Туристік кәсіпорындардың сыныптандырылуы
МАЗМҰНЫ
беті
КІРІСПЕ 4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..
І ТУРИСТІК ФИРМА ҚЫЗМЕТІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МАҢЫЗЫ
1.1 Туристік фирма қызметінің теориялық мәні мен негізгі
ұғымдары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
1.2 Туристік фирма қызметін ұйымдастыру 19
факторлары ... ... ... .
1.3 Туристік фирма қызметінің негізгі статистикалық
көрсеткіштері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 29
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
ІІ ҚР-дағы ТУРИСТІК ФИРМА ҚЫЗМЕТІН ҰЙЫМДАСТЫРУ ФАКТОРЛАРЫН
ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасындағы туристік фирма қызметінің даму
тенденциялары ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 36
... ... ... ... ... ...
2.2 Фирманың туристік қызметін зерттеу 45
факторлары ... ... ... ... ..
2.3 Туристік фирма қызметінің нарықтағы орнын талдау (ҒаламНұр
туристік фирмасы мысалында) ... ... ... ... ... ... . ... ..52
ІІІ ТУРИСТІК ФИРМА ҚЫЗМЕТІНІҢ ДАМУ ФАКТОРЛАРЫН ЖЕТІЛДІРУ
МӘСЕЛЕЛЕРІ
3.1 Туристік фирма қызметінің менеджменттік және маркетингілік
стратегиясын жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... .. 61
3.2 Туристік фирма қызметінің бәсекеге қабілеттілігін күшейту
бағыттары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 67
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 75
... ... ... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 77-78
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Диплом жұмысы тақырыбының өзектілігі. Қазіргі таңда Қазақстандағы
туризм – экономикалық әлеуетті арттырып, бюджеттің бүйірін шығаратын табыс
көзі болатын жағдайға жетелейтін жолға түсуде. Осы саланың нақты
механизмдерін дамытуға жұмсалған қаражат күні ертең өзінің өрісті өсімін
көрсетіп, ел қазынасына қарқынды құйылары анық. Туристік фирма қызметін
тиімді ұйымдастыру және оның даму факторларын жетілдіру мәселелерін шешу
өзекті мәселе болып тұр.
Жетілдіру деңгейіндегі алынатын өнімнің көлемі қажетті мөлшерде жоғары
болса да, біршама азая бастайды. Сондықтан туристтік кәсіпорын мұны жеңуде
максималды түрде мүдделі. Фирманың басты күші өзінің нарықтық үлесін ұстап
қалуға, өнімді жетілдіру арқылы оның тұтынушылығын арттыруға, маркетингтік
комплексті түрлендіруге және т.б. бағытталады. Егер бұл жағдайлар іске
асырылмаса, өнім өзінің нарығындағы орнын жоғалтып, құлдырау деңгейіне
жетуі мүмкін. Сондықтан туристік фирма қызметінің даму факторларын талдау
барысында зерттеу жүргізіп, жетік меңгеріп, жетілдіру мәселелерін ұсыну
қазіргі кезде басты мақсат етіп қойылған.
Мақсатқа жету үшін келесідей міндеттер қойылады:
- Туристік фирма қызметінің теориялық мәні мен негізгі ұғымдарын
ашықтау;
- Туристік фирма қызметін ұйымдастыру факторларын айқындау;
- Туристік фирма қызметінің негізгі статистикалық көрсеткіштерін
келтіру;
- Қазақстан Республикасындағы туристік фирма қызметінің даму
тенденцияларын талдау;
- Фирманың туристік қызметін зерттеу факторларын келтіру;
- Туристік фирма қызметінің нарықтағы орнын талдау (ҒаламНұр туристік
фирмасы мысалында);
- Туристік фирма қызметінің менеджменттік және маркетингілік
стратегиясын жетілдіру жолдарын өңдеу;
- Туристік фирма қызметінің бәсекеге қабілеттілігін күшейту бағыттарын
ұсыну.
Сондықтан, жұмыстың бірінші тарауы туристік фирма қызметінің теориялық
маңызын ашықтауға арналған.
Жұмыстың екінші тарауында Қазақстан Республикасындағы туристік фирма
қызметін ұйымдастыру факторларына талдау жүргізілген және осы саладағы
түйінді мәселелер белгілі турфирма мысалында келтіріліп, зерттелген.
Үшінші тарауында, Қазақстан Республикасында туристік фирма қызметінің
даму факторларын жетілдіру мәселелері өңделген және турфирма қызметін
дамытатын іс-шаралар ұсынысы жобаланған.
Қорытындыда, Қазақстан Республикасындағы туристік фирма қызметінің
даму факторларын жетілдіру мәселелері тақырыбына диплом жұмысын жазу
барысында нақты түйіндемелерге тұжырым жасалынды.
Зерттеу тақырыбы болып туристік фирма қызметінің даму факторларын
зерттеу болып табылды.
Зерттеу нысаны ретінде Қазақстан Республикасындағы ҒаламНұр туристік
фирмасы таңдалды.
Диплом жұмысының құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш
бөлімнен, сегіз тармақтардан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен құралады. Жұмыстың көлемі 78 бет, оның ішінде 14 кесте, 8 сурет
қарастырылған.
І ТУРИСТІК ФИРМА ҚЫЗМЕТІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МАҢЫЗЫ
1.1 Туристік фирма қызметінің теориялық мәні мен негізгі ұғымдары
Туристік фирма қызметі – бұл субъектілердің ақшалай қаражаттарымен,
мүліктерді қоғамға пайда тигізумен жеке бастың пайдасының сай келу
негізінде коммерциялық және басқа бір табыс табу мақсатында наваторлық
қолданумен байланысты инициативті қызмет.
Туристік қызмет субъектілері өз атынан және өзінің жекеменшігінің
жауапекершілігіне әрекет ететін бөлек жеке тұлғалар; сондай-ақ заңды
тұлғалар жауапкершілігінде іс-әрекет ететін бірлескен серіктестер бола
алады.
Туристік қызметтің екі (моделі) үлгісі белгілі: классикалық
туристік қызмет және инновациялық туристік қызмет [1].
Классикалық туристік қызмет – қызмет номеклатурасын жаңарту және
ұйым қызметінің рентабельдігін жоғарлату үшін шаруашылықтың дәстүрлі
тәсілдерін қолдану барысындағы ресурстардың максимальді қайтарылуына
бағытталған дәстүрлі, консервативті туристік қызмет.
Инновациялық туристік қызмет ең алдымен туристік қызмет қызметтегі
новаторлықпен байланысты. Туристік қызметтің рөлі бұрынырақта белгілі
болмаған (жаңашылдықты құру) экономикалық дәстүрлі факторларын қолдану
жолымен жаңашылдықты құруға алып бару. Мұндай новаторлық қызмет жөн-жобасы
бойынша дәстүрлі туристік қызметке көбірек байқалатын нәтиже әкеледі, бірақ
кәсіпкерге ерекше талаптар қояды [2].
Туристік фирма қызметімен айналысатын кәсіпкердің бойында болуы
қажет қасиеттер:
- Заңды әрекет шеңберінде іскерлік қызметтің кез-келген сұрақ бойынша шешім
қабылдауда тәуелсіз және дербес болу;
- Өз қызметінің нәтижесінде экономикалық және басқа бір қызығушылықты
білдіру, максимальді мүмкін болатын табысты алуды көздеу;
- Тәуелділікке бойсұну және өз мойнына жауапкершілікті алу. Тәуелділік
астарында шығынға апарар қолайсыз жағдайлардың жоспарын жүзеге асыру
барысында мүмкіндіктің туындауын түсінеді. Тәуекелдік өндірістік,
коммерциялық, қаржылық, инвестициялық және нарықтық болып бөлінеді.
Тәуекелдіктің төмендеу әдісі мен тәуекелділік оқиғаның туындауынан шығынның
азаюы мыналар болып табылады: сақтандыру, нарықтық дамуына болжам жасау.
Серіктестер арасында тәуекелдіктің бөлінуі, күтпеген және басқа да
шығындарды жабуға қаражаттың сақталуы.
- Жұмысқа деген әрқашан да инновациялық тәсілдемені иелену (қызмет
өндірісіндегі қолда бар факторларды қолданудағы новаторлық қызметті
тұтынатын жаңа тұтынушыларын тарту мен іздеуде, өндіріс факторларында,
қызметтің дәстүрлі емес ұйымдастырылған түрі және сатып алудың жаңа
нарықтарына). Жаңашыл үрдісті енгізу мен іздеудегі кәсіпкер үшін жетекші
күш жоғары табысты күту болып табылады.
Қазіргі кездегі жағдайларда табысты істің жетік ұйымдастырылуы үшін
туристік қызметпен айналысатын кәсіпкердің бойында жақсы кәсіби дайындық,
экономика облысындағы қажетті білім, саясат, психология, заң, өнім және
қызмет өндірісін ұйымдастыра алу қасиеттері болу керек, сондай-ақ
ғалымдармен, маркетинг бойынша мамандармен, капитал иелерімен бірлесіп
жұмыс жасай алуы қажет [3].
Туристік фирма қызметінде келесідей сатыларды бөліп шығарады:
- Туристік қызметпен айналысатын кәсіпкердің мүмкіншіліктері мен нарықтық
қажеттіктері қоса атқарыла алатын туристік қызмет идеялардың таңдалуы мен
жинақталуы.
- Қызмет және маркетинг өндірісінің жоспары мен жұмыс жасауды жоспарлау,
сондай-ақ қаржылық және ұйымдастыру жоспарларын жоспарлау.
- Ресурстардағы және тауарды жеткізушілердегі қажеттіліктің анықталуы.
- Жобаның жүзеге асырылуы, қызмет өндірісінің техникалық, қаржылық,
ұйымдастырушылық дайындығы және жоспарланған қызметтің жүзеге асырылуы.
Фирманы басқару – бұл жұмыстың түзетілуі және талдануы, бақылау, жаңа
идеяларды іздеу. Кәсіпкердің табысқа жетуі өзі функциялайтын жағдайлардан
тәуелді болады. Олардың кейбіреулері мыналар:
- Туристік қызметтік орта – бұл туристік қызметтің нәтижелеріне
әсер ететін және туристік қызмет жүзеге асырылатын қоғамдық жағдай.
Жағдайдың келесідей топтары бар:
Туристік фирмадағы экономикалық жағдай бұл – туристік тауарлардың
шын мәнісіндегі ұсынысы және оларға деген төлемақыға қабілетті сұраныс,
тауарларды шын мәнісіндегі және потенциалды сатып алушылардың кірістері,
туристік қызмет үшін қағазға алынатын қаржылардың қол жетімділігі мен
мөлшерінің бар болуы, альтернативті қызметтердің және оларға деген бағаның
қойылуы, туристік нарықтың инфрақұрылымының дамығандығы, бәсекелестік
шарты.
Туристік фирмадағы әлеуметтік жағдайлар бұл - туристік қызметті
және оларға деген даму жолдары туралы қоғамның көрінісі, туристік қызмет
деген мемлекеттің қарым-қатынасы, ұлттық дәстүрлер мен әдет ғұрыптардың
білім деңгейі.
Туристік фирмадағы құқықтық жағдайлар бұл – туристік қызметтің
дамуы үшін көбірек қолайлы жағдайларды құратын және туристік қызмет
қызметті реттейтін заңдар мен заң алдындағы актілер. Заңдардың ең маңыздысы
туристік қызмет қызметтің құқықтық кепілдемесі туралы заңдар болып
табылады. Оған қоса жекеменшікке деген құқықпен және келісім шарттағы
міндеттемелерді орындауды айтуға болады.
Ф.Котлер бойынша туристік қызмет қызметтің мемлекеттік реттелу
қажеттілігі, келесідей себептерден туындайды:
- Фирмаларды бір-бірінен қорғау қажеттілігі, өйткені бәсекелестік
кәсіпкерлердің мүдделеріне тиген кезде олар оны бейтараптауға тырысады.
- Тұтынушының таза емес іскер практикадан қорғау қажеттілігі
[4].
Қазақстанда кәсіпкерік үшін заңдар жүйесі енді ғана жиналуда,
әлемнің жетекші елдері өз кезектерінде көптеген ондаған жылдарға құрылған
осы сала үшін заңдарды иеленеді.
Туристік қызметпен айналысатын кәсіпкер және Менеджер сөздері
синонимдер болып табылмайды. Менеджер бұл – қандай да бір рационалды
тәсілдерді басқаратын кәсіби маман. Туристік қызметпен айналысатын кәсіпкер
өз қызметінде, сонымен қатар басқару саласында ереже ретінде жеке
жаңашылдықты енгізуді қолданады [5].
Туристік қызметтің бәсекеге үнемі қабілетті болу үшін келесідей
түрлерін бөліп шығарады:
- Өндіруші – қызметтің және басқа өнімнің ортаға шығуы;
- Коммерциялық - өндірушіден тұтынушыға жасалған өнімнің қозғалысы бойынша
қызметтің ерекше түрі;
- Қаржылық – қызмет және өнімнің қайта өңделуі мақсатында қаржылық
қаражаттарды пайдалану мен құру бойынша қызметтің ерекше түрі.
- Кеңес беру – қаржыны, маркетингті басқару. Өндірушілердің
мүмкіншіліктерін бағалау, жалпы басқару бойынша көмек пен кеңес берумен
байланысты қызмет.
Қызметтің алғашқы үш түрін қайта өндірудің сатысымен байланысты
айырады және негізгі түрлерге жатқызады, өйткені қызметтің нәтижелері соңғы
немесе өндіргіш тұтынуға дайын, қызмет немесе тауарлардың өндірісі болып
табылады.
Қызметтің соңғы түрін (төртінші) туристік қызмет қызметің қөмекші
түрлеріне жатқызады, өйткені бұл қызметің нәтижелері тәсілдер, әдістер,
технологиялар мен жобалар болып табылады. Олардың қолданылуы қызмет сапасын
жоғарлатады, бәсекеге қабілеттілігін жоғарлатады немесе оларға деген
өндірілуі мен жүзеге асырылуының шығысын төмендетеді.
Туристік қызметтің ерекшеліктерімен байланысты туристік ұйымның
туристік қызмет қызметтері тек қана шартты түрде ғана белгілі бір түрге
ғана жатқызылуы мүмкін [6].
Осылайша, туроператорлардың қызметі көп жағдайларда турөнімнің
және оның бөлшектік өндірісімен тұтұнушыға көтерілуінің ұйымдастырушылық
дайындығын құрайды. Сондықтанда туроператорлардың қызметін шартты түрде
өндірістік туристік қызметке жатқызуға болды.
Турагенттер делдалдардың қызметін – турларды сатушылардың
функциясын атқарады. Одан басқа, олар жеке қызмет және т.б. Бұл аралас
қызмет түрі.
Контрагенттер – туристік қызметтерді орындаушылар, (қонақ
үйлер, мейрамханалар, тасымалдаушылар, экскурсиялық бюро және т.б) олар
қызметті, турөнімдерді тұтынушыларға көрсетеді, қызмет өндірісінде де
белсенді түрде қатысады және осы негізде өндірістік кәсіпкерлерге
жатқызылуы мүмкін.
Туристік ұйымдар ұйымдастырушылық дайындықты, қызметті сату
мен орындауды қоса атқара алады. Бұл жағдайда фирма бір мезгілде кәсіперлік
қызметтің бірнеше түрін атқара алады.
Кеңес берушілік туристік қызмет қызмет туризм саласында кеңінен
қолданылады. Туристік қызметтің сапасы неғұрлым жоғары және қызмет
көрсетушілердің құрамы күрделірек болса, соғұрлым туристік қызметтің жүзеге
асырылуы мен құрылу процесіне маман кеңесшілердің саны көбірек болады.
Осылай клубты демалыс келесідей қатысушыларды қолданады: промоутерлерді
(жоба жасаушылар), сату бойынша мамандар, курорттарды басқарушылар, клубты
демалыс орнын айырбастау бойынша мамандар және т.б.
Туристік фирма қызметіндегі идея бұл – экономикалық белсенділіктің
кәсіпкермен шығарылған жаңа формасы, онда белгілі бір қызметтерде
кәсіпкердің осы қызметтерді өндіру мүмкіндігімен және инновациядан қосымша
табысты алуға деген нарықтың нақты қажеттіліктерімен немесе потенциалды
қажеттіліктері қоса атқарылады [7].
Кәсіпкердің қызметі идеялардың банкісін құруды болжамдайды,
олар қызмет өндірісінің немесе делдалдықтың қосымша немесе негізгі профилін
құрай алар еді. Идеялардың жинақталуы ағымды сондай-ақ перспективті сипатта
бола алады. Әрбір идея бойынша кәсіпкер шешім қабылдайды, яғни оның
практика жүзінде жүзеге асырылуына ат салысуы керек немесе керек еместігін
шешеді. Әрбір кәсіпкермен шешім қабылдау прцесі қолда бар альтернативтердің
бір нұсқасының таңдалуын қамтамасыз ететін, жеке индивидуалды технологиясы
бойынша жүргізіледі, бірақ жалпы этаптары мен олардың орындалуының
жалғасымдылығы келесідей:
- Идеялардың алғашқы экспертті бағалануының кәсіпкердің өзімен жасалуы
практикалық іске асырылудың нақтылығы.
- Практикалық позиция тұрғысынан идеялардың бағалануы үшін нарықтағы
жағдайлары туралы ақпараттардың жиналуы.
- Туристік нарықта өндірістік болжамдалатын қызметтерге сұраныс және ұсыныс
объектілерін анықтау мақсатымен туристік қызмет есептерді жүргізу; ұқсас
қызметтердің жүзеге асырылуының мүмкін бағалары; өндіріс шығындары; қызмет
өндірісінің тиімділігі және табыстың көлемі т.с.с.
Екінші эксперттік бағалау қызығушылық танытқан мамандармен жүзеге
асырылады және идеяларды кәсіпкердің мүмкіндіктерімен орнату мақсатын
иеленеді. Кәсіпкермен осы идеяны ұстана отырып, жұмысты жалғастыру шешімін
қабылдау немесе оны қабылдамай басқа бір туристік қызмет идеяны ойластыруға
көшу [8].
Қабылданған идеяның жүзеге асырылуы бірнеше этаптан тұрады:
- Бизнес-жоспар, оның мәні, жобаның жүзеге асырылуының нақты есептерімен
тиянақты түрде баяндалуында болады. Бизнес жоспарда сондай-ақ кәсіпкердің
ұйымдастырушылық формасы мен идеяның бастапқыда жүзеге асырылуы үшін
қажетті қаржылық қаражаттардың қалыптасуының қайнар көзі көрсетіледі;
- Қағазға алынатын қаржы қаражаттары мен серіктестердің тартылуы;
Егер фирма жаңадан құрылған болса, жеке фирманың мемлекеттік тіркелуі.
Бұл үшін келесідей құжаттар қажет:
- құрылтайшылардың құрамын анықтау және құрылтай құжаттар өңдеу;
- құрылтайшылар фирманың қызметі мен құрылуы туралы келісім шарт жасау;
- директор мен басқа да басшылардың тағайындалуы туралы фирма
құрылтайшылардың №1 хаттамасының толтырылуы және фирма қаулысының бекітілуі
[9];
- банкте уақытша шот есептің ашылкы;
- фирманың орналасу жері бойынша бөліміндегі тіркеу поштасында фирманың
тіркелуі және фирманың мемлекеттік реестерге қосылуы;
- фирманың адамдарымен өздерінің салымдарын банкке салу және онда тұрақты
есеп шотының ашылуы;
- кәсіпорынның салық инспекциясы бар аудандарда тіркелуі;
- дөңгелек мөр мен бұрыштық штамптың әзірленуіне рұқсат алу;
- Фирманың тауардың өндірісіне ұйымдастырушылық техникалық дайындығы;
Туристiк фирма қызметі - жеке және заңды тұлғалардың туристiк қызмет
көрсету жөнiндегi қызметi;
1) туристердi орналастыру орындары - мейманханалар, мотельдер, кемпингтер,
туристiк базалар, қонақжайлар, демалыс үйлерi, пансионаттар және
туристердiң тұруы мен оларға қызмет көрсету үшiн пайдаланылатын басқа да үй-
жайлар мен ғимараттар;
2) туристiк өнiмдi ұсыну - туристiк қызмет көрсетуге (жарнама, арнаулы
көрмелер мен жәрмеңкелерге қатысу, туристiк өнiмдi өткiзу жөнiндегi
туристiк ақпарат орталықтарын ұйымдастыру, каталогтар, буклеттер шығару
және тарату) бағытталған шаралар кешенi;
3) тур - белгiленген мерзiмдер шеңберiнде белгiлі бiр маршрут бойынша
жасалатын саяхатты қамтитын туристік қызмет көрсетулер кешені;
туристiк ұйымдар - қызметiнiң негiзгi түрi туристiк қызмет болып табылатын
заңды тұлғалар;
Туристiк фирма қызметін көрсету - өзiнiң туристiк саяхаты кезеңiнде
және осы саяхатқа байланысты туристiң қажеттерiн қанағаттандыру үшiн
берiлетiн қажеттi қызмет көрсетулер (орналастыру, тасымалдау, тамақтандыру,
экскурсиялар, туризм нұсқаушыларының, гидтердiң (гид-аудармашылардың)
қызмет көрсетулері және сапар мақсатына байланысты басқа да қызмет
көрсетулерi);
Қазақстан Республикасының туристiк қызмет туралы заңдары Қазақстан
Республикасының Конституциясына негiзделедi және Қазақстан Республикасының
Азаматтық кодексiнен, осы Заңнан, Қазақстан Республикасының өзге де
нормативтiк құқықтық актiлерiнен тұрады.
2. Егер Қазақстан Республикасы бекiткен халықаралық шартта Қазақстан
Республикасының туристiк қызмет туралы заңдарындағыдан өзгеше ережелер
белгiленсе, халықаралық шартта оның қолданылуы үшiн заң шығарылуы талап
етiлетiн жағдайларды қоспағанда, халықаралық шарттың ережелерi қолданылады
[10].
1. Туристiк қызметтiң субъектiлерi мен объектiлерi
1. Туристiк қызмет субъектiлерiне:
1) туристiк операторлар (туроператорлар);
2) туристiк агенттер (турагенттер);
3) гидтер (гид-аудармашылар), туризм нұсқаушылары, экскурсоводтар;
4) туристер және олардың бiрлестiктерi;
5) экскурсанттар;
6) туристiк қызмет саласындағы өзге де бiрлестiктер;
7) туристiк қызмет саласындағы қоғамдық қатынастарды реттейтiн мемлекеттiк
органдар жатады [11].
2. Туристiк қызмет объектiлерi - табиғи объектiлер және табиғи-
климаттық аймақтар, көрiктi орындар, тарихи және әлеуметтiк-мәдени көрсету
объектiлерi және саяхат кезiнде туристердiң қажеттерiн қанағаттандыра
алатын өзге де объектiлер.
Туристiк индустрия - туристерді орналастыру құралдарының, көлiктiң,
қоғамдық тамақтандыру объектiлерiнiң, ойын-сауық объектiлерi мен
құралдарының, танымдық, сауықтыру, iскерлiк, спорттық және өзге де
мақсаттағы объектiлердiң, туристiк қызметтi жүзеге асыратын ұйымдардың,
сондай-ақ экскурсиялық қызмет және гидтер (гид-аудармашылар) қызметiн
көрсететiн ұйымдардың жиынтығы.
Туристiк индустриядағы қызмет көрсету түрлерi:
1) турлар ұсыну жөнiндегi қызмет көрсету;
2) тұратын орындар беру жөнiндегi қызмет көрсету;
3) тамақтандыру жөнiндегi қызмет көрсету;
4) ақпараттық, жарнамалық қызмет көрсету;
5) көлiк қызметiн көрсету;
6) ойын-сауық;
7) өзге де туристiк қызмет көрсетулер [12].
Қазақстан Республикасының туристiк ресурстарын сыныптау мен бағалау,
олардың қорғалу режимi, қоршаған ортаға түсетiн ауыртпалықтың жол берілетiн
шегiн ескере отырып пайдалану және Қазақстан Республикасының туристiк
ресурстары тұтастығының сақталу тәртiбi, оларды қалпына келтiру жөнiндегi
шаралар Қазақстан Республикасының заңдарында белгiленген тәртiппен
айқындалады.
Туризмнiң ұйымдық нысандары мен түрлерi
1. Халықаралық және iшкi туризм туризмнiң ұйымдық нысандары болып
танылады.
2. Халықаралық туризм:
1) келу туризмiн - Қазақстан Республикасының аумағында тұрақты тұрмайтын
адамдардың Қазақстан Республикасы шегiндегi саяхатын;
2) шығу туризмiн - Қазақстан Республикасының азаматтары мен Қазақстан
Республикасында тұрақты тұратын адамдардың басқа елге саяхатын қамтиды.
3. Ішкi туризм - Қазақстан Республикасының азаматтары мен оның
аумағында тұрақты тұратын адамдардың Қазақстан Республикасының шегiндегi
саяхаты.
4. Туризмнiң түрлерi - әлеуметтiк, экологиялық, шытырман оқиғалы,
спорттық, iскерлiк, конгрестiк, емдеу-сауықтыру, мәдени-танымдық, дiни және
басқа туризм.
Туристiк индустриядағы көрсетiлетiн қызметтер экспорты мен импорты
1. Қазақстан Республикасының аумағына келу туризмiн ұйымдастырумен
байланысты туристiк қызмет көрсету туристiк қызмет көрсету экспорты болып
табылады.
2. Басқа елге шығуға байланысты туристiк қызмет көрсету туристiк қызмет
көрсету импорты болып табылады [13].
Қазақстан Республикасында туристiк қызметтi мемлекеттiк реттеудiң
негiзгi принциптерi мыналар болып табылады:
1) туристiк қызметке жәрдемдесу және оның дамуы үшiн қолайлы жағдайлар
жасау;
2) туристiк қызметтiң басым бағыттарын айқындау және қолдау;
3) Қазақстан Республикасы туралы туризм үшiн қолайлы ел деген түсiнiктi
қалыптастыру;
4) Қазақстан Республикасының туристерi мен туристiк ұйымдарының және
олардың бiрлестiктерiнiң қауiпсiздiгiн, құқықтарын қорғауды қамтамасыз ету,
сондай-ақ олардың мүдделерi мен мүлкiн қорғау.
Туристiк қызметтi мемлекеттiк реттеудiң мақсаттары, басым бағыттары
және тәсiлдерi
1. Туристiк қызметтi мемлекеттiк реттеудiң негiзгi мақсаттары:
1) азаматтардың тyристiк қызмет саласында демалу, еркiн жүрiп-тұру
құқықтарын қамтамасыз ету;
2) қоршаған ортаны қорғау;
3) туристерге тәрбие, бiлiм беруге және оларды сауықтыруға бағытталған
қызмет үшiн жағдайлар жасау;
4) саяхат жасау кезiнде азаматтардың қажеттерiн қамтамасыз ететiн туристiк
индустрияны дамыту;
5) туристік индустрияны дамыту есебiнен жаңа жұмыс орындарын құру,
мемлекеттiң және Қазақстан Республикасы азаматтарының табыстарын молайту;
6) халықаралық туристiк байланыстарды дамыту болып табылады.
2. Туристiк қызметтi мемлекеттiк реттеудiң басым бағыттары:
1) туризмдi Қазақстан Республикасы экономикасының жоғары рентабельдi саласы
ретiнде қалыптастыру;
2) туристiк ресурстарды пайдаланған кезде Қазақстан Республикасының
мемлекеттiк мүдделерiн ескеру, табиғи және тарихи-мәдени мұраларын қорғау;
3) балалардың, жасөспiрiмдердiң, жастардың, мүгедектер мен халықтың
күнкөрiсi төмен топтарының арасында туристiк және экскурсиялық жұмысты
ұйымдастыру үшін жеңілдікті жағдайлар енгiзу;
4) туристiк индустрияны инвестициялау үшiн қолайлы жағдайлар жасау;
5) Қазақстан Республикасының аумағында келу туризмiмен және iшкi туризммен
айналысатын туристiк ұйымдарды қолдау және дамыту;
6) iшкi және халықаралық туризм қажеттерiн қамтамасыз ету үшiн туристiк
қызметтiң тиiмдi жүйесiн құру болып табылады.
3. Туристiк қызметтi мемлекеттiк реттеу:
1) туризм индустриясын, туризмге инвестицияларды дамыту жөнiндегi саясатты
айқындау;
2) туристiк қызмет саласындағы қатынастарды жетiлдiруге бағытталған
нормативтiк құқықтық актiлердi қабылдау;
3) Қазақстан Республикасының лицензиялау туралы заңнамасына сәйкес туристiк
қызметтi лицензиялау, туристік қызмет саласындағы стандарттау;
4) бюджеттiк заңдарға сәйкес туризмдi дамытудың мемлекеттiк бағдарламаларын
әзiрлеуге және iске асыруға бюджет қаржыларын бөлу;
5) туристiк қызметтi кадрмен қамтамасыз етуге жәрдемдесу;
6) отандық туристердiң, туроператорлар мен турагенттердiң және олардың
бiрлестiктерiнiң халықаралық туристiк бағдарламаларға қатысуына жәрдемдесу;
7) iшкi және дүниежүзiлiк туристiк рыноктарда туристiк өнiмдi ұсынуға
жәрдемдесу;
8) елдiң туристiк ресурстарын ұтымды және тиiмдi пайдалануды, есепке алу
мен қорғауды қамтамасыз ету арқылы жүзеге асырылады.
Туристiк қызметтi жүзеге асыру кезiндегi сақтандыру
1. Халықаралық шарттарда, уақытша болатын елдiң (жердiң) заңдарында
көзделген реттерде, туроператор немесе турагент, турист өмiрi мен
денсаулығын сақтандыру туралы куәлiктi табыс еткен жағдайда шетелге шығу
көзделетiн туристiк жолдаманы сатады.
2. Сақтандыру шартында туристке медициналық көмек көрсету ақысы және
сақтандыру жағдайы тiкелей уақытша болатын елде (жерде) туындаған кезде
олардың шығынының орнын толтыру көзделуге тиiс.
3. Қазақстан Республикасының Yкiметi Қазақстан Республикасының аумағына
келетiн туристерге өмiрi мен денсаулығын сақтандыру туралы куәлiгi болуы
жөнiнде талап белгiлеуге құқылы.
4. Туроператор мен турагент туристiк қызмет көрсетуге жасалған шарттардан
туындайтын азаматтық-құқықтық жауапкершiлiктi сақтандыруға мiндеттi.
Туристiк қызмет көрсету шарты:
1. Туристiк қызмет көрсету шарт негiзiнде жүзеге асырылады. Туристiк
қызмет көрсету шарты жазбаша нысанда жасалады және Қазақстан
Республикасының заңдарына сәйкес болуға тиiс.
2. Шарттың елеулi талаптарына мыналар жатады:
1) туристiк қызметтi жүзеге асыруға берiлетiн лицензия туралы деректердi
қоса алғанда туроператор немесе турагент туралы ақпарат, оның атауы, тұрған
жерi және банктегi деректемелерi;
2) туристiк өнiмдi өткiзу үшiн қажеттi көлемде турист туралы мәлiметтер;
3) барлық болатын пункттердi көрсете отырып, болатын елдегi (жердегi)
саяхаттың бағдарламасы мен маршруты туралы, туристердiң қауiпсiздiгi
жағдайлары туралы ақпаратты қоса алғанда, туристiк өнiмнiң тұтынушылық
қасиеттерi туралы дұрыс ақпарат;
4) саяхаттың басталу және аяқталу күнi мен уақыты;
5) туристердi күтiп алу, шығарып салу және оларға iлесiп жүру тәртiбi;
6) туристiк өнiмнiң бағасы және оны төлеу тәртiбi;
7) тараптардың құқықтары, мiндеттерi және жауапкершiлiгi;
8) шартты өзгерту және бұзу жағдайлары;
9) баратын жерiне туристiң багажын жеткiзу мәлiметтерi мен талаптары және
шарттың осы тармағының тиiсiнше орындалмауының құқықтық салдары;
10) шарттың тараптар келiсiмi бойынша белгiленетiн өзге де ережелерi [14].
3. Шартты жасасу кезiнде басшылыққа алынған мән-жайдың елеулi түрде
өзгеруiне байланысты тараптардың әрқайсысы шартты өзгертудi немесе бұзуды
талап етуге құқылы.
4. Мән-жайлардың елеулi түрде өзгеруiне мыналар жатады:
1) саяхат жағдайларының нашарлауы, саяхат мерзiмiнiң өзгеруi;
2) көлiк тарифтерiнiң ойламаған жерден өсуi;
3) салықтар мен алымдардың және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi
төлемдердiң жаңа ставкаларын енгiзу немесе олардың қолданыстағы
ставкаларының артуы;
4) тараптардың келiсiмi бойынша белгiленетiн өзге де негiздер.
5. Туроператор немесе турагент шартты орындамаған немесе тиiсiнше
орындамаған ретте турист Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген
жағдайларда және тәртiппен шартты бұзуға құқылы.
6. Турист туроператорға немесе турагентке шартты орындаудан бас тарту
туралы хабардар етiлгенге дейiн көрсетiлген қызметтерi үшiн олардың iс
жүзiнде шығарған шығындарын төлеген жағдайда, саяхат басталғанға дейiн
шартты орындаудан бас тартуға құқылы.
7. Туристiк жолдаманың сатып алынуы туристiк қызмет көрсету шарты
жасалуының растамасы болып табылады.
8. Турдың құрамына кiретiн туристiк қызметтер көрсетiлуiн сатып алған
жағдайда туристiк ваучер туристiң тиiстi қызмет көрсетудi пайдалану құқығын
растайтын құжат болып табылады.
9. Туристiң кiнәсiнен туристiк қызмет көрсету шартын орындау мүмкiн
болмайтын жағдай туындаған ретте, егер заң актiлерiнде немесе өтелмелi
қызметтер көрсету шартында өзгеше көзделмесе, көрсетiлген қызметтерге толық
көлемде ақы төленуi тиiс.
10. Туристiк қызмет көрсету шартын орындаудың мүмкiн болмауы
тараптардың бiр де бiрi жауап бермейтiн мән-жайлар бойынша туындаған
жағдайда, егер заң актiлерiнде немесе шартта өзгеше көзделмесе, турист
туристiк ұйымға iс жүзiнде шығарған шығындарын өтейдi.
11. Туристiң кiнәсiнен болған жағдайды қоспағанда, туроператор немесе
турагент тапсырыс берушiге шартты бұзудан келтiрiлген залалдарды толық
өтеген жағдайда ғана шартты орындаудан бас тартуға құқылы.
12. Басқа елге келген жерi бойынша не жүру барысындағы маршруты
бойынша шарт талаптарына сәйкес келмеген жағдайда туроператор немесе
турагент шарт талаптарының тиiсiнше орындалмағаны үшiн жауапты болады [15].
Туристік қызметті мемлекеттік реттеудің негізгі бағыттарына
мына төмендегілер жатады:
• туристік қызмет тұтынушыларының құқығын қорғау;
• туристік нарықтың тиімді жұмыс істеуі үшін құқықтық жағдайын
құру, оның ішінде туристік объектілерді қайта жөндеу мен
құрылысына инвестицияларды тарту үшін, сондай-ақ туризмді дамыту
үшін қажетті инфрақөұрылымды құру;
• туризм саласындағы шағын және орта кәсіпкерлікті қолдау;
монополизмнің дамуына жол бермейтін бәсекелестік ортаны құру;
• ресей туризмінің халықаралық нарыққа енуі;
• мәдениет ескерткіштерін сақтау мен қорғау;
• ресей халықтарының мәдени тұрмысын сақтау;
• туризмнің тұрақты дамуы.
Кесте 1. Туристік кәсіпорындардың сыныптандырылуы
Бірінші қайтара қызмет көрсету кәсіпорындары Екінші қайтара қызмет
көрсету кәсіпорындары
турфирмалар Тікелей белгілеу Жанама
ұйымдары белгілеу
ұйымдары
Туроператор-лОрналасу құралдары;Жарнамалық Қонақ үй шаруашылығынан
ар Емдеу-сауықтыру ұйымдар; тыс тамақтану
турагенттер курортары; Сақтандыру кәсіпорындары;
Көлік компаниялары;Көліккәсіпорындары;
кәсіпорындары; Ақпараттық Ауылшаруашылығы өнімдері,
Сувенирлік өнімдер туристік киім, жиһаз және т.б.
дайындау мен сату кәсіпорындар Өндіру бойынша
бойынша кәсіпорындар;
кәсіпорындар; Банктер, химиялық
Туристерге қосымша тазарту, емдеу орындары
қызмет көрсету және т.б.
бойынша ұйымдар туристік индустрия үшін
кадр дайындайтын оқу
орындары
Ескерту: автормен құрылған
Барлық туристік фирмалар нарықта туроператорлар немесе
турагенттер ретінде көрінеді.
Туристік операторлар – туристік қызмет көрсетумен айналысатын
туристік кәсіпорын.
Туристік нарықта жұмыс істейтін барлық туроператорларды мына
төмендегіше жіктеуге болады:
1. Мөлшері бойынша:
- ірі туроператорлар – қызметін жылына 100 мың адамнан артық пайдаланатын
кәсіпорын, олардың айналымы 35 млн.долл.;
- орташа туроператорлар – қызметін жылына 30-дан 100 мың адамға дейін
пайдаланатын кәсіпорындар;
- майда туроператорлар – қызметін жылына 30 мың адамнан артық пайдаланатын
кәсіпорындар [16].
2. Қызмет түрі бойынша:
- бұқаралық нарық операторлары – бұлар чартерлік авиарейсті пайдаланумен
бұқаралық туризм орнында турпакетті сататын туроператорлар ;
- туристік нарықтың белгілі бір сегментіне маманданған операторлар:
3. Қызмет орны бойынша:
- елден тысқары бағыттар бойынша турпакеттерді құрайтын ішкі нарық
туроператорлары;
- шетелдерде тұратындарға турпакеттерді қалыптастыратын сыртқы
нарықтағы туроператорлар
4. Экономикалық мақсаттар бойынша:
- коммерциялық туроператорлар, олардың басты мақсаты – тұрақты және
үлкен пайда табу;
- коммерциялық емес туроператорлар, экономикалық жағынан мүдделі
болғанымен оларда пайда табу бірінші кезекке қойылмайды;
- қара туризм кәсіпорындары туристік қызметпен тұрақты емес жағдай
бойынша айналысады.
Туристік агенттіктер (турагенттер) – туроператорлар дайындаған
турларды сатып алатын кәсіпорындар мен мекемелер, олар турларды
сатумен айналысады.
Туристік агенттік туристік бизнестің сансыз көп
кәсіпорындары, олар өздерінің саны жағынан туроператорлар санынан
бірнеше есе асып түседі.
Туристік фирма қызметіндегі негiзгi ұғымдар
1) гид (гид-аудармашы) - туристерге уақытша келген елдегi (жердегi)
туристiк ресурстармен таныстыру жөнiнде экскурсиялық-ақпараттық, ұйымдық
қызмет көрсететiн кәсiби даярланған жеке тұлға;
2) туристiк қызмет көрсетуге жасалған шарт - өтелмелi туристiк қызмет
көрсету бойынша туроператордың немесе турагенттiң және туристiң арасындағы
келiсiм;
3) туризм нұсқаушысы - тиiстi бiлiктiлiгi және туристiк маршруттармен жүрiп
өту тәжiрибесi бар кәсiби даярланған жеке тұлға;
4) туристердi орналастыру орындары - мейманханалар, мотельдер, кемпингтер,
туристiк базалар, қонақжайлар, демалыс үйлерi, пансионаттар және
туристердiң тұруы мен оларға қызмет көрсету үшiн пайдаланылатын басқа да үй-
жайлар мен ғимараттар;
5) туристiк өнiмдi ұсыну - туристiк қызмет көрсетуге (жарнама, арнаулы
көрмелер мен жәрмеңкелерге қатысу, туристiк өнiмдi өткiзу жөнiндегi
туристiк ақпарат орталықтарын ұйымдастыру, каталогтар, буклеттер шығару
және тарату) бағытталған шаралар кешенi;
6) тур - белгiленген мерзiмдер шеңберiнде белгiлі бiр маршрут бойынша
жасалатын саяхатты қамтитын туристік қызмет көрсетулер кешені;
7) туризм - жеке тұлғалардың ұзақтығы жиырма төрт сағаттан бiр жылға дейін,
не жиырма төрт сағаттан аз, бірақ уақытша болған елде (жерде) ақы төлейтiн
қызметпен байланысты емес мақсатта түнеп өтетiн саяхаты;
8) өз бетiнше туризм - туристер өз бетiмен ұйымдастыратын, жүрiп-тұрудың
белсендi тәсiлдерi пайдаланылатын саяхат;
9) турист - жиырма төрт сағаттан бiр жылға дейiнгi мерзiм кезеңiнде уақытша
болатын елдi (жердi) аралап көретiн және ақылы қызметпен айналыспай сол
елде сауықтыру, танымдық, кәсiби-iскерлiк, спорттық, дiни және өзге де
мақсаттарда кемiнде бiр рет түнеп шығатын жеке тұлға;
10) туристiк агенттiк қызмет (турагенттiк қызмет) - қызметтiң осы түрiне
лицензиясы бар жеке және (немесе) заңды тұлғалардың (бұдан әрi турагент)
туристiк өнiмдi ұсыну және өткiзу жөнiндегi қызметi;
11) туристiк қызмет - жеке және заңды тұлғалардың туристiк қызмет көрсету
жөнiндегi қызметi;
12) туристiк операторлық қызмет (туроператорлық қызмет) - қызметтiң осы
түрiне лицензиясы бар заңды тұлғалардың (бұдан әрi - туроператор) өздерiнiң
туристiк өнiмдерiн қалыптастыру, ұсыну және туристiк агенттер мен
туристерге өткiзу жөнiндегi қызметi;
13) туристiк жолдама - туристiк қызмет көрсету кешенiн алуға құқықты
растайтын құжат;
14) туристiк ұйымдар - қызметiнiң негiзгi түрi туристiк қызмет болып
табылатын заңды тұлғалар;
15) туристiк ресурстар - туристiк көрсету объектiлерiн қамтитын табиғи-
климаттық, тарихи, әлеуметтiк-мәдени, сауықтыру объектiлерi, сондай-ақ
туристердiң рухани қажеттерін қанағаттандыра алатын, олардың дене күшiн
қалпына келтiрiп, дамытуға жәрдемдесетiн өзге де объектiлер;
16) туристiк ваучер - турдың құрамына кiретiн қызметтерге туристiң құқығын
және олардың ақысы төленгенiнiң фактiсiн растайтын құжат;
17) туристiк өнiм - саяхат барысында туристiң қажетiн қанағаттандыру үшiн
жеткiлiктi туристiк қызмет көрсетулер жиынтығы;
18) туристiк рынок - туристiк қызмет саласында тауарлар (жұмыстар, қызмет
көрсетулер) және ақша айналысы;
19) туристiк қызмет көрсету - өзiнiң туристiк саяхаты кезеңiнде және осы
саяхатқа байланысты туристiң қажеттерiн қанағаттандыру үшiн берiлетiн
қажеттi қызмет көрсетулер (орналастыру, тасымалдау, тамақтандыру,
экскурсиялар, туризм нұсқаушыларының, гидтердiң (гид-аудармашылардың)
қызмет көрсетулері және сапар мақсатына байланысты басқа да қызмет
көрсетулерi);
20) уәкiлеттi орган - туристiк қызмет саласында мемлекеттiк басқару
функцияларын жүзеге асыру үшiн Қазақстан Республикасының Үкiметi
белгiлейтiн орталық атқарушы орган;
21) экскурсант - бiр жерге, елдi мекенге, аумаққа немесе сол жердегi басқа
елге туризм мақсатында жиырма төрт сағаттан аспайтын уақытқа уақытша келген
жеке тұлға;
22) экскурсиялық қызмет - азаматтардың уақытша болатын елдегi (жердегi)
туристiк ресурстарды танымдық мақсатта аралап көруiн ұйымдастыру жөнiндегi
кәсiпкерлiк қызмет, ол туристердi орналастыру (түнету) жөнiндегi қызметтi
көздемейдi және жиырма төрт сағаттан аспайтын мерзiмдi қамтиды;
23) экскурсовод - уақытша болатын елдегi (жердегi) туристiк ресурстармен
таныстыру жөнiнде туристерге экскурсиялық-ақпараттық, ұйымдық қызмет
көрсетуге лайықты бiлiктiлiгi бар, кәсiби даярланған жеке тұлға [17].
Туристік кәсіпорындар – бұл ұйымдастыру-шаруашылық бірлігі,
туристерге қызмет көрсетуді дайындау, орындау және ұсынуды жүзеге
асыру үшін барлық қажетті өндірістік қаражаттарды, басқарудың барлық
әдістерін пайдалана отырып жүзеге асырады.
Турфирманың экономикалық жағдайын түсіну үшін алдымен оның
анықтамасына назар аудару қажет. Турфирманың көптеген анықтамалары бар,
олардың бірнешесін келтіреміз:
ТурФирма – бұл туристік қызметпен айналысатын және басқару шешімдерін
қабылдауда шаруашылық еркіндікке ие болған экономикалық субъект. Бұл
адамдар тобының (иелердің) мақсатын жүзеге асыру үшін құрылған ұйым.
Нәтижесінде трансакционды үзілістердің азаюына қол жеткізілетін, өзара
келісімдер желісімен байланысты өндіріс факторларының басшыларының одағы.
Бизнес негізінде қолдану барысында синергетикалық нәтиже беретін және
трансакционды үзілістерді төмендетуге мүмкіндік беретін өзіне тән ресурстар
мәселесі бойынша имплицитті келісім болатын бірлестік.
Сонымен қатар турфирма нақты атаумен бизнес жүргізетін ұйым ретінде
белгілеуге болады. Турфирма табиғи еңбек ресурстарын және капиталды
қолдануды бақылайды. Ол дизайн, өндіріс және қызмет ұсыну әдісіне қатысты
шешімдерді өзі қабылдайды.
Туристік фирма қызметінде ең жоғарғы табысты келтіру – бұл кез-келген
туристік қызметтің түпкі мақсаты. Бұл мақсатқа мақсатты құрылымдар
жиынтығын тактикалық, сонымен қатар стратегиялық тәртіппен жүзеге асыру мен
анықтау арқылы қол жеткізіледі.
Оларға мыналар жатады:
• қызмет көлемінің өсуі;
• өсудің барынша жоғарғы темпіне қол жеткізу;
• нарық бөлігінің өсуі;
• салынған капиталға қатысты табыстың өсуі;
• компания акциясына кірістің өсуі (егер бұл акционерлік компания
болса);
• акцияның нарықтық құнының өсуі (егер бұл ашық акционерлік қоғам
болса);
• капитал құрылымының өзгеруі.
Құндылықтар құру – турфирманың басты функциясы болып табылады.
Құндылықтар құру процесі нәтижесінде кәсіпорын өз қызметінің қоғамдық
пікіріне қол жеткізетін, топтық және жеке қажеттіліктерді қанағаттандыруды
білдіреді [18]. Өркендеуші турфирма – бұл өз қызметінен тұрақты табыс
табатын фирма. Фирма басшылары (немесе акционерлері) тұрақты және өсетін
табыс ағымына жетуге және өздеріне тиісті иеліктің (дивидент, акция)құнын
арттыратын өзіндік және тартылған құралдарды қолдануға талпынады. Қызметкер
және жеткізушілер кәсіпорынның бірқалыптылығын, онымен ұзақ мерзімді
қатынасты, сондай-ақ жағымды қызмет атмосферасын қалайды. Тұтынушылар үшін
маңыздысы оларды сапасы мен бағасы жағынан қанағаттандыратын тауар және
қызмет.
Қоғамдық пікір, өз кезегінде, кәсіпорынға өндірісін кеңейту, сату және
қызмет көлемін өсіру, және де табысын арттыру мүмкіндігін береді.
Кәсіпорынның мақсатты функцияларын жүзеге асыруда негізгі жұмыс құралы
болып кәсіпорынның бәсекелестік артықшылықтары іске асатын нарықтық
стратегия табылады. Бизнестің халықаралық теориясы мен практикасында
кәсіпорынның нарықтық стратегияларыныңнегізгі үш түрі көрсетіледі.
Кәсіпорын жетекшілігі бар болған бәсекелестік артықшылықтарына талдау
жасап, және нарықта жүргізетін стратегиялардың бірін таңдауы қажет.
Нарықтық стратегия жүргізілгеннен кейін, тұрақты табыспен қамтамасыз
ететін кәсіпорынның келесі мақсатты функциясын жүзеге асыру құралы болып
фирманың мақсатына жетуге бағытталған жоспарлау табылады.
Осылайша, турфирма қазіргі туристік нарықтағы маңызды экономикалық
субъект болып табылады деген қорытынды жасауға болады. Турфирма туристік
әрекетпен айналысады және басқару шешімін қабылдауда өзіндік еркіндікке ие.
Кез-келген фирманың түпкі мақсаты тұтынушыларға қызмет көрсету барысында
табыс табу.
1.2 Туристік фирма қызметін ұйымдастыру факторлары
Туристік фирма қызметін ұйымдастыру – туристік фирмада өндірістік-
қызмет көрсету процесін басқару. Кез келген туристік фирма қызметін көрсету
процесінің элементтеріне жұмысшы, құрал, еңбек заты мен қолданылатын
технология жатады. Өндірістік-қызмет көрсету процесін іске асыру үшін оның
барлық элементтері тізбектеледі.
Осылайша, туристік фирма қызметін ұйымдастыру туристік фирманың
бірыңғай өндірістік-қызмет көрсету процесінде еңбекті, құралдар мен
технологияны тиімді үйлестіруге бағытталған шаралар жүйесі болып табылады.
Туристік фирма қызметін ұйымдастырудың менеджментінің негізгі міндеті –
жұмыс күшін, материалдық, ақшалай, және ақпараттық ресурстарды дұрыс
пайдалана отырып, туристік фирманың алдына қойылған, мақсаттарға жету.
Туристік фирма қызметін көрсету технологиясы туристік нарықта туристік
өнімнің өтуі процесіне әсер ету тәсілдері, туристік өнімді өндіру мен
тиімді ету формалары, әдісерінің жиынтығын менеджмент танытады. Туристік
фирма қызметіндегі менеджмент – бұл туристік фирмада өндірістік-қызмет
көрсету процесін басқару принциптерінің, әдістерінің, құралдары мен
формаларының жиынтығы [19].
Туристік фирмадағы маркетинг- менеджменттің интегралдық қызметі.
Туристік фирма қызметіндегі маркетинг туристік өнімді сату көлемін
арттыру мақсатында сұранысқа белсенді әсер ету мен туристік нарықтың
талаптарын есепке алуға бейімделген, туристік өнімді өндіруді, іске асыруды
және тұтынуын ұйымдастыруды басқарудың кешендік тәсілін білдіреді.
Туристік қызметтің экономикасы – бұл түрлі қызмет көрсетумен туристік
өнімді сату нәтижесінде алынған пайданы, материалдық емес активтердің және
айналым қорларының, өндіру факторларының жиынтығы [20].
Туристік қызметтің активтері мен пайдасын құндық бағалау оның даму
деңгейі мен көлемін сипаттайды. Сонғысы бір жағынан, сатылған туристік
өнімнің көлемі мен сапасының, пайдаланылатын қорларының арасында тиімді
қатынасты, екіншіден, туристік өнімді сату көлемі мен одан түсетін пайда
арасында қатынастың табылуына байланысты.
Бұл факторлардың іске асу тиімділігі туристік фирманың қызмет етуіне
және дамудың ішкі-сыртқы жағдайларының әсеріне тәуелді.
Адамзат қоғамының тарихи даму барысында құрал-жабдықтарға туристік
қызметтің әр түрлі формаларының болғандығы белгілі. Туристік фирма қызметі
экономикалық мағынасында шаруашылықты қоғамдастыру дәрежесіне тәуелді
бөлінеді. Бұл жерде ең төменгі деңгей – бұл жеке шаруашылық жүргізу.
Қоғамдастырудың жоғарғы деңгейлері адамдардың қандай да бір ұйымдарға
бірігу масштабының кеңеюімен қалыптасады.
Туристік фирма қызметін ұйымдастырудыға жалпы үлестік келесі
формалармен сипатталады: шаруашылық серіктестік, акционерлік қоғам,
өндірістік кооператив, шаруашылық бірлестік, біріккен кәсіпорын.
Үлестік фирма қызметінен айырмашылығы жалпы біріккен иемдену типі
бірқатар ерекшеліктерге ие:
А) әрбір фирма иесіне тиесілі мүлік иесі анықталмайды;
Б) біріккен фирма кез-келген қатысушысы өз бетінше, өз қалауы бойынша жалпы
мүліктің қандай да бір бөлігін шаруашылық мақсатында пайдаланып, иемдене
алмайды;
В) жалпы табыс қатысушылары арасында тең үлеспен немесе әрқайсысының
еңбектік үлесіне тәуелді бөлінеді (кесте 2).
Кесте 2. Туристік қызмет көрсететін қызмет кәсіпорындарының
сыныптандырылуы
Бірінші қайтара қызмет көрсету кәсіпорындары Екінші қайтара қызмет
көрсету кәсіпорындары
Тікелей белгілеу ұйымдары Жанама
белгілеу
ұйымдары
Орналасу, тамақтану құралдары;Жарнамалық Қонақ үй шаруашылығынан
мейрамханалар, ресторандар, ұйымдар; тыс тамақтану
кафелер, т.б.; Сақтандыру кәсіпорындары;
Емдеу-сауықтыру курортары; компаниялары; Көлік кәсіпорындары;
Көлік кәсіпорындары; Ақпараттық Ауылшаруашылығы өнімдері,
Сувенирлік өнімдер дайындау туристік киім, жиһаз және т.б.
мен сату бойынша кәсіпорындар Өндіру бойынша
кәсіпорындар; кәсіпорындар;
Туристерге қосымша қызмет Банктер, химиялық
көрсету бойынша ұйымдар тазарту, емдеу орындары
және т.б.
туристік индустрия үшін
кадр дайындайтын оқу
орындары
Сілтеме – тақырыпты зерттеу барысында автормен құрылған
Туристік фирма қызметін ұйымдастырудың басты шарттары:
- Ұйымдық-құқықтық формасын анықтау
- Бизнес-жоспар құру
- Менеджментті дұрыс ұйымдастыру
- Маркетингті ұйымдастыруда жоғары сапаға жету
- Стратегиялық жоспар құру
Фирма стратегиясын жасау. Стратегиялық жоспарлау ұзақ мерзімді
жоспарлаумен салыстырғанда аса көлемді болып, ішкі ортаның негізгі
элементтерімен бірге сыртқы аспектілерді: әлеуметтік және саяси факторлар,
бәсекелестердің әрекеті, сатып алушылардың талғамы мен қажеттіктерін
қамтиды. Стратегиялық жоспарлаудың басты ерекшелігі- оның варианттылығы,
кәсіпорынның келешекте дамуының альтернативті версияларды жасау.
Ортаны талдау фирма әрекетінде бірнеше маңызды функциялар атқарады:
• экономикалық ұйымға және оның болашағына әсер ететін аса маңызды
элементтердің есебін жүргізуді стратегиялық жоспарлау тұрғысынан алғанда
жақсартады;
• кәсіпорын саясаты тұрғысынан алғанда кәсіпорын туралы аса жағымды да
қолайлы көзқарастар қалыптастыруға көмектеседі;
• күнделікті қызмет әрекеті тұрғысынан алғанда орындалатын қызмет
функцияларын жақсарту үшін қажетті ақпаратпен қамтамасыз етеді [21].
Туристік фирма қызметіне экономикалық стратегиясын жасау. Қандай да
бір жүйенің дамуындағы негізгі мақсаттарға қол жеткізуге мүмкіндік беретін
ережелер мен тәсілдердің жиынтығы стратегия болып табылады.
Фирма қызметінің инвестициялық стратегиясын жасау. Жалпы түсінік
бойынша, инвестициялық стратегия – бұл инвестициялық қоржынның, яғни заңды
немесе жеке тұлғаның иелігіндегі құнды қағаздар жиынтығын қалыптастыру
стратегиясы. Инвестициялық стратегияны жасауда ұдайы өндірістің: техникалық
қайта жарақтану, модернизация, реконструкция, осы процестердің басқа да
сипаттарын анықтау қажет.
Фирма қызметіндегі персоналды ынталандыру стратегиясы. Бұл жүйенің
негізін жұмыскерлерді еңбек етуге итермелейтін ынталар құрайды және
кәсіпорынның потенциалды клиенттерінің мүдделеріне, сұраныстары мен
талаптарына бағытталып, ынталар іс-әрекет нәтижесімен байланысуы керек
[22].
Стратегиялық жоспарлауда маркетинг қызметінің ролі. Қазіргі нарықтық
жағдайда маркетинг экономиканың кез-келген саласының құрамдас бөліктерінің
бірі болып табылады. Маркетингтік жоспарлаудың негізгі мақсаты - кәсіпорын
өзінің бәсекелестерімен салыстырғанда біршама аз шығынымен және
тұтынушылардың сұранысын барынша сапалы түрде өтеп отыруы арқылы өз
пайдасын көбейтеді. Осы мақсатқа жету жолындағы нақты іс-әрекет жиынтығы
маркетингтің мазмұны деп аталады.
Фирма қызметін жоспарлау. Жоспарлау – менеджмент процесінің алғашқы
және ең маңызды кезеңі. Кәсіпорынның құрған жоспарлар жүйесінің негізінде
жоспарланған жұмысты ұйымдастыру жүзеге асырылады, сол жұмысты орындайтын
персоналды ынталандыру, нәтижелерді бақылау мен жоспарлы көрсеткіштер
бойынша баға беру жүзеге асады [23].
Жоспарлаудағы үздіксіздік шартының бірі – жоспарлаудың бір-бірімен
кезектесіп келуі. Жоспарлау процесі мынадай алғышарттардың әсерінен
үздіксіз болуы шарт:
• сыртқы ортаның айқындалмағандығы мен кездейсоқ өзгерістердің болуы
кәсіпорынның сыртқы жағдайларына қатысты үнемі өзгерістер жасап,
жоспарларды реттеп отыру қажет;
• тек айқын алғышарттар ғана өзгеріп қоймай, кәсіпорынның ішкі
мүмкіндіктері мен құндылықтары туралы көзқарастары да өзгереді.
Фирманың іс-жоспары және іскерлік ортасын болжау. Іс-жоспар – бұл
бизнестің жаңа түрін құруда, әрекет етудің жаңа сферасын меңгеруде
жасалатын фирманың даму жоспары. Іс-жоспар жаңа кәсіпорын ашу мақсатымен де
бұрын жұмыс істеп тұрған ұйымды одан әрі жетілдіру мақсатымен де құрылады.
Іс-жоспар маңызды мәселелерді шешіп береді: кәсіпкерлік қызметтегі қауіп-
қатерді төмендете отырып, қоғамның болашақтағы тұрақтылығы мен өміршеңдік
деңгейін анықтап береді; дамудың сандық және сапалық көрсеткіштерінің
жүйесі ретінде бизнестің инвестор тарапынан қызығушылық пен қолдауды
қамтамасыз етеді; жоспарлаудың тәжірибесін жинақтауға көмектеседі.
Стратегиялық және оперативті жоспарлау. Экономикалық ұйымдағы
жоспарлау процесін екі негізгі кезеңге бөледі: фирма қызметінің
стратегиясын жасау, яғни стратегиялық жоспарлау және жасалған стратегияны
жүзеге асыру тактикасын анықтау, яғни оперативті немесе тактикалы
жоспарлау.
Фирма стратегиясы – бұл негізгі мақсаттардың жиынтығы және мақсаттарды
жүзеге асырудың негізгі тәсілдері [24].
Тактикалық жоспарлау – бұл стратегиялық мақсаттарға қол жеткізу үшін
кәсіпорын ресурстары қалайша үйлестірілетіні туралы шешімдерді қабылдау.
Тактикалық жоспарлау әдетте қысқа мерзімді және орта мерзімді кезеңдерді
қамтиды.
Фирманың бизнес-жоспар тиімділігі және оны бағалау әдістері.
Бизнес-жоспар және оны жасау жолдары. Бизнес-жоспар – бұл бизнестің
жаңа түрін құруға, фирма қызметінің жаңа сферасын қамтуға қажетті
кәсіпорынның даму жоспары.
Бизнес-жоспарды жаңадан құрылған кәсіпорындар, сонымен қатар
экономикасы дамыған ұйымдар жасауы мүмкін. Бизнес-жоспар келесі маңызды
мәселелерді шешеді:
• кәсіпорынның болашақта тұрақтылығын және тіршілікке икемділік дәрежесін
анықтайды, кәсіпкерлік қызметтің тәуелділігін төмендетеді;
• ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
беті
КІРІСПЕ 4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..
І ТУРИСТІК ФИРМА ҚЫЗМЕТІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МАҢЫЗЫ
1.1 Туристік фирма қызметінің теориялық мәні мен негізгі
ұғымдары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
1.2 Туристік фирма қызметін ұйымдастыру 19
факторлары ... ... ... .
1.3 Туристік фирма қызметінің негізгі статистикалық
көрсеткіштері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 29
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
ІІ ҚР-дағы ТУРИСТІК ФИРМА ҚЫЗМЕТІН ҰЙЫМДАСТЫРУ ФАКТОРЛАРЫН
ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасындағы туристік фирма қызметінің даму
тенденциялары ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 36
... ... ... ... ... ...
2.2 Фирманың туристік қызметін зерттеу 45
факторлары ... ... ... ... ..
2.3 Туристік фирма қызметінің нарықтағы орнын талдау (ҒаламНұр
туристік фирмасы мысалында) ... ... ... ... ... ... . ... ..52
ІІІ ТУРИСТІК ФИРМА ҚЫЗМЕТІНІҢ ДАМУ ФАКТОРЛАРЫН ЖЕТІЛДІРУ
МӘСЕЛЕЛЕРІ
3.1 Туристік фирма қызметінің менеджменттік және маркетингілік
стратегиясын жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... .. 61
3.2 Туристік фирма қызметінің бәсекеге қабілеттілігін күшейту
бағыттары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 67
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 75
... ... ... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 77-78
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Диплом жұмысы тақырыбының өзектілігі. Қазіргі таңда Қазақстандағы
туризм – экономикалық әлеуетті арттырып, бюджеттің бүйірін шығаратын табыс
көзі болатын жағдайға жетелейтін жолға түсуде. Осы саланың нақты
механизмдерін дамытуға жұмсалған қаражат күні ертең өзінің өрісті өсімін
көрсетіп, ел қазынасына қарқынды құйылары анық. Туристік фирма қызметін
тиімді ұйымдастыру және оның даму факторларын жетілдіру мәселелерін шешу
өзекті мәселе болып тұр.
Жетілдіру деңгейіндегі алынатын өнімнің көлемі қажетті мөлшерде жоғары
болса да, біршама азая бастайды. Сондықтан туристтік кәсіпорын мұны жеңуде
максималды түрде мүдделі. Фирманың басты күші өзінің нарықтық үлесін ұстап
қалуға, өнімді жетілдіру арқылы оның тұтынушылығын арттыруға, маркетингтік
комплексті түрлендіруге және т.б. бағытталады. Егер бұл жағдайлар іске
асырылмаса, өнім өзінің нарығындағы орнын жоғалтып, құлдырау деңгейіне
жетуі мүмкін. Сондықтан туристік фирма қызметінің даму факторларын талдау
барысында зерттеу жүргізіп, жетік меңгеріп, жетілдіру мәселелерін ұсыну
қазіргі кезде басты мақсат етіп қойылған.
Мақсатқа жету үшін келесідей міндеттер қойылады:
- Туристік фирма қызметінің теориялық мәні мен негізгі ұғымдарын
ашықтау;
- Туристік фирма қызметін ұйымдастыру факторларын айқындау;
- Туристік фирма қызметінің негізгі статистикалық көрсеткіштерін
келтіру;
- Қазақстан Республикасындағы туристік фирма қызметінің даму
тенденцияларын талдау;
- Фирманың туристік қызметін зерттеу факторларын келтіру;
- Туристік фирма қызметінің нарықтағы орнын талдау (ҒаламНұр туристік
фирмасы мысалында);
- Туристік фирма қызметінің менеджменттік және маркетингілік
стратегиясын жетілдіру жолдарын өңдеу;
- Туристік фирма қызметінің бәсекеге қабілеттілігін күшейту бағыттарын
ұсыну.
Сондықтан, жұмыстың бірінші тарауы туристік фирма қызметінің теориялық
маңызын ашықтауға арналған.
Жұмыстың екінші тарауында Қазақстан Республикасындағы туристік фирма
қызметін ұйымдастыру факторларына талдау жүргізілген және осы саладағы
түйінді мәселелер белгілі турфирма мысалында келтіріліп, зерттелген.
Үшінші тарауында, Қазақстан Республикасында туристік фирма қызметінің
даму факторларын жетілдіру мәселелері өңделген және турфирма қызметін
дамытатын іс-шаралар ұсынысы жобаланған.
Қорытындыда, Қазақстан Республикасындағы туристік фирма қызметінің
даму факторларын жетілдіру мәселелері тақырыбына диплом жұмысын жазу
барысында нақты түйіндемелерге тұжырым жасалынды.
Зерттеу тақырыбы болып туристік фирма қызметінің даму факторларын
зерттеу болып табылды.
Зерттеу нысаны ретінде Қазақстан Республикасындағы ҒаламНұр туристік
фирмасы таңдалды.
Диплом жұмысының құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш
бөлімнен, сегіз тармақтардан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен құралады. Жұмыстың көлемі 78 бет, оның ішінде 14 кесте, 8 сурет
қарастырылған.
І ТУРИСТІК ФИРМА ҚЫЗМЕТІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МАҢЫЗЫ
1.1 Туристік фирма қызметінің теориялық мәні мен негізгі ұғымдары
Туристік фирма қызметі – бұл субъектілердің ақшалай қаражаттарымен,
мүліктерді қоғамға пайда тигізумен жеке бастың пайдасының сай келу
негізінде коммерциялық және басқа бір табыс табу мақсатында наваторлық
қолданумен байланысты инициативті қызмет.
Туристік қызмет субъектілері өз атынан және өзінің жекеменшігінің
жауапекершілігіне әрекет ететін бөлек жеке тұлғалар; сондай-ақ заңды
тұлғалар жауапкершілігінде іс-әрекет ететін бірлескен серіктестер бола
алады.
Туристік қызметтің екі (моделі) үлгісі белгілі: классикалық
туристік қызмет және инновациялық туристік қызмет [1].
Классикалық туристік қызмет – қызмет номеклатурасын жаңарту және
ұйым қызметінің рентабельдігін жоғарлату үшін шаруашылықтың дәстүрлі
тәсілдерін қолдану барысындағы ресурстардың максимальді қайтарылуына
бағытталған дәстүрлі, консервативті туристік қызмет.
Инновациялық туристік қызмет ең алдымен туристік қызмет қызметтегі
новаторлықпен байланысты. Туристік қызметтің рөлі бұрынырақта белгілі
болмаған (жаңашылдықты құру) экономикалық дәстүрлі факторларын қолдану
жолымен жаңашылдықты құруға алып бару. Мұндай новаторлық қызмет жөн-жобасы
бойынша дәстүрлі туристік қызметке көбірек байқалатын нәтиже әкеледі, бірақ
кәсіпкерге ерекше талаптар қояды [2].
Туристік фирма қызметімен айналысатын кәсіпкердің бойында болуы
қажет қасиеттер:
- Заңды әрекет шеңберінде іскерлік қызметтің кез-келген сұрақ бойынша шешім
қабылдауда тәуелсіз және дербес болу;
- Өз қызметінің нәтижесінде экономикалық және басқа бір қызығушылықты
білдіру, максимальді мүмкін болатын табысты алуды көздеу;
- Тәуелділікке бойсұну және өз мойнына жауапкершілікті алу. Тәуелділік
астарында шығынға апарар қолайсыз жағдайлардың жоспарын жүзеге асыру
барысында мүмкіндіктің туындауын түсінеді. Тәуекелдік өндірістік,
коммерциялық, қаржылық, инвестициялық және нарықтық болып бөлінеді.
Тәуекелдіктің төмендеу әдісі мен тәуекелділік оқиғаның туындауынан шығынның
азаюы мыналар болып табылады: сақтандыру, нарықтық дамуына болжам жасау.
Серіктестер арасында тәуекелдіктің бөлінуі, күтпеген және басқа да
шығындарды жабуға қаражаттың сақталуы.
- Жұмысқа деген әрқашан да инновациялық тәсілдемені иелену (қызмет
өндірісіндегі қолда бар факторларды қолданудағы новаторлық қызметті
тұтынатын жаңа тұтынушыларын тарту мен іздеуде, өндіріс факторларында,
қызметтің дәстүрлі емес ұйымдастырылған түрі және сатып алудың жаңа
нарықтарына). Жаңашыл үрдісті енгізу мен іздеудегі кәсіпкер үшін жетекші
күш жоғары табысты күту болып табылады.
Қазіргі кездегі жағдайларда табысты істің жетік ұйымдастырылуы үшін
туристік қызметпен айналысатын кәсіпкердің бойында жақсы кәсіби дайындық,
экономика облысындағы қажетті білім, саясат, психология, заң, өнім және
қызмет өндірісін ұйымдастыра алу қасиеттері болу керек, сондай-ақ
ғалымдармен, маркетинг бойынша мамандармен, капитал иелерімен бірлесіп
жұмыс жасай алуы қажет [3].
Туристік фирма қызметінде келесідей сатыларды бөліп шығарады:
- Туристік қызметпен айналысатын кәсіпкердің мүмкіншіліктері мен нарықтық
қажеттіктері қоса атқарыла алатын туристік қызмет идеялардың таңдалуы мен
жинақталуы.
- Қызмет және маркетинг өндірісінің жоспары мен жұмыс жасауды жоспарлау,
сондай-ақ қаржылық және ұйымдастыру жоспарларын жоспарлау.
- Ресурстардағы және тауарды жеткізушілердегі қажеттіліктің анықталуы.
- Жобаның жүзеге асырылуы, қызмет өндірісінің техникалық, қаржылық,
ұйымдастырушылық дайындығы және жоспарланған қызметтің жүзеге асырылуы.
Фирманы басқару – бұл жұмыстың түзетілуі және талдануы, бақылау, жаңа
идеяларды іздеу. Кәсіпкердің табысқа жетуі өзі функциялайтын жағдайлардан
тәуелді болады. Олардың кейбіреулері мыналар:
- Туристік қызметтік орта – бұл туристік қызметтің нәтижелеріне
әсер ететін және туристік қызмет жүзеге асырылатын қоғамдық жағдай.
Жағдайдың келесідей топтары бар:
Туристік фирмадағы экономикалық жағдай бұл – туристік тауарлардың
шын мәнісіндегі ұсынысы және оларға деген төлемақыға қабілетті сұраныс,
тауарларды шын мәнісіндегі және потенциалды сатып алушылардың кірістері,
туристік қызмет үшін қағазға алынатын қаржылардың қол жетімділігі мен
мөлшерінің бар болуы, альтернативті қызметтердің және оларға деген бағаның
қойылуы, туристік нарықтың инфрақұрылымының дамығандығы, бәсекелестік
шарты.
Туристік фирмадағы әлеуметтік жағдайлар бұл - туристік қызметті
және оларға деген даму жолдары туралы қоғамның көрінісі, туристік қызмет
деген мемлекеттің қарым-қатынасы, ұлттық дәстүрлер мен әдет ғұрыптардың
білім деңгейі.
Туристік фирмадағы құқықтық жағдайлар бұл – туристік қызметтің
дамуы үшін көбірек қолайлы жағдайларды құратын және туристік қызмет
қызметті реттейтін заңдар мен заң алдындағы актілер. Заңдардың ең маңыздысы
туристік қызмет қызметтің құқықтық кепілдемесі туралы заңдар болып
табылады. Оған қоса жекеменшікке деген құқықпен және келісім шарттағы
міндеттемелерді орындауды айтуға болады.
Ф.Котлер бойынша туристік қызмет қызметтің мемлекеттік реттелу
қажеттілігі, келесідей себептерден туындайды:
- Фирмаларды бір-бірінен қорғау қажеттілігі, өйткені бәсекелестік
кәсіпкерлердің мүдделеріне тиген кезде олар оны бейтараптауға тырысады.
- Тұтынушының таза емес іскер практикадан қорғау қажеттілігі
[4].
Қазақстанда кәсіпкерік үшін заңдар жүйесі енді ғана жиналуда,
әлемнің жетекші елдері өз кезектерінде көптеген ондаған жылдарға құрылған
осы сала үшін заңдарды иеленеді.
Туристік қызметпен айналысатын кәсіпкер және Менеджер сөздері
синонимдер болып табылмайды. Менеджер бұл – қандай да бір рационалды
тәсілдерді басқаратын кәсіби маман. Туристік қызметпен айналысатын кәсіпкер
өз қызметінде, сонымен қатар басқару саласында ереже ретінде жеке
жаңашылдықты енгізуді қолданады [5].
Туристік қызметтің бәсекеге үнемі қабілетті болу үшін келесідей
түрлерін бөліп шығарады:
- Өндіруші – қызметтің және басқа өнімнің ортаға шығуы;
- Коммерциялық - өндірушіден тұтынушыға жасалған өнімнің қозғалысы бойынша
қызметтің ерекше түрі;
- Қаржылық – қызмет және өнімнің қайта өңделуі мақсатында қаржылық
қаражаттарды пайдалану мен құру бойынша қызметтің ерекше түрі.
- Кеңес беру – қаржыны, маркетингті басқару. Өндірушілердің
мүмкіншіліктерін бағалау, жалпы басқару бойынша көмек пен кеңес берумен
байланысты қызмет.
Қызметтің алғашқы үш түрін қайта өндірудің сатысымен байланысты
айырады және негізгі түрлерге жатқызады, өйткені қызметтің нәтижелері соңғы
немесе өндіргіш тұтынуға дайын, қызмет немесе тауарлардың өндірісі болып
табылады.
Қызметтің соңғы түрін (төртінші) туристік қызмет қызметің қөмекші
түрлеріне жатқызады, өйткені бұл қызметің нәтижелері тәсілдер, әдістер,
технологиялар мен жобалар болып табылады. Олардың қолданылуы қызмет сапасын
жоғарлатады, бәсекеге қабілеттілігін жоғарлатады немесе оларға деген
өндірілуі мен жүзеге асырылуының шығысын төмендетеді.
Туристік қызметтің ерекшеліктерімен байланысты туристік ұйымның
туристік қызмет қызметтері тек қана шартты түрде ғана белгілі бір түрге
ғана жатқызылуы мүмкін [6].
Осылайша, туроператорлардың қызметі көп жағдайларда турөнімнің
және оның бөлшектік өндірісімен тұтұнушыға көтерілуінің ұйымдастырушылық
дайындығын құрайды. Сондықтанда туроператорлардың қызметін шартты түрде
өндірістік туристік қызметке жатқызуға болды.
Турагенттер делдалдардың қызметін – турларды сатушылардың
функциясын атқарады. Одан басқа, олар жеке қызмет және т.б. Бұл аралас
қызмет түрі.
Контрагенттер – туристік қызметтерді орындаушылар, (қонақ
үйлер, мейрамханалар, тасымалдаушылар, экскурсиялық бюро және т.б) олар
қызметті, турөнімдерді тұтынушыларға көрсетеді, қызмет өндірісінде де
белсенді түрде қатысады және осы негізде өндірістік кәсіпкерлерге
жатқызылуы мүмкін.
Туристік ұйымдар ұйымдастырушылық дайындықты, қызметті сату
мен орындауды қоса атқара алады. Бұл жағдайда фирма бір мезгілде кәсіперлік
қызметтің бірнеше түрін атқара алады.
Кеңес берушілік туристік қызмет қызмет туризм саласында кеңінен
қолданылады. Туристік қызметтің сапасы неғұрлым жоғары және қызмет
көрсетушілердің құрамы күрделірек болса, соғұрлым туристік қызметтің жүзеге
асырылуы мен құрылу процесіне маман кеңесшілердің саны көбірек болады.
Осылай клубты демалыс келесідей қатысушыларды қолданады: промоутерлерді
(жоба жасаушылар), сату бойынша мамандар, курорттарды басқарушылар, клубты
демалыс орнын айырбастау бойынша мамандар және т.б.
Туристік фирма қызметіндегі идея бұл – экономикалық белсенділіктің
кәсіпкермен шығарылған жаңа формасы, онда белгілі бір қызметтерде
кәсіпкердің осы қызметтерді өндіру мүмкіндігімен және инновациядан қосымша
табысты алуға деген нарықтың нақты қажеттіліктерімен немесе потенциалды
қажеттіліктері қоса атқарылады [7].
Кәсіпкердің қызметі идеялардың банкісін құруды болжамдайды,
олар қызмет өндірісінің немесе делдалдықтың қосымша немесе негізгі профилін
құрай алар еді. Идеялардың жинақталуы ағымды сондай-ақ перспективті сипатта
бола алады. Әрбір идея бойынша кәсіпкер шешім қабылдайды, яғни оның
практика жүзінде жүзеге асырылуына ат салысуы керек немесе керек еместігін
шешеді. Әрбір кәсіпкермен шешім қабылдау прцесі қолда бар альтернативтердің
бір нұсқасының таңдалуын қамтамасыз ететін, жеке индивидуалды технологиясы
бойынша жүргізіледі, бірақ жалпы этаптары мен олардың орындалуының
жалғасымдылығы келесідей:
- Идеялардың алғашқы экспертті бағалануының кәсіпкердің өзімен жасалуы
практикалық іске асырылудың нақтылығы.
- Практикалық позиция тұрғысынан идеялардың бағалануы үшін нарықтағы
жағдайлары туралы ақпараттардың жиналуы.
- Туристік нарықта өндірістік болжамдалатын қызметтерге сұраныс және ұсыныс
объектілерін анықтау мақсатымен туристік қызмет есептерді жүргізу; ұқсас
қызметтердің жүзеге асырылуының мүмкін бағалары; өндіріс шығындары; қызмет
өндірісінің тиімділігі және табыстың көлемі т.с.с.
Екінші эксперттік бағалау қызығушылық танытқан мамандармен жүзеге
асырылады және идеяларды кәсіпкердің мүмкіндіктерімен орнату мақсатын
иеленеді. Кәсіпкермен осы идеяны ұстана отырып, жұмысты жалғастыру шешімін
қабылдау немесе оны қабылдамай басқа бір туристік қызмет идеяны ойластыруға
көшу [8].
Қабылданған идеяның жүзеге асырылуы бірнеше этаптан тұрады:
- Бизнес-жоспар, оның мәні, жобаның жүзеге асырылуының нақты есептерімен
тиянақты түрде баяндалуында болады. Бизнес жоспарда сондай-ақ кәсіпкердің
ұйымдастырушылық формасы мен идеяның бастапқыда жүзеге асырылуы үшін
қажетті қаржылық қаражаттардың қалыптасуының қайнар көзі көрсетіледі;
- Қағазға алынатын қаржы қаражаттары мен серіктестердің тартылуы;
Егер фирма жаңадан құрылған болса, жеке фирманың мемлекеттік тіркелуі.
Бұл үшін келесідей құжаттар қажет:
- құрылтайшылардың құрамын анықтау және құрылтай құжаттар өңдеу;
- құрылтайшылар фирманың қызметі мен құрылуы туралы келісім шарт жасау;
- директор мен басқа да басшылардың тағайындалуы туралы фирма
құрылтайшылардың №1 хаттамасының толтырылуы және фирма қаулысының бекітілуі
[9];
- банкте уақытша шот есептің ашылкы;
- фирманың орналасу жері бойынша бөліміндегі тіркеу поштасында фирманың
тіркелуі және фирманың мемлекеттік реестерге қосылуы;
- фирманың адамдарымен өздерінің салымдарын банкке салу және онда тұрақты
есеп шотының ашылуы;
- кәсіпорынның салық инспекциясы бар аудандарда тіркелуі;
- дөңгелек мөр мен бұрыштық штамптың әзірленуіне рұқсат алу;
- Фирманың тауардың өндірісіне ұйымдастырушылық техникалық дайындығы;
Туристiк фирма қызметі - жеке және заңды тұлғалардың туристiк қызмет
көрсету жөнiндегi қызметi;
1) туристердi орналастыру орындары - мейманханалар, мотельдер, кемпингтер,
туристiк базалар, қонақжайлар, демалыс үйлерi, пансионаттар және
туристердiң тұруы мен оларға қызмет көрсету үшiн пайдаланылатын басқа да үй-
жайлар мен ғимараттар;
2) туристiк өнiмдi ұсыну - туристiк қызмет көрсетуге (жарнама, арнаулы
көрмелер мен жәрмеңкелерге қатысу, туристiк өнiмдi өткiзу жөнiндегi
туристiк ақпарат орталықтарын ұйымдастыру, каталогтар, буклеттер шығару
және тарату) бағытталған шаралар кешенi;
3) тур - белгiленген мерзiмдер шеңберiнде белгiлі бiр маршрут бойынша
жасалатын саяхатты қамтитын туристік қызмет көрсетулер кешені;
туристiк ұйымдар - қызметiнiң негiзгi түрi туристiк қызмет болып табылатын
заңды тұлғалар;
Туристiк фирма қызметін көрсету - өзiнiң туристiк саяхаты кезеңiнде
және осы саяхатқа байланысты туристiң қажеттерiн қанағаттандыру үшiн
берiлетiн қажеттi қызмет көрсетулер (орналастыру, тасымалдау, тамақтандыру,
экскурсиялар, туризм нұсқаушыларының, гидтердiң (гид-аудармашылардың)
қызмет көрсетулері және сапар мақсатына байланысты басқа да қызмет
көрсетулерi);
Қазақстан Республикасының туристiк қызмет туралы заңдары Қазақстан
Республикасының Конституциясына негiзделедi және Қазақстан Республикасының
Азаматтық кодексiнен, осы Заңнан, Қазақстан Республикасының өзге де
нормативтiк құқықтық актiлерiнен тұрады.
2. Егер Қазақстан Республикасы бекiткен халықаралық шартта Қазақстан
Республикасының туристiк қызмет туралы заңдарындағыдан өзгеше ережелер
белгiленсе, халықаралық шартта оның қолданылуы үшiн заң шығарылуы талап
етiлетiн жағдайларды қоспағанда, халықаралық шарттың ережелерi қолданылады
[10].
1. Туристiк қызметтiң субъектiлерi мен объектiлерi
1. Туристiк қызмет субъектiлерiне:
1) туристiк операторлар (туроператорлар);
2) туристiк агенттер (турагенттер);
3) гидтер (гид-аудармашылар), туризм нұсқаушылары, экскурсоводтар;
4) туристер және олардың бiрлестiктерi;
5) экскурсанттар;
6) туристiк қызмет саласындағы өзге де бiрлестiктер;
7) туристiк қызмет саласындағы қоғамдық қатынастарды реттейтiн мемлекеттiк
органдар жатады [11].
2. Туристiк қызмет объектiлерi - табиғи объектiлер және табиғи-
климаттық аймақтар, көрiктi орындар, тарихи және әлеуметтiк-мәдени көрсету
объектiлерi және саяхат кезiнде туристердiң қажеттерiн қанағаттандыра
алатын өзге де объектiлер.
Туристiк индустрия - туристерді орналастыру құралдарының, көлiктiң,
қоғамдық тамақтандыру объектiлерiнiң, ойын-сауық объектiлерi мен
құралдарының, танымдық, сауықтыру, iскерлiк, спорттық және өзге де
мақсаттағы объектiлердiң, туристiк қызметтi жүзеге асыратын ұйымдардың,
сондай-ақ экскурсиялық қызмет және гидтер (гид-аудармашылар) қызметiн
көрсететiн ұйымдардың жиынтығы.
Туристiк индустриядағы қызмет көрсету түрлерi:
1) турлар ұсыну жөнiндегi қызмет көрсету;
2) тұратын орындар беру жөнiндегi қызмет көрсету;
3) тамақтандыру жөнiндегi қызмет көрсету;
4) ақпараттық, жарнамалық қызмет көрсету;
5) көлiк қызметiн көрсету;
6) ойын-сауық;
7) өзге де туристiк қызмет көрсетулер [12].
Қазақстан Республикасының туристiк ресурстарын сыныптау мен бағалау,
олардың қорғалу режимi, қоршаған ортаға түсетiн ауыртпалықтың жол берілетiн
шегiн ескере отырып пайдалану және Қазақстан Республикасының туристiк
ресурстары тұтастығының сақталу тәртiбi, оларды қалпына келтiру жөнiндегi
шаралар Қазақстан Республикасының заңдарында белгiленген тәртiппен
айқындалады.
Туризмнiң ұйымдық нысандары мен түрлерi
1. Халықаралық және iшкi туризм туризмнiң ұйымдық нысандары болып
танылады.
2. Халықаралық туризм:
1) келу туризмiн - Қазақстан Республикасының аумағында тұрақты тұрмайтын
адамдардың Қазақстан Республикасы шегiндегi саяхатын;
2) шығу туризмiн - Қазақстан Республикасының азаматтары мен Қазақстан
Республикасында тұрақты тұратын адамдардың басқа елге саяхатын қамтиды.
3. Ішкi туризм - Қазақстан Республикасының азаматтары мен оның
аумағында тұрақты тұратын адамдардың Қазақстан Республикасының шегiндегi
саяхаты.
4. Туризмнiң түрлерi - әлеуметтiк, экологиялық, шытырман оқиғалы,
спорттық, iскерлiк, конгрестiк, емдеу-сауықтыру, мәдени-танымдық, дiни және
басқа туризм.
Туристiк индустриядағы көрсетiлетiн қызметтер экспорты мен импорты
1. Қазақстан Республикасының аумағына келу туризмiн ұйымдастырумен
байланысты туристiк қызмет көрсету туристiк қызмет көрсету экспорты болып
табылады.
2. Басқа елге шығуға байланысты туристiк қызмет көрсету туристiк қызмет
көрсету импорты болып табылады [13].
Қазақстан Республикасында туристiк қызметтi мемлекеттiк реттеудiң
негiзгi принциптерi мыналар болып табылады:
1) туристiк қызметке жәрдемдесу және оның дамуы үшiн қолайлы жағдайлар
жасау;
2) туристiк қызметтiң басым бағыттарын айқындау және қолдау;
3) Қазақстан Республикасы туралы туризм үшiн қолайлы ел деген түсiнiктi
қалыптастыру;
4) Қазақстан Республикасының туристерi мен туристiк ұйымдарының және
олардың бiрлестiктерiнiң қауiпсiздiгiн, құқықтарын қорғауды қамтамасыз ету,
сондай-ақ олардың мүдделерi мен мүлкiн қорғау.
Туристiк қызметтi мемлекеттiк реттеудiң мақсаттары, басым бағыттары
және тәсiлдерi
1. Туристiк қызметтi мемлекеттiк реттеудiң негiзгi мақсаттары:
1) азаматтардың тyристiк қызмет саласында демалу, еркiн жүрiп-тұру
құқықтарын қамтамасыз ету;
2) қоршаған ортаны қорғау;
3) туристерге тәрбие, бiлiм беруге және оларды сауықтыруға бағытталған
қызмет үшiн жағдайлар жасау;
4) саяхат жасау кезiнде азаматтардың қажеттерiн қамтамасыз ететiн туристiк
индустрияны дамыту;
5) туристік индустрияны дамыту есебiнен жаңа жұмыс орындарын құру,
мемлекеттiң және Қазақстан Республикасы азаматтарының табыстарын молайту;
6) халықаралық туристiк байланыстарды дамыту болып табылады.
2. Туристiк қызметтi мемлекеттiк реттеудiң басым бағыттары:
1) туризмдi Қазақстан Республикасы экономикасының жоғары рентабельдi саласы
ретiнде қалыптастыру;
2) туристiк ресурстарды пайдаланған кезде Қазақстан Республикасының
мемлекеттiк мүдделерiн ескеру, табиғи және тарихи-мәдени мұраларын қорғау;
3) балалардың, жасөспiрiмдердiң, жастардың, мүгедектер мен халықтың
күнкөрiсi төмен топтарының арасында туристiк және экскурсиялық жұмысты
ұйымдастыру үшін жеңілдікті жағдайлар енгiзу;
4) туристiк индустрияны инвестициялау үшiн қолайлы жағдайлар жасау;
5) Қазақстан Республикасының аумағында келу туризмiмен және iшкi туризммен
айналысатын туристiк ұйымдарды қолдау және дамыту;
6) iшкi және халықаралық туризм қажеттерiн қамтамасыз ету үшiн туристiк
қызметтiң тиiмдi жүйесiн құру болып табылады.
3. Туристiк қызметтi мемлекеттiк реттеу:
1) туризм индустриясын, туризмге инвестицияларды дамыту жөнiндегi саясатты
айқындау;
2) туристiк қызмет саласындағы қатынастарды жетiлдiруге бағытталған
нормативтiк құқықтық актiлердi қабылдау;
3) Қазақстан Республикасының лицензиялау туралы заңнамасына сәйкес туристiк
қызметтi лицензиялау, туристік қызмет саласындағы стандарттау;
4) бюджеттiк заңдарға сәйкес туризмдi дамытудың мемлекеттiк бағдарламаларын
әзiрлеуге және iске асыруға бюджет қаржыларын бөлу;
5) туристiк қызметтi кадрмен қамтамасыз етуге жәрдемдесу;
6) отандық туристердiң, туроператорлар мен турагенттердiң және олардың
бiрлестiктерiнiң халықаралық туристiк бағдарламаларға қатысуына жәрдемдесу;
7) iшкi және дүниежүзiлiк туристiк рыноктарда туристiк өнiмдi ұсынуға
жәрдемдесу;
8) елдiң туристiк ресурстарын ұтымды және тиiмдi пайдалануды, есепке алу
мен қорғауды қамтамасыз ету арқылы жүзеге асырылады.
Туристiк қызметтi жүзеге асыру кезiндегi сақтандыру
1. Халықаралық шарттарда, уақытша болатын елдiң (жердiң) заңдарында
көзделген реттерде, туроператор немесе турагент, турист өмiрi мен
денсаулығын сақтандыру туралы куәлiктi табыс еткен жағдайда шетелге шығу
көзделетiн туристiк жолдаманы сатады.
2. Сақтандыру шартында туристке медициналық көмек көрсету ақысы және
сақтандыру жағдайы тiкелей уақытша болатын елде (жерде) туындаған кезде
олардың шығынының орнын толтыру көзделуге тиiс.
3. Қазақстан Республикасының Yкiметi Қазақстан Республикасының аумағына
келетiн туристерге өмiрi мен денсаулығын сақтандыру туралы куәлiгi болуы
жөнiнде талап белгiлеуге құқылы.
4. Туроператор мен турагент туристiк қызмет көрсетуге жасалған шарттардан
туындайтын азаматтық-құқықтық жауапкершiлiктi сақтандыруға мiндеттi.
Туристiк қызмет көрсету шарты:
1. Туристiк қызмет көрсету шарт негiзiнде жүзеге асырылады. Туристiк
қызмет көрсету шарты жазбаша нысанда жасалады және Қазақстан
Республикасының заңдарына сәйкес болуға тиiс.
2. Шарттың елеулi талаптарына мыналар жатады:
1) туристiк қызметтi жүзеге асыруға берiлетiн лицензия туралы деректердi
қоса алғанда туроператор немесе турагент туралы ақпарат, оның атауы, тұрған
жерi және банктегi деректемелерi;
2) туристiк өнiмдi өткiзу үшiн қажеттi көлемде турист туралы мәлiметтер;
3) барлық болатын пункттердi көрсете отырып, болатын елдегi (жердегi)
саяхаттың бағдарламасы мен маршруты туралы, туристердiң қауiпсiздiгi
жағдайлары туралы ақпаратты қоса алғанда, туристiк өнiмнiң тұтынушылық
қасиеттерi туралы дұрыс ақпарат;
4) саяхаттың басталу және аяқталу күнi мен уақыты;
5) туристердi күтiп алу, шығарып салу және оларға iлесiп жүру тәртiбi;
6) туристiк өнiмнiң бағасы және оны төлеу тәртiбi;
7) тараптардың құқықтары, мiндеттерi және жауапкершiлiгi;
8) шартты өзгерту және бұзу жағдайлары;
9) баратын жерiне туристiң багажын жеткiзу мәлiметтерi мен талаптары және
шарттың осы тармағының тиiсiнше орындалмауының құқықтық салдары;
10) шарттың тараптар келiсiмi бойынша белгiленетiн өзге де ережелерi [14].
3. Шартты жасасу кезiнде басшылыққа алынған мән-жайдың елеулi түрде
өзгеруiне байланысты тараптардың әрқайсысы шартты өзгертудi немесе бұзуды
талап етуге құқылы.
4. Мән-жайлардың елеулi түрде өзгеруiне мыналар жатады:
1) саяхат жағдайларының нашарлауы, саяхат мерзiмiнiң өзгеруi;
2) көлiк тарифтерiнiң ойламаған жерден өсуi;
3) салықтар мен алымдардың және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi
төлемдердiң жаңа ставкаларын енгiзу немесе олардың қолданыстағы
ставкаларының артуы;
4) тараптардың келiсiмi бойынша белгiленетiн өзге де негiздер.
5. Туроператор немесе турагент шартты орындамаған немесе тиiсiнше
орындамаған ретте турист Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген
жағдайларда және тәртiппен шартты бұзуға құқылы.
6. Турист туроператорға немесе турагентке шартты орындаудан бас тарту
туралы хабардар етiлгенге дейiн көрсетiлген қызметтерi үшiн олардың iс
жүзiнде шығарған шығындарын төлеген жағдайда, саяхат басталғанға дейiн
шартты орындаудан бас тартуға құқылы.
7. Туристiк жолдаманың сатып алынуы туристiк қызмет көрсету шарты
жасалуының растамасы болып табылады.
8. Турдың құрамына кiретiн туристiк қызметтер көрсетiлуiн сатып алған
жағдайда туристiк ваучер туристiң тиiстi қызмет көрсетудi пайдалану құқығын
растайтын құжат болып табылады.
9. Туристiң кiнәсiнен туристiк қызмет көрсету шартын орындау мүмкiн
болмайтын жағдай туындаған ретте, егер заң актiлерiнде немесе өтелмелi
қызметтер көрсету шартында өзгеше көзделмесе, көрсетiлген қызметтерге толық
көлемде ақы төленуi тиiс.
10. Туристiк қызмет көрсету шартын орындаудың мүмкiн болмауы
тараптардың бiр де бiрi жауап бермейтiн мән-жайлар бойынша туындаған
жағдайда, егер заң актiлерiнде немесе шартта өзгеше көзделмесе, турист
туристiк ұйымға iс жүзiнде шығарған шығындарын өтейдi.
11. Туристiң кiнәсiнен болған жағдайды қоспағанда, туроператор немесе
турагент тапсырыс берушiге шартты бұзудан келтiрiлген залалдарды толық
өтеген жағдайда ғана шартты орындаудан бас тартуға құқылы.
12. Басқа елге келген жерi бойынша не жүру барысындағы маршруты
бойынша шарт талаптарына сәйкес келмеген жағдайда туроператор немесе
турагент шарт талаптарының тиiсiнше орындалмағаны үшiн жауапты болады [15].
Туристік қызметті мемлекеттік реттеудің негізгі бағыттарына
мына төмендегілер жатады:
• туристік қызмет тұтынушыларының құқығын қорғау;
• туристік нарықтың тиімді жұмыс істеуі үшін құқықтық жағдайын
құру, оның ішінде туристік объектілерді қайта жөндеу мен
құрылысына инвестицияларды тарту үшін, сондай-ақ туризмді дамыту
үшін қажетті инфрақөұрылымды құру;
• туризм саласындағы шағын және орта кәсіпкерлікті қолдау;
монополизмнің дамуына жол бермейтін бәсекелестік ортаны құру;
• ресей туризмінің халықаралық нарыққа енуі;
• мәдениет ескерткіштерін сақтау мен қорғау;
• ресей халықтарының мәдени тұрмысын сақтау;
• туризмнің тұрақты дамуы.
Кесте 1. Туристік кәсіпорындардың сыныптандырылуы
Бірінші қайтара қызмет көрсету кәсіпорындары Екінші қайтара қызмет
көрсету кәсіпорындары
турфирмалар Тікелей белгілеу Жанама
ұйымдары белгілеу
ұйымдары
Туроператор-лОрналасу құралдары;Жарнамалық Қонақ үй шаруашылығынан
ар Емдеу-сауықтыру ұйымдар; тыс тамақтану
турагенттер курортары; Сақтандыру кәсіпорындары;
Көлік компаниялары;Көліккәсіпорындары;
кәсіпорындары; Ақпараттық Ауылшаруашылығы өнімдері,
Сувенирлік өнімдер туристік киім, жиһаз және т.б.
дайындау мен сату кәсіпорындар Өндіру бойынша
бойынша кәсіпорындар;
кәсіпорындар; Банктер, химиялық
Туристерге қосымша тазарту, емдеу орындары
қызмет көрсету және т.б.
бойынша ұйымдар туристік индустрия үшін
кадр дайындайтын оқу
орындары
Ескерту: автормен құрылған
Барлық туристік фирмалар нарықта туроператорлар немесе
турагенттер ретінде көрінеді.
Туристік операторлар – туристік қызмет көрсетумен айналысатын
туристік кәсіпорын.
Туристік нарықта жұмыс істейтін барлық туроператорларды мына
төмендегіше жіктеуге болады:
1. Мөлшері бойынша:
- ірі туроператорлар – қызметін жылына 100 мың адамнан артық пайдаланатын
кәсіпорын, олардың айналымы 35 млн.долл.;
- орташа туроператорлар – қызметін жылына 30-дан 100 мың адамға дейін
пайдаланатын кәсіпорындар;
- майда туроператорлар – қызметін жылына 30 мың адамнан артық пайдаланатын
кәсіпорындар [16].
2. Қызмет түрі бойынша:
- бұқаралық нарық операторлары – бұлар чартерлік авиарейсті пайдаланумен
бұқаралық туризм орнында турпакетті сататын туроператорлар ;
- туристік нарықтың белгілі бір сегментіне маманданған операторлар:
3. Қызмет орны бойынша:
- елден тысқары бағыттар бойынша турпакеттерді құрайтын ішкі нарық
туроператорлары;
- шетелдерде тұратындарға турпакеттерді қалыптастыратын сыртқы
нарықтағы туроператорлар
4. Экономикалық мақсаттар бойынша:
- коммерциялық туроператорлар, олардың басты мақсаты – тұрақты және
үлкен пайда табу;
- коммерциялық емес туроператорлар, экономикалық жағынан мүдделі
болғанымен оларда пайда табу бірінші кезекке қойылмайды;
- қара туризм кәсіпорындары туристік қызметпен тұрақты емес жағдай
бойынша айналысады.
Туристік агенттіктер (турагенттер) – туроператорлар дайындаған
турларды сатып алатын кәсіпорындар мен мекемелер, олар турларды
сатумен айналысады.
Туристік агенттік туристік бизнестің сансыз көп
кәсіпорындары, олар өздерінің саны жағынан туроператорлар санынан
бірнеше есе асып түседі.
Туристік фирма қызметіндегі негiзгi ұғымдар
1) гид (гид-аудармашы) - туристерге уақытша келген елдегi (жердегi)
туристiк ресурстармен таныстыру жөнiнде экскурсиялық-ақпараттық, ұйымдық
қызмет көрсететiн кәсiби даярланған жеке тұлға;
2) туристiк қызмет көрсетуге жасалған шарт - өтелмелi туристiк қызмет
көрсету бойынша туроператордың немесе турагенттiң және туристiң арасындағы
келiсiм;
3) туризм нұсқаушысы - тиiстi бiлiктiлiгi және туристiк маршруттармен жүрiп
өту тәжiрибесi бар кәсiби даярланған жеке тұлға;
4) туристердi орналастыру орындары - мейманханалар, мотельдер, кемпингтер,
туристiк базалар, қонақжайлар, демалыс үйлерi, пансионаттар және
туристердiң тұруы мен оларға қызмет көрсету үшiн пайдаланылатын басқа да үй-
жайлар мен ғимараттар;
5) туристiк өнiмдi ұсыну - туристiк қызмет көрсетуге (жарнама, арнаулы
көрмелер мен жәрмеңкелерге қатысу, туристiк өнiмдi өткiзу жөнiндегi
туристiк ақпарат орталықтарын ұйымдастыру, каталогтар, буклеттер шығару
және тарату) бағытталған шаралар кешенi;
6) тур - белгiленген мерзiмдер шеңберiнде белгiлі бiр маршрут бойынша
жасалатын саяхатты қамтитын туристік қызмет көрсетулер кешені;
7) туризм - жеке тұлғалардың ұзақтығы жиырма төрт сағаттан бiр жылға дейін,
не жиырма төрт сағаттан аз, бірақ уақытша болған елде (жерде) ақы төлейтiн
қызметпен байланысты емес мақсатта түнеп өтетiн саяхаты;
8) өз бетiнше туризм - туристер өз бетiмен ұйымдастыратын, жүрiп-тұрудың
белсендi тәсiлдерi пайдаланылатын саяхат;
9) турист - жиырма төрт сағаттан бiр жылға дейiнгi мерзiм кезеңiнде уақытша
болатын елдi (жердi) аралап көретiн және ақылы қызметпен айналыспай сол
елде сауықтыру, танымдық, кәсiби-iскерлiк, спорттық, дiни және өзге де
мақсаттарда кемiнде бiр рет түнеп шығатын жеке тұлға;
10) туристiк агенттiк қызмет (турагенттiк қызмет) - қызметтiң осы түрiне
лицензиясы бар жеке және (немесе) заңды тұлғалардың (бұдан әрi турагент)
туристiк өнiмдi ұсыну және өткiзу жөнiндегi қызметi;
11) туристiк қызмет - жеке және заңды тұлғалардың туристiк қызмет көрсету
жөнiндегi қызметi;
12) туристiк операторлық қызмет (туроператорлық қызмет) - қызметтiң осы
түрiне лицензиясы бар заңды тұлғалардың (бұдан әрi - туроператор) өздерiнiң
туристiк өнiмдерiн қалыптастыру, ұсыну және туристiк агенттер мен
туристерге өткiзу жөнiндегi қызметi;
13) туристiк жолдама - туристiк қызмет көрсету кешенiн алуға құқықты
растайтын құжат;
14) туристiк ұйымдар - қызметiнiң негiзгi түрi туристiк қызмет болып
табылатын заңды тұлғалар;
15) туристiк ресурстар - туристiк көрсету объектiлерiн қамтитын табиғи-
климаттық, тарихи, әлеуметтiк-мәдени, сауықтыру объектiлерi, сондай-ақ
туристердiң рухани қажеттерін қанағаттандыра алатын, олардың дене күшiн
қалпына келтiрiп, дамытуға жәрдемдесетiн өзге де объектiлер;
16) туристiк ваучер - турдың құрамына кiретiн қызметтерге туристiң құқығын
және олардың ақысы төленгенiнiң фактiсiн растайтын құжат;
17) туристiк өнiм - саяхат барысында туристiң қажетiн қанағаттандыру үшiн
жеткiлiктi туристiк қызмет көрсетулер жиынтығы;
18) туристiк рынок - туристiк қызмет саласында тауарлар (жұмыстар, қызмет
көрсетулер) және ақша айналысы;
19) туристiк қызмет көрсету - өзiнiң туристiк саяхаты кезеңiнде және осы
саяхатқа байланысты туристiң қажеттерiн қанағаттандыру үшiн берiлетiн
қажеттi қызмет көрсетулер (орналастыру, тасымалдау, тамақтандыру,
экскурсиялар, туризм нұсқаушыларының, гидтердiң (гид-аудармашылардың)
қызмет көрсетулері және сапар мақсатына байланысты басқа да қызмет
көрсетулерi);
20) уәкiлеттi орган - туристiк қызмет саласында мемлекеттiк басқару
функцияларын жүзеге асыру үшiн Қазақстан Республикасының Үкiметi
белгiлейтiн орталық атқарушы орган;
21) экскурсант - бiр жерге, елдi мекенге, аумаққа немесе сол жердегi басқа
елге туризм мақсатында жиырма төрт сағаттан аспайтын уақытқа уақытша келген
жеке тұлға;
22) экскурсиялық қызмет - азаматтардың уақытша болатын елдегi (жердегi)
туристiк ресурстарды танымдық мақсатта аралап көруiн ұйымдастыру жөнiндегi
кәсiпкерлiк қызмет, ол туристердi орналастыру (түнету) жөнiндегi қызметтi
көздемейдi және жиырма төрт сағаттан аспайтын мерзiмдi қамтиды;
23) экскурсовод - уақытша болатын елдегi (жердегi) туристiк ресурстармен
таныстыру жөнiнде туристерге экскурсиялық-ақпараттық, ұйымдық қызмет
көрсетуге лайықты бiлiктiлiгi бар, кәсiби даярланған жеке тұлға [17].
Туристік кәсіпорындар – бұл ұйымдастыру-шаруашылық бірлігі,
туристерге қызмет көрсетуді дайындау, орындау және ұсынуды жүзеге
асыру үшін барлық қажетті өндірістік қаражаттарды, басқарудың барлық
әдістерін пайдалана отырып жүзеге асырады.
Турфирманың экономикалық жағдайын түсіну үшін алдымен оның
анықтамасына назар аудару қажет. Турфирманың көптеген анықтамалары бар,
олардың бірнешесін келтіреміз:
ТурФирма – бұл туристік қызметпен айналысатын және басқару шешімдерін
қабылдауда шаруашылық еркіндікке ие болған экономикалық субъект. Бұл
адамдар тобының (иелердің) мақсатын жүзеге асыру үшін құрылған ұйым.
Нәтижесінде трансакционды үзілістердің азаюына қол жеткізілетін, өзара
келісімдер желісімен байланысты өндіріс факторларының басшыларының одағы.
Бизнес негізінде қолдану барысында синергетикалық нәтиже беретін және
трансакционды үзілістерді төмендетуге мүмкіндік беретін өзіне тән ресурстар
мәселесі бойынша имплицитті келісім болатын бірлестік.
Сонымен қатар турфирма нақты атаумен бизнес жүргізетін ұйым ретінде
белгілеуге болады. Турфирма табиғи еңбек ресурстарын және капиталды
қолдануды бақылайды. Ол дизайн, өндіріс және қызмет ұсыну әдісіне қатысты
шешімдерді өзі қабылдайды.
Туристік фирма қызметінде ең жоғарғы табысты келтіру – бұл кез-келген
туристік қызметтің түпкі мақсаты. Бұл мақсатқа мақсатты құрылымдар
жиынтығын тактикалық, сонымен қатар стратегиялық тәртіппен жүзеге асыру мен
анықтау арқылы қол жеткізіледі.
Оларға мыналар жатады:
• қызмет көлемінің өсуі;
• өсудің барынша жоғарғы темпіне қол жеткізу;
• нарық бөлігінің өсуі;
• салынған капиталға қатысты табыстың өсуі;
• компания акциясына кірістің өсуі (егер бұл акционерлік компания
болса);
• акцияның нарықтық құнының өсуі (егер бұл ашық акционерлік қоғам
болса);
• капитал құрылымының өзгеруі.
Құндылықтар құру – турфирманың басты функциясы болып табылады.
Құндылықтар құру процесі нәтижесінде кәсіпорын өз қызметінің қоғамдық
пікіріне қол жеткізетін, топтық және жеке қажеттіліктерді қанағаттандыруды
білдіреді [18]. Өркендеуші турфирма – бұл өз қызметінен тұрақты табыс
табатын фирма. Фирма басшылары (немесе акционерлері) тұрақты және өсетін
табыс ағымына жетуге және өздеріне тиісті иеліктің (дивидент, акция)құнын
арттыратын өзіндік және тартылған құралдарды қолдануға талпынады. Қызметкер
және жеткізушілер кәсіпорынның бірқалыптылығын, онымен ұзақ мерзімді
қатынасты, сондай-ақ жағымды қызмет атмосферасын қалайды. Тұтынушылар үшін
маңыздысы оларды сапасы мен бағасы жағынан қанағаттандыратын тауар және
қызмет.
Қоғамдық пікір, өз кезегінде, кәсіпорынға өндірісін кеңейту, сату және
қызмет көлемін өсіру, және де табысын арттыру мүмкіндігін береді.
Кәсіпорынның мақсатты функцияларын жүзеге асыруда негізгі жұмыс құралы
болып кәсіпорынның бәсекелестік артықшылықтары іске асатын нарықтық
стратегия табылады. Бизнестің халықаралық теориясы мен практикасында
кәсіпорынның нарықтық стратегияларыныңнегізгі үш түрі көрсетіледі.
Кәсіпорын жетекшілігі бар болған бәсекелестік артықшылықтарына талдау
жасап, және нарықта жүргізетін стратегиялардың бірін таңдауы қажет.
Нарықтық стратегия жүргізілгеннен кейін, тұрақты табыспен қамтамасыз
ететін кәсіпорынның келесі мақсатты функциясын жүзеге асыру құралы болып
фирманың мақсатына жетуге бағытталған жоспарлау табылады.
Осылайша, турфирма қазіргі туристік нарықтағы маңызды экономикалық
субъект болып табылады деген қорытынды жасауға болады. Турфирма туристік
әрекетпен айналысады және басқару шешімін қабылдауда өзіндік еркіндікке ие.
Кез-келген фирманың түпкі мақсаты тұтынушыларға қызмет көрсету барысында
табыс табу.
1.2 Туристік фирма қызметін ұйымдастыру факторлары
Туристік фирма қызметін ұйымдастыру – туристік фирмада өндірістік-
қызмет көрсету процесін басқару. Кез келген туристік фирма қызметін көрсету
процесінің элементтеріне жұмысшы, құрал, еңбек заты мен қолданылатын
технология жатады. Өндірістік-қызмет көрсету процесін іске асыру үшін оның
барлық элементтері тізбектеледі.
Осылайша, туристік фирма қызметін ұйымдастыру туристік фирманың
бірыңғай өндірістік-қызмет көрсету процесінде еңбекті, құралдар мен
технологияны тиімді үйлестіруге бағытталған шаралар жүйесі болып табылады.
Туристік фирма қызметін ұйымдастырудың менеджментінің негізгі міндеті –
жұмыс күшін, материалдық, ақшалай, және ақпараттық ресурстарды дұрыс
пайдалана отырып, туристік фирманың алдына қойылған, мақсаттарға жету.
Туристік фирма қызметін көрсету технологиясы туристік нарықта туристік
өнімнің өтуі процесіне әсер ету тәсілдері, туристік өнімді өндіру мен
тиімді ету формалары, әдісерінің жиынтығын менеджмент танытады. Туристік
фирма қызметіндегі менеджмент – бұл туристік фирмада өндірістік-қызмет
көрсету процесін басқару принциптерінің, әдістерінің, құралдары мен
формаларының жиынтығы [19].
Туристік фирмадағы маркетинг- менеджменттің интегралдық қызметі.
Туристік фирма қызметіндегі маркетинг туристік өнімді сату көлемін
арттыру мақсатында сұранысқа белсенді әсер ету мен туристік нарықтың
талаптарын есепке алуға бейімделген, туристік өнімді өндіруді, іске асыруды
және тұтынуын ұйымдастыруды басқарудың кешендік тәсілін білдіреді.
Туристік қызметтің экономикасы – бұл түрлі қызмет көрсетумен туристік
өнімді сату нәтижесінде алынған пайданы, материалдық емес активтердің және
айналым қорларының, өндіру факторларының жиынтығы [20].
Туристік қызметтің активтері мен пайдасын құндық бағалау оның даму
деңгейі мен көлемін сипаттайды. Сонғысы бір жағынан, сатылған туристік
өнімнің көлемі мен сапасының, пайдаланылатын қорларының арасында тиімді
қатынасты, екіншіден, туристік өнімді сату көлемі мен одан түсетін пайда
арасында қатынастың табылуына байланысты.
Бұл факторлардың іске асу тиімділігі туристік фирманың қызмет етуіне
және дамудың ішкі-сыртқы жағдайларының әсеріне тәуелді.
Адамзат қоғамының тарихи даму барысында құрал-жабдықтарға туристік
қызметтің әр түрлі формаларының болғандығы белгілі. Туристік фирма қызметі
экономикалық мағынасында шаруашылықты қоғамдастыру дәрежесіне тәуелді
бөлінеді. Бұл жерде ең төменгі деңгей – бұл жеке шаруашылық жүргізу.
Қоғамдастырудың жоғарғы деңгейлері адамдардың қандай да бір ұйымдарға
бірігу масштабының кеңеюімен қалыптасады.
Туристік фирма қызметін ұйымдастырудыға жалпы үлестік келесі
формалармен сипатталады: шаруашылық серіктестік, акционерлік қоғам,
өндірістік кооператив, шаруашылық бірлестік, біріккен кәсіпорын.
Үлестік фирма қызметінен айырмашылығы жалпы біріккен иемдену типі
бірқатар ерекшеліктерге ие:
А) әрбір фирма иесіне тиесілі мүлік иесі анықталмайды;
Б) біріккен фирма кез-келген қатысушысы өз бетінше, өз қалауы бойынша жалпы
мүліктің қандай да бір бөлігін шаруашылық мақсатында пайдаланып, иемдене
алмайды;
В) жалпы табыс қатысушылары арасында тең үлеспен немесе әрқайсысының
еңбектік үлесіне тәуелді бөлінеді (кесте 2).
Кесте 2. Туристік қызмет көрсететін қызмет кәсіпорындарының
сыныптандырылуы
Бірінші қайтара қызмет көрсету кәсіпорындары Екінші қайтара қызмет
көрсету кәсіпорындары
Тікелей белгілеу ұйымдары Жанама
белгілеу
ұйымдары
Орналасу, тамақтану құралдары;Жарнамалық Қонақ үй шаруашылығынан
мейрамханалар, ресторандар, ұйымдар; тыс тамақтану
кафелер, т.б.; Сақтандыру кәсіпорындары;
Емдеу-сауықтыру курортары; компаниялары; Көлік кәсіпорындары;
Көлік кәсіпорындары; Ақпараттық Ауылшаруашылығы өнімдері,
Сувенирлік өнімдер дайындау туристік киім, жиһаз және т.б.
мен сату бойынша кәсіпорындар Өндіру бойынша
кәсіпорындар; кәсіпорындар;
Туристерге қосымша қызмет Банктер, химиялық
көрсету бойынша ұйымдар тазарту, емдеу орындары
және т.б.
туристік индустрия үшін
кадр дайындайтын оқу
орындары
Сілтеме – тақырыпты зерттеу барысында автормен құрылған
Туристік фирма қызметін ұйымдастырудың басты шарттары:
- Ұйымдық-құқықтық формасын анықтау
- Бизнес-жоспар құру
- Менеджментті дұрыс ұйымдастыру
- Маркетингті ұйымдастыруда жоғары сапаға жету
- Стратегиялық жоспар құру
Фирма стратегиясын жасау. Стратегиялық жоспарлау ұзақ мерзімді
жоспарлаумен салыстырғанда аса көлемді болып, ішкі ортаның негізгі
элементтерімен бірге сыртқы аспектілерді: әлеуметтік және саяси факторлар,
бәсекелестердің әрекеті, сатып алушылардың талғамы мен қажеттіктерін
қамтиды. Стратегиялық жоспарлаудың басты ерекшелігі- оның варианттылығы,
кәсіпорынның келешекте дамуының альтернативті версияларды жасау.
Ортаны талдау фирма әрекетінде бірнеше маңызды функциялар атқарады:
• экономикалық ұйымға және оның болашағына әсер ететін аса маңызды
элементтердің есебін жүргізуді стратегиялық жоспарлау тұрғысынан алғанда
жақсартады;
• кәсіпорын саясаты тұрғысынан алғанда кәсіпорын туралы аса жағымды да
қолайлы көзқарастар қалыптастыруға көмектеседі;
• күнделікті қызмет әрекеті тұрғысынан алғанда орындалатын қызмет
функцияларын жақсарту үшін қажетті ақпаратпен қамтамасыз етеді [21].
Туристік фирма қызметіне экономикалық стратегиясын жасау. Қандай да
бір жүйенің дамуындағы негізгі мақсаттарға қол жеткізуге мүмкіндік беретін
ережелер мен тәсілдердің жиынтығы стратегия болып табылады.
Фирма қызметінің инвестициялық стратегиясын жасау. Жалпы түсінік
бойынша, инвестициялық стратегия – бұл инвестициялық қоржынның, яғни заңды
немесе жеке тұлғаның иелігіндегі құнды қағаздар жиынтығын қалыптастыру
стратегиясы. Инвестициялық стратегияны жасауда ұдайы өндірістің: техникалық
қайта жарақтану, модернизация, реконструкция, осы процестердің басқа да
сипаттарын анықтау қажет.
Фирма қызметіндегі персоналды ынталандыру стратегиясы. Бұл жүйенің
негізін жұмыскерлерді еңбек етуге итермелейтін ынталар құрайды және
кәсіпорынның потенциалды клиенттерінің мүдделеріне, сұраныстары мен
талаптарына бағытталып, ынталар іс-әрекет нәтижесімен байланысуы керек
[22].
Стратегиялық жоспарлауда маркетинг қызметінің ролі. Қазіргі нарықтық
жағдайда маркетинг экономиканың кез-келген саласының құрамдас бөліктерінің
бірі болып табылады. Маркетингтік жоспарлаудың негізгі мақсаты - кәсіпорын
өзінің бәсекелестерімен салыстырғанда біршама аз шығынымен және
тұтынушылардың сұранысын барынша сапалы түрде өтеп отыруы арқылы өз
пайдасын көбейтеді. Осы мақсатқа жету жолындағы нақты іс-әрекет жиынтығы
маркетингтің мазмұны деп аталады.
Фирма қызметін жоспарлау. Жоспарлау – менеджмент процесінің алғашқы
және ең маңызды кезеңі. Кәсіпорынның құрған жоспарлар жүйесінің негізінде
жоспарланған жұмысты ұйымдастыру жүзеге асырылады, сол жұмысты орындайтын
персоналды ынталандыру, нәтижелерді бақылау мен жоспарлы көрсеткіштер
бойынша баға беру жүзеге асады [23].
Жоспарлаудағы үздіксіздік шартының бірі – жоспарлаудың бір-бірімен
кезектесіп келуі. Жоспарлау процесі мынадай алғышарттардың әсерінен
үздіксіз болуы шарт:
• сыртқы ортаның айқындалмағандығы мен кездейсоқ өзгерістердің болуы
кәсіпорынның сыртқы жағдайларына қатысты үнемі өзгерістер жасап,
жоспарларды реттеп отыру қажет;
• тек айқын алғышарттар ғана өзгеріп қоймай, кәсіпорынның ішкі
мүмкіндіктері мен құндылықтары туралы көзқарастары да өзгереді.
Фирманың іс-жоспары және іскерлік ортасын болжау. Іс-жоспар – бұл
бизнестің жаңа түрін құруда, әрекет етудің жаңа сферасын меңгеруде
жасалатын фирманың даму жоспары. Іс-жоспар жаңа кәсіпорын ашу мақсатымен де
бұрын жұмыс істеп тұрған ұйымды одан әрі жетілдіру мақсатымен де құрылады.
Іс-жоспар маңызды мәселелерді шешіп береді: кәсіпкерлік қызметтегі қауіп-
қатерді төмендете отырып, қоғамның болашақтағы тұрақтылығы мен өміршеңдік
деңгейін анықтап береді; дамудың сандық және сапалық көрсеткіштерінің
жүйесі ретінде бизнестің инвестор тарапынан қызығушылық пен қолдауды
қамтамасыз етеді; жоспарлаудың тәжірибесін жинақтауға көмектеседі.
Стратегиялық және оперативті жоспарлау. Экономикалық ұйымдағы
жоспарлау процесін екі негізгі кезеңге бөледі: фирма қызметінің
стратегиясын жасау, яғни стратегиялық жоспарлау және жасалған стратегияны
жүзеге асыру тактикасын анықтау, яғни оперативті немесе тактикалы
жоспарлау.
Фирма стратегиясы – бұл негізгі мақсаттардың жиынтығы және мақсаттарды
жүзеге асырудың негізгі тәсілдері [24].
Тактикалық жоспарлау – бұл стратегиялық мақсаттарға қол жеткізу үшін
кәсіпорын ресурстары қалайша үйлестірілетіні туралы шешімдерді қабылдау.
Тактикалық жоспарлау әдетте қысқа мерзімді және орта мерзімді кезеңдерді
қамтиды.
Фирманың бизнес-жоспар тиімділігі және оны бағалау әдістері.
Бизнес-жоспар және оны жасау жолдары. Бизнес-жоспар – бұл бизнестің
жаңа түрін құруға, фирма қызметінің жаңа сферасын қамтуға қажетті
кәсіпорынның даму жоспары.
Бизнес-жоспарды жаңадан құрылған кәсіпорындар, сонымен қатар
экономикасы дамыған ұйымдар жасауы мүмкін. Бизнес-жоспар келесі маңызды
мәселелерді шешеді:
• кәсіпорынның болашақта тұрақтылығын және тіршілікке икемділік дәрежесін
анықтайды, кәсіпкерлік қызметтің тәуелділігін төмендетеді;
• ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz