Оқушыларды шығармашылыққа баулудағы қолөнерінің ролі
Ф-ОБ-001033
Мазмұны
Кіріспе
1 Оқушыларды шығармашылыққа қолөнері негізінде
баулудың теориялық негіздері
1.1. Шығармашылық ұғымының мәні
1.2. Қазақ халқының қолөнері
1.3. Оқушыларды шығармашылыққа баулудағы қолөнерінің ролі
2 Технология пәнінде оқушыларды қолөнер бұйымын
әзірлеуге үйретудің әдістемелік негіздері
2.1. Технология пәнін оқыту мазмұны
2.2. Қолөнер сабақтарын өткізудің әдістемелік
ерекшеліктері
3 Ұлттық қолөнер бұйымын әзірлеу технологиясы
3.1. Петроглифтер туралы тарихи мәліметтер
3.2. Бұйымдарды сәндік кестелермен әсемдеу
3.3. Ұлттық киімнің сызбасын тұрғызу
3.4. Бұйымды өңдеу технологиясы
3.5. Бұйымның құнын есептеу
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі
Қосымша
Кіріспе
Қоғамның қазіргі кезеңде мектеп алдына қойып отырған негізгі міндеті
– жастарға әлемдік ғылым мен прогресс деңгейіне сәйкес білім мен тәрбие
беру, оның рухани байлығы мен мәдениеттілігін, ойлай білу мүмкіндігін,
инабаттылық қасиетін жетілдіру, сонымен қатар әр адамның кәсіби біліктілігі
мен білімділігін, іскерлігін арттыру. Осы міндетті жүзеге асыруда көптеген
іс-шаралардың атқарылып отырғанын көпшілік қауым, әсіресе педагогтар
мақұлдайды.
Қазақстан Республикасының Білім министрлігінің тәлім-тәрбие
тұжырымдамасында: “Ұлттық мәдениет пен өнер негізінде жан-жақты тәрбие
беру, сұлулыққа, тазалыққа үйету, адамзат қоғамындағы бұрын-соңды
жасалмаған мәдени мұраны жүйелі меңгеруге жалпы әлемдік рухани
игіліктерді бағалай білуге тәрбиелеу” жақтары қарастырылған.
Адамның жеке басының қалыптасып, саналы еңбек ететін азамат
болып өсуіне ата-баба мұрасының мол байлықтарын сақтай білу,
дәстүріміздің, салтымыздың, қолөнеріміздің жақсы жақтарын бойларына
сіңіре отырып өсіру қажеттігінен туындайды. Қоғам байлықтарының
барлығы да адам еңбегімен жасалады. Міне осы халқымыздың тәрбие
негіздерін жалпы білім беретін мектептерде болашақ ұрпағымызды
ұлттық қолөнерге баулуда оқу – тәрбие процесіне терең енгізе оқыту
бүгінгі күннің көкейкесті мәселелерінің бірі болып отыр. Халық
шығармашылығының қандай түрі болса да, халық өмірімен, сол халықтың
қоғамдық тарихымен, күн көрісімен, кәсібімен тығыз байланысты
екенін көреміз.
ХІХ ғасырдың екінші жартысында қазақ даласында қазақ ағартушылары
Ш.Уәлиханов, А.Құнанбаев, Ы.Алтынсарин ұлттық тәрбиені әлеуметтік процесс
дәрежесіне көтеру мақсатын алға қойды.
Бұл міндеттерді тәрбиенің құрамды бөліктері ретінде алып қарауға
болады. Ол еңбек тәрбиесі, адамгершілік, ақыл-ой, эстетикалық (әсемдік),
дене және идеялық-саяси тәрбиенің ықпалын күшейте түсу болып табылады.
Бүгінгі заман талабына сай жастарды ұлттық қолөнерге баулу,
соның ішінде сәнді киімді әзірлету маңызды мәселелердің бірі болып
отыр. Қоғамның даму барысында мәдени, экономикалық, саяси
жағдайлардың бәрі де ұлттық психология мен көзқарастар адамның сана
сезімінің дамуына әсер етеді.
Қай халықтың болмасын қолөнері, оның тарихынан, әдет-ғұрып, салт-
дәстүрлерімен қатар өркендеп, дамиды. Сондықтан жас жеткіншектерді
халқымыздың мазмұнға бай тәрбиесі негізінде өсіруге, ой-өрісін, жоғары
эстетикалық тағлымын, биік адамгершілік тұлғасын қалыптастыруға көп көңіл
Қазіргі кезде сол ұлттық қол өнерді жас ұрпақтың бойына дарытын,
үйрететін мектептерде жүргізілетін еңбек пәні. Олай болса “Ата көрген оқ
жонар, ана көрген тон пішер” деген халық даналығын басшылыққа алып, жас
ұрпақты тәрбиелеуде, дамытуда, қалыптастыруда халқымыздың ғасырлар бойы
қалыптасқан тәрбие құралдарын (тіл, дін, өнер, үлгі-өнеге) орнымен
пайдалану бүгінгі күн үшін де өте маңызды.
Мектеп қабырғасында оқушыларға ұлттық-қолданбалы өнерді үйретуде
әсіресе еңбек технологиясы пәнінің үлесі зор.
Бұл пәндер үшін әдістемелік нұсқаулар, оқу құралдарын дайындау және
лабороториялық жұмыстарды өткізу деңгейіне сәйкес шеберханаларды,
зертханаларды жабдықтау мәселелері туады. Оқу шеберханаларында өтетін
технология сабақтары еңбекке баулудың негізгі міндеттерін шешуге және оның
мақсаттарына жетуге мүмкіндік береді.
Адамның жан-жақты және үйлесімді дамуында еңбек шешуші
факторлардың бірі. Ал халық педагогикасында еңбекті бүкіл тәрбие
жүйесінің күре тамыры деп қарастырады. Адам еңбексіз дамымайды,
кері кетеді, азады.
Еңбек арқылы адамның денесі, көзқарасы, эстетикалық және ақыл
– ой деңгейі дамып, жетіледі, еңбектің мәні және құндылығы арта
түседі.
Балалар мен жастардың еңбек тәрбиесі ежелден – ақ ата – ана
парызы, бүкіл халық міндеті болды.
Оқу-тәрбие үрдісін оқытушы мен оқып үйренушінің білімінің мазмұнын
меңгеру мақсатында орындалады. Дидактикада осы іс-әрекет түрлерінің
сипатына, жинақтау тұтастығы мен орналасуына көп көңіл бөлінеді.
Оқушылардың еңбек сабақтарын ұйымдастыру мәселелерін В.Поляков,
П.Атутов, В.Корольский, Л.Мельникова, С.Симоненко және т.б. терең
зерттеген және олардың еңбектерінде ұйымдастыру бойынша әдістемелік
нұсқаулар берілген.
Қазақ халқының ұлттық өнерін, тарихын көптеген ғалымдарымыз
Ә.Марғұлан, Ө.Жәнібеков, Х.Арғынбаев, С.Қасиманов, Ғ.Иляев, А.Ғалымбаева,
А.Мұқанов және т.б. зерттеп көптеген еңбектерін жарыққа шығарған.
Оқушыларға білім беру және тәрбиелеу мәселелерін Т.Ильина,
Ю.Бабанский, И.Харламов, Ж.Қоянбаев, Қ.Қожахметова және т.б.
зерттеген.
Оқушыларды еңбекке баулудың психологиялық, физиологиялық
мәселелерін В.Чебышева, Қ.Жарықбаев, Ә.Тәжібаев, т.б. зерттеген.
Еңбек сабақтарында оқушыларды қолөнеріне баулу және сәндік
қолданбалы өнер негіздері бойынша М.Қозыбақов, Ш.Әбдуалиева,
С.Жолдасбекова, Б.Ортаев, т.б. зерттеу жұмыстарын жүргізген.
Осы аталған ғалымдар еңбегін зерттей келе біз өз зерттеу
жұмысымыздың тақырыбын: Технология пәнін оқытуда оқушылардың
шығармашылығын қолөнер негізінде дамыту деп таңдап алдық.
Диплом жұмысымыздың мақсаты: жоғары сынып оқушыларын
шығармашылыққа баулудың мазмұнын айқындау және практикалық жағынан іске
асыру.
Зерттеу обьектісі: технология сабағы.
Зерттеу нысанасы: қолөнер бұйымын әзірлеу процесі.
Зерттеу міндеттері:
• оқушыларды шығармашылыққа баулудың теориялық негіздерін ашып
қарастыру;
• Оқушыларға қолөнер бұйымын үйрету мазмұнын айқындау;
• Оқушыларды қолөнер бұйымын әзірлеуге үйрету әдістері мен формаларын
айқындау;
• Бұйым әзірлеудің технологиялық мәселелерін ашу;
1 Оқушыларды шығармашылыққа қолөнері негізінде баулудың теориялық
негіздері
1.1. Шығармашылық ұғымының мәні
Шығармашылық ұғымына берілген анықтамалар оған өз қатарындағы адамдардан
(балалардан) жоғары ақыл-ой қызметімен ерекшеленетін адам қасиетін
жатқызады. Дарындылық пен таланттылықты синоним ретінде қолданып жүрген
авторлар да кездесіп қалады. Біздің ойымызша, таланттылық арнайы іс-
әрекетте жоғары нәтижеге жеткізсе, дарындылық ақыл-ой қызметінің ең жоғарғы
дәрежесімен сипатталады. Әрбір талантты балада дарындылық бар да, ал
дарынды баланың барлығы бірдей талантты болмауы мүмкін. Талантты, дарынды
балаларды арнайы оқу орындарында оқытқанда ғана олар қоғамға пайдасын
тигізе алады.
Қабілеттер тұлғаны айшықтайтын компоненттердің бірі болса, онда тұлға
немесе жеке бас ұғымының мәнін түсініп алу қажеттігі туады.
Шығармашылық - бүкіл болмыстың, қозғалыстың, дамудың бір сөзбен айтқанда,
тіршіліктің көзі, табиғат, қоғам құбылыстарында жеке адамның ақыл-
санасында, іс-әрекетінде, ішкі жан-дүниесінде шығармашылықтың табиғи
процестері үздіксіз жүріп жатады. Бұл процес белгілі бір жүйемен дамиды.
Ішкі шығармашылық процестерді табиғат өзі басқарады. Ал сыртқы факторларды
басқару, реттеу жеке адамның ой-санасына, айналысатын ісіне байланысты.
Адамның шығармашылыққа деген жанданысы, оның өз жекелігін, өз
қабілеттерін іске асыруға деген жолын ашады. Шығармашылықтың мәнін аша
отырып, біз оның “әрекет” ұғымымен тығыз байланысты екенін анықтады.
Шығармашылық және әрекет диалектикалық біртұтастықты құрайды.
Психологтар қабілеттердің екі түрлі деңгейінің болатындығын дәлелдейді.
1. Репродуктивті-іс-әрекетті, білімді берілген үлгі бойынша қабылдай алу
деңгейі.
2. Шығармашылық-жаңалық ойлап табуға бағытталған қабілеттер деңгейі.
Енді жұмысымыздағы екінші негізгі категория шығармашылық ұғымының мәнін
анықтауға көшеміз.
Шығармашылық сөзінің төркіні, этимологиясы шығару, ойлап табу
дегенге келіп саяды. Демек, жаңа нәрсе ойлап табу, сол арқылы жетістікке
қол жеткізу деп түсіну керек. Философиялық сөздікте: Шығармашылық -
қайталанбайтын, тарихи-қоғамдық мәні бар, жоғары сападағы жаңалық ашатын іс-
әрекет,-деп түсіндіріледі. Көрнекті психолог Л.С.Выготский шығармашылық
деп жаңалық ашатын әрекетті атаған. Ал осы мәселені терең зерттеген
психологтардың бірі Я.А.Пономарев оны даму ұғымымен қатар қояды. Өйткені
әрбір жаңалық, әсіресе интеллектуалдық тұрғыдағы болса, ол баланың
психикасын жаңа сапалық деңгейге көтереді деп есептейді. Бұл пікір бүгінгі
күнгі педагогиканың талаптарына сәйкес келуімен көңілге қонымды.
Зерттеле келе шығармашылыққа берілген анықтамалар да өзгере бастады.
Соңғы жылдары шығармашылық сөзімен жаңалықпен қатар бастамалылық,
белсенділік, ұғымдары астарлас қолданылып жүр.
Шығармашылық жөнінде жазылған еңбектерді талдай келе мына төменлегідей
қорытындыға келдік.
Шығармашылық-өте күрделі психологиялық процесс. Ол іс-әрекеттің түрі
болғандықтан, тек адамға ғана тән.
Ұзақ жылдар бойы шығармашылық барлық адамның қолынан келе бермейді деп
қарастырылып келсе, кәзіргі ғылым жетістіктері қабілетінің мұндай
дәрежесіне белгілі бір шарттар орындалған жағдайда, кез келген баланы
көтеруге болатындығы жайлы көп айтуда. Сондай зерттеулурдің бізді
қызықтырған кейбіреулеріне тоқтала кетейік.
Осы саланы тереңірек зерттеген дәрігер, әрі психолог А.Н.Луктың еңбектері
ерекше назар аударуды қажет етеді. А.Н.Лук әрекеттің нәтижесінің
шығармашылық деңгейі көтерілуі ең алдымен шығармашылық ойлауға байланысты
деген пікір айтады.
Шығармашылық қабілеттердің белгілері ретінде:
-Мәселені қарастырудағы қырағылық, көрегендік;
-Ақпаратты нерв жүйесіне код арқылы хабарлау;
-Тасымалдай білу;
-Ақылдың икемділігі, ойдың орамдылығы;
-Әрекетті бағалай білуді қарастырады.
Әрекеттің шығармашылық қабілеттерді дамытуы үшін қажетті ахуалдың болуы
керектігін және қорқыныш, жалқаулық, өзін-өзі шамадан тыс сынау сияқты
психологиялық кедергілермен күресу қажеттігіне тоқталады.
Оқушылардың көрке-шығармашылық қабілеттерінің ерекшеліктері, оларды
дамытудың жолдары мен әдістері А.А.Мелик-Пашевтың, В.С.Шубинскидің,
Қ.Ә.Жаманбаеваның зерттеулерінде қарастырылады.
Шығармашылық қабілеттердің жоғары деңгейі дарындылық, таланттылық
мәселесінің теориясына терең бойлаған В.Э.Чудновский, В.С.Юркевич,
И.П.Волков осы феноменнің ерекшеліктері, олар мен жұмыс түрлері, дарынды,
талантты балалар экологиясы жайлы ой қозғап, оқу-тәрбие процесін
жетілдіруге байланысты тәжірибелерімен бөлісіп ұсыныстар береді.
Педагогикалық еңбекті шығармашылық процесс ретінде қарастырған В.А.Кан-
Калик, Н.Д.Никандровтың зерттеулерінде, ұстаз шығармашылығының
психологиялық негіздері, мұғалімнің жеке шыңармашылығын қалыптастыру
жолдарына талдау жасалады.
Жоғарыда аталып кеткен еңбектерде, шығармашылық қабілеттердің белгілерін
анықтау, шарттарын айқындау, жолдарын, құралдарын белгілеу сияқты ортақ
идеялардың бар екенін байқадық.
Сонымен, біз “шығармашылық қабілет” ұғымының соңғы уақыттарда көптеген
зерттеулердің негізгі арқауы болғанын көреміз. Шығармашылық туралы айтылған
ойлар мен жасалған тұжырымдамаларды талдай отырып, оны мына төмендегідей
ерекшеліктермен сипатталатын адам әрекеті деген қорытынды жасаймыз:
-Шығармашылықтағы қарама қайшылықтардың болуы,
-әлеуметтік немесе жеке адамға деген мәнінің болуы,
-шығармашылыққа арналған шарттардың, жағдайдың болуы,
-шығармашыл тұлғаның жекелік қасиеттерінің болуы,
-нәтиженің жаңалығы,сонылығы.
Бұдан шығар қорытынды:”Шығармашылық қайшылықтарды шешуге бағытталған, ол
үшін жекелік қасиеттердің болуын талап ететін, нәтижеде әлеуметтік не жеке
адам үшін мәні бар соны жаңалыққа әкелетін адам әрекеті”,-деген тұжырым
жасаймыз. Ал бастауыш сынып оқушысының шығармашылығы тек өзіне ғана жаңалық
болып табылатын, субъективті жаңалық.
Оқыту барысында оқушылар шығармашылығын қалыптастыру және дамыту мәселесі
шығармашылық процестің қандай кезеңдерден, яғни неден басталып, немен
аяқталатындығын білуді талап етеді. Көрнекті француз математигі Адандар
шығармашылық процесті 4 кезеңге бөледі:
1. Дайындық кезеңі.
2. Инкубация, жасырын идеялар, тұйыққа тірелу кезеңі.
3. Интуицияның жарқ етуі. Эврика.
4. Тексеру кезеңі.
А.Н.Лук шығармашылық процесті 5 кезеңге бөледі:
1. Айқын және дұрыс қойылған мақсат.
2. Күшті жұмылдыру қойылған мақсат.
3. Проблемадан уақытша кету. Инкубация.
4. Интуицияның оянуы. Инсайт.
5. Нәтиженің дұрыстығын тексеру.
Жоғарыда келтірілген және басқа да шығармашылық педагогикасына арналған
зерттеулер мен еңбектерді талдай отырып, бастауыш сынып оқушыларына тән
шығармашылық процестің кезеңдерін шартты түрде төмендегіше топтастырдық:
1. Жаңалықпен бетпе-бет келу.
2. Шығармашылық белгісіздік, екі ұштылық.
3. Шешімнің жарқ етуі.
4. Шығармашылық акт.
5. Шешімнің дұрыстығын дәлелдеу.
Шығармашылық процестің әр кезеңінде бала бойында әр түрлі сапалық
қасиеттер қалыптасып жатады. Мысалы, алашқы кезеңдерде жаңалықты сезіну,
қайшылықтарға деген ілтипат, ал келесі сәттерде шығармашылыққа деген күдік,
шығармашылы елес орын алады. Белгісіз кезеңіндегі “бас қатырулар”
табандылық, танымдық белсенділік, эрудицияны қалыптырса, еңбектің нәтижесі,
баланы жоғары көңіл-күйге бөлеп, жаңа істерге жігерлендіреді. Мұның барлығы
бастауыш мектеп оқушыларында болуға тиісті қасиеттер болып табылады.
Әрине, шығармашылық жұмыстың түріне, мақсатына қарай бұл кезеңдер бір-
бірімен астасып, қабысып жатуы әбден мүмкін. Оларда қалыптастырып, әрі
қарай дамып отыратын сапалар да бірі анық көрініп, бірі керісінше уақытша
көмескіленіп жатуы ықтимал. Дей тұрғанмен, тұтас алғанда, әр баланың
бойындағы табиғи, қайталанбас ерекшеліктермен біріккен кезде аталған
сапалар көп жағдайда шығармашыл тұлғаның таңғажайып үлгісін құрайды.
Шығармашылық педагогикасының басты мақсаттарының бірі де осы.
1.2 Қазақ халқының қолөнері
Қазақ халқының қолөнері деп халық тұрмысында жиі қолданылатын өру,
тігу, тоқу, мүсіндеу, құрастыру, бейнелеу сияқты творчестволық өнер
жиынтығын айтады. Шын мәнінде қолөнер түрлерінің әрқайсысының талай
ғасырлық тарихы бар. Қазақ халқы өзініқ күн көріс тіршілігіне қажетті үй
жай салуды, киім-кешек тігуді, азық-түлік өндіруді өзініқ тұрмыстық кәсібі
етіп, оларды күнбе-күнгі тіршілік барысында орынды пайдаланса, әсем
бұйымдар жасап, өмірде сән-салтанат та құра білді. Бұдан біз халық
творчествосынық қандай түрі болса да, халық өмірімен, сол халықтың қоғамдық
тарихымен, күн көрісімен, кәсібімен тығыз байланысты екенін көреміз.
“Халықтық қол өнеріне әдеп-ғұрып жабдықтарымен қатар, аң аулауға, мал
өсіруге және егіншілікке қажетті құрал-жабдықтар да кіреді. Киіз үйдің
сүйегі, ағаш керуерт, кебеже, сандық жасап, кілем, сырмақ, алаша, ши, түрлі
бау-басқұрлар тоқып, арқан, жіп есіп, көннен және илеулі теріден қайыс,
таспа тіліп, өрім-өрім қолдан әр алуан ыдыс-ақ, адалбақан, асадал, бесік,
және т.б. көптеген заттарды халық шеберлері, өнерпаздар өз қолдарымен
жасап, түрлі нақыштарымен әшекейлейтін болды. Қолөнерінде көңілге қонымды
мәнерлер мен ондаған қолданылған әдістер архитектурада кеңінен қолданылып
келеді”. Ертеден біздіқ заманымызға дейін сақталған ескерткіштердегі, діни
әр түрлі құрылыстардың қабырғалары мен мұнараларындағы сәнді ою-өрнектер,
ағаштар қиюлап, тастан қашалып жасалған діңгектер – халық қолөнерінің
тамаша туындылары.
Саз балшықтарды күйдіріп, ағашты майлап кептіру, шақпаққа қу жасап, оны
тұтанғыш ету, бейіт, қорған, мешіт және т.с.с. салуда қолданылған балшықты
қыл, жүн, шөп-шалам араластырып илеу тәсілдері де өте ертеден-ақ халықтың
іздену талабынан, қоғам дамуы процесінен туған айла-тәсілдер. Батырлық пен
саятшылыққа қажетті садақ пен жебе, айбалта мен шоқпар, сойыл мен босмойын,
аңшыларға қажетті құстың тұғыры мен томағасы, балдағы мен аяқ бауы сияқты
көптеген жабдықтар да қазақ халқының тұрмыс салтына, кәсібіне байланысты
туғандығы сөзсіз.
Мал шаруашылығына қажетті желі, шылбыр, ноқта, бұршақ, жүген, құрық,
бұғалық, тұсамыс, өре, шідер, кісен, қада, ер-тұрмандарды да халық даналығы
ойлап тапты. Зергерлік, кестешілік және оюшылық өнерді дамытты. Халық
өнерпаздары құмнан, тастан, саздан құмыра, ыдыс-аяқтар; мүйізден, сүйектен,
мал мен аң терілерінен әшекейленген нақышты мүліктер, домбыра, қобыз,
сыбызғы, шаңқобыз сияқты музыка аспаптарын жасады.
Халықтық қолөнеріндегі мүліктердің бір тобы үй іші жабдықтары болса,
екінші тобы - қайыс өру, қару-жарақ, көшу-қону, жол-жорық жабдықтары еді.
Шеберлер тас қашау, сүйек ою, ағаш ию, мүйіз балқыту, металды өңдеп
өрнектеу сияқты ауыр кәсіппенде шұғылданды. Сондықтан қолөнер “еркектерге
тән іс”, “әйелдерге тән іс” деп екіге бөлініп келеді. Мысалы, тастан,
балшықтан, сүйек пен мүйізден, металл мен ағаштан бұйымдар жасап, оны
әсемдеу сияқты ауыр жұмысты еркектер атқарады. Кесте тігу, жиек жүргізу,
өрмек тоқу, ши орау, сырмақ сыру, оюлау, шілтер шалу, тері киім тігу сияқты
нәзік жұмысты әйелдер атқарады. Тері илеу, киіз басу, ши тарту, шом, жазы
жасау жұмыстарын еркектер ен әйелдер бірлесіп істеді. Бірақ еркектер киім
пішу, үлгі жасау киім тігу, жүн сабау, арқан тарту, тері ыстау жұмыстарынан
да шет қалған емес.
ХІХ ғасырда және ХХ ғасырдың бас кезінде қазақ халқының қолөнері ішінде
киіз үйдің сүйегін, ағаш төсек жасау, ағаш өрнектеу, кесте тігу, өрмек
тоқу, киіз басу кең өріс алды. Бұл кезде жастарға арнап ер-тұрман мен
белдік, қыз-келіншектерге арнап сәукеле, шашбау, білезік, сырға, жасап
оларды түрлі түсті өрнектермен әшекейлеу өнері де өрістей түсті. Қазақ
халқының “Қарыс қазы – балықта, қалың қазына – халықта” деген мақалды да
осы өнер молшылығынан туған еді.
Әрине, жоғарыда аталған қолөнердің бір қатары өте көп еңбек етуді керек
етті. Бертін келе, адамзат қоғамы дамыған сайын қолөнердің біразы жаңа әдіс
тауып, жаңа түрге ие болды, кейбіреулерді тұрмыс қажетіне жарамсыз
болғандықтан тіпті қолданылмады. Күйген кірпіш пен темір бетон, цемент пен
шлак сияқты және басқа да сапалы материалдар бұрынғы материалдарды ығыстыра
берді. Енді илеген балшыққа май салу, жылқы қылын, түйенің жабағысын қосу
керексіз болып қалды. Аяқ киім молшылығы жасалғаннан кейін қолдан тері
илеу, қайыстан, көңнен етік тігу, шәрке байлап, шабата қию мүлдем жойылды.
Ел салтанант құрды, ерлер даңққа бөленді, азаматтар сән түзеді. Халықтың
мәдени дәрежесі өскен сайын тұтыну бұйымдары мен жабдықтардың сапасына
қатты талап қойып, олардың әрі ұнамды, әрі сәнді болуын қалады. Еңбек
үстіндегі творчестволық ізенудің нәтижесінде тұрмысқа керекті заттардың
жаңа алуан түрлері жасалып отырды. Сонымен қатар жиһаздардың ою-өрнектері
де талғамға қарай жаңа мәнер, жақсы әшекейлермен безендірілу және жиһаз
мүліктердің жаңа түрлерін шығару талабы да арта түсті. Фарфордан,
тоттанбайтын металдан, эмаль жалатқан темірден, пласмассадан, жасанды
талшықтардан жасалған жарасымды жаңа жиһаздар көбейді. Халық әлі де болса
тұтынып келе жатқан ұлттық мүліктердің түрлері мен сапасы жаңарды.
Техникамен жақсы жабдықталған фабрикалар мен кәсіпшілік артельдерінде кілем
тоқылып, шифоньер, кітап сөрелері жасалды. Тігу ісі мен кестелеу өнері де
машинамен орындалды, тастан қашап, сүйектен оюлап, құмнан құйып жасайтын
бұйымдар енді заводтарда көптеп шығарылды. Бұл айтылғандардан қолөнер халық
тұрмысында ежелгі маңызын жойды, ендігі жерде онымен шұғылданудың керегі
жоқ деген ұғым әсте тумайды. Қайта халық қолөнерінің бай мұраларын жинап,
сұрыптай отырып, заманымызға лайықты сапа, түр беру әдісімен оларды ілгері
дамыта беру керек. Мысалы, жедел, күпі, қаптал шекпен, саптама етік, түлкі
тымақ, жүн қолғап, бөкебай, шарф сияқты ұлттық киімдер малшылар қауымы үшін
қазір де қажет. Киіз үйдің сүйегі, үзік-туырлық, қымыз саба, тері қауға мен
ер-тоқым тұрмандары керексіз деп ешкім де айта қоймайды.
Олар:
- ою-өрнектердің түрлері, олардың атаулары мен қолданылатын орындары.
Өрнектердің түрленіп даму тарихы мен кейбір өрнек элементтерінің үлгісі;
- жүн және оған ұқсатылған заттар. Қой, түйе жүндері, ешкінің түбіті
мен қылы, олардың түрлері мен атаулары. Жылқы қылы мен қоянның
жүндері олардан жасалатын заттар. Жүндерді іске әзірлеу: жуу,
қайнату, сабау, түту, шүйкелеу, иіру, басу, бояу, және т.б.
- түрлі жіптер, жиектер, өрмектер, бау-шулар, басқұрлар, арқандар,
өрмек өнері (кілем, алаша, шекпен, қоржын, т.б.).
- бізбен, сыммен шұлық, қолқап, шәлі тоқу жолдары;
- киіз басу, жүн сабау, киіз басу, текемет, сырмақ сияқты заттарды
өрнектеу әдістері мен жұмыс процесі;
- кестешілік пен көркем тігіс өнері, олардың түрлері, атаулары,
кестелеу әдістері, керекті құрал-жабдықтары, өрнек түрлері мен қазақ
қол тігісі;
- зергерлік өнері, зергерлер жасайтын сәнді бұйымдардың түрлері мен
атаулары, зергерлік ісінің өзгешілігі, оған керек жабдықтар мен
істеу әдістері. Ат-тұрман, теңге, моншақ, білезік, сақина, сырға,
алқа, шолпы жасаудағы зергерлер ісінің мәнерлері;
- сүйек пен мүйізден істелген әдемі заттар – жүк-аяқ, асадал, кебеже,
ожау, піспек, адалбақан т.б. олардың түрлері, әшекей жасау әдістері;
- ағаш шеберлерінің жасаған әдемі заттары, оларды жасау, өрнектеу
әдістері, киіз үйдіқ сүйегін басу, олардық түрлері мен атаулары,
ағаштарды құрастыру, бояу, сүйектеу, күмістеу және т.б;
- мал мен аң терілерін ұқсату, олардың түрлері мен атаулары, ұқсату
әдістері, и салу, қайыс илеу, көн қатыру, тері ыстау, көн тілу,
өрімшілік, ат-тұрман жасау өнері;
- былғары ұқсату, етікшілік, тігіншілік, етік, кебіс, мәсілердің
түрлері мен атаулары, кіселер, күмісті белдіктер, олардың істелу
әдістері;
- ши орау өнері, шиді әзірлеу, тоқу, өрнектеу, шидің түрлері мен
атаулары;
- Ұлттық киім үлгілері, тігілу барысы, сәндеу ерекшеліктері мен киілу
барысы.
3. Оқушыларды шығармашылыққа баулудағы қолөнерінің ролі
Қазақстан Республикасының Білім министрлігінің тәлім – тәрбие
тұжырымдамасында: “Ұлттық мәдениет пен өнер негізінде жан – жақты
тәрбие беру сұлулыққа, тазалыққа үйрету, адамзат қоғамындағы бұрын
соңды жасалған мәдени мұраны жүйелі меңгеруге, жалпы әсемдік рухани
құнды игіліктерді бағалай білуге тәрбиелеу” деп атап көрсетілген.
Қазақ халқы өз тарихында ұзақ та, күрделі дамудың жолдарынан
өтті. Осындай дамудың нәтижесінде қоғамдық еңбектің түрлі салалары
пайда бола бастады. Тұрпайы еңбектен бара – бара халықтық қолөнері
дамыды. Бұл түсінікті де. Адамға құрал – жабдық пен ішер ас, киер
киім қандай қажет болса, оны ұқсата білу, икемді де ұнасымды ету,
әдемілеп әшекейлеу, келістіріп пайдалану да сондай қажет болды.
Әрине бұл айтылғандардың барлығы тек қана қазақ халқында ғана
емес, басқа халықтарда да өзіндік ұлттық қолөнер творчествосының
даму тарихымен сипаттас.
Адамның жан-жақты және үйлесімді дамуында еңбек шешуші
факторлардың бірі. Ал халық педагогикасында еңбекті бүкіл тәрбие
жүйесінің күре тамыры деп қарастырады. Адам еңбексіз дамымайды,
кері кетеді, азады.
Еңбек арқылы адамның денесі, көзқарасы, эстетикалық және ақыл –
ой деңгейі дамып, жетіледі, еңбектің мәні және құндылығы арта
түседі.
Балалар мен жастардың еңбек тәрбиесі ежелден – ақ ата – ана
парызы, бүкіл халық міндеті болды.
Халық еңбекті асыл мұра деңгейінде қарады. Адам өзінің жан
және тән сұлулығын еңбекте ғана көрсете алатындығына назар
аударады. Сондықтанда баланы еңбекке тәрбиелеу үйелменнің қасиетті
борышы. Жас ұрпақтың еңбекке қатынасы халық ауыз әдебиетінің
өзекті мәселесі ретінде жырланды.
Халық педагогикасынан орын алған еңбек және еңбекке тәрбиелеу
көзқарастары қазіргі педагогика теориясындағы принциптермен ұштасып
жатыр. Еркін еңбек барысында өзінің және бүкіл қоғам мүшелерінің
қажеттілігін қанағаттандыру үшін адам материалдық және рухани
құндылықты жасайды. Шығармашылық еңбек барысында адам өз күшінің
шамасын және қабілетін анықтайды. Неғұрлым адам өз еңбегінің
қоғамдық маңызына терең түсінсе, соғұрлым оның жұмысы нәтижелі, өз
басының бақыты толыса түседі.
Қоғамның ең басты талаптарының бірі - әр азаматтың өмірде өз
орнында толық күш – жігерін жұмсап, қоғамдық байлықты еселей түсуге
еңбек үлесін қосуы, еңбекке адал, саналы қатынасуы қоғамның өмр
салтының алғашқы шарты болып табылады. Ол үшін адам еңбекке лайықты
тәрбиеленуі қажет. Осы заманғы ғылыми біліммен қаруланған, белсенді
және қоғамдық іс - әрекетке жан – жақты даярланған еңбек адамын
қалыптастыратын әлеуметтік тәрбие институттарының негізгісі.
Еңбекке тәрбиелеу, баулу және кәсіптік бағдар, мектеп
оқушыларының қоғамға пайдалы өнімді еңбекке тікелей қатысуы оқуға
деген саналы көзқарасты тәрбиелеудің, азамат болып өсудің, жеке
адамды адамгершілік және зиялылық жағынан қалыптастырудың негізгі
көзі болып табылады. Осымен қатар мұны еңбек тәрбиесінің мақсаты
деп түсінуіміз қажет. Ертеден тәрбие мәселесіне терң көңіл
бөлген ата – бабамыз тәрбиелеуді от басынан еңбектің бейнеті мен
зейнетін басынан өткізіп баланы еңбекке бастаған. Қазақ халқы
ежелден ұл бала мен қыз баланың тәрбиесін өзара бөлісіп алған.
Өнерде оза шауып, бәйге алған жастарды халық ерекше қадірлеп,
оларды еңбекке баулығанда күнделікті кәсібіне, тұрмыс – тіршілігіне
терең назар аударып тәрбиелеуді ойластырған.
Еңбек – материалдық және рухани байлықтардың көзі, сонымен бірге, ол
адам өмірінің ең бірінші шарты. Адамның жан-жақты және үйлесімді дамуында
еңбек шешуші факторлардың бірі. Ал халық педагогикасында еңбекті бүкіл
тәрбие жүйесінің күре тамыры деп қарастырады. Адам еңбексіз дамымайды, кері
кетеді, азады. Еңбек арқылы адамның денесі, көзқарасы, эстетикалық және
ақыл-ой деңгейі дамып, жетіледі, еңбектің мәні және құндылығы арта түседі.
Оқушылар мен жастардың еңбек тәрбиесі ежелден-ақ ата-ана парызы, бүкіл
халық міндеті болды.
Халық еңбекті асыл мұрат деңгейінде қарады. Адам өзінің жан және тән
сұлулығын еңбекте ғана көрсете алатындығына назар аударады. Сондықтан да
баланы еңбекке тәрбиелеу үйелменнің қасиетті борышы. Жас ұрпақтың еңбекке
қатынасы халық ауыз әдебиетінің өзекті мәселесі ретінде жырланды.
Жас ұрпақты халқымыз жалпы еңбек сүйгіштікке тәрбиелей отырып, он
саусағынан өнері тамған нақты кәсіп иесі болуын да көздеді. Бұл жерде
еңбек дағдыларын меңгеруде зор жігерліктің қажет екенін жақсы түсінді.
Еңбек сапасы негізгі көрсеткіш ретінде алынды.
Халық педагогикасынан орын алған еңбек және еңбекке тәрбиелеу
көзқарастары қазіргі педагогика теориясындағы принциптермен ұштасып жатыр.
Соның ішінде қазақ халқының қол өнеріне баулу барысында еңбек тәрбиесіне
тоқталайық.
Әрине, қол өнердің бірқатары өте көп еңбек етуді талап етеді.
Бертін келе, адамзат қоғамы дамыған сайын қол өнердің біразы жаңа
түрге ие болды, ал кейбіреулері тұрмыс қажетіне жарамсыз
болғандықтан тіпті қолданылмады.
Бұл айтылғандардан қол өнер халық тұрмысында ежелгі маңызын
жойды, ендігі жерде онымен шұғылданудың қажеті жоқ деген ұғым әсте
тумайды. Қайта халық қол өнерінің бай мұраларының жинап, сұрыптай
отырып, заманымызға сай сапа, түр беру әдісімен оларды ілгері
дамыта беру керек. Мысалы, көптеген қол өнер бұйымдары әлі де
болса өз қасиеттері жоғалтқан жоқ. Осыған байланысты қазақтың
халықтың қол өнері саласының біраз түрлеріне тоқталып өтуді жөн
көрдік. Олар: ою - өрнектердің түрлері, олардың атаулары мен
қолданылатын орындары, Өрнектердің түрленіп даму тарихы мен кейбір
өрнек элементтерінің үлгісі.
Еңбек арқылы адамның денесі, көзқарасы, эстетикалық және ақыл –
ой деңгейі дамып, жетіледі, еңбектің мәні және құндылығы арта
түседі. Балалар мен жастардың еңбек тәрбиесі ежелден – ақ ата – ана
парызы, бүкіл халық міндеті болды.
Халық еңбекті асыл мұра деңгейінде қарады. Адам өзінің жан
және тән сұлулығын еңбекте ғана көрсете алатындығына назар
аударады. Сондықтанда баланы еңбекке тәрбиелеу үйелменнің қасиетті
борышы. Жас ұрпақтың еңбекке қатынасы халық ауыз әдебиетінің
өзекті мәселесі ретінде жырланды.
Еңбек, адамның еңбекке қатынасы тақырыптары аңыз әңгімелер,
ертегілер, мақал – мәтелдердің және ән – жырлардың арқауы болды.
Еркін еңбек барысында өзінің және бүкіл қоғам мүшелерінің
қажеттілігін қанағаттандыру үшін адам материалдық және рухани
құндылықты жасайды. Шығармашылық еңбек барысында адам өз күшінің
шамасын және қабілетін анықтайды. Неғұрлым адам өз еңбегінің
қоғамдық маңызына терең түсінсе, соғұрлым оның жұмысы нәтижелі, өз
басының бақыты толыса түседі.
Қоғамның ең басты талаптарының бірі - әр азаматтың өмірде өз
орнында толық күш – жігерін жұмсап, қоғамдық байлықты еселей түсуге
еңбек үлесін қосуы, еңбекке адал, саналы қатынасуы қоғамның өмр
салтының алғашқы шарты болып табылады. Ол үшін адам еңбекке лайықты
тәрбиеленуі қажет. Осы заманғы ғылыми біліммен қаруланған, белсенді
және қоғамдық іс - әрекетке жан – жақты даярланған еңбек адамын
қалыптастыратын әлеуметтік тәрбие институттарының негізгісі.
Еңбекке тәрбиелеу, баулу және кәсіптік бағдар, мектеп
оқушыларының қоғамға пайдалы өнімді еңбекке тікелей қатысуы оқуға
деген саналы көзқарасты тәрбиелеудің, азамат болып өсудің, жеке
адамды адамгершілік және зиялылық жағынан қалыптастырудың негізгі
көзі болып табылады. Осымен қатар мұны еңбек тәрбиесінің мақсаты
деп түсінуіміз қажет.
Ертеден тәрбие мәселесіне терең көңіл бөлген ата – бабамыз
тәрбиелеуді от басынан еңбектің бейнеті мен зейнетін басынан
өткізіп баланы еңбекке бастаған. Қазақ халқы ежелден ұл бала мен
қыз баланың тәрбиесін өзара бөлісіп алған. Ұлды мал бағуға, отын
шабуға, аң аулауға, мылтық атып мергендік құруға, қол өнер
шеберлігіне, мал тауып, от басын асырауға әкелері мен аталары
үйретсе, қыз балаларға үй сыпыру, төсек жинау, ас пісіру, шай
құю, кесте тігу, тон пішу, өрмек тоқу, ою - өрнек сияқты отбасының
ішкі жұмысына үйретуді анасы мен әжесі өз міндеттеріне қалдырған.
Қыз баланы келешек ана, бала тәрбиешісі, от басы ұйытқысы деп
түсінген халқымыз оның еңбек сүйгіш, өнегелі, өнерлі болып өсуіне
ерекше мән берген.
Өнерде оза шауып, бәйге алған жастарды халық ерекше қадірлеп,
оларды еңбекке баулығанда күнделікті кәсібіне, тұрмыс – тіршілігіне
терең назар аударып тәрбиелеуді ойластырған.
Еркін еңбек барысында өзінің және бүкіл қоғам мүшелерінің қажеттілігін
қанағаттандыру үшін адам материалдық және рухани құндылықты жасайды.
Шығармашылық еңбек барысында адам өз күшінің шамасын және қабілетін
анықтайды. Неғұрлым адам өз еңбегінің қоғамдық маңызына терең түсінсе,
соғұрлым оның жұмысы нәтижелі, өз басының бақыты толыса түседі.
Қоғамның ең басты талаптарының бірі - әр азаматтың өмірде өз орнында
толық күш-жігерін жұмсап, қоғамдық байлықты еселей түсуге еңбек үлесін
қосуы, еңбекке адал, саналы қатынасу қоғамның өмір салтының алғы шарты
болып табылады. Ол үшін адам еңбекке лайықты тәрбиеленуі керек. Осы заманғы
ғылыми біліммен қаруланған, белсенді және қоғамдық іс-әрекетке жан-жақты
даярланған еңбек адамын қалыптастыруда негізгі орын еңбек мектебіне
беріледі. Мектепте еңбекке тәрбиелеу – тәрбиенің жалпы жүйесінің құрамды
бөлігі.
Еңбекке тәрбиелеу, баулу және кәсіптік бағдар, мектеп оқушыларының
қоғамға пайдалы, өнімді еңбекке тікелей қатысуы оқуға деген саналы
көзқарасты тәрбиелеудің, азамат болып өсудің, жеке адамды адамгершілік және
зиялылық жағынан қалыптастырудың негізгі көзі болып табылады. Осымен қатар
мұны еңбек тәрбиесінің мақсаты деп түсінуіміз қажет.
Мектепте еңбекке тәрбиелеудің басты міндеттері: біріншіден, еңбекке
сүйіспеншілік пен еңбек адамдарына құрметпен қарау; екіншіден, оқушыларды
халық шаруашылығының салаларындағы еңбектің түрлерімен таныстыру, еңбек іс-
әрекетінің барысында олардың дағдысы мен іскерлігін қалыптастыру;
үшіншіден, мамандықты таңдауға дайындау. Оқушыларды еңбекке тәрбиелеудің
жалпы міндеттері бірнеше жеке міндеттерді орындау арқылы іске асырылады.
Олар; оқушыларды еңбекке психологиялық және тәжірбиелік тұрғыдан даярлау;
оқушылардың еңбек дағдыларын қалыптастыру; еңбек мәдениеті дағдыларын
дарыту, оқушылардың ынтасын және қабілетін дамыту. Оқушыларды еңбекке
психологиялық және тәжірибелік тұрғыдан дайындау - бұл қоғам үшін
оқушылардың пайдалы еңбекке даярлығын және талаптануын тәрбиелеу, еңбекті
өзбетінен, өз еркімен ынталанып орындауға үйрету. Бұл өте күрделі процесс,
мұнда оқушылардың әдеті, сезімі қалыптасады.
Еңбек етуге әдеттену – бұл жай ғана еңбекке үйрену емес, бұл
адамгершілікті адам тәрбиесінің жоғары деңгейі, еңбек процесіне құштарлық,
еңбек етуге әзірлік, жұмысты істей білу, - Н.К.Крупская, - демек өз күшінді
және басқалардың кұшін және жұмыстың барлық жағдайын есептей білу. Сонымен
оқыту және тәрбие жұмысының барлық жүйесі оқушыларды еңбекке психологиялық
және тәжірибелік тұрғыдан дайындау міндеттерін шешуге бағытталуы қажет.
Еңбек тәрбиесінің бірінші міндеті жастардың еңбекке деген көзқарасы
мен борышын қалыптастыру. Оны мынадай тәрбие жолдармен іске асырады:
1. Жастардың бойына Отан игілігіне еңбек етуге деген
әзірлікті және тілек-талапты қалыптастыру;
2. Қоғамды өркендетудегі еңбектің мәні мен маңызын түсіндіру;
3. Еңбекке деген көзқарасты, еңбектің адамзат үшін өмірлік
және рухани қажеттілігн түсіндіру;
4. Еңбекке деген адамгершілік көзқарастың қалыптасуы үшін
жастарды адалдыққа, ақ ниеттілікке және жауаптылыққа
баулу;
5. Қалайда болсын еңбекке және еңбек адамына құрмет
көрсетуді, қоғам мүлкіне жаны ашуға, табиғатты қорғауға,
оның байлықтарын ысырапсыз пайдалануға үйрету;
6. Еңбек түрлеріне шығармашылық көзқараспен қарауға
тәрбиелеу.
Еңбек тәрбиесінің екінші міндеті – жстарға еңбек ету үшін керекті білім
беру, олардың іскерлігі мен дағдысын арттыру. Бұл міндет мынадай тәрбие
жолдарымен іске асырылады:
1. Еңбек етуге керекті білімді оқыту;
2. Кәсіптік мамандық алу үшін база болатын ғылымдардың негіздерін
оқыту;
3. Еңбек сабағының барысында жалпы техника туралы арнайы білім
беру;
4. Еңбектің түрлерін іс - жүзіне асыру туралы дағдыларды
қалыптастыру;
5. Жұмыс түрлерін жоспарлауды, оны ұйымдастыруды, жұмыс орнын
жинақы ұстауды, құрал-жабдықтарды, оларды орынды қолдана білуді
үйрету.
Еңбек тәрбиесінде еңбек сабақтарының мәні өте зор, оларда оқушылар
еңбек операцияларын меңгереді. Бұл сабақтарда оқушылар өздері үшін керекті
және басқа нәрселерді даярлайды, еңбек дағдыларын меңгереді, техникалық
және технологиялық білімдермен қаруланады. Оқушылардың еңбеккерлік
сезімдері, әсіресе жоғары сыныптарда беки түседі. Міне осы халқымыздың
мол мұрасын біздің болашақ ұрпақтарымыздың бойында тәрбиелеуде
мектеп өте орасан роль атқарады.
2 Технология пәнінде оқушыларды қолөнер бұйымын әзірлеуге үйретудің
әдістемелік негіздері
2.1 Технология пәнін оқыту мазмұны
Технология оқу пәні жеке тұлғаның жалпы мәдениеттілігін
қалыптастыруға, оны қоғамдағы өмірге бейімдеуге, технология және басқа да
политехникалық пәндерге байланысты мамандықты өз қабілетіне қарай таңдауына
негіз болады. Технология пәнінен білім беретін бағдарлы (профильді)
бағдарлама мен базистік оқу жоспары оқушыларды белгілі бір кәсіпке
бағдарлайды.
Технология - оқу пәні білім мазмұнын анықтайтын құжаттың бірі ол
оқушыларды кәсіпке баулитын мамандыққа және белгілі бір кәсіпті меңгеруге,
оқып үйренуге қызықтырады, оны өз бетінше меңгеруге, жетілдіруге
көмектеседі. Технология білім саласының басты мақсаты - оқушыларды
өздігінен еңбек етуге дайындауға, көпшілік қажет ететін бұқаралық кәсіпті
игеруге көмек ету. Технология оқу пәнін оқып үйренуде мына төмендегі
міндеттерді жүзеге асыру: көп тараған және болашақтағы технология
жайында политехникалық білімді және ақыл-ой, сезімдік әрекеттері жүйесін
қалыптастыру; отбасы шаруашылығы мен үй экономикасын жүргізуге қажетті
білім мен іскерлікті қалыптастыру; қазіргі өндіріс негіздеріне, қызмет
көрсету жолдарымен таныстыру; оқушылардың өз бетімен жұмыс істеу және жеке
қабілеті арқылы жобалау мен конструкциялаудың шығармашылық есептері
шешуін дамыту; кәсіптілікті өзіндік айқындалу мақсатында Қазақстан
Республикасы жергілікті және ұлттық ерекшеліктерді ескере отырып,
кәсіптік кеңістігін білуді, кәсіптік бағдарын сынап анықтай
алуды, оқушылардың өзін-өзі танып білуін қамтамасыз ету; еңбек сүйгіштікті,
іскерлікті, ұйымшылдықты, адамгершілік пен қайырымдылықты, шыншылдықты,
жауапкершілік пен ізеттілікке тәрбиелеуді іске асыру; нарықтық экономика,
менеджмент, маркетинг туралы негізгі түсініктер арқылы қызмет көрсету мен
өз өнімдерін өндіруге және іске асыруға мүмкіндік жасау; тұтыну бұйымдарын
еңбек объектісі ретінде пайдалана алуға және оларды дизайн мен
сәндік қолданбалы өнердің талаптарына сай әсемдей білуге үйрету;
компьютерлік технологияны меңгеру арқылы графикалық сызуды орындау, іс-
қағаздарының жобасын құра білу.
Жалпы техникалық-технологиялық білімнің болашақта дамуы графикалық
ақпараттың қызметі мен өсу қарқынына байланысты, компьютерлік техниканы
пайдалануды меңгереді. Оқушылардың интеллектуалды іс-әрекетін, графиканы
модельдеу, ойша эксперименттеу, модельдің бейне-белгісін жаңаша пайдалану,
жеке объектінің динамикалық өзгерісін бейне-модель бойынша зерттелуінің
дамуына, технологиялық әдіспен дайындауда ерекше көңіл бөлінеді. Оқушыларды
еңбек технологиясына баулу барысында біздер қолданбалы өнер мамандықтары
жөнінде мағлұмат берумен қатар келешекте адамды өзінің еңбегімен қуантарлық
сондай мамандыққа бағдар беруге жұмыс жасаймыз. Оқушылардың бұйымның
конструкциясына өздерінің ойларын қосу мен технологиялық орындалуына сәйкес
шығармашыл жұмыс жасауына ықпал етуіміз керек. Өздерінің ойын бейнелеу
сауаттылығының нәтижесінде сюжетті-тақырыптық картиналарды немесе белгілі
ой жүйесіне негізделген бейнелерді, ою-өрнектерді түсіруіне мұмкіншілік
жасау қажет.
Технология оқу пәні — интегративті білім саласы. Оқушылардың
математика, физика, химия және биология пәндерінен алған білімдерін
синтездеу арқылы өндірісте, энергетикада, байланыста, ауыл шаруашылығында,
жеңіл өнеркәсіпте, транспортта т.б. бағыттарда пайдалану жолдарын
меңгеретін негізгі ғылым болып табылады.
"Технология" оқу пәнінің бағдарламалары мына төмендегі жағдай
негізінде жүзеге асырылады Қазақстанның жалпы білім беретін мектептерінің
оқу жоспарының инвариантты бөлімінде "Технология" білім саласын оқытуға 1-
11 сыныптарға аптасына 2 сағаттан бөлінген. Жоғары сыныпта оқушыларға
белгілі бір кәсіп саласы бойынша оқытуды тереңдету қолға алынуға сәйкес,
біздер қолөнері бұйымдарындағы атқарылатын жұмыстарды қолеңбегі және
механикалық жабдықтарды игеруі іріктеудің нәтижесінде көпшілік орындарда
жұмыс жасауға қажетті іс-әрекеттерге баулу қарастырылады.
“Технология” білім саласын меңгеру оқушылардың жалпы білім
мен дағдыны меңгеруіне мүмкіндік береді; интеллектуалдық, тұлғалық,
этикалық және эстетикалық дамуын, өзіндік кәсіптік айқындалуын, қазіргі
әлеуметтік-экономикалық жағдайларға бейімделуін қамтамасыз етеді.
“Технология” білім саласының басты мақсаты-оқушыларды өздігінен еңбек
етуге, бұқаралық кәсіпті игеруге дайындау болып табылады.
Технология білім саласының негізгі тараулары: 1.Ауыл шаруашылығы
техникасы мен технологиясы; 2.Машинатану элементтері негізіндегі
конструкциялық материалдарды өңдеу технологиясы; 3. Сәндік қолданбалы
өнер элементтері негізіндегі конструкциялық материалдарды өңдеу
технологиясы; 4. Қоғамдық өндіріс және қызмет көрсету, экология және
кәсіптік бағдар салалары; 5. Үй мәдениеті. Тұрмыстағы техника; 6. Үй
экономикасы және кәсіпкерлік элементтері; 7. Ақпараттық технологиялық
элементтері; 8. Жоба.
Білім мазмұнына “Сәндік қолданбалы өнер элементтері негізіндегі
көркемдік қолөнер технологиясы”тарауы ауылдық және қалалық мектептердегі
қыздарды оқыту үшін енгізілген. Бағдарламада “Сәндік қолданбалы өнер
элементттері негізіндегі көркем қолөнер технологиясы” тарауы негізінен 5-9
сыныптар үшін өтіледі. Онда негізінен бөлінген сағат сандары: 5 сыныпта
24сағат; 6 сыныпта-20 сағат; 7 сыныпта-30 сағат; 8 сыныпта – 26 сағат; 9
сыныпта – 24 сағат беріледі. Мұнда оқушылар қолөнер бұйымдарын әзірлеуде
қолданылатын еңбек операцияларын меңгереді. Мысалы, тігіс түрлерін
орындау, кестелеу, бастырмалау, қию, ою, кесу, пішу, көктеу, әдіптеу,
үтіктеу, желімдеу және т.б., ал сабақтарда негізінен киім түрлерін өңдеу
бойынша ақпараттар берілген.
8-11 тереңдетілген сыныптарға арналған Қолөнер
бағдарламасы (Авторлары: А.С.Ұзақова, Р.А.Наурызбаева, Н.А.Салыбекова.
Шымкент қ., 2002ж). Бұл бағдарлама жоғарғы сыныптарда еңбекке баулу
пәнін қолөнер бағытына мамандар даярлауды тереңдете оқыту мақсатында
түзілген. Мұнда болашақ мамандардың бұйымдарды ұлттық нақышта сәндеуге,
өңдеуге ептілігі мен дағдысын арттыру жолдары қарастырылған. Бағдарламада
Біз осы аталған талдауларға сүйене отырып өз тақырыптық
жоспарымызды ұсынып отырмыз.
10 – сыныпқа арналған тақырыптық жоспар
Рс Тараулар мен тақырып атаулары Жалпы сағат
теория практика
1. Кіріспе. СҚӨ бұйымдарына тарихи 1 -
шолу.
2. Сәндік бұйымдарының түрлері. 1 2
3. Кестелеу жұмыстарының түрлерін 1 5
орындау.
4. Ою-өрнектерді кестелеп салу 1 2
5. Кесте оюын бастыру және кестелеу. 3
6. Кестені тігу. 9
7. Кестені соңғы өңдеу - 3
Барлығы: 4 24
2.2 Қолөнер сабақтарын өткізудің әдістемелік ерекшеліктері
Әдіс (методос деген грек сөзінен туады – зерттеу немесе таным
жолы), тәсілдер жиынтығы. Педагогикалық энциклопедия “оқыту әдістері”
– “мұғалім мен оқушылар жұмысының тәсілдері, солардың көмегімен
білімді, іскерлікті және дағдыны игереді, оқушылардың дүниетанымы
қалыптасады, қабілеттер дамиды “, - деп жазылған.
Демек, оқыту әдістері бұл мұғалім мен оқушылардың оқу – тәрбие
жұмысының міндеттерін ойдағыдай шешуге бағытталған өзара байланысты
іс - әрекетінің тәсілдері. Оқыту әдісін осылай дидактика тұрғысынан
түсіндіру жалпы философиялық анықтамаға сай келеді. Әдіс дәл жалпы
мағынасында мақсатқа жету іс - әрекетін нақты ретке келтіру
тәсілдері. Сонымен оқыту әдістері оқушылардың танымдық қабілеттерінің
дамуына мүмкіндік туғызуы тиіс, яғни, оқушылардың ойын дамытады, өз
бетінше ізденіп жаңа білімді игеруге ықпал жасайды.
Оқыту әдісі мақсатқа жетудің саналы түрде қолданылатын тәсілі,
ал мақсатқа жету мұғалімнің шеберлігіне, оның оқыту процесін тиімді
ұйымдастыра білуіне, оқушылардың даярлық дәрежесіне, мұғалім мен
оқушының белсенділік педагогикалық ынтымақтастығына байланысты.
50 – ші жылдардың соңында, 60 – шы жылдардың басында орыс
ғалымдары Е.Я.Голант, С.Г.Шаповаленко, Н.М.Верзилин білім көзін
негізге алып, оқыту әдістерінің жаңа жіктеуін үш топқа бөлді:
1. Сөздік әдістер тобы: әңгімелеу, әңгіме,түсінісу, лекция, кітаппен
жұмыс.
2. Көрнекіліктер әдістер тобы: демонстрация, иллюстрация, бақылау.
3. Практикалық әдістер тобы: лабораториялық, практикалық, графикалық
жұмыстар, әр түрлі жаттығулар.
Әңгімелеу. Мұғалім оқу материалын бір ізділікпен баяндайды. Ол
үшін материалды айқын, сенімді түрде бейнелейді. Фактыға
негізделген мәліметтер әңгімелеу түрінде сөз етіледі. Мысалы, ұлттық
киімнің шығу тарихы мен оның түрлері жөніндегі мағлұматтар жүйелі
түрде әңгімеленеді. Әңгімелеу, жоғары сыныптарда 20 – 25 минутқа
созылады. Әңгімелеу әдісі көбінесе жаңа сабақты түсіндіруде алғашқы
тарихи мағлұматтар беруде пайдалынылады. Сабақтың қалған уақытында
оқушылар мұғалімнің басшылығымен әр түрлі жұмыстарды өз бетінше
орындайды.
Әңгіме әдісі сабақта сұрақ – жауап формасы түрінде қолданылады.
Сондықтан мұғалім алдын – ала жоспар жасап, онда сұрақтардың жүйесін
мұқият ойластырады. Бұл оқушылардың білімін тақырып бойынша
логикалық бір ізділікпен анықтауды қамтамасыз етеді. Әңгімені осылай
өткізу оқушылардың ойлау белсенділігін арттырады. Оларды басты және
өте маңызды мәселелердің мазмұнын, өзара байланысын анықтауға
талаптандырады. Әңгіме әдісінің барлық процесі өтілген оқу
материалын жүйеге келтіруге және жинақтап қорытуға мүмкіндік береді.
Түсіндіру. Мұғалім оқу материалын баяндауда оқушылардың
белсенділігіне, ынтасына, білім деңгейіне сүйенеді, материалдың
мазмұнын дәлелдейді, кейбір ережелердің, ұғымдардың, заңдардың мәнін
ашады. Материалды түсіндіруге түрлі құралдарды, есептер шығаруды,
жазып алуды кең түрде қолданады, оқушылар баяндау процесінде
мұғалімнің сұрақтарына жауап береді, байымдайды, дәлелдеуге тырысады.
Мысалы, кестеге қандай мата, жіп түрлері қажет және қанша мөлшерде
қажет екенін есептеп, ойша қорытындылайды. Мұғалім түсіндіру әдісі
бойынша оқушылардың іс - әрекетін басқарудың барлық мүмкіншіліктерін
пайдалана білсе, онда оқушылар жаңа материалды қабылдай отырып,
өткен сабақта алған білімін салыстырады, талдайды. Мұғалімнің басты
міндеті оқушылардың танымдық, іс - әрекетінің ішкі процесін сезу,
күдікті және қиын мәселелерді күні бұрын болжау, оларды
болдырмаудың жолдарын іздестіріп, оқушыларға көмектесу.
Лекция. Басқа әдістерге қарағанда лекцияның көлемі, күрделілігі,
логикалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кіріспе
1 Оқушыларды шығармашылыққа қолөнері негізінде
баулудың теориялық негіздері
1.1. Шығармашылық ұғымының мәні
1.2. Қазақ халқының қолөнері
1.3. Оқушыларды шығармашылыққа баулудағы қолөнерінің ролі
2 Технология пәнінде оқушыларды қолөнер бұйымын
әзірлеуге үйретудің әдістемелік негіздері
2.1. Технология пәнін оқыту мазмұны
2.2. Қолөнер сабақтарын өткізудің әдістемелік
ерекшеліктері
3 Ұлттық қолөнер бұйымын әзірлеу технологиясы
3.1. Петроглифтер туралы тарихи мәліметтер
3.2. Бұйымдарды сәндік кестелермен әсемдеу
3.3. Ұлттық киімнің сызбасын тұрғызу
3.4. Бұйымды өңдеу технологиясы
3.5. Бұйымның құнын есептеу
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі
Қосымша
Кіріспе
Қоғамның қазіргі кезеңде мектеп алдына қойып отырған негізгі міндеті
– жастарға әлемдік ғылым мен прогресс деңгейіне сәйкес білім мен тәрбие
беру, оның рухани байлығы мен мәдениеттілігін, ойлай білу мүмкіндігін,
инабаттылық қасиетін жетілдіру, сонымен қатар әр адамның кәсіби біліктілігі
мен білімділігін, іскерлігін арттыру. Осы міндетті жүзеге асыруда көптеген
іс-шаралардың атқарылып отырғанын көпшілік қауым, әсіресе педагогтар
мақұлдайды.
Қазақстан Республикасының Білім министрлігінің тәлім-тәрбие
тұжырымдамасында: “Ұлттық мәдениет пен өнер негізінде жан-жақты тәрбие
беру, сұлулыққа, тазалыққа үйету, адамзат қоғамындағы бұрын-соңды
жасалмаған мәдени мұраны жүйелі меңгеруге жалпы әлемдік рухани
игіліктерді бағалай білуге тәрбиелеу” жақтары қарастырылған.
Адамның жеке басының қалыптасып, саналы еңбек ететін азамат
болып өсуіне ата-баба мұрасының мол байлықтарын сақтай білу,
дәстүріміздің, салтымыздың, қолөнеріміздің жақсы жақтарын бойларына
сіңіре отырып өсіру қажеттігінен туындайды. Қоғам байлықтарының
барлығы да адам еңбегімен жасалады. Міне осы халқымыздың тәрбие
негіздерін жалпы білім беретін мектептерде болашақ ұрпағымызды
ұлттық қолөнерге баулуда оқу – тәрбие процесіне терең енгізе оқыту
бүгінгі күннің көкейкесті мәселелерінің бірі болып отыр. Халық
шығармашылығының қандай түрі болса да, халық өмірімен, сол халықтың
қоғамдық тарихымен, күн көрісімен, кәсібімен тығыз байланысты
екенін көреміз.
ХІХ ғасырдың екінші жартысында қазақ даласында қазақ ағартушылары
Ш.Уәлиханов, А.Құнанбаев, Ы.Алтынсарин ұлттық тәрбиені әлеуметтік процесс
дәрежесіне көтеру мақсатын алға қойды.
Бұл міндеттерді тәрбиенің құрамды бөліктері ретінде алып қарауға
болады. Ол еңбек тәрбиесі, адамгершілік, ақыл-ой, эстетикалық (әсемдік),
дене және идеялық-саяси тәрбиенің ықпалын күшейте түсу болып табылады.
Бүгінгі заман талабына сай жастарды ұлттық қолөнерге баулу,
соның ішінде сәнді киімді әзірлету маңызды мәселелердің бірі болып
отыр. Қоғамның даму барысында мәдени, экономикалық, саяси
жағдайлардың бәрі де ұлттық психология мен көзқарастар адамның сана
сезімінің дамуына әсер етеді.
Қай халықтың болмасын қолөнері, оның тарихынан, әдет-ғұрып, салт-
дәстүрлерімен қатар өркендеп, дамиды. Сондықтан жас жеткіншектерді
халқымыздың мазмұнға бай тәрбиесі негізінде өсіруге, ой-өрісін, жоғары
эстетикалық тағлымын, биік адамгершілік тұлғасын қалыптастыруға көп көңіл
Қазіргі кезде сол ұлттық қол өнерді жас ұрпақтың бойына дарытын,
үйрететін мектептерде жүргізілетін еңбек пәні. Олай болса “Ата көрген оқ
жонар, ана көрген тон пішер” деген халық даналығын басшылыққа алып, жас
ұрпақты тәрбиелеуде, дамытуда, қалыптастыруда халқымыздың ғасырлар бойы
қалыптасқан тәрбие құралдарын (тіл, дін, өнер, үлгі-өнеге) орнымен
пайдалану бүгінгі күн үшін де өте маңызды.
Мектеп қабырғасында оқушыларға ұлттық-қолданбалы өнерді үйретуде
әсіресе еңбек технологиясы пәнінің үлесі зор.
Бұл пәндер үшін әдістемелік нұсқаулар, оқу құралдарын дайындау және
лабороториялық жұмыстарды өткізу деңгейіне сәйкес шеберханаларды,
зертханаларды жабдықтау мәселелері туады. Оқу шеберханаларында өтетін
технология сабақтары еңбекке баулудың негізгі міндеттерін шешуге және оның
мақсаттарына жетуге мүмкіндік береді.
Адамның жан-жақты және үйлесімді дамуында еңбек шешуші
факторлардың бірі. Ал халық педагогикасында еңбекті бүкіл тәрбие
жүйесінің күре тамыры деп қарастырады. Адам еңбексіз дамымайды,
кері кетеді, азады.
Еңбек арқылы адамның денесі, көзқарасы, эстетикалық және ақыл
– ой деңгейі дамып, жетіледі, еңбектің мәні және құндылығы арта
түседі.
Балалар мен жастардың еңбек тәрбиесі ежелден – ақ ата – ана
парызы, бүкіл халық міндеті болды.
Оқу-тәрбие үрдісін оқытушы мен оқып үйренушінің білімінің мазмұнын
меңгеру мақсатында орындалады. Дидактикада осы іс-әрекет түрлерінің
сипатына, жинақтау тұтастығы мен орналасуына көп көңіл бөлінеді.
Оқушылардың еңбек сабақтарын ұйымдастыру мәселелерін В.Поляков,
П.Атутов, В.Корольский, Л.Мельникова, С.Симоненко және т.б. терең
зерттеген және олардың еңбектерінде ұйымдастыру бойынша әдістемелік
нұсқаулар берілген.
Қазақ халқының ұлттық өнерін, тарихын көптеген ғалымдарымыз
Ә.Марғұлан, Ө.Жәнібеков, Х.Арғынбаев, С.Қасиманов, Ғ.Иляев, А.Ғалымбаева,
А.Мұқанов және т.б. зерттеп көптеген еңбектерін жарыққа шығарған.
Оқушыларға білім беру және тәрбиелеу мәселелерін Т.Ильина,
Ю.Бабанский, И.Харламов, Ж.Қоянбаев, Қ.Қожахметова және т.б.
зерттеген.
Оқушыларды еңбекке баулудың психологиялық, физиологиялық
мәселелерін В.Чебышева, Қ.Жарықбаев, Ә.Тәжібаев, т.б. зерттеген.
Еңбек сабақтарында оқушыларды қолөнеріне баулу және сәндік
қолданбалы өнер негіздері бойынша М.Қозыбақов, Ш.Әбдуалиева,
С.Жолдасбекова, Б.Ортаев, т.б. зерттеу жұмыстарын жүргізген.
Осы аталған ғалымдар еңбегін зерттей келе біз өз зерттеу
жұмысымыздың тақырыбын: Технология пәнін оқытуда оқушылардың
шығармашылығын қолөнер негізінде дамыту деп таңдап алдық.
Диплом жұмысымыздың мақсаты: жоғары сынып оқушыларын
шығармашылыққа баулудың мазмұнын айқындау және практикалық жағынан іске
асыру.
Зерттеу обьектісі: технология сабағы.
Зерттеу нысанасы: қолөнер бұйымын әзірлеу процесі.
Зерттеу міндеттері:
• оқушыларды шығармашылыққа баулудың теориялық негіздерін ашып
қарастыру;
• Оқушыларға қолөнер бұйымын үйрету мазмұнын айқындау;
• Оқушыларды қолөнер бұйымын әзірлеуге үйрету әдістері мен формаларын
айқындау;
• Бұйым әзірлеудің технологиялық мәселелерін ашу;
1 Оқушыларды шығармашылыққа қолөнері негізінде баулудың теориялық
негіздері
1.1. Шығармашылық ұғымының мәні
Шығармашылық ұғымына берілген анықтамалар оған өз қатарындағы адамдардан
(балалардан) жоғары ақыл-ой қызметімен ерекшеленетін адам қасиетін
жатқызады. Дарындылық пен таланттылықты синоним ретінде қолданып жүрген
авторлар да кездесіп қалады. Біздің ойымызша, таланттылық арнайы іс-
әрекетте жоғары нәтижеге жеткізсе, дарындылық ақыл-ой қызметінің ең жоғарғы
дәрежесімен сипатталады. Әрбір талантты балада дарындылық бар да, ал
дарынды баланың барлығы бірдей талантты болмауы мүмкін. Талантты, дарынды
балаларды арнайы оқу орындарында оқытқанда ғана олар қоғамға пайдасын
тигізе алады.
Қабілеттер тұлғаны айшықтайтын компоненттердің бірі болса, онда тұлға
немесе жеке бас ұғымының мәнін түсініп алу қажеттігі туады.
Шығармашылық - бүкіл болмыстың, қозғалыстың, дамудың бір сөзбен айтқанда,
тіршіліктің көзі, табиғат, қоғам құбылыстарында жеке адамның ақыл-
санасында, іс-әрекетінде, ішкі жан-дүниесінде шығармашылықтың табиғи
процестері үздіксіз жүріп жатады. Бұл процес белгілі бір жүйемен дамиды.
Ішкі шығармашылық процестерді табиғат өзі басқарады. Ал сыртқы факторларды
басқару, реттеу жеке адамның ой-санасына, айналысатын ісіне байланысты.
Адамның шығармашылыққа деген жанданысы, оның өз жекелігін, өз
қабілеттерін іске асыруға деген жолын ашады. Шығармашылықтың мәнін аша
отырып, біз оның “әрекет” ұғымымен тығыз байланысты екенін анықтады.
Шығармашылық және әрекет диалектикалық біртұтастықты құрайды.
Психологтар қабілеттердің екі түрлі деңгейінің болатындығын дәлелдейді.
1. Репродуктивті-іс-әрекетті, білімді берілген үлгі бойынша қабылдай алу
деңгейі.
2. Шығармашылық-жаңалық ойлап табуға бағытталған қабілеттер деңгейі.
Енді жұмысымыздағы екінші негізгі категория шығармашылық ұғымының мәнін
анықтауға көшеміз.
Шығармашылық сөзінің төркіні, этимологиясы шығару, ойлап табу
дегенге келіп саяды. Демек, жаңа нәрсе ойлап табу, сол арқылы жетістікке
қол жеткізу деп түсіну керек. Философиялық сөздікте: Шығармашылық -
қайталанбайтын, тарихи-қоғамдық мәні бар, жоғары сападағы жаңалық ашатын іс-
әрекет,-деп түсіндіріледі. Көрнекті психолог Л.С.Выготский шығармашылық
деп жаңалық ашатын әрекетті атаған. Ал осы мәселені терең зерттеген
психологтардың бірі Я.А.Пономарев оны даму ұғымымен қатар қояды. Өйткені
әрбір жаңалық, әсіресе интеллектуалдық тұрғыдағы болса, ол баланың
психикасын жаңа сапалық деңгейге көтереді деп есептейді. Бұл пікір бүгінгі
күнгі педагогиканың талаптарына сәйкес келуімен көңілге қонымды.
Зерттеле келе шығармашылыққа берілген анықтамалар да өзгере бастады.
Соңғы жылдары шығармашылық сөзімен жаңалықпен қатар бастамалылық,
белсенділік, ұғымдары астарлас қолданылып жүр.
Шығармашылық жөнінде жазылған еңбектерді талдай келе мына төменлегідей
қорытындыға келдік.
Шығармашылық-өте күрделі психологиялық процесс. Ол іс-әрекеттің түрі
болғандықтан, тек адамға ғана тән.
Ұзақ жылдар бойы шығармашылық барлық адамның қолынан келе бермейді деп
қарастырылып келсе, кәзіргі ғылым жетістіктері қабілетінің мұндай
дәрежесіне белгілі бір шарттар орындалған жағдайда, кез келген баланы
көтеруге болатындығы жайлы көп айтуда. Сондай зерттеулурдің бізді
қызықтырған кейбіреулеріне тоқтала кетейік.
Осы саланы тереңірек зерттеген дәрігер, әрі психолог А.Н.Луктың еңбектері
ерекше назар аударуды қажет етеді. А.Н.Лук әрекеттің нәтижесінің
шығармашылық деңгейі көтерілуі ең алдымен шығармашылық ойлауға байланысты
деген пікір айтады.
Шығармашылық қабілеттердің белгілері ретінде:
-Мәселені қарастырудағы қырағылық, көрегендік;
-Ақпаратты нерв жүйесіне код арқылы хабарлау;
-Тасымалдай білу;
-Ақылдың икемділігі, ойдың орамдылығы;
-Әрекетті бағалай білуді қарастырады.
Әрекеттің шығармашылық қабілеттерді дамытуы үшін қажетті ахуалдың болуы
керектігін және қорқыныш, жалқаулық, өзін-өзі шамадан тыс сынау сияқты
психологиялық кедергілермен күресу қажеттігіне тоқталады.
Оқушылардың көрке-шығармашылық қабілеттерінің ерекшеліктері, оларды
дамытудың жолдары мен әдістері А.А.Мелик-Пашевтың, В.С.Шубинскидің,
Қ.Ә.Жаманбаеваның зерттеулерінде қарастырылады.
Шығармашылық қабілеттердің жоғары деңгейі дарындылық, таланттылық
мәселесінің теориясына терең бойлаған В.Э.Чудновский, В.С.Юркевич,
И.П.Волков осы феноменнің ерекшеліктері, олар мен жұмыс түрлері, дарынды,
талантты балалар экологиясы жайлы ой қозғап, оқу-тәрбие процесін
жетілдіруге байланысты тәжірибелерімен бөлісіп ұсыныстар береді.
Педагогикалық еңбекті шығармашылық процесс ретінде қарастырған В.А.Кан-
Калик, Н.Д.Никандровтың зерттеулерінде, ұстаз шығармашылығының
психологиялық негіздері, мұғалімнің жеке шыңармашылығын қалыптастыру
жолдарына талдау жасалады.
Жоғарыда аталып кеткен еңбектерде, шығармашылық қабілеттердің белгілерін
анықтау, шарттарын айқындау, жолдарын, құралдарын белгілеу сияқты ортақ
идеялардың бар екенін байқадық.
Сонымен, біз “шығармашылық қабілет” ұғымының соңғы уақыттарда көптеген
зерттеулердің негізгі арқауы болғанын көреміз. Шығармашылық туралы айтылған
ойлар мен жасалған тұжырымдамаларды талдай отырып, оны мына төмендегідей
ерекшеліктермен сипатталатын адам әрекеті деген қорытынды жасаймыз:
-Шығармашылықтағы қарама қайшылықтардың болуы,
-әлеуметтік немесе жеке адамға деген мәнінің болуы,
-шығармашылыққа арналған шарттардың, жағдайдың болуы,
-шығармашыл тұлғаның жекелік қасиеттерінің болуы,
-нәтиженің жаңалығы,сонылығы.
Бұдан шығар қорытынды:”Шығармашылық қайшылықтарды шешуге бағытталған, ол
үшін жекелік қасиеттердің болуын талап ететін, нәтижеде әлеуметтік не жеке
адам үшін мәні бар соны жаңалыққа әкелетін адам әрекеті”,-деген тұжырым
жасаймыз. Ал бастауыш сынып оқушысының шығармашылығы тек өзіне ғана жаңалық
болып табылатын, субъективті жаңалық.
Оқыту барысында оқушылар шығармашылығын қалыптастыру және дамыту мәселесі
шығармашылық процестің қандай кезеңдерден, яғни неден басталып, немен
аяқталатындығын білуді талап етеді. Көрнекті француз математигі Адандар
шығармашылық процесті 4 кезеңге бөледі:
1. Дайындық кезеңі.
2. Инкубация, жасырын идеялар, тұйыққа тірелу кезеңі.
3. Интуицияның жарқ етуі. Эврика.
4. Тексеру кезеңі.
А.Н.Лук шығармашылық процесті 5 кезеңге бөледі:
1. Айқын және дұрыс қойылған мақсат.
2. Күшті жұмылдыру қойылған мақсат.
3. Проблемадан уақытша кету. Инкубация.
4. Интуицияның оянуы. Инсайт.
5. Нәтиженің дұрыстығын тексеру.
Жоғарыда келтірілген және басқа да шығармашылық педагогикасына арналған
зерттеулер мен еңбектерді талдай отырып, бастауыш сынып оқушыларына тән
шығармашылық процестің кезеңдерін шартты түрде төмендегіше топтастырдық:
1. Жаңалықпен бетпе-бет келу.
2. Шығармашылық белгісіздік, екі ұштылық.
3. Шешімнің жарқ етуі.
4. Шығармашылық акт.
5. Шешімнің дұрыстығын дәлелдеу.
Шығармашылық процестің әр кезеңінде бала бойында әр түрлі сапалық
қасиеттер қалыптасып жатады. Мысалы, алашқы кезеңдерде жаңалықты сезіну,
қайшылықтарға деген ілтипат, ал келесі сәттерде шығармашылыққа деген күдік,
шығармашылы елес орын алады. Белгісіз кезеңіндегі “бас қатырулар”
табандылық, танымдық белсенділік, эрудицияны қалыптырса, еңбектің нәтижесі,
баланы жоғары көңіл-күйге бөлеп, жаңа істерге жігерлендіреді. Мұның барлығы
бастауыш мектеп оқушыларында болуға тиісті қасиеттер болып табылады.
Әрине, шығармашылық жұмыстың түріне, мақсатына қарай бұл кезеңдер бір-
бірімен астасып, қабысып жатуы әбден мүмкін. Оларда қалыптастырып, әрі
қарай дамып отыратын сапалар да бірі анық көрініп, бірі керісінше уақытша
көмескіленіп жатуы ықтимал. Дей тұрғанмен, тұтас алғанда, әр баланың
бойындағы табиғи, қайталанбас ерекшеліктермен біріккен кезде аталған
сапалар көп жағдайда шығармашыл тұлғаның таңғажайып үлгісін құрайды.
Шығармашылық педагогикасының басты мақсаттарының бірі де осы.
1.2 Қазақ халқының қолөнері
Қазақ халқының қолөнері деп халық тұрмысында жиі қолданылатын өру,
тігу, тоқу, мүсіндеу, құрастыру, бейнелеу сияқты творчестволық өнер
жиынтығын айтады. Шын мәнінде қолөнер түрлерінің әрқайсысының талай
ғасырлық тарихы бар. Қазақ халқы өзініқ күн көріс тіршілігіне қажетті үй
жай салуды, киім-кешек тігуді, азық-түлік өндіруді өзініқ тұрмыстық кәсібі
етіп, оларды күнбе-күнгі тіршілік барысында орынды пайдаланса, әсем
бұйымдар жасап, өмірде сән-салтанат та құра білді. Бұдан біз халық
творчествосынық қандай түрі болса да, халық өмірімен, сол халықтың қоғамдық
тарихымен, күн көрісімен, кәсібімен тығыз байланысты екенін көреміз.
“Халықтық қол өнеріне әдеп-ғұрып жабдықтарымен қатар, аң аулауға, мал
өсіруге және егіншілікке қажетті құрал-жабдықтар да кіреді. Киіз үйдің
сүйегі, ағаш керуерт, кебеже, сандық жасап, кілем, сырмақ, алаша, ши, түрлі
бау-басқұрлар тоқып, арқан, жіп есіп, көннен және илеулі теріден қайыс,
таспа тіліп, өрім-өрім қолдан әр алуан ыдыс-ақ, адалбақан, асадал, бесік,
және т.б. көптеген заттарды халық шеберлері, өнерпаздар өз қолдарымен
жасап, түрлі нақыштарымен әшекейлейтін болды. Қолөнерінде көңілге қонымды
мәнерлер мен ондаған қолданылған әдістер архитектурада кеңінен қолданылып
келеді”. Ертеден біздіқ заманымызға дейін сақталған ескерткіштердегі, діни
әр түрлі құрылыстардың қабырғалары мен мұнараларындағы сәнді ою-өрнектер,
ағаштар қиюлап, тастан қашалып жасалған діңгектер – халық қолөнерінің
тамаша туындылары.
Саз балшықтарды күйдіріп, ағашты майлап кептіру, шақпаққа қу жасап, оны
тұтанғыш ету, бейіт, қорған, мешіт және т.с.с. салуда қолданылған балшықты
қыл, жүн, шөп-шалам араластырып илеу тәсілдері де өте ертеден-ақ халықтың
іздену талабынан, қоғам дамуы процесінен туған айла-тәсілдер. Батырлық пен
саятшылыққа қажетті садақ пен жебе, айбалта мен шоқпар, сойыл мен босмойын,
аңшыларға қажетті құстың тұғыры мен томағасы, балдағы мен аяқ бауы сияқты
көптеген жабдықтар да қазақ халқының тұрмыс салтына, кәсібіне байланысты
туғандығы сөзсіз.
Мал шаруашылығына қажетті желі, шылбыр, ноқта, бұршақ, жүген, құрық,
бұғалық, тұсамыс, өре, шідер, кісен, қада, ер-тұрмандарды да халық даналығы
ойлап тапты. Зергерлік, кестешілік және оюшылық өнерді дамытты. Халық
өнерпаздары құмнан, тастан, саздан құмыра, ыдыс-аяқтар; мүйізден, сүйектен,
мал мен аң терілерінен әшекейленген нақышты мүліктер, домбыра, қобыз,
сыбызғы, шаңқобыз сияқты музыка аспаптарын жасады.
Халықтық қолөнеріндегі мүліктердің бір тобы үй іші жабдықтары болса,
екінші тобы - қайыс өру, қару-жарақ, көшу-қону, жол-жорық жабдықтары еді.
Шеберлер тас қашау, сүйек ою, ағаш ию, мүйіз балқыту, металды өңдеп
өрнектеу сияқты ауыр кәсіппенде шұғылданды. Сондықтан қолөнер “еркектерге
тән іс”, “әйелдерге тән іс” деп екіге бөлініп келеді. Мысалы, тастан,
балшықтан, сүйек пен мүйізден, металл мен ағаштан бұйымдар жасап, оны
әсемдеу сияқты ауыр жұмысты еркектер атқарады. Кесте тігу, жиек жүргізу,
өрмек тоқу, ши орау, сырмақ сыру, оюлау, шілтер шалу, тері киім тігу сияқты
нәзік жұмысты әйелдер атқарады. Тері илеу, киіз басу, ши тарту, шом, жазы
жасау жұмыстарын еркектер ен әйелдер бірлесіп істеді. Бірақ еркектер киім
пішу, үлгі жасау киім тігу, жүн сабау, арқан тарту, тері ыстау жұмыстарынан
да шет қалған емес.
ХІХ ғасырда және ХХ ғасырдың бас кезінде қазақ халқының қолөнері ішінде
киіз үйдің сүйегін, ағаш төсек жасау, ағаш өрнектеу, кесте тігу, өрмек
тоқу, киіз басу кең өріс алды. Бұл кезде жастарға арнап ер-тұрман мен
белдік, қыз-келіншектерге арнап сәукеле, шашбау, білезік, сырға, жасап
оларды түрлі түсті өрнектермен әшекейлеу өнері де өрістей түсті. Қазақ
халқының “Қарыс қазы – балықта, қалың қазына – халықта” деген мақалды да
осы өнер молшылығынан туған еді.
Әрине, жоғарыда аталған қолөнердің бір қатары өте көп еңбек етуді керек
етті. Бертін келе, адамзат қоғамы дамыған сайын қолөнердің біразы жаңа әдіс
тауып, жаңа түрге ие болды, кейбіреулерді тұрмыс қажетіне жарамсыз
болғандықтан тіпті қолданылмады. Күйген кірпіш пен темір бетон, цемент пен
шлак сияқты және басқа да сапалы материалдар бұрынғы материалдарды ығыстыра
берді. Енді илеген балшыққа май салу, жылқы қылын, түйенің жабағысын қосу
керексіз болып қалды. Аяқ киім молшылығы жасалғаннан кейін қолдан тері
илеу, қайыстан, көңнен етік тігу, шәрке байлап, шабата қию мүлдем жойылды.
Ел салтанант құрды, ерлер даңққа бөленді, азаматтар сән түзеді. Халықтың
мәдени дәрежесі өскен сайын тұтыну бұйымдары мен жабдықтардың сапасына
қатты талап қойып, олардың әрі ұнамды, әрі сәнді болуын қалады. Еңбек
үстіндегі творчестволық ізенудің нәтижесінде тұрмысқа керекті заттардың
жаңа алуан түрлері жасалып отырды. Сонымен қатар жиһаздардың ою-өрнектері
де талғамға қарай жаңа мәнер, жақсы әшекейлермен безендірілу және жиһаз
мүліктердің жаңа түрлерін шығару талабы да арта түсті. Фарфордан,
тоттанбайтын металдан, эмаль жалатқан темірден, пласмассадан, жасанды
талшықтардан жасалған жарасымды жаңа жиһаздар көбейді. Халық әлі де болса
тұтынып келе жатқан ұлттық мүліктердің түрлері мен сапасы жаңарды.
Техникамен жақсы жабдықталған фабрикалар мен кәсіпшілік артельдерінде кілем
тоқылып, шифоньер, кітап сөрелері жасалды. Тігу ісі мен кестелеу өнері де
машинамен орындалды, тастан қашап, сүйектен оюлап, құмнан құйып жасайтын
бұйымдар енді заводтарда көптеп шығарылды. Бұл айтылғандардан қолөнер халық
тұрмысында ежелгі маңызын жойды, ендігі жерде онымен шұғылданудың керегі
жоқ деген ұғым әсте тумайды. Қайта халық қолөнерінің бай мұраларын жинап,
сұрыптай отырып, заманымызға лайықты сапа, түр беру әдісімен оларды ілгері
дамыта беру керек. Мысалы, жедел, күпі, қаптал шекпен, саптама етік, түлкі
тымақ, жүн қолғап, бөкебай, шарф сияқты ұлттық киімдер малшылар қауымы үшін
қазір де қажет. Киіз үйдің сүйегі, үзік-туырлық, қымыз саба, тері қауға мен
ер-тоқым тұрмандары керексіз деп ешкім де айта қоймайды.
Олар:
- ою-өрнектердің түрлері, олардың атаулары мен қолданылатын орындары.
Өрнектердің түрленіп даму тарихы мен кейбір өрнек элементтерінің үлгісі;
- жүн және оған ұқсатылған заттар. Қой, түйе жүндері, ешкінің түбіті
мен қылы, олардың түрлері мен атаулары. Жылқы қылы мен қоянның
жүндері олардан жасалатын заттар. Жүндерді іске әзірлеу: жуу,
қайнату, сабау, түту, шүйкелеу, иіру, басу, бояу, және т.б.
- түрлі жіптер, жиектер, өрмектер, бау-шулар, басқұрлар, арқандар,
өрмек өнері (кілем, алаша, шекпен, қоржын, т.б.).
- бізбен, сыммен шұлық, қолқап, шәлі тоқу жолдары;
- киіз басу, жүн сабау, киіз басу, текемет, сырмақ сияқты заттарды
өрнектеу әдістері мен жұмыс процесі;
- кестешілік пен көркем тігіс өнері, олардың түрлері, атаулары,
кестелеу әдістері, керекті құрал-жабдықтары, өрнек түрлері мен қазақ
қол тігісі;
- зергерлік өнері, зергерлер жасайтын сәнді бұйымдардың түрлері мен
атаулары, зергерлік ісінің өзгешілігі, оған керек жабдықтар мен
істеу әдістері. Ат-тұрман, теңге, моншақ, білезік, сақина, сырға,
алқа, шолпы жасаудағы зергерлер ісінің мәнерлері;
- сүйек пен мүйізден істелген әдемі заттар – жүк-аяқ, асадал, кебеже,
ожау, піспек, адалбақан т.б. олардың түрлері, әшекей жасау әдістері;
- ағаш шеберлерінің жасаған әдемі заттары, оларды жасау, өрнектеу
әдістері, киіз үйдіқ сүйегін басу, олардық түрлері мен атаулары,
ағаштарды құрастыру, бояу, сүйектеу, күмістеу және т.б;
- мал мен аң терілерін ұқсату, олардың түрлері мен атаулары, ұқсату
әдістері, и салу, қайыс илеу, көн қатыру, тері ыстау, көн тілу,
өрімшілік, ат-тұрман жасау өнері;
- былғары ұқсату, етікшілік, тігіншілік, етік, кебіс, мәсілердің
түрлері мен атаулары, кіселер, күмісті белдіктер, олардың істелу
әдістері;
- ши орау өнері, шиді әзірлеу, тоқу, өрнектеу, шидің түрлері мен
атаулары;
- Ұлттық киім үлгілері, тігілу барысы, сәндеу ерекшеліктері мен киілу
барысы.
3. Оқушыларды шығармашылыққа баулудағы қолөнерінің ролі
Қазақстан Республикасының Білім министрлігінің тәлім – тәрбие
тұжырымдамасында: “Ұлттық мәдениет пен өнер негізінде жан – жақты
тәрбие беру сұлулыққа, тазалыққа үйрету, адамзат қоғамындағы бұрын
соңды жасалған мәдени мұраны жүйелі меңгеруге, жалпы әсемдік рухани
құнды игіліктерді бағалай білуге тәрбиелеу” деп атап көрсетілген.
Қазақ халқы өз тарихында ұзақ та, күрделі дамудың жолдарынан
өтті. Осындай дамудың нәтижесінде қоғамдық еңбектің түрлі салалары
пайда бола бастады. Тұрпайы еңбектен бара – бара халықтық қолөнері
дамыды. Бұл түсінікті де. Адамға құрал – жабдық пен ішер ас, киер
киім қандай қажет болса, оны ұқсата білу, икемді де ұнасымды ету,
әдемілеп әшекейлеу, келістіріп пайдалану да сондай қажет болды.
Әрине бұл айтылғандардың барлығы тек қана қазақ халқында ғана
емес, басқа халықтарда да өзіндік ұлттық қолөнер творчествосының
даму тарихымен сипаттас.
Адамның жан-жақты және үйлесімді дамуында еңбек шешуші
факторлардың бірі. Ал халық педагогикасында еңбекті бүкіл тәрбие
жүйесінің күре тамыры деп қарастырады. Адам еңбексіз дамымайды,
кері кетеді, азады.
Еңбек арқылы адамның денесі, көзқарасы, эстетикалық және ақыл –
ой деңгейі дамып, жетіледі, еңбектің мәні және құндылығы арта
түседі.
Балалар мен жастардың еңбек тәрбиесі ежелден – ақ ата – ана
парызы, бүкіл халық міндеті болды.
Халық еңбекті асыл мұра деңгейінде қарады. Адам өзінің жан
және тән сұлулығын еңбекте ғана көрсете алатындығына назар
аударады. Сондықтанда баланы еңбекке тәрбиелеу үйелменнің қасиетті
борышы. Жас ұрпақтың еңбекке қатынасы халық ауыз әдебиетінің
өзекті мәселесі ретінде жырланды.
Халық педагогикасынан орын алған еңбек және еңбекке тәрбиелеу
көзқарастары қазіргі педагогика теориясындағы принциптермен ұштасып
жатыр. Еркін еңбек барысында өзінің және бүкіл қоғам мүшелерінің
қажеттілігін қанағаттандыру үшін адам материалдық және рухани
құндылықты жасайды. Шығармашылық еңбек барысында адам өз күшінің
шамасын және қабілетін анықтайды. Неғұрлым адам өз еңбегінің
қоғамдық маңызына терең түсінсе, соғұрлым оның жұмысы нәтижелі, өз
басының бақыты толыса түседі.
Қоғамның ең басты талаптарының бірі - әр азаматтың өмірде өз
орнында толық күш – жігерін жұмсап, қоғамдық байлықты еселей түсуге
еңбек үлесін қосуы, еңбекке адал, саналы қатынасуы қоғамның өмр
салтының алғашқы шарты болып табылады. Ол үшін адам еңбекке лайықты
тәрбиеленуі қажет. Осы заманғы ғылыми біліммен қаруланған, белсенді
және қоғамдық іс - әрекетке жан – жақты даярланған еңбек адамын
қалыптастыратын әлеуметтік тәрбие институттарының негізгісі.
Еңбекке тәрбиелеу, баулу және кәсіптік бағдар, мектеп
оқушыларының қоғамға пайдалы өнімді еңбекке тікелей қатысуы оқуға
деген саналы көзқарасты тәрбиелеудің, азамат болып өсудің, жеке
адамды адамгершілік және зиялылық жағынан қалыптастырудың негізгі
көзі болып табылады. Осымен қатар мұны еңбек тәрбиесінің мақсаты
деп түсінуіміз қажет. Ертеден тәрбие мәселесіне терң көңіл
бөлген ата – бабамыз тәрбиелеуді от басынан еңбектің бейнеті мен
зейнетін басынан өткізіп баланы еңбекке бастаған. Қазақ халқы
ежелден ұл бала мен қыз баланың тәрбиесін өзара бөлісіп алған.
Өнерде оза шауып, бәйге алған жастарды халық ерекше қадірлеп,
оларды еңбекке баулығанда күнделікті кәсібіне, тұрмыс – тіршілігіне
терең назар аударып тәрбиелеуді ойластырған.
Еңбек – материалдық және рухани байлықтардың көзі, сонымен бірге, ол
адам өмірінің ең бірінші шарты. Адамның жан-жақты және үйлесімді дамуында
еңбек шешуші факторлардың бірі. Ал халық педагогикасында еңбекті бүкіл
тәрбие жүйесінің күре тамыры деп қарастырады. Адам еңбексіз дамымайды, кері
кетеді, азады. Еңбек арқылы адамның денесі, көзқарасы, эстетикалық және
ақыл-ой деңгейі дамып, жетіледі, еңбектің мәні және құндылығы арта түседі.
Оқушылар мен жастардың еңбек тәрбиесі ежелден-ақ ата-ана парызы, бүкіл
халық міндеті болды.
Халық еңбекті асыл мұрат деңгейінде қарады. Адам өзінің жан және тән
сұлулығын еңбекте ғана көрсете алатындығына назар аударады. Сондықтан да
баланы еңбекке тәрбиелеу үйелменнің қасиетті борышы. Жас ұрпақтың еңбекке
қатынасы халық ауыз әдебиетінің өзекті мәселесі ретінде жырланды.
Жас ұрпақты халқымыз жалпы еңбек сүйгіштікке тәрбиелей отырып, он
саусағынан өнері тамған нақты кәсіп иесі болуын да көздеді. Бұл жерде
еңбек дағдыларын меңгеруде зор жігерліктің қажет екенін жақсы түсінді.
Еңбек сапасы негізгі көрсеткіш ретінде алынды.
Халық педагогикасынан орын алған еңбек және еңбекке тәрбиелеу
көзқарастары қазіргі педагогика теориясындағы принциптермен ұштасып жатыр.
Соның ішінде қазақ халқының қол өнеріне баулу барысында еңбек тәрбиесіне
тоқталайық.
Әрине, қол өнердің бірқатары өте көп еңбек етуді талап етеді.
Бертін келе, адамзат қоғамы дамыған сайын қол өнердің біразы жаңа
түрге ие болды, ал кейбіреулері тұрмыс қажетіне жарамсыз
болғандықтан тіпті қолданылмады.
Бұл айтылғандардан қол өнер халық тұрмысында ежелгі маңызын
жойды, ендігі жерде онымен шұғылданудың қажеті жоқ деген ұғым әсте
тумайды. Қайта халық қол өнерінің бай мұраларының жинап, сұрыптай
отырып, заманымызға сай сапа, түр беру әдісімен оларды ілгері
дамыта беру керек. Мысалы, көптеген қол өнер бұйымдары әлі де
болса өз қасиеттері жоғалтқан жоқ. Осыған байланысты қазақтың
халықтың қол өнері саласының біраз түрлеріне тоқталып өтуді жөн
көрдік. Олар: ою - өрнектердің түрлері, олардың атаулары мен
қолданылатын орындары, Өрнектердің түрленіп даму тарихы мен кейбір
өрнек элементтерінің үлгісі.
Еңбек арқылы адамның денесі, көзқарасы, эстетикалық және ақыл –
ой деңгейі дамып, жетіледі, еңбектің мәні және құндылығы арта
түседі. Балалар мен жастардың еңбек тәрбиесі ежелден – ақ ата – ана
парызы, бүкіл халық міндеті болды.
Халық еңбекті асыл мұра деңгейінде қарады. Адам өзінің жан
және тән сұлулығын еңбекте ғана көрсете алатындығына назар
аударады. Сондықтанда баланы еңбекке тәрбиелеу үйелменнің қасиетті
борышы. Жас ұрпақтың еңбекке қатынасы халық ауыз әдебиетінің
өзекті мәселесі ретінде жырланды.
Еңбек, адамның еңбекке қатынасы тақырыптары аңыз әңгімелер,
ертегілер, мақал – мәтелдердің және ән – жырлардың арқауы болды.
Еркін еңбек барысында өзінің және бүкіл қоғам мүшелерінің
қажеттілігін қанағаттандыру үшін адам материалдық және рухани
құндылықты жасайды. Шығармашылық еңбек барысында адам өз күшінің
шамасын және қабілетін анықтайды. Неғұрлым адам өз еңбегінің
қоғамдық маңызына терең түсінсе, соғұрлым оның жұмысы нәтижелі, өз
басының бақыты толыса түседі.
Қоғамның ең басты талаптарының бірі - әр азаматтың өмірде өз
орнында толық күш – жігерін жұмсап, қоғамдық байлықты еселей түсуге
еңбек үлесін қосуы, еңбекке адал, саналы қатынасуы қоғамның өмр
салтының алғашқы шарты болып табылады. Ол үшін адам еңбекке лайықты
тәрбиеленуі қажет. Осы заманғы ғылыми біліммен қаруланған, белсенді
және қоғамдық іс - әрекетке жан – жақты даярланған еңбек адамын
қалыптастыратын әлеуметтік тәрбие институттарының негізгісі.
Еңбекке тәрбиелеу, баулу және кәсіптік бағдар, мектеп
оқушыларының қоғамға пайдалы өнімді еңбекке тікелей қатысуы оқуға
деген саналы көзқарасты тәрбиелеудің, азамат болып өсудің, жеке
адамды адамгершілік және зиялылық жағынан қалыптастырудың негізгі
көзі болып табылады. Осымен қатар мұны еңбек тәрбиесінің мақсаты
деп түсінуіміз қажет.
Ертеден тәрбие мәселесіне терең көңіл бөлген ата – бабамыз
тәрбиелеуді от басынан еңбектің бейнеті мен зейнетін басынан
өткізіп баланы еңбекке бастаған. Қазақ халқы ежелден ұл бала мен
қыз баланың тәрбиесін өзара бөлісіп алған. Ұлды мал бағуға, отын
шабуға, аң аулауға, мылтық атып мергендік құруға, қол өнер
шеберлігіне, мал тауып, от басын асырауға әкелері мен аталары
үйретсе, қыз балаларға үй сыпыру, төсек жинау, ас пісіру, шай
құю, кесте тігу, тон пішу, өрмек тоқу, ою - өрнек сияқты отбасының
ішкі жұмысына үйретуді анасы мен әжесі өз міндеттеріне қалдырған.
Қыз баланы келешек ана, бала тәрбиешісі, от басы ұйытқысы деп
түсінген халқымыз оның еңбек сүйгіш, өнегелі, өнерлі болып өсуіне
ерекше мән берген.
Өнерде оза шауып, бәйге алған жастарды халық ерекше қадірлеп,
оларды еңбекке баулығанда күнделікті кәсібіне, тұрмыс – тіршілігіне
терең назар аударып тәрбиелеуді ойластырған.
Еркін еңбек барысында өзінің және бүкіл қоғам мүшелерінің қажеттілігін
қанағаттандыру үшін адам материалдық және рухани құндылықты жасайды.
Шығармашылық еңбек барысында адам өз күшінің шамасын және қабілетін
анықтайды. Неғұрлым адам өз еңбегінің қоғамдық маңызына терең түсінсе,
соғұрлым оның жұмысы нәтижелі, өз басының бақыты толыса түседі.
Қоғамның ең басты талаптарының бірі - әр азаматтың өмірде өз орнында
толық күш-жігерін жұмсап, қоғамдық байлықты еселей түсуге еңбек үлесін
қосуы, еңбекке адал, саналы қатынасу қоғамның өмір салтының алғы шарты
болып табылады. Ол үшін адам еңбекке лайықты тәрбиеленуі керек. Осы заманғы
ғылыми біліммен қаруланған, белсенді және қоғамдық іс-әрекетке жан-жақты
даярланған еңбек адамын қалыптастыруда негізгі орын еңбек мектебіне
беріледі. Мектепте еңбекке тәрбиелеу – тәрбиенің жалпы жүйесінің құрамды
бөлігі.
Еңбекке тәрбиелеу, баулу және кәсіптік бағдар, мектеп оқушыларының
қоғамға пайдалы, өнімді еңбекке тікелей қатысуы оқуға деген саналы
көзқарасты тәрбиелеудің, азамат болып өсудің, жеке адамды адамгершілік және
зиялылық жағынан қалыптастырудың негізгі көзі болып табылады. Осымен қатар
мұны еңбек тәрбиесінің мақсаты деп түсінуіміз қажет.
Мектепте еңбекке тәрбиелеудің басты міндеттері: біріншіден, еңбекке
сүйіспеншілік пен еңбек адамдарына құрметпен қарау; екіншіден, оқушыларды
халық шаруашылығының салаларындағы еңбектің түрлерімен таныстыру, еңбек іс-
әрекетінің барысында олардың дағдысы мен іскерлігін қалыптастыру;
үшіншіден, мамандықты таңдауға дайындау. Оқушыларды еңбекке тәрбиелеудің
жалпы міндеттері бірнеше жеке міндеттерді орындау арқылы іске асырылады.
Олар; оқушыларды еңбекке психологиялық және тәжірбиелік тұрғыдан даярлау;
оқушылардың еңбек дағдыларын қалыптастыру; еңбек мәдениеті дағдыларын
дарыту, оқушылардың ынтасын және қабілетін дамыту. Оқушыларды еңбекке
психологиялық және тәжірибелік тұрғыдан дайындау - бұл қоғам үшін
оқушылардың пайдалы еңбекке даярлығын және талаптануын тәрбиелеу, еңбекті
өзбетінен, өз еркімен ынталанып орындауға үйрету. Бұл өте күрделі процесс,
мұнда оқушылардың әдеті, сезімі қалыптасады.
Еңбек етуге әдеттену – бұл жай ғана еңбекке үйрену емес, бұл
адамгершілікті адам тәрбиесінің жоғары деңгейі, еңбек процесіне құштарлық,
еңбек етуге әзірлік, жұмысты істей білу, - Н.К.Крупская, - демек өз күшінді
және басқалардың кұшін және жұмыстың барлық жағдайын есептей білу. Сонымен
оқыту және тәрбие жұмысының барлық жүйесі оқушыларды еңбекке психологиялық
және тәжірибелік тұрғыдан дайындау міндеттерін шешуге бағытталуы қажет.
Еңбек тәрбиесінің бірінші міндеті жастардың еңбекке деген көзқарасы
мен борышын қалыптастыру. Оны мынадай тәрбие жолдармен іске асырады:
1. Жастардың бойына Отан игілігіне еңбек етуге деген
әзірлікті және тілек-талапты қалыптастыру;
2. Қоғамды өркендетудегі еңбектің мәні мен маңызын түсіндіру;
3. Еңбекке деген көзқарасты, еңбектің адамзат үшін өмірлік
және рухани қажеттілігн түсіндіру;
4. Еңбекке деген адамгершілік көзқарастың қалыптасуы үшін
жастарды адалдыққа, ақ ниеттілікке және жауаптылыққа
баулу;
5. Қалайда болсын еңбекке және еңбек адамына құрмет
көрсетуді, қоғам мүлкіне жаны ашуға, табиғатты қорғауға,
оның байлықтарын ысырапсыз пайдалануға үйрету;
6. Еңбек түрлеріне шығармашылық көзқараспен қарауға
тәрбиелеу.
Еңбек тәрбиесінің екінші міндеті – жстарға еңбек ету үшін керекті білім
беру, олардың іскерлігі мен дағдысын арттыру. Бұл міндет мынадай тәрбие
жолдарымен іске асырылады:
1. Еңбек етуге керекті білімді оқыту;
2. Кәсіптік мамандық алу үшін база болатын ғылымдардың негіздерін
оқыту;
3. Еңбек сабағының барысында жалпы техника туралы арнайы білім
беру;
4. Еңбектің түрлерін іс - жүзіне асыру туралы дағдыларды
қалыптастыру;
5. Жұмыс түрлерін жоспарлауды, оны ұйымдастыруды, жұмыс орнын
жинақы ұстауды, құрал-жабдықтарды, оларды орынды қолдана білуді
үйрету.
Еңбек тәрбиесінде еңбек сабақтарының мәні өте зор, оларда оқушылар
еңбек операцияларын меңгереді. Бұл сабақтарда оқушылар өздері үшін керекті
және басқа нәрселерді даярлайды, еңбек дағдыларын меңгереді, техникалық
және технологиялық білімдермен қаруланады. Оқушылардың еңбеккерлік
сезімдері, әсіресе жоғары сыныптарда беки түседі. Міне осы халқымыздың
мол мұрасын біздің болашақ ұрпақтарымыздың бойында тәрбиелеуде
мектеп өте орасан роль атқарады.
2 Технология пәнінде оқушыларды қолөнер бұйымын әзірлеуге үйретудің
әдістемелік негіздері
2.1 Технология пәнін оқыту мазмұны
Технология оқу пәні жеке тұлғаның жалпы мәдениеттілігін
қалыптастыруға, оны қоғамдағы өмірге бейімдеуге, технология және басқа да
политехникалық пәндерге байланысты мамандықты өз қабілетіне қарай таңдауына
негіз болады. Технология пәнінен білім беретін бағдарлы (профильді)
бағдарлама мен базистік оқу жоспары оқушыларды белгілі бір кәсіпке
бағдарлайды.
Технология - оқу пәні білім мазмұнын анықтайтын құжаттың бірі ол
оқушыларды кәсіпке баулитын мамандыққа және белгілі бір кәсіпті меңгеруге,
оқып үйренуге қызықтырады, оны өз бетінше меңгеруге, жетілдіруге
көмектеседі. Технология білім саласының басты мақсаты - оқушыларды
өздігінен еңбек етуге дайындауға, көпшілік қажет ететін бұқаралық кәсіпті
игеруге көмек ету. Технология оқу пәнін оқып үйренуде мына төмендегі
міндеттерді жүзеге асыру: көп тараған және болашақтағы технология
жайында политехникалық білімді және ақыл-ой, сезімдік әрекеттері жүйесін
қалыптастыру; отбасы шаруашылығы мен үй экономикасын жүргізуге қажетті
білім мен іскерлікті қалыптастыру; қазіргі өндіріс негіздеріне, қызмет
көрсету жолдарымен таныстыру; оқушылардың өз бетімен жұмыс істеу және жеке
қабілеті арқылы жобалау мен конструкциялаудың шығармашылық есептері
шешуін дамыту; кәсіптілікті өзіндік айқындалу мақсатында Қазақстан
Республикасы жергілікті және ұлттық ерекшеліктерді ескере отырып,
кәсіптік кеңістігін білуді, кәсіптік бағдарын сынап анықтай
алуды, оқушылардың өзін-өзі танып білуін қамтамасыз ету; еңбек сүйгіштікті,
іскерлікті, ұйымшылдықты, адамгершілік пен қайырымдылықты, шыншылдықты,
жауапкершілік пен ізеттілікке тәрбиелеуді іске асыру; нарықтық экономика,
менеджмент, маркетинг туралы негізгі түсініктер арқылы қызмет көрсету мен
өз өнімдерін өндіруге және іске асыруға мүмкіндік жасау; тұтыну бұйымдарын
еңбек объектісі ретінде пайдалана алуға және оларды дизайн мен
сәндік қолданбалы өнердің талаптарына сай әсемдей білуге үйрету;
компьютерлік технологияны меңгеру арқылы графикалық сызуды орындау, іс-
қағаздарының жобасын құра білу.
Жалпы техникалық-технологиялық білімнің болашақта дамуы графикалық
ақпараттың қызметі мен өсу қарқынына байланысты, компьютерлік техниканы
пайдалануды меңгереді. Оқушылардың интеллектуалды іс-әрекетін, графиканы
модельдеу, ойша эксперименттеу, модельдің бейне-белгісін жаңаша пайдалану,
жеке объектінің динамикалық өзгерісін бейне-модель бойынша зерттелуінің
дамуына, технологиялық әдіспен дайындауда ерекше көңіл бөлінеді. Оқушыларды
еңбек технологиясына баулу барысында біздер қолданбалы өнер мамандықтары
жөнінде мағлұмат берумен қатар келешекте адамды өзінің еңбегімен қуантарлық
сондай мамандыққа бағдар беруге жұмыс жасаймыз. Оқушылардың бұйымның
конструкциясына өздерінің ойларын қосу мен технологиялық орындалуына сәйкес
шығармашыл жұмыс жасауына ықпал етуіміз керек. Өздерінің ойын бейнелеу
сауаттылығының нәтижесінде сюжетті-тақырыптық картиналарды немесе белгілі
ой жүйесіне негізделген бейнелерді, ою-өрнектерді түсіруіне мұмкіншілік
жасау қажет.
Технология оқу пәні — интегративті білім саласы. Оқушылардың
математика, физика, химия және биология пәндерінен алған білімдерін
синтездеу арқылы өндірісте, энергетикада, байланыста, ауыл шаруашылығында,
жеңіл өнеркәсіпте, транспортта т.б. бағыттарда пайдалану жолдарын
меңгеретін негізгі ғылым болып табылады.
"Технология" оқу пәнінің бағдарламалары мына төмендегі жағдай
негізінде жүзеге асырылады Қазақстанның жалпы білім беретін мектептерінің
оқу жоспарының инвариантты бөлімінде "Технология" білім саласын оқытуға 1-
11 сыныптарға аптасына 2 сағаттан бөлінген. Жоғары сыныпта оқушыларға
белгілі бір кәсіп саласы бойынша оқытуды тереңдету қолға алынуға сәйкес,
біздер қолөнері бұйымдарындағы атқарылатын жұмыстарды қолеңбегі және
механикалық жабдықтарды игеруі іріктеудің нәтижесінде көпшілік орындарда
жұмыс жасауға қажетті іс-әрекеттерге баулу қарастырылады.
“Технология” білім саласын меңгеру оқушылардың жалпы білім
мен дағдыны меңгеруіне мүмкіндік береді; интеллектуалдық, тұлғалық,
этикалық және эстетикалық дамуын, өзіндік кәсіптік айқындалуын, қазіргі
әлеуметтік-экономикалық жағдайларға бейімделуін қамтамасыз етеді.
“Технология” білім саласының басты мақсаты-оқушыларды өздігінен еңбек
етуге, бұқаралық кәсіпті игеруге дайындау болып табылады.
Технология білім саласының негізгі тараулары: 1.Ауыл шаруашылығы
техникасы мен технологиясы; 2.Машинатану элементтері негізіндегі
конструкциялық материалдарды өңдеу технологиясы; 3. Сәндік қолданбалы
өнер элементтері негізіндегі конструкциялық материалдарды өңдеу
технологиясы; 4. Қоғамдық өндіріс және қызмет көрсету, экология және
кәсіптік бағдар салалары; 5. Үй мәдениеті. Тұрмыстағы техника; 6. Үй
экономикасы және кәсіпкерлік элементтері; 7. Ақпараттық технологиялық
элементтері; 8. Жоба.
Білім мазмұнына “Сәндік қолданбалы өнер элементтері негізіндегі
көркемдік қолөнер технологиясы”тарауы ауылдық және қалалық мектептердегі
қыздарды оқыту үшін енгізілген. Бағдарламада “Сәндік қолданбалы өнер
элементттері негізіндегі көркем қолөнер технологиясы” тарауы негізінен 5-9
сыныптар үшін өтіледі. Онда негізінен бөлінген сағат сандары: 5 сыныпта
24сағат; 6 сыныпта-20 сағат; 7 сыныпта-30 сағат; 8 сыныпта – 26 сағат; 9
сыныпта – 24 сағат беріледі. Мұнда оқушылар қолөнер бұйымдарын әзірлеуде
қолданылатын еңбек операцияларын меңгереді. Мысалы, тігіс түрлерін
орындау, кестелеу, бастырмалау, қию, ою, кесу, пішу, көктеу, әдіптеу,
үтіктеу, желімдеу және т.б., ал сабақтарда негізінен киім түрлерін өңдеу
бойынша ақпараттар берілген.
8-11 тереңдетілген сыныптарға арналған Қолөнер
бағдарламасы (Авторлары: А.С.Ұзақова, Р.А.Наурызбаева, Н.А.Салыбекова.
Шымкент қ., 2002ж). Бұл бағдарлама жоғарғы сыныптарда еңбекке баулу
пәнін қолөнер бағытына мамандар даярлауды тереңдете оқыту мақсатында
түзілген. Мұнда болашақ мамандардың бұйымдарды ұлттық нақышта сәндеуге,
өңдеуге ептілігі мен дағдысын арттыру жолдары қарастырылған. Бағдарламада
Біз осы аталған талдауларға сүйене отырып өз тақырыптық
жоспарымызды ұсынып отырмыз.
10 – сыныпқа арналған тақырыптық жоспар
Рс Тараулар мен тақырып атаулары Жалпы сағат
теория практика
1. Кіріспе. СҚӨ бұйымдарына тарихи 1 -
шолу.
2. Сәндік бұйымдарының түрлері. 1 2
3. Кестелеу жұмыстарының түрлерін 1 5
орындау.
4. Ою-өрнектерді кестелеп салу 1 2
5. Кесте оюын бастыру және кестелеу. 3
6. Кестені тігу. 9
7. Кестені соңғы өңдеу - 3
Барлығы: 4 24
2.2 Қолөнер сабақтарын өткізудің әдістемелік ерекшеліктері
Әдіс (методос деген грек сөзінен туады – зерттеу немесе таным
жолы), тәсілдер жиынтығы. Педагогикалық энциклопедия “оқыту әдістері”
– “мұғалім мен оқушылар жұмысының тәсілдері, солардың көмегімен
білімді, іскерлікті және дағдыны игереді, оқушылардың дүниетанымы
қалыптасады, қабілеттер дамиды “, - деп жазылған.
Демек, оқыту әдістері бұл мұғалім мен оқушылардың оқу – тәрбие
жұмысының міндеттерін ойдағыдай шешуге бағытталған өзара байланысты
іс - әрекетінің тәсілдері. Оқыту әдісін осылай дидактика тұрғысынан
түсіндіру жалпы философиялық анықтамаға сай келеді. Әдіс дәл жалпы
мағынасында мақсатқа жету іс - әрекетін нақты ретке келтіру
тәсілдері. Сонымен оқыту әдістері оқушылардың танымдық қабілеттерінің
дамуына мүмкіндік туғызуы тиіс, яғни, оқушылардың ойын дамытады, өз
бетінше ізденіп жаңа білімді игеруге ықпал жасайды.
Оқыту әдісі мақсатқа жетудің саналы түрде қолданылатын тәсілі,
ал мақсатқа жету мұғалімнің шеберлігіне, оның оқыту процесін тиімді
ұйымдастыра білуіне, оқушылардың даярлық дәрежесіне, мұғалім мен
оқушының белсенділік педагогикалық ынтымақтастығына байланысты.
50 – ші жылдардың соңында, 60 – шы жылдардың басында орыс
ғалымдары Е.Я.Голант, С.Г.Шаповаленко, Н.М.Верзилин білім көзін
негізге алып, оқыту әдістерінің жаңа жіктеуін үш топқа бөлді:
1. Сөздік әдістер тобы: әңгімелеу, әңгіме,түсінісу, лекция, кітаппен
жұмыс.
2. Көрнекіліктер әдістер тобы: демонстрация, иллюстрация, бақылау.
3. Практикалық әдістер тобы: лабораториялық, практикалық, графикалық
жұмыстар, әр түрлі жаттығулар.
Әңгімелеу. Мұғалім оқу материалын бір ізділікпен баяндайды. Ол
үшін материалды айқын, сенімді түрде бейнелейді. Фактыға
негізделген мәліметтер әңгімелеу түрінде сөз етіледі. Мысалы, ұлттық
киімнің шығу тарихы мен оның түрлері жөніндегі мағлұматтар жүйелі
түрде әңгімеленеді. Әңгімелеу, жоғары сыныптарда 20 – 25 минутқа
созылады. Әңгімелеу әдісі көбінесе жаңа сабақты түсіндіруде алғашқы
тарихи мағлұматтар беруде пайдалынылады. Сабақтың қалған уақытында
оқушылар мұғалімнің басшылығымен әр түрлі жұмыстарды өз бетінше
орындайды.
Әңгіме әдісі сабақта сұрақ – жауап формасы түрінде қолданылады.
Сондықтан мұғалім алдын – ала жоспар жасап, онда сұрақтардың жүйесін
мұқият ойластырады. Бұл оқушылардың білімін тақырып бойынша
логикалық бір ізділікпен анықтауды қамтамасыз етеді. Әңгімені осылай
өткізу оқушылардың ойлау белсенділігін арттырады. Оларды басты және
өте маңызды мәселелердің мазмұнын, өзара байланысын анықтауға
талаптандырады. Әңгіме әдісінің барлық процесі өтілген оқу
материалын жүйеге келтіруге және жинақтап қорытуға мүмкіндік береді.
Түсіндіру. Мұғалім оқу материалын баяндауда оқушылардың
белсенділігіне, ынтасына, білім деңгейіне сүйенеді, материалдың
мазмұнын дәлелдейді, кейбір ережелердің, ұғымдардың, заңдардың мәнін
ашады. Материалды түсіндіруге түрлі құралдарды, есептер шығаруды,
жазып алуды кең түрде қолданады, оқушылар баяндау процесінде
мұғалімнің сұрақтарына жауап береді, байымдайды, дәлелдеуге тырысады.
Мысалы, кестеге қандай мата, жіп түрлері қажет және қанша мөлшерде
қажет екенін есептеп, ойша қорытындылайды. Мұғалім түсіндіру әдісі
бойынша оқушылардың іс - әрекетін басқарудың барлық мүмкіншіліктерін
пайдалана білсе, онда оқушылар жаңа материалды қабылдай отырып,
өткен сабақта алған білімін салыстырады, талдайды. Мұғалімнің басты
міндеті оқушылардың танымдық, іс - әрекетінің ішкі процесін сезу,
күдікті және қиын мәселелерді күні бұрын болжау, оларды
болдырмаудың жолдарын іздестіріп, оқушыларға көмектесу.
Лекция. Басқа әдістерге қарағанда лекцияның көлемі, күрделілігі,
логикалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz