосымша жүйедегі әр компьютерге жазыла алады. Қосымшаға мәліметтер
базасының орналасу жері белгілі болуы керек.
Жүйедегі әр пайдаланушының компьютеріндегі мәліметтермен жұмыс
істегенде мәліметтер базасының жергілікті көшірмесі қолданылады. Бұл
көшірме серведе орналасқан мәліметтер базасының мәліметтерімен жаңартылады.
файл-сервер архитектурасы әдетте пайдаланушылары аз жүйелерде
қолданылады, бұған мысалы Parаdox немесе dbase дербес мәліметтер базассын
басқару жүйесіне сәйкес келеді. Бұл архитектураның құндылығы-бұл жүзеге
асырудың оңайлығы. Бұл қосымша бір пайдаланушы есебінде құрылады және, өзі
орналасқан жұйенің компьютеріне байланысты болмайды. Файл-сервер
архитектурасының кемсіздіктері де бар.
Пайдаланушы өзінің мәліметтер базасының жергілікті көшірмесімен жұмыс
істейді, кез келген таблицаға сұрау салу кезінде ондағы мәліметтер
жаңарады. Серверден бүкіл таблицаның жаңа көшірмесі жіберіледі. Егер
пайдаланушыға таблицаның кейбір жазбалары қажет болса, жүйе арқылы
серверден бүкіл таблица жіберіледі. Бұл жүйеге артық жұмыс көлемінің өсуіне
әкеледі және ақпараттың жүйе жұмысының теңсіздігін кемітеді.
- Әр компьютерде мәліметтер базасының өз көшірмесі бар болуына
байланысты, біраз уақыт бойы басқа пайдаланушыға бұл өзгертулер
белгісіз болады. Сондықтан да мәліметтер базасының үздіксіз
жаңартылуын қажет етеді.
- Мәліметтер базасын басқару әр түрлі компьютерлер арқылы жүзеге
асырылады. Сондықтан қатынаудың баұылауын ұйымдастыру, құпиялықты
сақтау және мәліметтер базасының тұтастылығын қолдау сияқтыларды
айтарлықтай дәрежеде қиындалады [11].
Жойылған мәліметер базасы жүйенің компьютер серверінде орналасады, ал
қосымш пайдаланушының компьютерінд орнласады. Мұнда біз клиент-сервер
архитектурасымен жұмыс істейміз. Ақпараттық жүйе екіге бөлінеді: серверлер
және мәліметтер базасының клиенттері. Компьютер- сервердің клиенттен бөлек
орналасуына байланысты оны сонымен бірге жойылған сервер деп те атайды.
Клиент - бұл пайдаланушының қосымшасы. Мәліметтерді алу үшін клиент өз
сұрауын жойылған серверге жібереді. Сұрау SQL тілінде жсалады. Сұрауды
алғаннан кейін жойылған сервер оны SQL серверге (мәліметер базасы
серверіне) жойылған мәліметер базасы басқаратын, сұраудың орындалуын
қамтамасыз ететін және нәтижелерді беретін арнайы программа жібереді.
Клиент-сервер архитектурасында клиент мәліметтерді алу үшін сұрау
жібереді, және тек керек мәліметтерді алады. Сұрау жойылған серверде
орындалады. Мұндай архитектураның құндылықтары мынадай:
– Жүйеде жұмыс көлемінің азаюы
– Барлық клиенттердәі сұрауларын өңдеу, серверде орналасқан бір
программамен орындалады, бұл ақпараттық қауіптілігін жоғарлтады.
Сервер мәліметер базасын қолданудың ережелерін барлық пайдланушыға
орнатады және бір жазбаның түрлі пайданушыларымен бір уақытта
өзгертуге кедергі жасайды.
Клиент-сервер архитектурасын қолдану үшін ORACLE, Vicrosoft Server
мәліметтер базассын басқару жүйесі қолданылады. Мұндай мәліметтер базассын
басқару жүйесі өнеркәсіптік деп те аталады, себебі олар пайдаланушыларына
көп ұйымдр мен кәсіпорындар ақпараттық жүйесін құруға қолайлы.
Өнеркәсіптік мәліметтер базассын басқару жүйесі өте күрделі жүйелерге
жатады және құатты есептеуіш техникасын қажет етеді. Бұл қызметті арнайы
мамандар тобы орындайды. Мұндай мамандар мәліметтер базасының жүйелік
администраторы деп аталады. Оның міндеттері.
– Мәліметер базасын қорғау
– Мәліметер базасың бүтіндігін қолдау
– Пайдаланушыларды оқыту және дайындау
– Басқа мәліметер базасынан мәліметтерді алу
– Мәліметтерді тестілеу
– Резервті көшірме алу және қалпына келтіру
– Ақпараттық жүйеге өзгерулер енгізу.
Delphi- қосымшалардың өнеркәсіптік қатнауын SQL-Links
драйверлері арқылы жүзеге асырады. Айта кететіні Delphi-де InterBase
мәліметтер қорларды басқару жүйесі қолданғанда SQL Links драйверінің
жасалуы тиіс [12].
Қорытынды: бірінші бөлімінде қазіргі кезде қолданылатын процесстердің
барлығында дерлік автоматтандырылған жұмыс орны орын алады.
автоматтандырылған жұмыс орын – қажетті құрал-жабдықтармен қамтылған
белгілі функцияларды автоматты түрде орындау үшін қолданушы-маманның немесе
басқа мамандардың орны.
2 МӘЛІМЕТТЕР ҚОРЫН БАСҚАРУ ҚОСЫМШАСЫН ҚҰРУ ОРТАСЫ DELPHI ИЦИПТЕРІ
2.1 Delphi. Өнімнің негізгі сипаттамалары
Delphi ортасы бұл программист жұмысының жоғарғы нәтижесін қамтамасыз
ететін күрделі механизм. Delphi - өте тез дамып келе жатқан жүйе, оның ең
алғашқы версиясы – Delphi 1.0 1995 жылы жарыққа шықты. Жылдан жылға Delphi
–дің жаңа версиялары пайда бола бастады. MSDOC операциялық жүйедегі жұмыс
істейтін программалау тілдерінің арасында Delphi –дің алатын орны ерекше.
Ол кез келген қосымшаны дайындауға болатын жылдамдығы тез, қуатты тіл
Delphi –де түрлік сандық, мәтіндік, графикалық информацияны өңдеу және онын
терезесінде кез келген фигураларды қолданып, редактор мәзірін құрып, онымен
жұмыс істеу, және тағы басқа күрделі информацияны өңдеуді Windows –тағы
сияқты визуалды орындауға болады [22].
Компьютерлік бағдарлама – бұл файлдағы байттардың машиналық код
тізбектілік түрде көрсетілген процессордың элементарлы командалардың
жиынтығы болып табылады. Әр команда бір немесе бірнеше байттармен
кодталған.Бұл түрдегі бағдарламаны қолмен істеуге болады, бірақ қарапайым
командалардың көмегімен тікелей процессорды басқарудың күрделігінен адам
бұндай жұмысты істеуге шамасы жетпейді. Сондықтан бағдарлама жай мәтін
сияқты бағдарламалаудың тілінде жазылады. Бұл мәтін бағдарламаның негізгі
мәтін (немесе негізгі код) деп аталынады.
Бағдарламалау тілінің командалары түсінікті және көрнекті болып
табылады. Мысалы, келесі шартты мәтін екі санның қосындысының кішкентай
бағдарламасы болып табылады. [31]
А1 және А2 жолдарға пайдаланушымен енгізілген мәндерді алу.
Бұл мәндердің қосындысын есептеу.
Нәтижесін А3 жолына орналастыру.
Толық шрифтпен белгіленген сөздер командалардың атаулары болып
табылады. Бағдарламалау тілінің жиі қолданылатын негізгі командалар
операторлар деп аталынады және әдетте олар арнайы символдардың немесе
кілттік сөздердің көмегімен жазылады. Мысалы, есептеудің нәтижесін
компьютер жадысына орналастыруы меншіктеу оператор көмегімен
ұйымдастырылады.
Алгоритмдер мен бағдарламалар
Бағдарламаны құрастыруына дейін бағдарлама жұмысының алгоритмін
құрастыру және ойластыру қажет. Алгоритм – тапсырманы шешу процесінің
сипаттамасы қатаң және формалды болу керек. Бағдарламаның негізгі мәтіні
компилятор деп аталынатын арнайы бағдарламаның көмегімен процессордың
нұсқау жиынына автоматты түрде аударылады. Delphi жүйесінде бұл үшін тек
бір команданы істеп немесе бір батырмасын басу процесі жетеді. Бір секунда
ішінде – компилятор-бағдарлама негізгі кодының мыңдаған жолдарын талдап,
аударады.
Delphi бағдарламасының негізгі терезелері
Delphi 7 ортасы дайын құрудағы әр түрлі бөліктеріне жауапты арнайы
бағдарламалардың жиынтығы кіретін өңдеушінің интегралды ортасы болып
табылады.
Бағдарламаның негізгі мәтіні Delphi 7 ортасында негізгі мәтіндердің
енгізілген редактор көмегімен жасалынады. Бұл редактор арнайы белгілеудің
иілгіш мүмкіндіктермен ажыратылады және жиі кездесетін құрылымдарының тез
еңгізуіне мүмкіндік береді [12].
Delphi 7 бағдарламаның 6 түрлі терезелер бар:
1. Негізгі терезе
2. Ағаш объекті терезе
3. Объектілердің инспектор терезе
4. Браузер терезе
5. Форма терезе
6. Бағдарлама-коды терезе
Негізгі терезе. (Сурет 1) Бағдарлама құрастыратын проектіні басқарудың
негізгі формасын негізгі терезе арқылы іске асыруға болады, ол терезенің
көлемі өзгермейді, онда бағдарламаның негізгі мәзірі, пиктографиялық
батырмалар және компоненттер палитрасы орналыстырылған.
Терезенің негізгі мәзірі проектіні басқару үшін қажетті құралдарымен
жабдықталған және де терезенің барлық элементтері арнайы панельдерде
орналастырлып, оның сол жақ бөлігінде панелді басқаратын батырмалар бар.
Негізгі мәзірден басқа да кез келген панелдің терезеден алып тастауға не
экраннан басқа терезеге жіберуге болады. Ал қолданылатын панель жоқ болса,
оны анстройкадан қосып алуға болады. Панельді алып тастау үшін сол панельді
ұстап негізгі менюдің шекарасынан шығарып тастауыңыз қажет. Панельдегі
батырмалардың мәндерінің құрамын өзгерту үшін, тышқанның оң жақ пернесін
сол панельге апарып басамыз. Алдыңда көмекші меню шығады. Ол менюда
панельдердің мынадай аттарның тізімі орналасқан: Standart, View, Debug,
Custom, Component Palette, Desk Tops, Internet, Customze (сурет 1).
Сурет 1. - Негізгі терезе [1]
Ағаш объекті терезесі. (Сурет 2). Бұл терезе тек 6-шы нұсқаудан пайда
болды. Ол жекек компоненттер арасындағы байланысты формада көренкі түрде
көрсетуге араналған. Оның қажеттілігі күрделі бағдарлама жазу кезінде
қажетті бағдарламаның тез іздеп табу үшін арналған. Мұнда компоненттер
сілтеуіштегі файлдар сияқты орналасады [27].
Бұл терезеде кез келген компоненттері бар тышқанның пернесін екі рет
бассаңыз, сол компонентке арналған OnClick оқиғасы шығады. Ал, бір рет
бассаңыз, формада сәйкес компонент белгіленеді.
Сурет 2. - Ағаш объекті терезесі[1]
Объектілердің инспектор терезесі (сурет 3). Бұл терезеде екі парақ
бар:
Properties – қасиет
Events – оқиға
Properties парақта компоненттің қажетті қасиетін орнатуыңызға болады.
Ал Events парағынан компоненттің оқиғаға деген реакциясын анықтауңызға
болады. Формаға орналастырылатын әрбір компонент параметрлер жиынымен
сипатталады: өлшемі, түсі, орнатылған орны, тағы сондай сияқты. Кейбір
компоненттің өлшемін программист форма терезесінде де өзгертуге болады.
Бірақ өлшемі көп компоненттерге қажет болған жағдайда осы терезені
қолданылады. Компоненттің қаситі формадағы көрінентін бөлігіне әсер етсе
оқиғасы атқаратын қызметіне әсер етеді. Ол үшін оқиғасы паарғына келіп,
қажетті қызметін таңдап, тышқанның перенсін 2 рет бассаңыз, алдыңызға
Программа коды терезесіндегі сәйкес процедура шығады [28].
Сурет 3. - Объектілердің инспектор терезесі [1]
Форма терезесі (сурет 4). Бұл терезе болашақ бағдарламаның бейнесі,
яғни Windows проекциясы. Басында бұл терезе бос болады, дәлірек айтқанда,
онда максимизация, минимизация және терезені жабу батырмалармен тақрыптық
жолды қамтитын рамкадан тұрад. Терезенің барлық жұмыс аймағы координаталық
сеткалардың нүктелермен толтырылған. Ол қажетті компоненттерді дұрс
орналыстыруға арналған. Бірақ бағдарлама орндалу барысында бұл нүктелер
көрінбейді. Егер бұл нүктелер қажет емес десеңіз ToolsEnvironment Options
алып таңдайсыз [29].
Сурет 4. - Бірінші форма –терезе [1]
Бағдарлама-коды терезесі (сурет 5). Delphi-де программа құру 2
процесстің тырғыз байланысуынан тұрады:
Программаның визуалдық көрінісінен құру;
Программаға қажжетті қызмет атқаратын код жазу процестері.
Прогарммалау код терезесі трекст программасын өзгерту және құру үшін
арналған. Бұл текст арнайы ережелер және программаның жұмыс атқаруының
сипатталуы бойынша жасалынады. Осы текст жжазу ережелерінің жиынтығын
программалау тілі деп атаймыз. Delphi жүйесінде Pascal программалау
тілінің жаңартылған версиясы Object Pascal тілі қолданылады. Бұл тілді
1970 жжылы Швейцария ғалымы Н.Виртон ұсынған. Уақыт өте келе Borland
корпорациясының программистері бұл тіьлді жаңартты [30].
Delphi-дің визуалды ортасы прогарммалаудың өте көп аспектісіне ие
болса да, осы ортада жұмыс істейтін кез келген программистке Object Pascal
программалау тілін білуі қажетт ішарт. Программалау код терезесі алғашында
тек Windows терезесінің толық түріндегі бос форматының қалыпты қызметінің
атқаратын тексттен тұрады. Программист жұмыс істей келе программаға қажетті
толықтыруллар процедуралар енгізеді. Delphi-ді жаңа қосқан кезде оның
пректісін жасамай тұрып, программа код терезесін ашқанда мынадай жолдар
шығады [31].
Unit Unit1;
interface
uses
Windows, Messages, SysUtils, Variants, Classes, Graphics, Controls,
Forms,
Dialogs;
type
Tform1 = class(Tform)
private
{ Private declarations }
public
{ Public declarations }
end;
var
Form1: Tform1;
implementation
{$R *.dfm}
end.
Жаңа форма үшін программа терезесіне осы толтытру автоматты түрде
қойылалды. Форма терезесі программаның сыртқы көрінісін атқаратын болса,
сол көріністің қызметін осы толықтыруда жжазамыз. Ол толықтыру {$R *.dfm}
мен end арасына енгізіледі. Ал қажжетті процедураның спатталуы да автоматты
түрде енгізіледі [32].
Біз Unit пен Implementation арасындағы жолдарды қозғаймыз. Себебі
Delphi қажетті енгізуді өзі толтырады. Ал жасалған процедурасының біреуі
программа жасау барысында өшіруіміз қажет. Программа код терезесімен бірге
Browser терезесі де қосылады. Ол терезе программа код терезесіндегі
қажежтті оператор мен процедураларды тез іздеп табу үшін арналған. Ол да
сілтеуіш сияқты қолданылады.
Сурет 5. - Бағдарлама-коды терезесі [1]
Delphi 7 жүйесінде, айтып кеткендей, арнайы формаларды проектілеуші
бар, оның көмегімен болашақ бағдарламаның терезелері форма түрінде
дайындайды. Проектілеуші терезелердің оптималд өлшемін таңдауға, әр түрлі
басқару элементтер мен мәзірді орналастыру және келтіруге, дайын суреттерді
қосуға, мәтінді енгізуге көмектеседі [33].
Құрастырылып жатқан бағдарламаның негізгі міңездемесі – тұтынушы
интерфейстің қолайлылғы, қажетті басқарушы элементтердің бар болуы және
ыңғайлылығы.
Әдіс-амал компонентті
Формаларды проектілегенде бағдарлама дайын компоненттерден – машиналық
кодының бөліктері – құрастырып, оларды формаға тышқанның бірнеше шертеуімен
орналастыруға болады. Компоненттер бірнеше өзіндік панелдерге бөлінген
компоненттер палитрасында орналасады (сурет 6).
Сурет 6. - Компоненттердің палитрасы [1]
Delphi-дің негізгі байлығы болып компонеттер палитрасы болып саналады.
Ол негізгі терезенің оң жақ бөлігінде оналастырылып, компонеттердің
функционалдылығына байланысты топ бойынша, қажетті компонеттерді тез іздеп
тауып алуға аранлған парақтарға бөлінген. Әр топтың функционалдылғына
байланысты аттары бар [34].
Компонент – дегеніміз анықталған қасиеттері бар программист көмегімен
форма терезесіне орналастырылатын функционалдық элемент. Компоненттредің
көмегімен прогармманың бейнесі құрастытрылады. Пиктографиялық батырмалар
сияқты компоненттер палитрасында өзгертуге болады. Ол үшін кез келген
пиктограммаға тышқанның оң жақ пернесін басқандағы Properties опциясын
таңдаумыз қажет.
Компоненттердің өзіндік қасиеттер жиынтығы бар, олар бір-бірінен
ажыратылған ерекшеліктермен сипатталады. Кейбір қасиеттер, мысалы Caption,
көптеген компоненттерде бар - өйткені бас атау терезеге де, батырмаға да
қажет. Кейбір қасиеттер нақты компоненттерге тән, мысалы Simpletext
қасиеті, оның құрамында қалып-күй жол компонентіне арналған мәтін болып
табылады.
Форманы проектілеу процесінде компоненттердің қасиеттері Object
Inspector көмегімен келтіріледі. Бұл категориялар және алфавит бойынша
топталған берілген компоненттің барлық қасиеттерінің тізімін көрсететін
арнайы бағдарлама [35].
Әр қасиеттің мәнін ауыстыруға болады, ол үшін Object Inspector-дың
қажетті жолына жаңа жолды енгізу арқылы немесеқолайлы мәндердің ашылған
тізімде керекті мәнді таңдау арқл жасауға болады. Кей қасиеттерде
енгізілген көмекші қасиеттер бар, мысалы Font қасиеті өлшем, стиль, түс,
гарнитурасымен ерекшеленеді. Нақты компонентке арнайы жасалған және
стандартты редакторлар көмегімен осыындай қасиеттерді редактілеуге ңғайлы
болып табылады.
Қасиеттерден басқа компоненттерде әдістер – қасиеттердің мәндерін
өңдейтін бағдарламалық код - және оқиғалар – бағдарламаның жұмыс істеу
барсында анықталған іс-әрекет жасалғанда компонент қосмшадан алатын
хабарлар (мысалы, жалаудың қалпы өзгереді). Бағдарламалаушы әр компоненттің
әр қасиетіне бағдарламанң реакциясын өз қолымен түрлендіре алады [36].
Компоненттерді дұрыс таңдап алып және бір-бірімен байланыстыруға
арналған қасиеттердің қолдану жолымын олардың бірыңғай жұмысын дұрыс
өңдегенде негізгі мәтіннің бір де бір жолды қолмен жазбай қосмшаны жиі
құруға болады. Бағдарламаларды құрудағы компонентті әдіс-амал дайын
өңдеушілерді қайта қолдануға мүмкіндік береді және көптеген жағдайларда
еңбектің эффективтілігін жоғарылатады.
Дайын компоненттерді қолдана алмаған жағдайда қолмен бағдарламалаудың
қажеттілігі туады. Жоғара аталған мысалда А1, А2 енгізу жолдары мен А3
нәтижені шығару жолын Delphi 7-нің стандартты компоненттер түрде көрсетуге
болады, бірақ енгізілген сандардың қосуын есептеу үшін бағдарламаның
мәтіндегі сәйкес мысалы, батырма-компонентті шерткенде жұмыс істейтін
оператор керек.
2.2 Мәліметтер қоры туралы ұғым
Мәліметтер қоры дегеніміз не?Қазіргі кезде адамзаттың өмірі сонша
қатты әр түрлі көп ақпаратпен қанған, тап осы әртүрлі тағайындау
банкілеріне басқару үшін мәліметтердің үлкен сан жасауы талап қойылады.
Қазір кез келген есеп манипуляциялық ақпаратпен және мәліметтермен
байланысқан. Мына себеппен әртүрлі компьютерлік жүйелердің жиыны соңғы
жылдары – осы мақсаттарға мәліметтер қорының басқару жүйелері арналғаны
көрінеді [37].
Мәліметтер қоры ( термині және мәліметтер қорының басқару жүйесі жиі
компьютерге қатысты қолданылады. мәліметтер қоры түсінігін кез келген
өзара байланысқан, ақпараттың белгілі бір белгісімен, сақталатын және
ерекше бейнемен құралған, ереже сияқты, кестелер түрінде. Мұның мәні,
мәліметтер қоры – бұл қайсібір ұқсас электронды картотекалар, электрондық
қойма мәліметтері осының бәрі бір немесе бірнеше файл түрінде компьютерде
сақталады. Осыған байланысты мәліметтер қорының орындалуына бір қатар
операциялар қажет, ең алдымен мыналар:
- мәліметтер қорыға жаңа ақпаратты файлдарды еңгізу;
- мәліметтер қорыдағы бар ақпаратты өзгерту (модификациялау);
- мәліметтер қорыда ақпаратты іздестіру;
- мәліметтер қорыдағы ақпараттарды жою;
- мәліметтер қорыдағы файлдарды жою.
Компьютерлік ақпараттық жүйе программалық берілген тапсырмалар жиынын
компьютердегі мәліметтер қорығы сақтау кепілдігінен тұрады, ақпараттарды
қайта құру және лайықты есептеулерді, қолданушыларға қолайлы және жеңіл
меңгерілетін интерфейсті ұсыну. Дәстүрлі, ақпараттың көлемі, қайсылармен
сондай жүйелерге істес, разылы болып келеді, ал өздері мәліметтер қоры
жеткілікті күрделі құрылымды болады. Ақпараттық жүйелердің үлгілері болып
теміржолдық немесе авиациялық билеттердің тапсырыс жүйелері , банкілік
жүйелер және көптеген басқалар болып табылады.
Әр кестенің бағанын жазу түрінде қарастыру қажет, осының негізінде
ақпарат лайықты жолға еңгізіледі. Сол уақытта бар жазулар біркелкі
жолдардан тұрады, ал ақпарат мінездемесі бір жолға және барлық жолға
біркелкі, бірақ әртүрлі жолдар әртүрлі сақталу мінездеме мәліметтерінен
құралады [38].
Мәліметтер қорының негізгі тағайындауы ең алдымен құрайтын ақпаратты
жылдам іздеу. Мәліметтер қорының маңызды мөлшерінде қолмен іздеу, және де
құралған ақпараттың модификациясы маңызды уақыт орынға ие болады.
Мәліметтер қоры басқаруына арналған компьютердің қолдануы жоғарырақ
саналған мәселелерді жояды – ақпаратты сұрыптау және іздеу, оның
модификациясы жылдам және нәтижелі жеткілікке жүзеге асады, ал мың
жазулардан құрылушы мәліметтер қорының өзі, дискетада жеңіл орналаса алады.
Программалардың ақпарат ұйымдастыру үшін арналған үлкен саны бар, оны
кестелерге орналастыру және онымен манипуляциялау - сондай программалар
мәліметтер қорының басқару жүйесі атын алды. Мәліметтер қорының басқару
жүйесінің негізгі ерекшелігі - бұл енгізуге арналған құралдардың барысы
және мәліметтер сақтауға тек өздерін ғана емес, сонымен қатар олардың
құрылымның суреттелуі.
Егер нақтырақ айтсақ, мәліметтер қорының басқару жүйесі функцияларына
келесілер кіреді, мәліметтер қорының ортасында мәліметтерді басқару –
мәліметтер қорының сақталуын қамтамасыз етуші, мәліметтер қорыға ортасыз
кірушілердің, және қызмет ақпараттың, мәліметтер қорының басқару жүйесімен
жұмысты қамтамасыз ететін функция;
Компьютер жадында мәліметтерді басқару - ең бірінші мәліметтер
қорының басқару жүйесі мәліметтер қорының үлкен өлшемімен жұмыс істей
алатын функция. Мәліметтер қорының басқару жүйесімен тездету үшін
компьютердің оперативтик жадысында мәліметтер буферизациясы қолданылады
[39];
Транзакциямен басқару – мәліметтер қорында бір топ операцияларды
орындайтын, мәліметтер қорының басқару жүйесі функциясы осындай операцилар
компьютердің жадысында орындалады. Ең бірінші транзакция көппайдаланушылық
жүйелерде мәліметтер қорындағы логикалық бүтінділікті ұстау үшін қажет.
Егер транзакция (мәліметтермен манипуляциялау) табысты орындалса, онда
мәліметтер қорының басқару жүйесі мәліметтер қорына сәйкес өзгерістерді
кіргізеді. Кері жағдайда бірде бір істелген өзгертулер мәліметтер қорының
күй-жағдайына ешбір әсер етпейді [41];
Протоколдау және мәліметтер қорығы өзгерістермен басқару -
мәліметтердің сенімділігін сақтауымен байланысқан функция, яғни мәліметтер
қорының басқару жүйесіндегі апаттық жағдайларда мәліметтер қорын қалпына
келтіру, мысалы, кездейсоқ қоректенуінің сөнуі немесе ақпаратты тасушының
істен шығуы. Айқын, мәліметтер қоры бұрынғы қалпына келуіне арналған
қосымша ақпаратпен жайғастыру керек, осыған қарап бұрынғы қалпына келу
жүзеге асады. Бұл мақсатпен мәліметтер қорына өзгерту протоколы
басқарылады, оның ішінде мәліметтермен манипуляциялау алдында сәйкес
жазылым орындалады. Мәліметтер қорының басқару жүйесінің істен шығуынан
кейін мәліметтер қорын бұрынғы қалпына келуіне арналған протокол және
мәліметтер қорың архивтік көшірмесі қолданылады - мәліметтер қорың толық
көшірмесі бас кезең протокол толтырулары;
Мәліметтер қорығы тілдердің қолдауы (поддержка) – мәліметтер қоры-мен
жұмыс істеу үшін арнайы тілдер қолданылады, негізінде мәліметтер қорының
тілдері деп аталады. Мәліметтер қорының басқару жүйесінде көбінесе барлық
керекті құралдарды құрайтын бірыңғай тіл қолданылады, мәліметтер қорын
құрудан пайдаланушылық интерфейс қамтамасыз етуіне дейін мәліметтермен
жұмыс істеу. Ең көп таралғанмен осы кезде мәліметтер қорының басқару жүйесі
тілімен келеді (Structured Query Language).
Қазіргі уақытта мәліметтер қоры көбісінде мәліметтердің реляциялық
үлгісі қолданылады (олар туралы кейінірек сөйлесеміз), бірақта ең бірінші
негізгі үлгілерді қарастырып өтейік атап айтқанда:
- инверторлық тізімдерде негізделген үлгілер;
- иерархиялық мәліметтер үлгісіне;
- желінің мәліметтер үлгілері.
Инверторлық тізімдер арқасында орындалған мәліметтер қоры, құрылғаны
сондай, кестелер және рұқсат жолдары пайдаланушыларға белгілі, осыған қарап
мына жолдар физикалық қайсысыз жүйелікте(в некоторой последовательности)
реттелген. Осы мәліметтер қорыда, абсолютті жазулар мекенжай орнатып жатқан
операторлар сүйенеді ( мысалы, кестенің бірінші жазуы , кесте соңғы жазуы)
немесе салыстырмалы бейнемен (мысалы келесі ағымдағы кестелер үшін жазу);
Операторлар адрестелетін жазулардың үстінде [42].
Иерархия үлгіде салынған мәліметтер қоры, ағаштардың реттелген
теріммен түзеледі. Әрбір ағаш бір алғы ата түзеледі және терім нольден
реттелген немесе көбірек онымен ұрпақтар байланысқан. Байланыс бүтіндігі
олардың арасында автоматты түрде сүйенеді. Осындай мәліметтер қорында
келесі манипуляциялау операторлары сүйенеді:
берілген белгімен мәліметтер қоры ағашын табу;
бір ағаштан басқа ағашқа өту;
ағаш ішіндегі жазуға өту немесе иерархия аралап шығуы ретінде (үстіңгі
жағынан төмен, солдан оңға қарай);
көрсетілген позицияға жаңа жазу орнату;
ағымдағы жазуды өшіру.
Мәліметтер қорында мәліметтер желілік құрылымының ұрпақтары кез келген
тамырлар санын қамти алады. Желілік мәліметтер қоры жазу терімдерінен және
осы жазулар арасындағы көп байланыстан тұрады. Желілік мәліметтер қоры үшін
тізім операцияларының үлгісі:
берілген белгі бойынша жазуды табу;
берілген жазу бойынша атадан ұрпаққа өту;
кейбір жазу бойынша ұрпақтан атаға өту;
жаңа жазуды құру немесе ағымдағы жазуды өшіру;
берілген жазуды модификациялау;
байланысқа қосу немесе байланыстан алып тастау;
басқа жазуға қою.
Қазіргі уақытта реляциялық мәліметтер қоры кеңінен қолданылады,
сондықтан осы мәліметтер үлгісінде біз нақтырақ тоқталамыз [43].
Мәліметтер қорының басқару жүйесінде көбінесе барлық керекті
құралдарды құрайтын бірыңғай тіл қолданылады, мәліметтер қорын құрудан
пайдаланушылық интерфейс қамтамасыз етуіне дейін мәліметтермен жұмыс істеу.
Мына себеппен әртүрлі компьютерлік жүйелердің жиыны соңғы жылдары – осы
мақсаттарға мәліметтер қорының басқару жүйелері арналғаны көрінеді.
2.3 Мәліметтер қорын басқару жүйесінің архитектурасы
Сәулет және құрылымдар ұғымдары мәліметтер қорының басқару жүйесі
мүмкіншіліктерін түсіну үшін, мәліметтер қорлар теориясында маңыздылардың
бірі болып, негіз қызмет етеді [20].
- Ішкі деңгей - физикалық жүйесіне ең жуық ортасыз мәліметтерді
сақтау. Ақпарат сақтауы құрылғыларында мәліметтер қалайша орналасып
отыратынын ол бейнелеп түсіндіреді. Мәліметтер қоры дәстүрлі пайдаланушыға
арналған ішкі деңгей, ереже сияқты, қарауға және модификациялауға қол
жетпеу [44].
- Сыртқы деңгей - пайдаланушыларға ортасыз байлаулы тәсілдерімен
арналған мәліметтерді ұсыну. Сыртқы деңгейде пайдаланушыға арнайы тіл
арқасында мәліметтер қорларды басқару жүйесінде мәліметтер айлалы әрекет
(манипуляция) мүмкіншілігін пайдалануына береді. Сондай ақырғы
пайдаланушыға, мәліметтер сақтау орталары мәліметтер қорын физикалық
параметрден тәуелсіз істейді;
Мәліметтер қоры құрылымы әлемде өзгертулер лайықты түзетулерді талап
етіп жатқанда соған дейін модификацияланбау тиісті, мынау үшін мәліметтер
қоры үлгі пәндік облыстары талапқа сай болуға жалғастырғаны айқын.
Мәліметтер қоры жобалағанда пәндік облыс талдауынан және оған ақырғы
пайдаланушылардың талаптардың табуынан бастайды. Жобалау, ереже сияқты,
мәліметтер қорының администраторына тапсырады машиналық мәліметтерді өңдеу
адамға жақсы таныс. Атап айтқанда, мәліметтер қорының администраторына
мәліметтер қоры концепциялы жобалау барысында қандай мәліметтер
сақталатынын анықтайды [45].
Келешек пайдаланушылардың мәліметтер қорының құрамы туралы талаптарын
біріктіре отырып, мәліметтер қорының администраторына алдымен табиғи тіл
қолдануымен мәліметтер қорын құраушы математикалық формулалардың,
графиктердің және басқа құралдардың қорытылған суреттеуін талдап жасайды.
мәліметтер қоры мәліметтер ұсыну формалауына ортасыз құрудан кейін тек қана
мәліметтер қорының администраторына сондай талдап қорытылған ұсынулары
кіріседі [46].
Мәліметтер қорының администраторына жобалауы барысында мәліметтер
тапсырумен басқару мәселесіне тап болады. мәліметтер қорына ақырғы
пайдаланушының сауалдары тиісті бақылаумен және арнайы бағдарламалық
компонент - диспетчердің басқару астында өту керек. Жалпы жағдайда
пайдаланушының жұмыс станциясы мәліметтер қорының өзінен маңызды физикалық
ара қашықтықта алыстатылған мүмкіндігі нақты. Бағдарлама - диспетчері
мәліметтерді тапсыру мәліметтер қорының басқару жүйесі бөлімімен келмейді
, ал өзімен бірге істететін және келісілген бөлек қосымша ұсынады.
2.4 Кестелердің байланыс түрлері
Әр кесте кілттік жолды қосады. Оның құрамында уникалды идентификатор
бар, ол бір жазбаны басқа жазбадан айырады. Кілттердің мәндері әдетте
сандық мән болып табылады. Кілт кестедегі әр жазуда мәндес анықтайтын
мәліметтер бар өрістер комбинациясы түрінде беріледі. Жай кілт бір өрістен
тұрады, ал күрделі – бірнеше өрістен. Кілт құрылған өрістер кілтті деп
аталады. Кілт арқылы мәліметтер базасының тілектердің орындалуын
жеделдетуді, сілтемелі шектеулерді қолдануды, мәліметтер базасының кестелер
арасындағы байланысты орнатуға рұқсат етеді. Кілтті, сонымен қатар бастапқы
кілт немесе бастапқы индекс деп те атайды. Кілт туралы ақпарат жеке файлда
не кестенің мәліметтерімен бірге сақталуы мүмкін. Кілттердің әр мәні үшін
кестедегі сәйкес жазудың орналасуын көрсететін бірегей сілтеме болады.
Сондықтан жазуды іздестіру кезінде барлық кестені тізбектеп қарамай- ақ
керек кілттің ретті мәнін негізге алуға болады. Бұл кілт өрістеріне
байланысты болады. Әртүрлі форматты кестелерде өз кілттердің орнату
ерекшеліктері бар.
Жалпы ережелер:
кілт құрамында графикалық өріс немесе түсіндірме өріс кіре алмайды;
кілт бірегей болу керек.
Кілт мәндері автоматты түрде бірегейлілік болу керек. Paradox
кестелері үшін бұндай автокриментті типті өріс болып табылады. Ал Base
және InterBase кестелерде осындай типті өріс жоқ бағдарламалаушы өздігінен
кілттің мәндерінің бірегейлігін жеткізіп тұру керек. Индекс , кілт сияқты,
кесте өрістері бойынша құрылып, бірақ оны құрайтын өрістердің мәндерінің
қайталануын жібере алады- бұл оның кілттен негізгі айырмашылығы болып
саналады. Индекс құрылған өрістер индексті деп аталады. Индекстің
қолданылуы келесі жағдайларды қамтамасыз етеді [47]:
жазулардың сұрыпталуы;
мәліметтердің ену жылдамдығын;
мәлімет базасындағы кесте аралық байланысын;
сілтемелік тұтастық шектеулердің қолдануын.
Кестелер арасындағы байланыс бағынушылық қатынасын анықтайды.
Байланыстардың түрлері:
бірдің - біріне қатынасы;
бірдің – көпке қатынасы;
көптің - біріне қатынасы;
көптің – көпке қатынасы.
Бірдің - біріне қатынасы – бірінші кестеде маңызды және көе
қолданылатын ақпарат бар бір өрісі қалады да, ал қалған өрістер басқа
кестеге тасымалданады [48].
Бірдің – көпке қатынасы – басты кестенің бір жазуына бағынышты
кестенің бірнеше жазуы, жеке жағдайда бірдей емес болу мүмкіндігін
білдіреді. Кестелер арасында осы байланысты орнатқаннан кейін басты
кестенің қандай да бір жазуына орын ауыстырғанда бағынышты кестенің
автоматты түрде жазулар алуға болады.
Көптің - біріне қатынасы – басты кестенің бір жазуына бағынышты
кестенің бірнеше жазуы сәйкес болса және бір уақытта бағынышты кестенің бір
жазуына басты кестенің бірнеше жазуы сәйкес болса, онда келесі қатынас
орындалады.
Көптің – көпке қатынасы сирек қолданылады. Себебі кестелер
арасындағы байланысты және олардың жазулары арасындағы әрекеттерді
ұйымдастыру күрделі болады. Көптің – көпке қатынасы үшін басты және
бағынышты кестенің түсінігі өз мәнін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz