Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы саясатының сыныптамасы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1 ШАРУАШЫЛЫҚ ЖҮРГІЗУШІ СУБЪЕКТІЛЕРДІҢ ҚАРЖЫ САЯСАТЫНЫҢ МӘНІ ЖӘНЕ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қаржы саясатының түсінігі, мәні мен
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы саясатының сыныптамасы..17
1.3 Шаруашылық жүргізуші субъектілердің есеп саясатының қалыптасу
кезең
дері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
2. МЕРЕЙ ШАРУА ҚОЖАЛЫҒЫНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ САЯСАТЫН ТАЛДАУ
2.1Шаруа қожалығының шаруашылық-экономикалық
жағдайы ... ... ... ... ... ... .35
2.2Шаруа қожалығының еңбек ресурстарын пайдалануды
талдау ... ... ... ... ... ..49
2.3Шаруа қожалығының өтімділігімен төлем
қабілеттілігі ... ... ... ... ... .. ... ... ... 60
3. ШАРУАШЫЛЫҚ СУБЪЕКТІ ҚЫЗМЕТІНІҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУШЫ РЕТІНДЕГІ
КӘСІПОРЫН ҚАРЖЫСЫН БАСҚАРУ
3.1Шаруашылықтың қаржы саясаты- шаруашылық қызметі тиімділігін жоғар-
латудың негізі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... 64
3.2Шаруашылықтың қызметі тиімділігін басқару мен жоспарлау, жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...66
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..74
ҚОЛДАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..77
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .80
КІРІСПЕ
Бүгінгі таңда Қазақстандағы кәсіпкерлік отандық экономиканы дамытудағы
маңызды құрал екендігі айқын. Нарықтық экономикаға көшу монополизмнің алдын
алу, бәсекелікті дамытуға бағытталған өндіріс құрылымын қайта құру тәрізді
радикалды өзгерістерді талап етті. Әлемдік тәжірибе көрсеткендей меншіктің,
ұйымдық-құқықтық формасының әр түріне бағытталған кәсіпкер-ліктің дамуынсыз
нәтиже бермейді.
Диплом жұмыстың жалпы тақырыбы Шаруашылық жүргізуші субъек-тілердің
қаржылық саясаты деп аталады.
Қаржы саясаты - бұл қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуы жөніндегі
міндеттерді шешу үшін қаржыны пайдалану жөніндегі мемлекеттің нысаналы
қызметі, қаржыны басқарудың түпкілікті мақсаты, оның нақтылы нәтижесі. Ол
мемлекеттің экономикалық саясатының құрамды бөлігі болып табылады.
Қаржы саясаты қаржы ресурстарын іздестіру, шоғырландыру және жинақтау
және экономикалық саясат жасайтын дамудың бағыттары бойынша оларды бөлудің
міндеттерін шешеді [1].
Қаржы саясаты өзіне бюджет, салық, ақша, кредит, баға және кеден
саясатын қамтиды. Өз кезегінде мемлекеттің қаржы саясаты тек оның
экономикалық және әлеуметтік саясатын жүзеге асырудың құралы болып
келеді, яғни қосалқы рөлді орындайды. Мемлекеттік саясаттың басқа да
бағыттарын - ұлттық, геосаясатты әскери саясаттарды да ұмытуға болмайды.
Қаржыны басқарудың бүкіл жүйесі шаруашылықтың қаржы саясатына
негізделеді. Қаржы саясатын жасауға биліктің заңнамалық және атқарушы
тармақтары қатысады. Шаруашылық субъектілер қаржысы –бірыңғай қаржы
жүйесінің құрамдас бөлігі.
Шаруашылық жүргізуші субъект түсінігі –барлық ұйымды-құқықтық меншікті
сандарына және қызметінің барлық түрлеріне қатысты, шаруашылық
субъектілерді жалпылама айтқанда –экономикалық агенттер, экономикалық
бірліктер.Олар өзіне міндеттемелер қабылдай алады, активтерді иемденіп
басқарады және экономикалық қызметті жүзеге асырады. Соңғы уақыттарда
коммерциялық қызметтердің рұқсат етілуіне байланысты, көптеген заңды
тұлғаларға, соның ішінде мемлекеттік жекеменшікпен байланысты өндірістік
емес салаларына коммерциялық және жарғылық қызметтердің шекарасын
шектемейді, бұл субъектілерді –шаруашылық субъектілерге айналады, яғни өз
қызметін жарғылыққа емес, сонымен қатар коммерциялық іске бағыттайтын.
Шаруашылық жүргізуші субъектілерге көбінесе кәсіпорындар мен ұйымдар
жатқызылады. Шаруашылық субъектілер қаржысы кәсіпорынның, қоғамның,
бірлестіктер мен ұйымдардың қаржысын кірістіреді.
Шаруашылық субъектілер қаржысының өзіне тән мазмұны мен сыртқы көрініс
түрлері бар. Мазмұны ретінде қаржылық категорияны анықтайтын сыртқы қаржы
құрамы болып табылады. Қаржының мазмұны мен көрініс түрлері бір-бірімен
байланысты. Бірақ олардың тұрақтылық дәрежесі ұқсас емес. Қаржының көрініс
түрлері оның мазмұнына қарағанда тез өзгереді . Шаруашылық субъектілер
қаржысының атқарым қызметтері қаржының атқарым қызметтерімен бірдей:
1. бөлу;
2. бақылау.
Шаруашылық субъектілер қаржысы мен жалпы мемлекеттік қаржылардың бар
болуы экономикалық заңдар іс-әрекеті мен тауарлы-ақшалай қатынас-тардың
болуымен себепті. Тауарлы-ақшалай қатынастар жекеменшіктің әр түрімен,
еңбекті қоғамдық бөлумен анықталған.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржылық саясатын жасауда қаржыға
қатысты алуан-түрлі қарым-қатынастарға барады:
1. мемлекетпен
2. несие жүйесімен
3. жоғары ұйымдармен
4. басқа шаруашылық субъектілермен
5. сақтандыру ұйымдарымен
6. жұмысшылармен
7. кәсіптік иелерімен.
8. Шаруашылық субъектілер қаржысының негізгі белгілері:
9. көп қырлы қаржы қатынастардың болуы;
10. міндетті түрде өндірістік қордың бар болуы;
11. жоғары белсенділік;
12. олар барлық қаржы жүйесінің негізі болып табылады.
Сонымен, шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы - өнімдерді,
жұмыстарды және қызмет көрсетулердің өндіргенде және өткізгенде ақшалай
табыстарды, қорларды қалыптастыру, бөлу және пайдаланумен байланысты
экономикалық қатынастар [2].
Сонымен шаруашылық жүргізуші субъектілердің есеп саясаты деп-ұйымдар
шаруашылық қызметі өрісінің іс-тәжірибесінде қолданылатын, таңдалып алынған
және сабақтастықпен жүргізілетін бухгалтерлік есеп жүйесіне тән ішкі
ережелер жиынтығын айтамыз.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің есеп саясатының мақсаты:
бухгалтерлік есеп операцияларын орындау барысында қателер жібермеу,
фактілерді бұрмаламау, ұйымдардың қаржы жағдайын бағалау, шаруашылық
қызметінің үздіксіздігін қамтамасыз ету,материалды активтерді бағалау мен
есептен шығару, таза пайда резервін құру бағытындағы мейлінше жоғары
дәрежедегі икемді есеп ақпараттарын қалыптастыру болып табылады. Осы
аталған мәселелер кәсіпорындардың қызметтерін қаржылық талдау мен
жоспарлауды жетілдіруді теориялық және тәжірибелік тұрғыдан талдаудың
маңыздылығын көрсетеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – Мерей шаруа қожалығының негізінде
шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы саясатын, қаржылық жағдайын
талдаудың теориялық және әдістемелік негіздері туралы мағлұмат беру мен
қаржылық саясатын жоспарлауда туындайтын мәселелерді шешу жолдарын көрсету.
Дипломдық жұмыстың аталған мақсаттарына сәйкес келесі міндеттер
қойылған:
- шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы саясатына талдау мен
жоспарлаудың маңызы мен мәнін ашып көрсету;
- шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы саясатын талдаудың
әдістерін анықтау;
- Мерей шаруа қожалығының негізінде кәсіпорынның қаржы саясатына
талдау мен жоспарлаудың қазіргі бағыттарын қарастыру;
- шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы саясатының тиімділігін
арттыру жолдарын талдау.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік және тәжірибелік негізі ретінде Қазақстан
Республикасының Заңдары мен Үкіметтің нормативтік қаулылары, Шағын
кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы, Жеке кәсіпкерлік туралы ҚР
заңдары, Мерей шаруа қожалығының жылдық есептері, отандық және шетелдік
экономист-ғалымдардың ғылыми және оқу - әдістемелік зерттеу еңбектері,
мерзімдік және ғылыми басылымдардың материалдары қолданылды.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік обьектісі ретінде Мерей шаруа
қожалығының қаржылық құжаттары, осы тақырыпқа сай мәселелерді қозғаған
зерттеу материалдары басшылыққа алынды.
Зерттеу барысында Мерей шаруа қожалығының қаржылық қызметінің
нәтижелері, жылдық есептері, ғылыми мақалалар, сонымен бірге монографиялық,
экономико- статистикалық, есепті - конструктивті, абстрактілі - логикалық
зерттеу әдісі пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың теориялық бөлімінде қаржы саясатының түсінігі, мәні
мен мазмұны, шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы саясатының
сыныптамасы, шаруашылық жүргізуші субъектілердің есеп саясатының қалыптасу
кезеңдерінің маңызы талқыланды.
Екінші, сараптамалық бөлімде Мерей шаруа қожалығының жылдық есептері
мен қызметтеріне талдау жүргізу мысалында жүзеге асты. Кәсіпорынның құрылу
тарихынан бастап, басқару жүйесіндегі ерекшеліктерге назар аударылды. Есеп
беру жүйесіндегі, салық жүйесіндегі, баға қалыптастыру мәселелеріндегі
ерекшеліктер қарастырылды. Соңғы үш жылдағы қаржылық, экономикалық
көрсеткіштеріне сараптама жүргізілді.
Үшінші бөлімде шаруашылықтың қаржы саясаты- шаруашылық қызметі
тиімділігін жоғарлатудың негізінде даму перспективасы мен проблемамалары
қарастырылып, жалпы шаруашылықтың қызметі тиімділігін басқару мен
жоспарлау, жетілдіру жолдарындағы кедергілерді жою, олардың қызмет ету
аясын жетілдіру бағытына ұсыныстар жасалды.
Дипломдық жұмыстың теориялық негізінде отандық және шетелдік ғалымдардың
ғылыми еңбектері, монографиялары, мақалалары, Қазақстан Республикасының
заңнамалық және нормативтік актілері қарастырылды.
1 ШАРУАШЫЛЫҚ ЖҮРГІЗУШІ СУБЪЕКТІЛЕРДІҢ ҚАРЖЫ САЯСАТЫНЫҢ МӘНІ ЖӘНЕ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қаржы саясатының түсінігі, мәні мен мақсаты
Кәсіпорынның қаржы саясатын арнайы оқулықтарда түрліше түсіндіріледі.
Әбдіғали Әбдіманапов қаржы саясатын ұйымдар шаруашылық қызметі өрісінің іс-
тәжірибесінде қолданылатын, таңдалып алынған және сабақтастық-пен
жүргізілетін қаржы жүйесіне тән ішкі ережелер жиынтығы деп түсіндірді. Ал
Р.Федько бұл ұғымға келесідей анықтама береді: Қаржы саясаты – қаржылық
есептілікті құру кезіндегі қолданылатын ережелер мен үрдістер
Бұл ұғымды В.К.Радостовец өте ықшам түрде анықтайды. Оның ойынша Қаржы
саясаты – бұл қаржылық есептің әдісін жүзеге асыратын тетігі, себебі,
кәсіпорынның бастапқы бақылауын жүзеге асыру үшін таңдап алынған тәсілдер
жиынтығы, құндық өлшемдері, ағымдағы топтастыруы және қаржылық есептегі
шаруашылық қызметіне жасалған қорытынды шолу фактілері кәсіпорынның қаржы
саясатында көрініс табады деп жазған [3].
Қаржы саясатының мазмұны ұйымдардың шаруашылық жүргізу қызметі талабы
мен қаржы нәтижесін сипаттауға арналған есеп әдістерін жақсы және тиімді
қолданудың жолдарын көрсетеді.
Нарықтық қатынастар жағдайында көптеген құрылымдағы ұйымдар, құқылы
тұлғалар, өзара экономикалық қатынастарға түседі. Бұлардың мақсат-мүддесі
де әр түрлі жағдайда танылып, әр түрлі дәрежедегі көптеген шаруашылық
фактілерін орындайды. Яғни әрбір ұйым өзінің қаржылық жағдайын жақсарту
және көрсету үшін өзінің ішкі ұйымдық ерекшеліктерін есепке алуы керек.
Ішкі ұйымдық ерекшеліктер басқарудың стратегиялық және тактикалық
шараларынан, басқару құрылымынан, шаруашылық қызметінің түрлері мен
көлемінен, шаруашылық фактілерінің жекелеген ерекшеліктерінен, клинеттермен
жұмыс істеудің тәртібінен және ақпараттарды өңдеу мен даярлап беру сияқты
факторлардан туындайды. Маңызы жағынан жоғары дәрежедегі мүндай факторларды
нақтылы әске асрыу барысында есеп жүргізудің көптеген әдістері мен
ережелері, құқықтық және нормативтік актілер қолданылады. Әдіснамалық
процестің барлық әдістері ментәсілдерін қолдану нәтижесінде кәсіпорынның
қаржы саясатын қалыптастыруға болады.
Кәсіпорынның стратегиялық және тактикалық мақсатына қарай жасалған қаржы
саясаты осы кәсіпорындағы материалдық және қаржылық ресурстарды барынша
тиімді жұмсап, нарықтық конъюктураға сай экономикалық шешім қабылдау болып
табылады. Қаржы саясатын іске асырып, мұның негізгі бағытын анықтап,
қолданылатын есеп объектілері мен әдістерін белгілеу күрделі мәселелер
қатарында келеді.
Тәуелсіз жолдармен таңдалып алынған есеп ережелерін әрбір ұйымдар қаржы
саясатын қалыптастыру мақсатында жылдан жылға тұрақты түрде қолдана білу
керек. Есеп ережелерінің ішкі әдіснамаларын жасау жалпыға бірдей танылған
есеп принциптері мен қаржылық қортыныды есеп элменттері негізінде жасалынуы
керек[4].
Кәсіпорындар өрісінде қалыптасқан қаржы саясаты осы кәсіпорын қызметінің
ары қарай дамуына, бизнестік әрекеттің кезеңдік жолдармен өркендеуіне
тікелей әсер етуі керек. Егер инвестициялық процестің тиімділігі болмаса,
сондай-ақ таза пайда алу процесі қалыптаспаған жағдайда қаржы саясатын
жасаудың қажеті болмайды. Қаржы саясаты кәсіпорын қызметінің қаржылық
тиімділігіне және ақша қаражатының көбеюіне әсер етеді. Сонымен қатар,
жасалған келісім-шарттар мен қаржылық келісімдер ұйымдар қызметінің
тиімділігіне бірден әсер ете қоймайды. Мұндай экономикалық қатынастар ұзақ
мерзім аралығында тиімділікті сипаттайды. Осыған орай, ұйымдардың атқарушы
бухаглетері тұрақты бағытта пайда келтіру процесін қамтамасыз етуге әсер
ететін бухгалтерлік есеп әдіснамаларын жақсы зерделеп, кәсіпорынның есеп
тәжірибесінде пайдалану керек. Барлық кәсіпорындар қызметіне тән байырғы
қаржы саясатын жасау өте қиын және ауыр процесс. Әйткенмен де, қаржы
саясатының мазмұнын ашып көрсету арықылы дербес түрде шешімдер қабылдап,
қаржылық қорытынды есеп өрісіндегі объективтік ұғым қалыптастыру қамтамасыз
етіледі.
Кәсіпорындарда жасалынатын қаржы саясаты басқару жүйесінің ерекше-
ліктері мен құқықтық нормаларды қолдану дәрежесіне, кәсіпкерлік қызметтің
бағытына, технологиялық және техникалық ерекшеліктерге, салық жағдайына,
клиенттермен жасалған келісім шарттардың ұзақтылығына және құрылтайшы-
лардың құжаттарына да байланысты болады.
Тәуелсіз жолдармен таңдалып алынған есеп ережелерін әрбір кәсіпорын
қаржы саясатын қалыптастыру мақсатында жылдан жылға тұрақты түрде
қолданғаны жөн. Есеп ережелерінің ішкі әдіснамаларын жасау жалпыға бірдей
танылған есеп принциптері мен қаржылық қорытынды есеп элементтері негізінде
жасалынуы керек [5].
Кәсіпорындар өрісінде қалыптасқан қаржы саясаты осы кәсіпорын қызметінің
ары қарай дамуына, бизнестік әрекеттің кезеңдік жолдармен өркендеуіне
тікелей әсер етуі керек. Егер инвестициялық процестің тиімділігі болмаса,
сондай-ақ таза пайда алу процесі қалыптаспаған жағдайда қаржы саясатын
жасаудың қажеті болмайды. Қаржы саясаты кәсіпорын қызметінің қаржылық
тиімділігіне және ақша қаражатының көбеюіне әсер етеді.
Қаржы саясатының тиімді бағытын қалыптастыру үшін қаржылық есеп
принциптері мен мұның қолайлы нақты әдістерін, салық салу процесін,
қаржылық менеджментті және басқа да көптеген экономиклық қатынас
мәселелерін кімде-кім болмасын жақсы білуі керек. Қаржы саясаты қаржылық
есеп жүйесіне тән қойылған талаптар мен принциптерге жауап беруді
қамтамасыз етуі керек.
Сонымен, қаржы саясаты деп қаржылық есеп жүргізудегі әдістер мен
үлгілерді, қолданылатын техникалық сабақтастықтар жүйесін нақтылы түрде
таңдап алуды айтады. Қаржы саясаты тәжірибеде іске асырылатын ережелер мен
кәсіпорындардің ерекшелік жағдайларынан ауытқымауы керек.
Қаржы саясатын негіздеу және таңдау кезінде барынша жалпы танылған
талаптар мен қағидалар басшылыққа алынады және оны сақтаған жағдайда
Кәсіпорын үшін де, жалпы республика бойынша да шаруашылық жағдайына
бейімделген қаржы саясатын қалыптастыру мүмкіндігі туады.
Нарықтық қатынастары жағдайында кәсіпорынның қаржылық саясатын құрудың
маңызы өте зор. Бұл кәсіпорындардың тәуелсіздікке ие болуымен, сондай-ақ
олардың меншік иелері, жұмысшылар, коммерциялық серіктестіктер және де
басқа контрагенттер алдында өзінің өндірістік-кәсіпкерлік қызметінің
нәтижелері үшін толық жауапкершілікте болумен байланысты.
Қаржы саясатын мінездеме бере отырып, сол сияқты қаржылық басқару
өнерін, тағы айта кету керек, қайта өңдеудің негізгі мақсаты болып қаржылық
жүйені әсерлі құру, кәсіпорынның тактикалық және стратегиялық тапсырма
қызметінің тапсырмасына бағытталған.
Қайта өңдеудің қаржылық саясатының негізгі бағытына жататындар:
-экономикалық анализдің қызмет жағдайы;
-есептілік, кредиттілік, девиденттік, амортизациялық және басқа саясатты
таңдауға негізделген;
-айналым заттарын, ұстанымдарды, кредиттік және дебиттік қарыздарды
дұрыс басқару;
-басқалары.
Сыртқы факторлардың әсер етуіне ерекше ерекше көңіл бөлу қажет
(инфляция, жұмыссыздық, аймақтағы сатып алу қабілеттілігі, несиелік
қойылымдар, периодтық талаптар, саясаттық жүйе ғылымның және техниканың
дамуы және т.б. Бұл негізде қабылданған бизнес-жоспар, кәсіпорынның
қаржылық-экономикалық жағдайында анализ есебімен құрылған, қаржылық
ресурстарды басқару кезінде өңделеді және шешім қабылданады.
Қаржылық жоспарлау кіріс пен шығыстың болжамымен жүргізілуі тиіс, олар
сату көлеміне, материалдар санына, еңбек және басқа ресурстардың сай
келуіне сүйенеді. Қорытынды есепте бұл шығындар қаржылық бірқалып-тылығына,
инвестициялық тартуда, кәсіпорынның төлеу қабілеттілігіне және
тұрақтылығына әсер етеді.
Қаржылық саясат мынадай негізгі циклдарды енгізетін жоспарлауды
анықтайды:
-Кәсіпорынның жоғарғы басшылары қатысатын құқықтық жоспарлау циклі;
-Операциялық цикл аумағында, басқарушылардың нақты жоспарларға сапалы
стратегиялық мақсат құрастырады;
- Операциялық жоспарларға әсерін тигізетін бюджеттеу циклі.
Өз кезегінде бюджетті құру сырғымалы салымның иерархиялық сақталуымен,
статьялық приоритеттің принциптерімен салынуы керек. Бұндай бюджеттің
құрылуы, жалпы кәсіпорындармен және әрбір шығарылатын элемент болмаса
резерв статьясы барлық ішкі тұтыну-шылардың қабылдаған локальді бюджетін
қарастырады.
Бюджеттеу процесі, көздеген мақсатқа жету үшін жоспарлы күштерді
біріктіруге мүмкіндік беруді ынталандыру. Ол өз күшіне ұқыптылықты,
нақтылықты, шарттардың, жағдайлардың өзгеруіне байланысты үнемі нақтылап
отыру, бейімделу және болашаққа жүйелік үңілу[6.].
Қаржылық басқару практикасы бюджеттің келесі формаларын бөліп көрсетеді:
- икемді бюджеттерді, дәлелдік және бюджеттік операциялар өнімнің
тапсырылған көлемде шығарылуы салыстырылады;
- капитал бюджетті с.с. ұзақ мерзімді бюджет, ұзақ мерзімді фиксир-
ленген активтер. Мастер-бюджетті дайындауға қолданылады;
- мастер-бюджет, өз кезегінді, екі өзіндік бюджетке бөлінеді:
операциялық (өндіруші) және қаржылық.
Операцияда бюджетте жоспарланған болашақ шығындар шағылысады, көбінесе
кәсіпорынның өндіру қызметімен байланысты, ол меншік бюджеті жиынтығынан
тұрады, оның түрлері:
- сату бюджеті;
- өндіру бюджеті;
- Шығын және пайда бюджеті;
- еңбек шығыны бюджеті, материалдық ресурстар, қойылатын шығындар және
т.б.
Профессор Н.А.Русак бұл ұғымды былайша анықтайды: Кәсіпорынның қаржылық
саясаты қаржы ресурстарын жасау, тарату және пайдаланумен сипатталады.
Кәсіпорынның қаржылық саясаты кәсіпорынның қалыпты өндірістік, коммерциялық
және басқа да қызмет түрлері үшін қажетті қаржы ресурстарымен қамтамасыз
етілуімен және оларды мақсатқа сай, тиімді тарату және пайдаланумен және
сондай-ақ басқа шаруашылық субъектілерімен қаржылық қарым-қатынаста болу,
төлеу қабілеттігі және қаржылық тұрақты-лықпен сипатталады. Кәсіпорынның
уақытылы төлеу мүмкіндігі оның қаржы саясатының жақсылығын көрсетеді.
Жоғарыда берілген анықтамалар қарастырылып отырған ұғым мәнін жеткілікті
дәрежеде ашпайды, бірақ олардың әрқайсысында бұл ұғымды дәлірек анықтауға
мүмкіндік беретін ұтымды тұжырымдар бар. Қорыта келе, кәсіпорынның қаржы
саясаты әлсіз және өмір сүру қабілеті жоқ кәсіпорын-дарға аяусыз қарайтын
бәсекелі нарықтық экономика жағдайындағы кәсіпорынның сенімді болуын,
тұрақтылығын және келешегі барлығын куәлан-дыруы тиіс.
Берілген түсініктерге сүйене отырып, бұл ұғымды былай анықтауға болады.
Кәсіпорынның қаржылық саясаты осы кәсіпорынның белгілі бір кезеңдегі
қаржылық тұрақтылығын және оның өз шаруашылық қызметін үздіксіз жүргізуі
мен өзінің қарыз міндеттемелерін уақытылы өтеуі үшін қаржы ресурстарымен
қамтамасыз етілуін көрсетеді.
Ал кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы нені білдіреді? Бұл сұраққа
ғалымдар түрліше анықтама берген. Бір ғалымдар қаржылық тұрақтылықты өз
қаражаттарын шебер пайдалану қабілеттігі, жұмыс процесінде үздіксіздігін
қамтамасыз ететін қаржының жеткілікті болуы деп түсіндіреді. Қаржылық
тұрақтылық - меншікті және қарыз қаражаттарының байланысы деп жазады.
Енді біреулер өз қаражаттары есебінен активтерге (негізгі қорлар,
материалдық емес активтер, айналым қаражаттары) жіберілген қаражаттарды
жабатын, сондай-ақ өтелмеген дебиторлық және кредиторлық қарыздарға жол
бермейтін және де өз міндеттемелерін уақытында қайтаратын шаруашылық
субъектілері қаржылық тұрақты болып табылады деп жазды.
Бұл ұғымды А.Д.Шермет пен Р.С.Сайфулин өте ықшам түрде анықтайды.
Олардың ойынша Қаржылық тұрақтылық - бұл әрдайым төлем қабілеттілігін
кепілдендіретін кәсіпорынның белгілі бір шоттар жағдайы.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылық жағдайына көптеген факторлар әсер
етеді, оларды В.М.Радионова және М.А. Федотова келесідей түрге жіктейді:
- пайда болу орнына байланысты - ішкі және сыртқы;
- нәтиженің маңыздылығына байланысты - негізгі және негізгі емес;
- құрылысы бойынша - қарапайым және күрделі;
- әрекет ету уақыты бойынша - тұрақты және уақытша.
Ішкі факторлар кәсіпорынның өзіндік жұмысын ұйымдастыруына байла-нысты
болады, ал сыртқы факторлар кәсіпорын еркіне бағынышты емес.
Негізгі ішкі факторларды қарастырсақ, кәсіпорынның тұрақтылығы ең
бірінші өндіріс шығындарымен үздіксіз байланысқан өндірілген өнім мен
көрсетілген қызметтің құрамы мен құрылымына тәуелді. Сондай-ақ тұрақты және
айналым шығындары арасындағы қатынас маңызды болып табылады.
Қаржы тұрақтылығының ішкі, маңызды факторларының бірі - бұл қаржы
ресурстарының құрамы мен құрылымы, оларды басқару стратегиясы мен
тактикасының дұрыс таңдалып алынуы. Кәсіпорынның өз қаржы ресурсы, соның
ішінде таза табысы қаншалықты көп болса, соншалықты ол өзін жайлы сезіне
алады [7].
Сонымен бірге тек таза табыстың көлемі ғана емес, сонымен қатар оны
тарту кұрылымы, әсіресе өндірісті дамытуға бағытталған бөлігі де өте
маңызды болып табылады.
Жоғарыда айтылғандарды қорыта келе, кәсіпорынның қаржылык тұрақтылығына
әсер ететін мынадай ішкі факторларды атап көрсетуге болады:
- кәсіпорынның салалық топқа жатуы;
- шығарылатын өнімнің (жұмыс, қызмет) құрылымы және оның жалпы төлем
қабілеттілігі бар сұраныстағы үлесі;
- төленген жарғылық капиталдың мөлшері;
-шығындардың көлемі, олардың ақшалай табыспен салыстырғандағы
динамикасы;
-қорлар мен резервтерді, олардың құрамы мен құрылымын қоса
алғандағы мүлік пен қаржы ресурстарының жағдайы;
- кәсіпорындарды басқару тиімділігі.
Сыртқы факторларға шаруашылық жүргізудің экономикалық жағдайының әсері,
қоғамда үстемдік етуші техника мен технология, төлеу қабілеті бар сұраныс
және тұтынушылар табысының денгейі, ҚР үкіметінің салық және несие саясаты,
кәсіпорынның қызметін бақылау жөніндегі заң актілері, сыртқы экономикалық
байланыс және тағы да басқалары жатады.
Кәсіпорынның тұрақты қаржылық жағдайын қалыптастыруда оның өз
контрагенттерімен (салық органдары, банктер, жабдықтаушылар, сатып
алушылар, акционерлер және тағы басқалар) өзара қарым-қатынасы үлкен әсер
етеді. Сондықтан да серіктестермен реттелген іскерлік қатынаста болу-жақсы
қаржылық саясаттың бірден-бір шарты болып табылады. Әрине, акционерлер өз
жинақ қорларын тұрақты тиімділікке ие және дивиденттерді ұқыпты
төлейтін қаржылық тұрақты кәсіпорындарға салады. Инвестициялық
тартымдылығы болуы үшін, тек бүгінгі күні ғана емес, болашақта да
кәсіпорынның қаржылық жағдайы көршісіне қарағанда жақсы болуы тиіс.
Сондай-ақ, бұл жыл сайын өз облигациясы бойынша белгілі бір пайызбен
алғысы келетін, ал қарыз мерзімі біткен уақытта - облигация құнын толық
өтеуді талап ететін облигация иелеріне де қатысты. Кез келген коммерциялық
кәсіпорын сияқты банктер де өз несиелерімен тәуекел ете отырып несие
алушының өз қарызын уақытында және толық өтеуін қалайды, сондықтан оны беру
туралы шешім қабылдай отырып, кез келген банк өз клиентінің қаржылық
жағдайын және бұл қарыздың қамтамасыз етілуін тексереді. Басқаша айтқанда,
кәсіпорынның қаржылық жағдайы банктер осы кәсіпорынға несие беру орынды ма,
жоқ па, ал бұл сұрақты дұрыс шешкен жағдайда - қандай пайызбен және қанша
мерзімге деген сұрақтарды шешудегі негізгі белгі болып табылады.
Жабдықтаушылар мен тұтынушылар сенімді және төлем қабілеттілігі жоғары
кәсіпорындармен келісім-шартқа үлкен ықыласпен отырады. Тіпті қаржы
органдары, әсіресе салық инспекциясы кәсіпорынның жағдайы тұрақты болғанын
қалайды, себебі тек осындай кәсіпорын ғана салықтар мен басқа да міндетті
төлемдерді уақытылы және толық төлей алады.
Осылайша, қаржылық саясат кәсіпорынның бәсекелестік қабілетін және оның
іскерлік қарым-қатынастағы потенциалын анықтайды, кәсіпорынның өзінің және
оның серіктестерінің қаржылық және басқа қатынастар тұрғысындағы
экономикалық қызығушылықтары қаншалықты дәрежеде кепілдендірілгенін
бағалайды. Кәсіпорынның қаржылық саясатының объективті дұрыс бағасын алудың
ең жақсы тәсілі, бұл — талдау, ол кәсіпорынның даму бағытын бақылауға, оның
шаруашылық қызметіне кешенді түрде баға беруге мүмкіндік береді және
осындай жолмен басқарушылық шешімдерді өңдеумен кәсіпорынның өзінің
өндірістік кәсіпкерлік қызметі арасында байланыстырушы қызметін
атқарады.
Кәсіпорын осы мерзімге дейінгі уақытта қаржы ресурстарын қаншалықты
дұрыс басқарды деген сұраққа жауап береді. Қаржы ресурстары жағдайының
нарық талаптарына сай болуы және де кәсіпорынның дамуына байланысты
қажеттіліктерге жауап бере алуы өте маңызды болып табылады, себебі қаржылық
тұрақтылықтың жетіспеушілігі кәсіпорынның төлеу қабілетінің жоқтығына және
оның дамуына қажетті қаражатының болмауына, ал көп болуы - дамуға кедергі
жасап, басы артық қорлармен және резервтермен кәсіпорын шығындарын
көбейтуіне әкеліп соқтыруы мүмкін.
Нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуші кәсіпорындардың қаржылық
саясатын талдаудың басты міндеті келесілер болып табылады:
-қаржылық жағдайға баға беру және оның есеп беру мерзіміндегі өзгерісі;
-активтер мен олардың қалыптасу көздері арасындағы сәйкестікті, оларды
таратудағы рационалды және пайдаланудағы тиімділікті зерттеу;
-айналым капиталыньң көлемін, оның өсуін (кемуін) және ағымдағы
міндеттемелермен ара-қатынасын анықтау;
-қаржы-есептік және несие ережесін сақтау;
-кәсіпорын активтері және оның міндеттемелерінің құрылымын зерттеу;
-ағымдағы активтердің айналымдылық есебі, оның ішінде дебиторлық борыш
және қорлар есебі;
-баланстың өтімділігін, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының және төлеу
қабілеттілігінің абсолюттік және салыстырмалы көрсеткіштерін анықтау;
-кәсіпорын табыстылығын бағалау;
-кәсіпорын табысының салыстырмалы көрсеткіштерін, сондай-ақ олардың
деңгейінің өзгеруіне әсер етуші факторларды есептеп шығару;
- кәсіпорынның іскерлік белсенділігін анықтау;
- кәсіпорынның қаржылық саясатының тұрақтылығын ұзақ және қысқа мерзімді
болжау, яғни оның қаржылық стратегиясын анықтау.
Қаржылық саясатты талдау кәсіпорынның шаруашылық қызметін талдаудың
қорытындылаушы кезеңі болып табылады және ол 3 сатыны қамтиды: жабдықтау,
өндіріс және өткізу. Бұлардың жиынтығы коммерциялық, өндірістік және
қаржылық қызметті құрайды. Кәсіпорынның қаржылық қызметі - бұл оның осы
қызмет нәтижесінде меншікті және тартылған капиталдың көлемі мен құрамына
өзгеріс әкелетін қызметі болып табылады. Ол қаржы ресурстарының жүйелі
түрде түсуі мен тиімді пайдаланылуына, есеп және несие тәртібін сақтауға,
меншікті және қарыз қаражаттарының арасындағы арақатынастың
рационалдылығына, сондай-ақ кәсіпорынның тиімді қызмет етуі мақсатында
қаржылық тұрақтылыққа қол жеткізуге бағытталуы тиіс. Кәсіпорын қызметінің
қаржылық, өндірістік және коммерциялық жақтары арасында тығыз байланыс пен
өзара тәуелділік бар. Осылайша қаржылық қызметінің жетістігі, көбінесе оның
өндірістік сату көрсеткіштерімен анықталады. Кәсіпорынның өзі алатын
төлемдерді және ақша қаражаттарын алуы оның өнімді сатуына, алдын ала
қарастырылған сұрыпталымды ұстап тұруына, өнім сапасының қажетті деңгейге
сәйкестігіне және оны бір қалыпты өндіруге және төлеуге байланысты болады.
Жоғары сапалы өнімді үздіксіз өндіру және өткізу кәсіпорынның қаржылық
ресурстарының қалыптасуына оң әсерін тигізеді. Өндіріс процесінде өнім
сапасының төмендеуі және оны сатудың қиындықтары кәсіпорын шотына ақша
қаражаттарының келіп түсуіне кедергі жасайды, нәтижесінде кәсіпорынның
төлеу қабілеті төмендейді. Кері байланыс та бар, ол ақша қара-жаттарының
болмауы материалдық ресурстардың келіп түсуінің іркілісіне, демек өндіріс
процесінің тоқтауына әкеліп соқтыруы мүмкін.
Шығындар көлемі өндіріс процесінің тиімділік деңгейімен анықталады.
Олардың тиімділігі қаншалыкты көп болса, кәсіпорын өнімді өткізу көлемін
сақтай отырып ресурстарды, соның ішінде қаржылық ресурстарды соншалықты аз
жұмсайды және керісінше, шикізат пен материалдар шығындарының нормасының
өсуі, еңбек өнімділігі деңгейінің төмендеуі, басқа да ресурстардың
мөлшерден тыс жұмсалуы және өндірістік емес шығындар қосымша қаржы
қаражаттарының қажеттілігіне себепші болады.
Еңбек және материалдық ресурстар шығыны ең алдымен өнімнің өзіндік
құнында, содан соң табыста талдап қорытылады. Соңғы айтылған көрсеткіштің
көлемі кәсіпорының өзіндік қаражаттарының көлемін өзгерте отырып, оның
жалпы қаржылық жағдайында елеулі көрініс табады.
Кәсіпорынның қаржылық қызметінің қалыпты болуы әсіресе өз кезеңіндегі
қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін қажетті жағдайларды туғызады, оның
төлеу қабілеттілігінің кепілі болып табылатын өнім өндірудің үздіксіздігін
және кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын қамтамасыз етеді.
Зерттеушілердің көбінің пікірінше, қаржылық жағдайды талдауды қаржылық
тұрақтылықтан бастаған жөн және оған мыналар жатады:
-кәсіпорын активтерінің құрылымдық және құрамдық динамикасын талдау;
-кәсіпорын активтерінің қалыптасу көздерінің құрамдық және құрылымдық
динамикасын талдау;
-кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының абсолюттік және салыстырмалы
көрсеткіштерін талдау;
-баланс өтімділігін талдау;
-кәсіпорынның төлем қабілеттілігін және несие қабілеттілігін талдау.
Кәсіпорынның бірден-бір басты міндеті – оның қаржы жағдайының бағалылығы
болып табылады және ол көрсеткіш жүйелерін немесе коэффициентін анықтайды.
Негізгі қаржылық коэффициенттерді төменгі үш санатқа топтастыруға
болады:
-өтімділік (төлем қабілеттілігі);
-пайдалылық (табыстылық);
-активтерді басқару тиімділігі.
Қаржы ресурстарының құралуы түрлі көздер бойынша жүзеге асырылады. Олар
ішкі және сыртқы болып бөлінеді. Ішкі көздер меншікті және оларға
теңестірілген қаржылар есебінен құрылады және шаруашылықты жүргізудің
нәтижелілігімен байланысты, ал сыртқы – кәсіпорынға сырттан түсетін
ресурстар.
Кәсіпорынның өзінің қысқа мерзімді міндеттемесін төлеуге қабілеттілігін
өтімділік немесе төлем қабілеттілігі деп атайды. Кәсіпорын өтімділік болып
саналады, егер де айналмалы активтерін іске асыра отырып, ол өзінің қысқа
мерзімді міндеттемесін орындауға жағдайы болса.
1 Тез өтімділік коэффициенті – қысқа мерзімді несие қарыздарының ең
өтімділік активтердің үлесін көрсетеді. Ол өтімділік активтердің ағымдағы
міндеттеменің қатынасын білдіреді.
2 Дебиторлық қарыздардың айналым коэффициенті – егер дебиторлық
қарыздарды тауардың кейбір шартты өлшемінің құны деп есептесек, қалай
сатылса, бірақ төлемақысы әлі де алынбаған болса, онда дебиторлық
қарыздардың айналым коэффициенті бір жылда неше рет бұл тауардың ақылы
шартты өлшемін көрсетеді.
1 сурет - Қаржы ресурстарының құрамы
Қаржылық талдау қаржылық менеджмент және аудиттің элементтерінің бірі
болып табылады. Кәсіпорындардың қаржылық есебін пайдаланушылардың барлығы
дерлік өз мүдделерін оңтайландыру жөнінде шешім қабылдау үшін қаржылық
талдаудың нәтижесін қолданады.
Кредиторлар мен инвесторлар қаржылық есептің салымдар мен борыштар
бойынша өз тәуекелін төмендететінің айтады.
Қаржы сясатының мақсаты – қоғам дамуының аса маңызды қажеттіліктерін
қанағаттандыруға қажет қаржы ресурстарын толық жұмылдыру. Осыған байланысты
қаржы саясаты кәсіпкерлік қызметті жандандыра түсуге қолайлы жағдайлар
жасауға шақырады. Мемлекет пайдасына кәсіпорындардың табысын алудың ұтымды
нысандарын, сондай-ақ қаржы ресурстарын қалыптастыруға халықтың қатысу
үлесін анықтауға көп көңіл бөлінеді. Қоғамдық өндіріс салалары арасында
қаржы ресурстарын бөлу жолымен оларды пайдаланудың тиімділігін арттыруға,
сондай-ақ оларды экономикалық және әлеуметтік дамудың басты бағыттарына
шоғырландыруға үлкен маңыз беріледі.
Таяудағы мақсат ретінде – мемлекеттік бюджет теңгерімділігіне жету және
экономиканы тұрақтандырудың негізінде ұлттық шаруашылықтың қаржы жағдайын
сауықтыру проблемасын шешу.
Қаржы саясатын жүзеге асырудың негізіне жалпы және жеке өзгеше
қағидаттардың толып жатқан қатары қойылуы тиіс.
Қаржы саяатын жүргізгенде оның мына қағидаттарын жүзеге асырудың зор
маңызы бар:
қолда бар нақты қаржы ресурстарын негіздей отырып, бюджеттерді жасау,
бекіту және атқару кезінде қоғамдық өндірістің барлық қатысушыларының,
әлуметтік, ұлттық және кәсіби топтардың мүдделерін сақтау;
қаржы қатынастарының жоспарлы ұйымдастырылуын қамтамасыз ету;
қаржы жүйесінің барлық сфералары мен буындарында кірістер мен
шығыстардың теңгерімділігі;
қаржы резервтерін жасау бюджет жүйесінде кірістердің шығыстардан және
алалық қаржыларда қаржы резервтерінің асып түсуі;
мемлекет пен шаруашылық жүргізуші субъектілердің арасында қаржы
ресурстарын оңтайлы бөлу.
Қаржы саясатының тиімділігін қамтамасыз ететін жалпы қағидаттарға
мыналар жатады:
объективті әкономикалық заңдардың іс-әрекетін есепке алу;
нақты тарихи жағдайларды есепке алу;
өткен жалдардың өзіндік тәжірибесін және дүниежүзілік тәжірибені есепке
алу.
Жеке өзгеше қағидаттарға мыналарды жатқызуға болады:
-қоғамда қаржы жүйесінің ұтымды құрлымын, қаржы қатынастарын жоспарлы
ұйымдастыруды және қаржы механизмінің дұрыс құрылуын қамтамасыз ету;
-қаржы жүйесінің барлық салалары мен буындарындағы кірістер мен
шығыстардың тепе-теңдігі;
-бюджеттегі кірістердің шығыстардан асып үсетін қаржы резервтерін жасау;
-салық жүйесін ұтымды құру арқылы экономикалық және әлеуметтік дамудың
маңызды бағыттарына қаржы ресурстарын шоғырландыру;
-негізгі қаржы ресурстарын мемлекет қарамағына жұмылдыру, оларды
мемлекет пен шаруашылық жүргізуші субъектілер арасында тиімді бөлу;
-қаржы және кредит-ақша саясатының тепе-теңдігі[8.].
Қаржы теориясында Кейнстің қағидалары үлкен рөл атқарады. Оның қаржы
қағидалары келесі жағдайлардан тұрады.
1. Реттеу – мемлекет экономиканы бар күшімен реттеу керек. Негізгі құралы
бюджеттік саясатты ұстады.
2. Ұдайы - өндіріс ресурстарының ұсыныс тарапынан емес, сұраныс жағынан
қарастыру керек.
3. Қаржы саясатын экономикалық саясаттың ажырамас бөлігі ретінде қарастыру
керек
4. Мемлекеттік шығындардың өсуі жұмыссыздықтың жоюлуына әкеледі. Соның
нәтижесінде мемлекеттік бюджеттің түсімдері де жоғарылайды.
1.2 Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы саясатының сыныптамасы
Сот алдында жауап беретін және сотқа шағымдана алатын,өз алдынан жеке
мүліктік құқын жүзеге асыра алатын, сол мүліктерді өз қалауынша
оперативтік тұрғыда басқара алатын немесе шаруашылықты жүргізуге
меншік құқығы бар ұйымдарды заңды тұлғалар деп атайды немесе солай деп
танылады.
Филиалдар бұл заңды тұлғалардың тұрған жерінен тыс жерде орналасқан
және оның барлық немесе кейбір қызмет түрлерін жүзеге асыратын дараланған
бөлімшелері болып табылады, оның ішіне өкілдік қызметі де кіреді.
Филиал да, өкілдікте заңды тұлға боп табылмайды. Заңды тұлға
коммерциялық та, коммерциялық емес те болуы мүмкін, біріншісінің мақсаты
барынша табыс табу және оны өз қалауынша тарата алады, ал екіншісінің өз
қалауынша табыс табу мүмкіндігі де және таза табысын өз қатысушыларының
арасында болу жағдайында шектелген.
Коммерциялық ұйымдар тек келесідей нысанда құрылуы мүмкін:
-шаруашылық серіктестіктер;
-акционерлік қоғамдар;
-өндірістік кооперативтер;
-мемлекеттік кәсіпорындар.
Коммерциялық емес ұйымдар заң актілерімен қаралған діни бірлестіктерден,
қоғамдық қорлардан, тұтыну кооперативтерінен, акционерлік қоғамдардан,
қоғамдық бірлестіктерден және тағы басқа ұйымдық нысандандарынан құрылуы
мүмкін.
1.Шаруашылық серіктестіктер. Құрылтайшылардың қосқан үлесі бөліп
көрсетілген жарлық капиталы бар, коммерциялық ұйымдар шаруашылдық
серіктестігі болып табылады. Құылтайшылардың салымдарының есебінен
құрылған, сондай-ақ серіктестіктің шаруашылдық қызметінде шығарылған және
сатып алынған мүліктер серіктестіктердің меншігіне жатады.
2.Қазіргі кезде шаруашылық серіктестіктер толық және коммандиттік
серіктестіктер болып құрылады.
Толық серіктестік - серіктестіктің қатысушылары толық серіктестіктің
мүлкі жеткіліксіз болған жағдайда оның міндеттемелері бойынша өздеріне
тиесілі барлық мүлікке ортақ жауапкершілікте болады.
Коммандиттік серіктестік – серіктестік міндеттемелері бойынша өзінің
барлық мүлкімен қосымша жауап беретін толық серіктестіктерден және
серіктестіктің кәсіпкерлік қызметін жүзеге асыруына араласпайтын,
жауапкершілігі серіктестік мүлкіне өздері салған салымдардың жиынтығымен
шектелетін қатысушылардан тұрады. Коммандиттік серіктестіктердің қызметіне
араласатын толық серіктестіктің құқылы ережесі және олардың міндеттемелері
бойынша жауапкершілігі толық серіктестіктің құқылы ережесі және олардың
міедеттемелері бойынша жауапкершілігі толық сріктестіктің тәртібімен
анықталады [9].
2.Қосымша және жауапкершілігі шектеулі серіктестік.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестік (ЖШС ).ЖШС жарлық капиталы бір
немесе бірнеше серіктестік деп танылады, олардың қосқан үлесі
құрылтайшылардың құжаттарында бөліп көрсетіледі; олар өздерінің қосқан
салымдардың құны шегінде ғана алған міндеттемесі мен тәуекелділік залалы
бойынша жауап береді. Серіктестікке қатысушылардың саны елуден аспауы
керек. Олбір ғана тұлғадан тұратын, басқа да серіктестіктердің жалғыз
қатысушысы ретінде болуына болмайды.
Қосымша жауапкершілігі бар серіктестік. Мұндай серіктестіктің
қатысушылары оның міндеттемелері бойынша өздерінің жарғылық капитал-дағы
салымдарымен, ал бұл сомалар жеткіліксіз болған жағдайда –қосымша өздері
еселеген мөлшерінде салған салымдармен өздеріне тиесілі мүлкіне жауап
береді.
3.Акционерлік қоғам - өз қызметін жүзеге асыру үшін қаражаттарды тарту
мақсатында акция шығарумен айналысатын заңды тұлға. Қоғам акционерлері
өзінің міндеттемесі бойынша жауап бермейді және олардың қызметімен
байланысты өздеріне жарататын акцияларының құнының шегінде тәуекелділіктен
алған зиянды шегеді. Акционерлік қоғам ашық, жабық және ашық халықтық
қоғам болып бөлінуі мүмкін.
Ашық акционерлік қоғам- өздерінің шығарған акциясын ашық,жеке,жабық
түрде орналастыруына құқығы бар.Мұндай қоғамның қатысушылары өздеріне
тиесілі акцияларды басқа акционерлердің келісімінсіз иеліктен шығара алады.
Жабық акционерлік қоғам. Мұндай қоғамның акциялары тек қана өз
құрылтайшылары ішінде немесе алдын ала белгіленген тұлғалар шеңберінде
таратылады.Егер де жабық акционерлік қоғамның акционелерінің саны жүзден
асып кетсе,онда келесі үш айдың барысында акционерлердің жалпы жиналысында
қоғамның типін өзгертуге,яғни ашық акционерлік қоғамға айналуына шешім
қабылдауына болады.
Ашық қоғамның акциялары,бағалы қағаздардың нарығына қарап бағаланады
және ондағы активтердің құны екі жүз мың айлық есепті көрсеткішті құраса
және акционерлердің саны бес жүзден кем болса,онда ол ашық халықтық қоғам
болып табылады.
4.Өндірістік кооператив-бірлескен кәсіпкерлік қызмет үшін мүшелік
негізінде,олар өзінің еңбек етуімен тікелей қатысуының негізінде және
мүліктік пайларын мүшесі ретінде біріктірудің негізінде құрылған азаматтық
ерікті бірлестік.Кооператив мүшесі екіден кем болмауы тиіс.Кооператив
мүшелері заңда қаралған тәртіп пен деңгейде қосымша міндеттемелері бойынша
жауапкершілікте болады.
5.Мемлекеттік кәсіпорын.Мемлекеттік кәсіпорынға жататындар:
-шаруашылықты жүргізу құқығына негізделген мемлекеттік кәсіпорын. Ол өз
міндеттемелері бойынша өзіне тиесілі барлық мүлікке жауап береді,бірақ
мемлекет міндеттемелері үшін жауапты болмайды;
-ағымдағы басқару құқығына негізделген мемлекеттік кәсіпорын,Қазақстан
Республикасы үкіметінің немесе жергілікті атқару органының шешімімен
құрылады.Қазыналық кәсіпорынның шаруашылық қызметі оның Жарғысында
көрсетілген мақсаттармен және міндеттермен анықталады.Қазақстан
Республикасы немесе жергілікті әкімшілік-аумақтық бөлініс қазыналық
кәсіпорынның міндеттемелері бойынша жәрдем беру жауапкершілігін өз мойнына
алады.
6.Комерциялық емес ұйымдар.
Оларға: мекемелер, қоғамдық бірлестіктер, қоғамдық қорлар,тұтыну
кооперативтері, діни бірлестіктер, қауымдастық нысанындағы бірлестіктер
жатады.
Шаруашылық жүргізуші субъект қызметінің мақсаттарын оның меншік иесі
белгілейді. Ол егер заңмен тыйым салынбаса және субъектінің жарғысына
жауап беретін болса,онда ол кез келген қызмет түрін жүзеге асыруына болады.
Мемлекеттік мүлікті басқаруға уәкілетті органдар, басқа заңды және жеке
тұлғалар субъектінің құрылтайшылары бола алады. Шаруашылық жүргізуші
субъектіні бір немесе бірнеше құрылтайшылар құрып, ол мемлекеттік тіркеуден
өткен күннен бастап заңды тұлға құқығына ие болуы мүмкін. Меншік иесінің
рұқсатымен шаруашылық жүргізуші субъект заңды тұлға құқығы бар еншілес
субъектілерді, сондай-ақ филиалдар, өкілдіктер, бөлімдер және басқа да
ерекшеленген бөлімшелер құра алады.
Субъектінің құрылтайшылары бекіткен жарғы негізінде қызмет етеді.
Жарғының мазмұны заңға қайшы келмеуі керек. Жарғыда шаруашылық жүргізуші
субъектілерінің түрлері, оның атауы,орналасқан жері, қызметінің мәні мен
мақсаттары, басшысының өкілеттіктері, басқару және бақылау
органдары,олардың қабілеттілігі, субъектінің мүлікті қалыптастыру және
табысты бөлу тәртібі, қайта құру және қызметін тоқтату тәртібі белгіленеді.
Негізгі қорлар мен айналым қаражаттары, сондай-ақ субъектінің дербес
балансында көрсетілетін құндылықтары субъектінің мүлкін құрайды.
Субъектінің мүлкін қалыптастырушы көзі болып мыналар саналады:
құрылтайшылардың ақшалай, материалдық және басқа да жарналары; қызмет
нәтижесінен алынған табыстары; бағалы қағаздардан түскен табыстары; банктер
мен басқа несие берушілердің кредиттері; бюджеттен берілген күрделі
салымдары және демеу қаражаттары; қайтарусыз немесе қайырымдылық жарналары;
ұйымдардың, кәсіпорындардың және азаматтардың құрбандықтары; Қазақстан
Республикасы заңдары тыйым салмайтын өзге де табыс көздері.
Шаруашылық субъектілердің қаржылары бірегей қаржы жүйесінің құрамды
бөлімі. Шаруашылық субъектілер қаржысын қарастырмас бұрын шаруашылық
субъектілер ұғымына келесі түрдегідей анықтама беруге болады: өзінің атынан
активтерді иемдене алатын, өз мойнына міндеттер алатын, экономикалық
қызметтерді жүзеге асыратын экономикалық агенттер немесе экономикалық
бірліктер. Осы шаруашылық субъектілерге атап айтқанда компаниялар,
серіктестер, фермерлік шаруашылықтар, бірлестіктер және тағы басқалары
жатқызылады. Шаруашылық субъектілер қаржысы ақша түрінде кеңейтілген ұдайы
өндіріс процесінің негізгі тұстарын көрсетеді[10.].
Шаруашылық субъектілер қаржысы ақшалай түрде көрсетілген өндіріс
процесінің негізгі жақтарын сипаттайды және оны экономикалық заңдардың
талаптарымен сәйкес жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Олар ұлттық
шаруашылықты әрі қарай дамыту үшін қажет ақшалай жиынтықтар мен табыстарды
пайдалану мен қайта бөлу үшін пайдаланады. Бұл даму процесі ұлттық
шаруашылықты басқару жүйесінің маңызды экономикалық құралы болып табылады.
Шаруашылық субъектілердің қаржысыз мүмкін емес. Өндірістік қатынастардың
бір бөлігі ретінде, олар басқа да өндірістік қатынастармен сәйкес ұлттық
шаруашылықты басқарудағы төмеңгі бөлімшелердің шаруашылық қызметінің
тиімділігіне әсер етеді.
Шаруашылық субъектілер қаржысы өзіне кәсіпорын, фирма, қоғам,
ассоциация, салалық министрліктермен басқа да шаруашылық ұйымдардың,
шаруашылық аралық, сала аралық, мекемелердің, құрылыс, транспорттық,
саудалық, жобалық қызметтердің, байланыс, сақтандыру, ғылым, білім,
медицина, ақпараттық, маркетингтік және басқа да қоғам саласындағы
қызметтердің қаржыларын қамтиды.
Жекеменшіктің дамуы кәсіпорынның жаңа түрлерінің пайда болуына әкеледі:
жеке, кооперативті, акционерлік және аралас.
Ұлттық шаруашылықтағы әр салаларының қаржылары өзіндік ерекшеліктерге ие
болады. Бірақ, барлық саладағы шаруашылық субъектілер қаржысының мәні мен
негізгі принциптері ұқсас болып келеді, бұл жалпы шаруашылық принциптермен
бірыңғай экономикалық заңдармен себепті.
Шаруашылық субъектілер қаржысы саласындағы көп жақты қатынастар
іріленген топтарға жинақталады: бұл қатынастар мынадай процестер негізінде
қалыптасады:
-мемлекеттік бюджет есебінен қаржыландыру кезінде кеңейтілген өндіріс
пен мемлекеттік және оның өндірістік кәсіпорындары;
-ұсынылған ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді несиелерді төлеу бойынша
шаруашылық субъектілер мен несие жүйесі;
-қорларды, табысты қайта бөлу кезінде шаруашылық субъектілер мен жоғарғы
деңгейлі ұйымдар;
-персоналды, мүлікті сақтандыру бойынша шаруашылық субъектілер мен
сақтандыру ұйымдары;
-шаруашылық субъектілердің негізгі қызметімен қаржылық ресурстарды
қамтамасыз ету процесіндегі капитал арасындағы процестер.
Шаруашылықтардың есеп саясаты
-есеп саясатының мақсаты мен мәнін,мазмұнын ашу;
-қаржылық қорытынды есепті пайдаланылушыларға ұйымдардың есеп саясатын
қосымша түсіндірілетін ақпарат көзі ретінде тәжірибеде қолданудың
қажеттілігін қарастыру;
-бухгалтерлік есеп тәжірибесінде қолданылатын және ұйымдардың есеп
жүргізу ерекшіліктерін көрсететін есеп саясатының қажеттілігін көрсету;
-есеп саясатының қандай мақсаттарға және не үшін қалыптасатындығын
түсіндіру;
-есеп саясатын қалыптастырудың тәжірибедегі құрылымы мен қолдану бағытын
және есеп саясатын өзгеріске түсіретін жағдайларды қарастыру.
Есеп саясатының мәні мен мақсаты
Қазақстандық бухалтерлік есеп тәжірибесіне есеп саясаты термині
кезіндегі Қазақстан Республикасы Бугалтерлік есеп жөніндегі ұлттық
комиссияның 13 қазан 1996 жылғы №2 Қаржылық қорытынды есеп дайындау және
тапсыру жөніндегі тұжырымдама деп аталған қаулысымен енгізілген.Бұдан соң
есеп саясаты ұғымы Қазақстандық бухалтерлік есеп стандарттарының №1
Есеп саясаты және оны ашу стандартында көрсетіліп, меншік түрі мен қызмет
ерекшеліктеріне қарамастан барлық ұйымдар өздеріне тән есеп саясатын
қалыптастыратындығы міндеттелді.
Кейіннен Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің 17 қаңтар 2003
жылғы №14 бұйрығымен: №1 есеп саясаты және оны ашу,№2 Бухгалтерлік
баланс және қаржылық қорытынды есеп маңызын ашу негіздері,№3 Қаржылы-
шаруашылық қызметі нәтижесі жөніндегі қорытынды есеп жөніндегі
стандарттары жойылып, бұлардың орнына №30 Қаржылық қорытынды есеп
тапсыру жөніндгі жаңа стандарт қабылданып, мұның 14 тарауы 2- ші
тармағында ұйымдардың есеп саясатын жасау мен тапсыру жөніндегі тәртіптер
қарастырылған.
Есеп саясаты ұғымы екі жағдайда; бірінші- мемелекттік және қоғамдық
ұйымдардың белгіленген есеп саясаты, екішісі- ұйымдардың ішкі есеп
саясасаты болып ажыратылады. Ендігі жерде біздер ұйымдарда жасалынып,
қалыптасатын ұйымдардың ішкі есеп саясатының мәселелерін қарастырамыз.
Есеп саясаты деп қандай мазмұнды түсінеміз?
Халықаралық қаржылық есеп стандартында (ХҚЕС) есеп саясаты; Қаржылық
қорытынды дайындау мен тапсыру жөніндегі ережелер мен тәжірибе деп
анықталған.
Қазақстандық 30 Қаржылық қорытынды есеп тапсыру жөніндегі стандарттың
2-ші тарауында: Есеп саясаты деп-Қазақстан Республикасындағы бухгалтерлік
және қаржылық қорытынды есеп, бухгалтерлік есеп стандарттары және
бухгалтерлік есептің типтік шоттар жоспарының талаптарына және ұйымдар
қызметін жүргізу ерекшеліктеріне сай бухгалтерлік есеп пен қаржылық
қорытынды есеп жасау үшін ұйымдардың қабылдаған принцитерін,
негіздерді,ережелер мен тәжірибені айтады,-делінген.
Ары қарай осы стандарттың 19-шы бабында: Ұйымдарда бухгалтерлік есеп
стандарттары (БЕС) қабылданбаған жағдайда ұйым басшылары қорытынды есеп
ақпараттарын пайдаланушыларды қамтамасыз ету мақсатында, ішкі есеп саясатын
жасау мақсатында өз жағдайлары мен ойларын енгізуіне болады делінген.
Осы заманғы нарықтық экономика жағдайында шаруашылық операцияларының
түрлері әр түрлі ықпалдастық жағдайда болады.
Елімізде көптеген типтегі ұйымдардың әр қайсысы әр түрлі экономикалық
факторларға тап болады.Әр түрлі типтегі ұйымдар саны аса көп.Осыларға
байланысты әрбір ұйым өзінің алға қойған мақсат-мүддесіне жету үшін өз
қызметтеріне тән: өнім өндірудің технологиялық ерекшеліктері,басқарудың
ұйымдық құрылымы,қызмет көлемінің түрі мен деңгейі,операциялар жүргізу,
клиенттермен жұмыс істеудің тәртәбі,ақпараттарды өңдеу ақпараттарды өңдеу
т.б. ерекшеліктерін зерделеу керек.Мұның барлығы да шаруашылық жүргізу
ерекшеліктеріне байланысты ұйымдарда есеп саясатын қалыптастырудың мазмұны
мен маңызын ашып көрсетудің негізін қалайды.
Ұйымдар өздерінің есеп саясатын қалыптастыру барысында тәжірибиедегі
есеп әдістері мен қорытынды есеп жасаудағы ережелердің ішіндегі ең
тиімділерін таңдап алуына құқылы. Таңдалып қабылданған ережелер мен
әдістерді өз мәнінде қолдану арқылы есеп мәліметтерін жинақтаудың тіртібін,
мұны пайдаланушыларға түсіндіріп, шаруашылық процесінің ерекшеліктері
жөніндегі ақпаратарды зерделеу және ұйымдар қызметіндегі өзгерістер мен
жағдайларды дер кезінде білу мүмкіндіктері туындайды.
Сонымен есеп саясаты деп-ұйымдар шаруашылық қызметі өрісінің іс-
тәжәрибесінде қолданылатын,таңдалып алынған және сабақтастықпен
жүргізілетін бухгалтерлік есеп жүйесіне тән ішкі ережелер жиынтығын
айтамыз.Есеп саясатының мазмұны ұйымдардың шаруашылық жүргізу қызметі
талабы мен қаржы нәтижесін сипаттауға арналған есеп әдістерін жақсы және
тиімді қолданудың жолдарын көрсетеді.Есеп саясаты қаржылық қорытынды есеп
жасауда ұйымдардың қолданатын есеп принцптері,әдістер мен ережелер, сондай-
ақ ұйымдардың шаруашылық қызметі мазмұнын тәжірибеде ашып көрсету үшін
қабылданған ережелер жиынтығынан құралады.
Сондықтан әрбір ұйымда бухгалтерлік есеп пен қорытынды есеп жүйесінің
қандай жолдармен жетілдірілетінін біліп түсіну үшін бұған әсер етуші
факторларды зерделей білу қажет.
Жоғарыда қойылған талаптарға сай есеп саясатының мазмұны мен
мақсатын,мұндағы шешілетін мәселелерді тереңінен түсініп білуіміз керек.
Есеп саясатының мазмұны белгіленген жағдайда ұйым әкімшілігінің басқару
процесін қандай дәрежедегі тиімділікке жеткізгендігі,ұйымның қаржы жағдайы
мен мұның өзгеріске түсуін,сондай-ақ шаруашылық қызметінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1 ШАРУАШЫЛЫҚ ЖҮРГІЗУШІ СУБЪЕКТІЛЕРДІҢ ҚАРЖЫ САЯСАТЫНЫҢ МӘНІ ЖӘНЕ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қаржы саясатының түсінігі, мәні мен
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы саясатының сыныптамасы..17
1.3 Шаруашылық жүргізуші субъектілердің есеп саясатының қалыптасу
кезең
дері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
2. МЕРЕЙ ШАРУА ҚОЖАЛЫҒЫНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ САЯСАТЫН ТАЛДАУ
2.1Шаруа қожалығының шаруашылық-экономикалық
жағдайы ... ... ... ... ... ... .35
2.2Шаруа қожалығының еңбек ресурстарын пайдалануды
талдау ... ... ... ... ... ..49
2.3Шаруа қожалығының өтімділігімен төлем
қабілеттілігі ... ... ... ... ... .. ... ... ... 60
3. ШАРУАШЫЛЫҚ СУБЪЕКТІ ҚЫЗМЕТІНІҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУШЫ РЕТІНДЕГІ
КӘСІПОРЫН ҚАРЖЫСЫН БАСҚАРУ
3.1Шаруашылықтың қаржы саясаты- шаруашылық қызметі тиімділігін жоғар-
латудың негізі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... 64
3.2Шаруашылықтың қызметі тиімділігін басқару мен жоспарлау, жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...66
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..74
ҚОЛДАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..77
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .80
КІРІСПЕ
Бүгінгі таңда Қазақстандағы кәсіпкерлік отандық экономиканы дамытудағы
маңызды құрал екендігі айқын. Нарықтық экономикаға көшу монополизмнің алдын
алу, бәсекелікті дамытуға бағытталған өндіріс құрылымын қайта құру тәрізді
радикалды өзгерістерді талап етті. Әлемдік тәжірибе көрсеткендей меншіктің,
ұйымдық-құқықтық формасының әр түріне бағытталған кәсіпкер-ліктің дамуынсыз
нәтиже бермейді.
Диплом жұмыстың жалпы тақырыбы Шаруашылық жүргізуші субъек-тілердің
қаржылық саясаты деп аталады.
Қаржы саясаты - бұл қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуы жөніндегі
міндеттерді шешу үшін қаржыны пайдалану жөніндегі мемлекеттің нысаналы
қызметі, қаржыны басқарудың түпкілікті мақсаты, оның нақтылы нәтижесі. Ол
мемлекеттің экономикалық саясатының құрамды бөлігі болып табылады.
Қаржы саясаты қаржы ресурстарын іздестіру, шоғырландыру және жинақтау
және экономикалық саясат жасайтын дамудың бағыттары бойынша оларды бөлудің
міндеттерін шешеді [1].
Қаржы саясаты өзіне бюджет, салық, ақша, кредит, баға және кеден
саясатын қамтиды. Өз кезегінде мемлекеттің қаржы саясаты тек оның
экономикалық және әлеуметтік саясатын жүзеге асырудың құралы болып
келеді, яғни қосалқы рөлді орындайды. Мемлекеттік саясаттың басқа да
бағыттарын - ұлттық, геосаясатты әскери саясаттарды да ұмытуға болмайды.
Қаржыны басқарудың бүкіл жүйесі шаруашылықтың қаржы саясатына
негізделеді. Қаржы саясатын жасауға биліктің заңнамалық және атқарушы
тармақтары қатысады. Шаруашылық субъектілер қаржысы –бірыңғай қаржы
жүйесінің құрамдас бөлігі.
Шаруашылық жүргізуші субъект түсінігі –барлық ұйымды-құқықтық меншікті
сандарына және қызметінің барлық түрлеріне қатысты, шаруашылық
субъектілерді жалпылама айтқанда –экономикалық агенттер, экономикалық
бірліктер.Олар өзіне міндеттемелер қабылдай алады, активтерді иемденіп
басқарады және экономикалық қызметті жүзеге асырады. Соңғы уақыттарда
коммерциялық қызметтердің рұқсат етілуіне байланысты, көптеген заңды
тұлғаларға, соның ішінде мемлекеттік жекеменшікпен байланысты өндірістік
емес салаларына коммерциялық және жарғылық қызметтердің шекарасын
шектемейді, бұл субъектілерді –шаруашылық субъектілерге айналады, яғни өз
қызметін жарғылыққа емес, сонымен қатар коммерциялық іске бағыттайтын.
Шаруашылық жүргізуші субъектілерге көбінесе кәсіпорындар мен ұйымдар
жатқызылады. Шаруашылық субъектілер қаржысы кәсіпорынның, қоғамның,
бірлестіктер мен ұйымдардың қаржысын кірістіреді.
Шаруашылық субъектілер қаржысының өзіне тән мазмұны мен сыртқы көрініс
түрлері бар. Мазмұны ретінде қаржылық категорияны анықтайтын сыртқы қаржы
құрамы болып табылады. Қаржының мазмұны мен көрініс түрлері бір-бірімен
байланысты. Бірақ олардың тұрақтылық дәрежесі ұқсас емес. Қаржының көрініс
түрлері оның мазмұнына қарағанда тез өзгереді . Шаруашылық субъектілер
қаржысының атқарым қызметтері қаржының атқарым қызметтерімен бірдей:
1. бөлу;
2. бақылау.
Шаруашылық субъектілер қаржысы мен жалпы мемлекеттік қаржылардың бар
болуы экономикалық заңдар іс-әрекеті мен тауарлы-ақшалай қатынас-тардың
болуымен себепті. Тауарлы-ақшалай қатынастар жекеменшіктің әр түрімен,
еңбекті қоғамдық бөлумен анықталған.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржылық саясатын жасауда қаржыға
қатысты алуан-түрлі қарым-қатынастарға барады:
1. мемлекетпен
2. несие жүйесімен
3. жоғары ұйымдармен
4. басқа шаруашылық субъектілермен
5. сақтандыру ұйымдарымен
6. жұмысшылармен
7. кәсіптік иелерімен.
8. Шаруашылық субъектілер қаржысының негізгі белгілері:
9. көп қырлы қаржы қатынастардың болуы;
10. міндетті түрде өндірістік қордың бар болуы;
11. жоғары белсенділік;
12. олар барлық қаржы жүйесінің негізі болып табылады.
Сонымен, шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы - өнімдерді,
жұмыстарды және қызмет көрсетулердің өндіргенде және өткізгенде ақшалай
табыстарды, қорларды қалыптастыру, бөлу және пайдаланумен байланысты
экономикалық қатынастар [2].
Сонымен шаруашылық жүргізуші субъектілердің есеп саясаты деп-ұйымдар
шаруашылық қызметі өрісінің іс-тәжірибесінде қолданылатын, таңдалып алынған
және сабақтастықпен жүргізілетін бухгалтерлік есеп жүйесіне тән ішкі
ережелер жиынтығын айтамыз.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің есеп саясатының мақсаты:
бухгалтерлік есеп операцияларын орындау барысында қателер жібермеу,
фактілерді бұрмаламау, ұйымдардың қаржы жағдайын бағалау, шаруашылық
қызметінің үздіксіздігін қамтамасыз ету,материалды активтерді бағалау мен
есептен шығару, таза пайда резервін құру бағытындағы мейлінше жоғары
дәрежедегі икемді есеп ақпараттарын қалыптастыру болып табылады. Осы
аталған мәселелер кәсіпорындардың қызметтерін қаржылық талдау мен
жоспарлауды жетілдіруді теориялық және тәжірибелік тұрғыдан талдаудың
маңыздылығын көрсетеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – Мерей шаруа қожалығының негізінде
шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы саясатын, қаржылық жағдайын
талдаудың теориялық және әдістемелік негіздері туралы мағлұмат беру мен
қаржылық саясатын жоспарлауда туындайтын мәселелерді шешу жолдарын көрсету.
Дипломдық жұмыстың аталған мақсаттарына сәйкес келесі міндеттер
қойылған:
- шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы саясатына талдау мен
жоспарлаудың маңызы мен мәнін ашып көрсету;
- шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы саясатын талдаудың
әдістерін анықтау;
- Мерей шаруа қожалығының негізінде кәсіпорынның қаржы саясатына
талдау мен жоспарлаудың қазіргі бағыттарын қарастыру;
- шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы саясатының тиімділігін
арттыру жолдарын талдау.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік және тәжірибелік негізі ретінде Қазақстан
Республикасының Заңдары мен Үкіметтің нормативтік қаулылары, Шағын
кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы, Жеке кәсіпкерлік туралы ҚР
заңдары, Мерей шаруа қожалығының жылдық есептері, отандық және шетелдік
экономист-ғалымдардың ғылыми және оқу - әдістемелік зерттеу еңбектері,
мерзімдік және ғылыми басылымдардың материалдары қолданылды.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік обьектісі ретінде Мерей шаруа
қожалығының қаржылық құжаттары, осы тақырыпқа сай мәселелерді қозғаған
зерттеу материалдары басшылыққа алынды.
Зерттеу барысында Мерей шаруа қожалығының қаржылық қызметінің
нәтижелері, жылдық есептері, ғылыми мақалалар, сонымен бірге монографиялық,
экономико- статистикалық, есепті - конструктивті, абстрактілі - логикалық
зерттеу әдісі пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың теориялық бөлімінде қаржы саясатының түсінігі, мәні
мен мазмұны, шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы саясатының
сыныптамасы, шаруашылық жүргізуші субъектілердің есеп саясатының қалыптасу
кезеңдерінің маңызы талқыланды.
Екінші, сараптамалық бөлімде Мерей шаруа қожалығының жылдық есептері
мен қызметтеріне талдау жүргізу мысалында жүзеге асты. Кәсіпорынның құрылу
тарихынан бастап, басқару жүйесіндегі ерекшеліктерге назар аударылды. Есеп
беру жүйесіндегі, салық жүйесіндегі, баға қалыптастыру мәселелеріндегі
ерекшеліктер қарастырылды. Соңғы үш жылдағы қаржылық, экономикалық
көрсеткіштеріне сараптама жүргізілді.
Үшінші бөлімде шаруашылықтың қаржы саясаты- шаруашылық қызметі
тиімділігін жоғарлатудың негізінде даму перспективасы мен проблемамалары
қарастырылып, жалпы шаруашылықтың қызметі тиімділігін басқару мен
жоспарлау, жетілдіру жолдарындағы кедергілерді жою, олардың қызмет ету
аясын жетілдіру бағытына ұсыныстар жасалды.
Дипломдық жұмыстың теориялық негізінде отандық және шетелдік ғалымдардың
ғылыми еңбектері, монографиялары, мақалалары, Қазақстан Республикасының
заңнамалық және нормативтік актілері қарастырылды.
1 ШАРУАШЫЛЫҚ ЖҮРГІЗУШІ СУБЪЕКТІЛЕРДІҢ ҚАРЖЫ САЯСАТЫНЫҢ МӘНІ ЖӘНЕ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қаржы саясатының түсінігі, мәні мен мақсаты
Кәсіпорынның қаржы саясатын арнайы оқулықтарда түрліше түсіндіріледі.
Әбдіғали Әбдіманапов қаржы саясатын ұйымдар шаруашылық қызметі өрісінің іс-
тәжірибесінде қолданылатын, таңдалып алынған және сабақтастық-пен
жүргізілетін қаржы жүйесіне тән ішкі ережелер жиынтығы деп түсіндірді. Ал
Р.Федько бұл ұғымға келесідей анықтама береді: Қаржы саясаты – қаржылық
есептілікті құру кезіндегі қолданылатын ережелер мен үрдістер
Бұл ұғымды В.К.Радостовец өте ықшам түрде анықтайды. Оның ойынша Қаржы
саясаты – бұл қаржылық есептің әдісін жүзеге асыратын тетігі, себебі,
кәсіпорынның бастапқы бақылауын жүзеге асыру үшін таңдап алынған тәсілдер
жиынтығы, құндық өлшемдері, ағымдағы топтастыруы және қаржылық есептегі
шаруашылық қызметіне жасалған қорытынды шолу фактілері кәсіпорынның қаржы
саясатында көрініс табады деп жазған [3].
Қаржы саясатының мазмұны ұйымдардың шаруашылық жүргізу қызметі талабы
мен қаржы нәтижесін сипаттауға арналған есеп әдістерін жақсы және тиімді
қолданудың жолдарын көрсетеді.
Нарықтық қатынастар жағдайында көптеген құрылымдағы ұйымдар, құқылы
тұлғалар, өзара экономикалық қатынастарға түседі. Бұлардың мақсат-мүддесі
де әр түрлі жағдайда танылып, әр түрлі дәрежедегі көптеген шаруашылық
фактілерін орындайды. Яғни әрбір ұйым өзінің қаржылық жағдайын жақсарту
және көрсету үшін өзінің ішкі ұйымдық ерекшеліктерін есепке алуы керек.
Ішкі ұйымдық ерекшеліктер басқарудың стратегиялық және тактикалық
шараларынан, басқару құрылымынан, шаруашылық қызметінің түрлері мен
көлемінен, шаруашылық фактілерінің жекелеген ерекшеліктерінен, клинеттермен
жұмыс істеудің тәртібінен және ақпараттарды өңдеу мен даярлап беру сияқты
факторлардан туындайды. Маңызы жағынан жоғары дәрежедегі мүндай факторларды
нақтылы әске асрыу барысында есеп жүргізудің көптеген әдістері мен
ережелері, құқықтық және нормативтік актілер қолданылады. Әдіснамалық
процестің барлық әдістері ментәсілдерін қолдану нәтижесінде кәсіпорынның
қаржы саясатын қалыптастыруға болады.
Кәсіпорынның стратегиялық және тактикалық мақсатына қарай жасалған қаржы
саясаты осы кәсіпорындағы материалдық және қаржылық ресурстарды барынша
тиімді жұмсап, нарықтық конъюктураға сай экономикалық шешім қабылдау болып
табылады. Қаржы саясатын іске асырып, мұның негізгі бағытын анықтап,
қолданылатын есеп объектілері мен әдістерін белгілеу күрделі мәселелер
қатарында келеді.
Тәуелсіз жолдармен таңдалып алынған есеп ережелерін әрбір ұйымдар қаржы
саясатын қалыптастыру мақсатында жылдан жылға тұрақты түрде қолдана білу
керек. Есеп ережелерінің ішкі әдіснамаларын жасау жалпыға бірдей танылған
есеп принциптері мен қаржылық қортыныды есеп элменттері негізінде жасалынуы
керек[4].
Кәсіпорындар өрісінде қалыптасқан қаржы саясаты осы кәсіпорын қызметінің
ары қарай дамуына, бизнестік әрекеттің кезеңдік жолдармен өркендеуіне
тікелей әсер етуі керек. Егер инвестициялық процестің тиімділігі болмаса,
сондай-ақ таза пайда алу процесі қалыптаспаған жағдайда қаржы саясатын
жасаудың қажеті болмайды. Қаржы саясаты кәсіпорын қызметінің қаржылық
тиімділігіне және ақша қаражатының көбеюіне әсер етеді. Сонымен қатар,
жасалған келісім-шарттар мен қаржылық келісімдер ұйымдар қызметінің
тиімділігіне бірден әсер ете қоймайды. Мұндай экономикалық қатынастар ұзақ
мерзім аралығында тиімділікті сипаттайды. Осыған орай, ұйымдардың атқарушы
бухаглетері тұрақты бағытта пайда келтіру процесін қамтамасыз етуге әсер
ететін бухгалтерлік есеп әдіснамаларын жақсы зерделеп, кәсіпорынның есеп
тәжірибесінде пайдалану керек. Барлық кәсіпорындар қызметіне тән байырғы
қаржы саясатын жасау өте қиын және ауыр процесс. Әйткенмен де, қаржы
саясатының мазмұнын ашып көрсету арықылы дербес түрде шешімдер қабылдап,
қаржылық қорытынды есеп өрісіндегі объективтік ұғым қалыптастыру қамтамасыз
етіледі.
Кәсіпорындарда жасалынатын қаржы саясаты басқару жүйесінің ерекше-
ліктері мен құқықтық нормаларды қолдану дәрежесіне, кәсіпкерлік қызметтің
бағытына, технологиялық және техникалық ерекшеліктерге, салық жағдайына,
клиенттермен жасалған келісім шарттардың ұзақтылығына және құрылтайшы-
лардың құжаттарына да байланысты болады.
Тәуелсіз жолдармен таңдалып алынған есеп ережелерін әрбір кәсіпорын
қаржы саясатын қалыптастыру мақсатында жылдан жылға тұрақты түрде
қолданғаны жөн. Есеп ережелерінің ішкі әдіснамаларын жасау жалпыға бірдей
танылған есеп принциптері мен қаржылық қорытынды есеп элементтері негізінде
жасалынуы керек [5].
Кәсіпорындар өрісінде қалыптасқан қаржы саясаты осы кәсіпорын қызметінің
ары қарай дамуына, бизнестік әрекеттің кезеңдік жолдармен өркендеуіне
тікелей әсер етуі керек. Егер инвестициялық процестің тиімділігі болмаса,
сондай-ақ таза пайда алу процесі қалыптаспаған жағдайда қаржы саясатын
жасаудың қажеті болмайды. Қаржы саясаты кәсіпорын қызметінің қаржылық
тиімділігіне және ақша қаражатының көбеюіне әсер етеді.
Қаржы саясатының тиімді бағытын қалыптастыру үшін қаржылық есеп
принциптері мен мұның қолайлы нақты әдістерін, салық салу процесін,
қаржылық менеджментті және басқа да көптеген экономиклық қатынас
мәселелерін кімде-кім болмасын жақсы білуі керек. Қаржы саясаты қаржылық
есеп жүйесіне тән қойылған талаптар мен принциптерге жауап беруді
қамтамасыз етуі керек.
Сонымен, қаржы саясаты деп қаржылық есеп жүргізудегі әдістер мен
үлгілерді, қолданылатын техникалық сабақтастықтар жүйесін нақтылы түрде
таңдап алуды айтады. Қаржы саясаты тәжірибеде іске асырылатын ережелер мен
кәсіпорындардің ерекшелік жағдайларынан ауытқымауы керек.
Қаржы саясатын негіздеу және таңдау кезінде барынша жалпы танылған
талаптар мен қағидалар басшылыққа алынады және оны сақтаған жағдайда
Кәсіпорын үшін де, жалпы республика бойынша да шаруашылық жағдайына
бейімделген қаржы саясатын қалыптастыру мүмкіндігі туады.
Нарықтық қатынастары жағдайында кәсіпорынның қаржылық саясатын құрудың
маңызы өте зор. Бұл кәсіпорындардың тәуелсіздікке ие болуымен, сондай-ақ
олардың меншік иелері, жұмысшылар, коммерциялық серіктестіктер және де
басқа контрагенттер алдында өзінің өндірістік-кәсіпкерлік қызметінің
нәтижелері үшін толық жауапкершілікте болумен байланысты.
Қаржы саясатын мінездеме бере отырып, сол сияқты қаржылық басқару
өнерін, тағы айта кету керек, қайта өңдеудің негізгі мақсаты болып қаржылық
жүйені әсерлі құру, кәсіпорынның тактикалық және стратегиялық тапсырма
қызметінің тапсырмасына бағытталған.
Қайта өңдеудің қаржылық саясатының негізгі бағытына жататындар:
-экономикалық анализдің қызмет жағдайы;
-есептілік, кредиттілік, девиденттік, амортизациялық және басқа саясатты
таңдауға негізделген;
-айналым заттарын, ұстанымдарды, кредиттік және дебиттік қарыздарды
дұрыс басқару;
-басқалары.
Сыртқы факторлардың әсер етуіне ерекше ерекше көңіл бөлу қажет
(инфляция, жұмыссыздық, аймақтағы сатып алу қабілеттілігі, несиелік
қойылымдар, периодтық талаптар, саясаттық жүйе ғылымның және техниканың
дамуы және т.б. Бұл негізде қабылданған бизнес-жоспар, кәсіпорынның
қаржылық-экономикалық жағдайында анализ есебімен құрылған, қаржылық
ресурстарды басқару кезінде өңделеді және шешім қабылданады.
Қаржылық жоспарлау кіріс пен шығыстың болжамымен жүргізілуі тиіс, олар
сату көлеміне, материалдар санына, еңбек және басқа ресурстардың сай
келуіне сүйенеді. Қорытынды есепте бұл шығындар қаржылық бірқалып-тылығына,
инвестициялық тартуда, кәсіпорынның төлеу қабілеттілігіне және
тұрақтылығына әсер етеді.
Қаржылық саясат мынадай негізгі циклдарды енгізетін жоспарлауды
анықтайды:
-Кәсіпорынның жоғарғы басшылары қатысатын құқықтық жоспарлау циклі;
-Операциялық цикл аумағында, басқарушылардың нақты жоспарларға сапалы
стратегиялық мақсат құрастырады;
- Операциялық жоспарларға әсерін тигізетін бюджеттеу циклі.
Өз кезегінде бюджетті құру сырғымалы салымның иерархиялық сақталуымен,
статьялық приоритеттің принциптерімен салынуы керек. Бұндай бюджеттің
құрылуы, жалпы кәсіпорындармен және әрбір шығарылатын элемент болмаса
резерв статьясы барлық ішкі тұтыну-шылардың қабылдаған локальді бюджетін
қарастырады.
Бюджеттеу процесі, көздеген мақсатқа жету үшін жоспарлы күштерді
біріктіруге мүмкіндік беруді ынталандыру. Ол өз күшіне ұқыптылықты,
нақтылықты, шарттардың, жағдайлардың өзгеруіне байланысты үнемі нақтылап
отыру, бейімделу және болашаққа жүйелік үңілу[6.].
Қаржылық басқару практикасы бюджеттің келесі формаларын бөліп көрсетеді:
- икемді бюджеттерді, дәлелдік және бюджеттік операциялар өнімнің
тапсырылған көлемде шығарылуы салыстырылады;
- капитал бюджетті с.с. ұзақ мерзімді бюджет, ұзақ мерзімді фиксир-
ленген активтер. Мастер-бюджетті дайындауға қолданылады;
- мастер-бюджет, өз кезегінді, екі өзіндік бюджетке бөлінеді:
операциялық (өндіруші) және қаржылық.
Операцияда бюджетте жоспарланған болашақ шығындар шағылысады, көбінесе
кәсіпорынның өндіру қызметімен байланысты, ол меншік бюджеті жиынтығынан
тұрады, оның түрлері:
- сату бюджеті;
- өндіру бюджеті;
- Шығын және пайда бюджеті;
- еңбек шығыны бюджеті, материалдық ресурстар, қойылатын шығындар және
т.б.
Профессор Н.А.Русак бұл ұғымды былайша анықтайды: Кәсіпорынның қаржылық
саясаты қаржы ресурстарын жасау, тарату және пайдаланумен сипатталады.
Кәсіпорынның қаржылық саясаты кәсіпорынның қалыпты өндірістік, коммерциялық
және басқа да қызмет түрлері үшін қажетті қаржы ресурстарымен қамтамасыз
етілуімен және оларды мақсатқа сай, тиімді тарату және пайдаланумен және
сондай-ақ басқа шаруашылық субъектілерімен қаржылық қарым-қатынаста болу,
төлеу қабілеттігі және қаржылық тұрақты-лықпен сипатталады. Кәсіпорынның
уақытылы төлеу мүмкіндігі оның қаржы саясатының жақсылығын көрсетеді.
Жоғарыда берілген анықтамалар қарастырылып отырған ұғым мәнін жеткілікті
дәрежеде ашпайды, бірақ олардың әрқайсысында бұл ұғымды дәлірек анықтауға
мүмкіндік беретін ұтымды тұжырымдар бар. Қорыта келе, кәсіпорынның қаржы
саясаты әлсіз және өмір сүру қабілеті жоқ кәсіпорын-дарға аяусыз қарайтын
бәсекелі нарықтық экономика жағдайындағы кәсіпорынның сенімді болуын,
тұрақтылығын және келешегі барлығын куәлан-дыруы тиіс.
Берілген түсініктерге сүйене отырып, бұл ұғымды былай анықтауға болады.
Кәсіпорынның қаржылық саясаты осы кәсіпорынның белгілі бір кезеңдегі
қаржылық тұрақтылығын және оның өз шаруашылық қызметін үздіксіз жүргізуі
мен өзінің қарыз міндеттемелерін уақытылы өтеуі үшін қаржы ресурстарымен
қамтамасыз етілуін көрсетеді.
Ал кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы нені білдіреді? Бұл сұраққа
ғалымдар түрліше анықтама берген. Бір ғалымдар қаржылық тұрақтылықты өз
қаражаттарын шебер пайдалану қабілеттігі, жұмыс процесінде үздіксіздігін
қамтамасыз ететін қаржының жеткілікті болуы деп түсіндіреді. Қаржылық
тұрақтылық - меншікті және қарыз қаражаттарының байланысы деп жазады.
Енді біреулер өз қаражаттары есебінен активтерге (негізгі қорлар,
материалдық емес активтер, айналым қаражаттары) жіберілген қаражаттарды
жабатын, сондай-ақ өтелмеген дебиторлық және кредиторлық қарыздарға жол
бермейтін және де өз міндеттемелерін уақытында қайтаратын шаруашылық
субъектілері қаржылық тұрақты болып табылады деп жазды.
Бұл ұғымды А.Д.Шермет пен Р.С.Сайфулин өте ықшам түрде анықтайды.
Олардың ойынша Қаржылық тұрақтылық - бұл әрдайым төлем қабілеттілігін
кепілдендіретін кәсіпорынның белгілі бір шоттар жағдайы.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылық жағдайына көптеген факторлар әсер
етеді, оларды В.М.Радионова және М.А. Федотова келесідей түрге жіктейді:
- пайда болу орнына байланысты - ішкі және сыртқы;
- нәтиженің маңыздылығына байланысты - негізгі және негізгі емес;
- құрылысы бойынша - қарапайым және күрделі;
- әрекет ету уақыты бойынша - тұрақты және уақытша.
Ішкі факторлар кәсіпорынның өзіндік жұмысын ұйымдастыруына байла-нысты
болады, ал сыртқы факторлар кәсіпорын еркіне бағынышты емес.
Негізгі ішкі факторларды қарастырсақ, кәсіпорынның тұрақтылығы ең
бірінші өндіріс шығындарымен үздіксіз байланысқан өндірілген өнім мен
көрсетілген қызметтің құрамы мен құрылымына тәуелді. Сондай-ақ тұрақты және
айналым шығындары арасындағы қатынас маңызды болып табылады.
Қаржы тұрақтылығының ішкі, маңызды факторларының бірі - бұл қаржы
ресурстарының құрамы мен құрылымы, оларды басқару стратегиясы мен
тактикасының дұрыс таңдалып алынуы. Кәсіпорынның өз қаржы ресурсы, соның
ішінде таза табысы қаншалықты көп болса, соншалықты ол өзін жайлы сезіне
алады [7].
Сонымен бірге тек таза табыстың көлемі ғана емес, сонымен қатар оны
тарту кұрылымы, әсіресе өндірісті дамытуға бағытталған бөлігі де өте
маңызды болып табылады.
Жоғарыда айтылғандарды қорыта келе, кәсіпорынның қаржылык тұрақтылығына
әсер ететін мынадай ішкі факторларды атап көрсетуге болады:
- кәсіпорынның салалық топқа жатуы;
- шығарылатын өнімнің (жұмыс, қызмет) құрылымы және оның жалпы төлем
қабілеттілігі бар сұраныстағы үлесі;
- төленген жарғылық капиталдың мөлшері;
-шығындардың көлемі, олардың ақшалай табыспен салыстырғандағы
динамикасы;
-қорлар мен резервтерді, олардың құрамы мен құрылымын қоса
алғандағы мүлік пен қаржы ресурстарының жағдайы;
- кәсіпорындарды басқару тиімділігі.
Сыртқы факторларға шаруашылық жүргізудің экономикалық жағдайының әсері,
қоғамда үстемдік етуші техника мен технология, төлеу қабілеті бар сұраныс
және тұтынушылар табысының денгейі, ҚР үкіметінің салық және несие саясаты,
кәсіпорынның қызметін бақылау жөніндегі заң актілері, сыртқы экономикалық
байланыс және тағы да басқалары жатады.
Кәсіпорынның тұрақты қаржылық жағдайын қалыптастыруда оның өз
контрагенттерімен (салық органдары, банктер, жабдықтаушылар, сатып
алушылар, акционерлер және тағы басқалар) өзара қарым-қатынасы үлкен әсер
етеді. Сондықтан да серіктестермен реттелген іскерлік қатынаста болу-жақсы
қаржылық саясаттың бірден-бір шарты болып табылады. Әрине, акционерлер өз
жинақ қорларын тұрақты тиімділікке ие және дивиденттерді ұқыпты
төлейтін қаржылық тұрақты кәсіпорындарға салады. Инвестициялық
тартымдылығы болуы үшін, тек бүгінгі күні ғана емес, болашақта да
кәсіпорынның қаржылық жағдайы көршісіне қарағанда жақсы болуы тиіс.
Сондай-ақ, бұл жыл сайын өз облигациясы бойынша белгілі бір пайызбен
алғысы келетін, ал қарыз мерзімі біткен уақытта - облигация құнын толық
өтеуді талап ететін облигация иелеріне де қатысты. Кез келген коммерциялық
кәсіпорын сияқты банктер де өз несиелерімен тәуекел ете отырып несие
алушының өз қарызын уақытында және толық өтеуін қалайды, сондықтан оны беру
туралы шешім қабылдай отырып, кез келген банк өз клиентінің қаржылық
жағдайын және бұл қарыздың қамтамасыз етілуін тексереді. Басқаша айтқанда,
кәсіпорынның қаржылық жағдайы банктер осы кәсіпорынға несие беру орынды ма,
жоқ па, ал бұл сұрақты дұрыс шешкен жағдайда - қандай пайызбен және қанша
мерзімге деген сұрақтарды шешудегі негізгі белгі болып табылады.
Жабдықтаушылар мен тұтынушылар сенімді және төлем қабілеттілігі жоғары
кәсіпорындармен келісім-шартқа үлкен ықыласпен отырады. Тіпті қаржы
органдары, әсіресе салық инспекциясы кәсіпорынның жағдайы тұрақты болғанын
қалайды, себебі тек осындай кәсіпорын ғана салықтар мен басқа да міндетті
төлемдерді уақытылы және толық төлей алады.
Осылайша, қаржылық саясат кәсіпорынның бәсекелестік қабілетін және оның
іскерлік қарым-қатынастағы потенциалын анықтайды, кәсіпорынның өзінің және
оның серіктестерінің қаржылық және басқа қатынастар тұрғысындағы
экономикалық қызығушылықтары қаншалықты дәрежеде кепілдендірілгенін
бағалайды. Кәсіпорынның қаржылық саясатының объективті дұрыс бағасын алудың
ең жақсы тәсілі, бұл — талдау, ол кәсіпорынның даму бағытын бақылауға, оның
шаруашылық қызметіне кешенді түрде баға беруге мүмкіндік береді және
осындай жолмен басқарушылық шешімдерді өңдеумен кәсіпорынның өзінің
өндірістік кәсіпкерлік қызметі арасында байланыстырушы қызметін
атқарады.
Кәсіпорын осы мерзімге дейінгі уақытта қаржы ресурстарын қаншалықты
дұрыс басқарды деген сұраққа жауап береді. Қаржы ресурстары жағдайының
нарық талаптарына сай болуы және де кәсіпорынның дамуына байланысты
қажеттіліктерге жауап бере алуы өте маңызды болып табылады, себебі қаржылық
тұрақтылықтың жетіспеушілігі кәсіпорынның төлеу қабілетінің жоқтығына және
оның дамуына қажетті қаражатының болмауына, ал көп болуы - дамуға кедергі
жасап, басы артық қорлармен және резервтермен кәсіпорын шығындарын
көбейтуіне әкеліп соқтыруы мүмкін.
Нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуші кәсіпорындардың қаржылық
саясатын талдаудың басты міндеті келесілер болып табылады:
-қаржылық жағдайға баға беру және оның есеп беру мерзіміндегі өзгерісі;
-активтер мен олардың қалыптасу көздері арасындағы сәйкестікті, оларды
таратудағы рационалды және пайдаланудағы тиімділікті зерттеу;
-айналым капиталыньң көлемін, оның өсуін (кемуін) және ағымдағы
міндеттемелермен ара-қатынасын анықтау;
-қаржы-есептік және несие ережесін сақтау;
-кәсіпорын активтері және оның міндеттемелерінің құрылымын зерттеу;
-ағымдағы активтердің айналымдылық есебі, оның ішінде дебиторлық борыш
және қорлар есебі;
-баланстың өтімділігін, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының және төлеу
қабілеттілігінің абсолюттік және салыстырмалы көрсеткіштерін анықтау;
-кәсіпорын табыстылығын бағалау;
-кәсіпорын табысының салыстырмалы көрсеткіштерін, сондай-ақ олардың
деңгейінің өзгеруіне әсер етуші факторларды есептеп шығару;
- кәсіпорынның іскерлік белсенділігін анықтау;
- кәсіпорынның қаржылық саясатының тұрақтылығын ұзақ және қысқа мерзімді
болжау, яғни оның қаржылық стратегиясын анықтау.
Қаржылық саясатты талдау кәсіпорынның шаруашылық қызметін талдаудың
қорытындылаушы кезеңі болып табылады және ол 3 сатыны қамтиды: жабдықтау,
өндіріс және өткізу. Бұлардың жиынтығы коммерциялық, өндірістік және
қаржылық қызметті құрайды. Кәсіпорынның қаржылық қызметі - бұл оның осы
қызмет нәтижесінде меншікті және тартылған капиталдың көлемі мен құрамына
өзгеріс әкелетін қызметі болып табылады. Ол қаржы ресурстарының жүйелі
түрде түсуі мен тиімді пайдаланылуына, есеп және несие тәртібін сақтауға,
меншікті және қарыз қаражаттарының арасындағы арақатынастың
рационалдылығына, сондай-ақ кәсіпорынның тиімді қызмет етуі мақсатында
қаржылық тұрақтылыққа қол жеткізуге бағытталуы тиіс. Кәсіпорын қызметінің
қаржылық, өндірістік және коммерциялық жақтары арасында тығыз байланыс пен
өзара тәуелділік бар. Осылайша қаржылық қызметінің жетістігі, көбінесе оның
өндірістік сату көрсеткіштерімен анықталады. Кәсіпорынның өзі алатын
төлемдерді және ақша қаражаттарын алуы оның өнімді сатуына, алдын ала
қарастырылған сұрыпталымды ұстап тұруына, өнім сапасының қажетті деңгейге
сәйкестігіне және оны бір қалыпты өндіруге және төлеуге байланысты болады.
Жоғары сапалы өнімді үздіксіз өндіру және өткізу кәсіпорынның қаржылық
ресурстарының қалыптасуына оң әсерін тигізеді. Өндіріс процесінде өнім
сапасының төмендеуі және оны сатудың қиындықтары кәсіпорын шотына ақша
қаражаттарының келіп түсуіне кедергі жасайды, нәтижесінде кәсіпорынның
төлеу қабілеті төмендейді. Кері байланыс та бар, ол ақша қара-жаттарының
болмауы материалдық ресурстардың келіп түсуінің іркілісіне, демек өндіріс
процесінің тоқтауына әкеліп соқтыруы мүмкін.
Шығындар көлемі өндіріс процесінің тиімділік деңгейімен анықталады.
Олардың тиімділігі қаншалыкты көп болса, кәсіпорын өнімді өткізу көлемін
сақтай отырып ресурстарды, соның ішінде қаржылық ресурстарды соншалықты аз
жұмсайды және керісінше, шикізат пен материалдар шығындарының нормасының
өсуі, еңбек өнімділігі деңгейінің төмендеуі, басқа да ресурстардың
мөлшерден тыс жұмсалуы және өндірістік емес шығындар қосымша қаржы
қаражаттарының қажеттілігіне себепші болады.
Еңбек және материалдық ресурстар шығыны ең алдымен өнімнің өзіндік
құнында, содан соң табыста талдап қорытылады. Соңғы айтылған көрсеткіштің
көлемі кәсіпорының өзіндік қаражаттарының көлемін өзгерте отырып, оның
жалпы қаржылық жағдайында елеулі көрініс табады.
Кәсіпорынның қаржылық қызметінің қалыпты болуы әсіресе өз кезеңіндегі
қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін қажетті жағдайларды туғызады, оның
төлеу қабілеттілігінің кепілі болып табылатын өнім өндірудің үздіксіздігін
және кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын қамтамасыз етеді.
Зерттеушілердің көбінің пікірінше, қаржылық жағдайды талдауды қаржылық
тұрақтылықтан бастаған жөн және оған мыналар жатады:
-кәсіпорын активтерінің құрылымдық және құрамдық динамикасын талдау;
-кәсіпорын активтерінің қалыптасу көздерінің құрамдық және құрылымдық
динамикасын талдау;
-кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының абсолюттік және салыстырмалы
көрсеткіштерін талдау;
-баланс өтімділігін талдау;
-кәсіпорынның төлем қабілеттілігін және несие қабілеттілігін талдау.
Кәсіпорынның бірден-бір басты міндеті – оның қаржы жағдайының бағалылығы
болып табылады және ол көрсеткіш жүйелерін немесе коэффициентін анықтайды.
Негізгі қаржылық коэффициенттерді төменгі үш санатқа топтастыруға
болады:
-өтімділік (төлем қабілеттілігі);
-пайдалылық (табыстылық);
-активтерді басқару тиімділігі.
Қаржы ресурстарының құралуы түрлі көздер бойынша жүзеге асырылады. Олар
ішкі және сыртқы болып бөлінеді. Ішкі көздер меншікті және оларға
теңестірілген қаржылар есебінен құрылады және шаруашылықты жүргізудің
нәтижелілігімен байланысты, ал сыртқы – кәсіпорынға сырттан түсетін
ресурстар.
Кәсіпорынның өзінің қысқа мерзімді міндеттемесін төлеуге қабілеттілігін
өтімділік немесе төлем қабілеттілігі деп атайды. Кәсіпорын өтімділік болып
саналады, егер де айналмалы активтерін іске асыра отырып, ол өзінің қысқа
мерзімді міндеттемесін орындауға жағдайы болса.
1 Тез өтімділік коэффициенті – қысқа мерзімді несие қарыздарының ең
өтімділік активтердің үлесін көрсетеді. Ол өтімділік активтердің ағымдағы
міндеттеменің қатынасын білдіреді.
2 Дебиторлық қарыздардың айналым коэффициенті – егер дебиторлық
қарыздарды тауардың кейбір шартты өлшемінің құны деп есептесек, қалай
сатылса, бірақ төлемақысы әлі де алынбаған болса, онда дебиторлық
қарыздардың айналым коэффициенті бір жылда неше рет бұл тауардың ақылы
шартты өлшемін көрсетеді.
1 сурет - Қаржы ресурстарының құрамы
Қаржылық талдау қаржылық менеджмент және аудиттің элементтерінің бірі
болып табылады. Кәсіпорындардың қаржылық есебін пайдаланушылардың барлығы
дерлік өз мүдделерін оңтайландыру жөнінде шешім қабылдау үшін қаржылық
талдаудың нәтижесін қолданады.
Кредиторлар мен инвесторлар қаржылық есептің салымдар мен борыштар
бойынша өз тәуекелін төмендететінің айтады.
Қаржы сясатының мақсаты – қоғам дамуының аса маңызды қажеттіліктерін
қанағаттандыруға қажет қаржы ресурстарын толық жұмылдыру. Осыған байланысты
қаржы саясаты кәсіпкерлік қызметті жандандыра түсуге қолайлы жағдайлар
жасауға шақырады. Мемлекет пайдасына кәсіпорындардың табысын алудың ұтымды
нысандарын, сондай-ақ қаржы ресурстарын қалыптастыруға халықтың қатысу
үлесін анықтауға көп көңіл бөлінеді. Қоғамдық өндіріс салалары арасында
қаржы ресурстарын бөлу жолымен оларды пайдаланудың тиімділігін арттыруға,
сондай-ақ оларды экономикалық және әлеуметтік дамудың басты бағыттарына
шоғырландыруға үлкен маңыз беріледі.
Таяудағы мақсат ретінде – мемлекеттік бюджет теңгерімділігіне жету және
экономиканы тұрақтандырудың негізінде ұлттық шаруашылықтың қаржы жағдайын
сауықтыру проблемасын шешу.
Қаржы саясатын жүзеге асырудың негізіне жалпы және жеке өзгеше
қағидаттардың толып жатқан қатары қойылуы тиіс.
Қаржы саяатын жүргізгенде оның мына қағидаттарын жүзеге асырудың зор
маңызы бар:
қолда бар нақты қаржы ресурстарын негіздей отырып, бюджеттерді жасау,
бекіту және атқару кезінде қоғамдық өндірістің барлық қатысушыларының,
әлуметтік, ұлттық және кәсіби топтардың мүдделерін сақтау;
қаржы қатынастарының жоспарлы ұйымдастырылуын қамтамасыз ету;
қаржы жүйесінің барлық сфералары мен буындарында кірістер мен
шығыстардың теңгерімділігі;
қаржы резервтерін жасау бюджет жүйесінде кірістердің шығыстардан және
алалық қаржыларда қаржы резервтерінің асып түсуі;
мемлекет пен шаруашылық жүргізуші субъектілердің арасында қаржы
ресурстарын оңтайлы бөлу.
Қаржы саясатының тиімділігін қамтамасыз ететін жалпы қағидаттарға
мыналар жатады:
объективті әкономикалық заңдардың іс-әрекетін есепке алу;
нақты тарихи жағдайларды есепке алу;
өткен жалдардың өзіндік тәжірибесін және дүниежүзілік тәжірибені есепке
алу.
Жеке өзгеше қағидаттарға мыналарды жатқызуға болады:
-қоғамда қаржы жүйесінің ұтымды құрлымын, қаржы қатынастарын жоспарлы
ұйымдастыруды және қаржы механизмінің дұрыс құрылуын қамтамасыз ету;
-қаржы жүйесінің барлық салалары мен буындарындағы кірістер мен
шығыстардың тепе-теңдігі;
-бюджеттегі кірістердің шығыстардан асып үсетін қаржы резервтерін жасау;
-салық жүйесін ұтымды құру арқылы экономикалық және әлеуметтік дамудың
маңызды бағыттарына қаржы ресурстарын шоғырландыру;
-негізгі қаржы ресурстарын мемлекет қарамағына жұмылдыру, оларды
мемлекет пен шаруашылық жүргізуші субъектілер арасында тиімді бөлу;
-қаржы және кредит-ақша саясатының тепе-теңдігі[8.].
Қаржы теориясында Кейнстің қағидалары үлкен рөл атқарады. Оның қаржы
қағидалары келесі жағдайлардан тұрады.
1. Реттеу – мемлекет экономиканы бар күшімен реттеу керек. Негізгі құралы
бюджеттік саясатты ұстады.
2. Ұдайы - өндіріс ресурстарының ұсыныс тарапынан емес, сұраныс жағынан
қарастыру керек.
3. Қаржы саясатын экономикалық саясаттың ажырамас бөлігі ретінде қарастыру
керек
4. Мемлекеттік шығындардың өсуі жұмыссыздықтың жоюлуына әкеледі. Соның
нәтижесінде мемлекеттік бюджеттің түсімдері де жоғарылайды.
1.2 Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы саясатының сыныптамасы
Сот алдында жауап беретін және сотқа шағымдана алатын,өз алдынан жеке
мүліктік құқын жүзеге асыра алатын, сол мүліктерді өз қалауынша
оперативтік тұрғыда басқара алатын немесе шаруашылықты жүргізуге
меншік құқығы бар ұйымдарды заңды тұлғалар деп атайды немесе солай деп
танылады.
Филиалдар бұл заңды тұлғалардың тұрған жерінен тыс жерде орналасқан
және оның барлық немесе кейбір қызмет түрлерін жүзеге асыратын дараланған
бөлімшелері болып табылады, оның ішіне өкілдік қызметі де кіреді.
Филиал да, өкілдікте заңды тұлға боп табылмайды. Заңды тұлға
коммерциялық та, коммерциялық емес те болуы мүмкін, біріншісінің мақсаты
барынша табыс табу және оны өз қалауынша тарата алады, ал екіншісінің өз
қалауынша табыс табу мүмкіндігі де және таза табысын өз қатысушыларының
арасында болу жағдайында шектелген.
Коммерциялық ұйымдар тек келесідей нысанда құрылуы мүмкін:
-шаруашылық серіктестіктер;
-акционерлік қоғамдар;
-өндірістік кооперативтер;
-мемлекеттік кәсіпорындар.
Коммерциялық емес ұйымдар заң актілерімен қаралған діни бірлестіктерден,
қоғамдық қорлардан, тұтыну кооперативтерінен, акционерлік қоғамдардан,
қоғамдық бірлестіктерден және тағы басқа ұйымдық нысандандарынан құрылуы
мүмкін.
1.Шаруашылық серіктестіктер. Құрылтайшылардың қосқан үлесі бөліп
көрсетілген жарлық капиталы бар, коммерциялық ұйымдар шаруашылдық
серіктестігі болып табылады. Құылтайшылардың салымдарының есебінен
құрылған, сондай-ақ серіктестіктің шаруашылдық қызметінде шығарылған және
сатып алынған мүліктер серіктестіктердің меншігіне жатады.
2.Қазіргі кезде шаруашылық серіктестіктер толық және коммандиттік
серіктестіктер болып құрылады.
Толық серіктестік - серіктестіктің қатысушылары толық серіктестіктің
мүлкі жеткіліксіз болған жағдайда оның міндеттемелері бойынша өздеріне
тиесілі барлық мүлікке ортақ жауапкершілікте болады.
Коммандиттік серіктестік – серіктестік міндеттемелері бойынша өзінің
барлық мүлкімен қосымша жауап беретін толық серіктестіктерден және
серіктестіктің кәсіпкерлік қызметін жүзеге асыруына араласпайтын,
жауапкершілігі серіктестік мүлкіне өздері салған салымдардың жиынтығымен
шектелетін қатысушылардан тұрады. Коммандиттік серіктестіктердің қызметіне
араласатын толық серіктестіктің құқылы ережесі және олардың міндеттемелері
бойынша жауапкершілігі толық серіктестіктің құқылы ережесі және олардың
міедеттемелері бойынша жауапкершілігі толық сріктестіктің тәртібімен
анықталады [9].
2.Қосымша және жауапкершілігі шектеулі серіктестік.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестік (ЖШС ).ЖШС жарлық капиталы бір
немесе бірнеше серіктестік деп танылады, олардың қосқан үлесі
құрылтайшылардың құжаттарында бөліп көрсетіледі; олар өздерінің қосқан
салымдардың құны шегінде ғана алған міндеттемесі мен тәуекелділік залалы
бойынша жауап береді. Серіктестікке қатысушылардың саны елуден аспауы
керек. Олбір ғана тұлғадан тұратын, басқа да серіктестіктердің жалғыз
қатысушысы ретінде болуына болмайды.
Қосымша жауапкершілігі бар серіктестік. Мұндай серіктестіктің
қатысушылары оның міндеттемелері бойынша өздерінің жарғылық капитал-дағы
салымдарымен, ал бұл сомалар жеткіліксіз болған жағдайда –қосымша өздері
еселеген мөлшерінде салған салымдармен өздеріне тиесілі мүлкіне жауап
береді.
3.Акционерлік қоғам - өз қызметін жүзеге асыру үшін қаражаттарды тарту
мақсатында акция шығарумен айналысатын заңды тұлға. Қоғам акционерлері
өзінің міндеттемесі бойынша жауап бермейді және олардың қызметімен
байланысты өздеріне жарататын акцияларының құнының шегінде тәуекелділіктен
алған зиянды шегеді. Акционерлік қоғам ашық, жабық және ашық халықтық
қоғам болып бөлінуі мүмкін.
Ашық акционерлік қоғам- өздерінің шығарған акциясын ашық,жеке,жабық
түрде орналастыруына құқығы бар.Мұндай қоғамның қатысушылары өздеріне
тиесілі акцияларды басқа акционерлердің келісімінсіз иеліктен шығара алады.
Жабық акционерлік қоғам. Мұндай қоғамның акциялары тек қана өз
құрылтайшылары ішінде немесе алдын ала белгіленген тұлғалар шеңберінде
таратылады.Егер де жабық акционерлік қоғамның акционелерінің саны жүзден
асып кетсе,онда келесі үш айдың барысында акционерлердің жалпы жиналысында
қоғамның типін өзгертуге,яғни ашық акционерлік қоғамға айналуына шешім
қабылдауына болады.
Ашық қоғамның акциялары,бағалы қағаздардың нарығына қарап бағаланады
және ондағы активтердің құны екі жүз мың айлық есепті көрсеткішті құраса
және акционерлердің саны бес жүзден кем болса,онда ол ашық халықтық қоғам
болып табылады.
4.Өндірістік кооператив-бірлескен кәсіпкерлік қызмет үшін мүшелік
негізінде,олар өзінің еңбек етуімен тікелей қатысуының негізінде және
мүліктік пайларын мүшесі ретінде біріктірудің негізінде құрылған азаматтық
ерікті бірлестік.Кооператив мүшесі екіден кем болмауы тиіс.Кооператив
мүшелері заңда қаралған тәртіп пен деңгейде қосымша міндеттемелері бойынша
жауапкершілікте болады.
5.Мемлекеттік кәсіпорын.Мемлекеттік кәсіпорынға жататындар:
-шаруашылықты жүргізу құқығына негізделген мемлекеттік кәсіпорын. Ол өз
міндеттемелері бойынша өзіне тиесілі барлық мүлікке жауап береді,бірақ
мемлекет міндеттемелері үшін жауапты болмайды;
-ағымдағы басқару құқығына негізделген мемлекеттік кәсіпорын,Қазақстан
Республикасы үкіметінің немесе жергілікті атқару органының шешімімен
құрылады.Қазыналық кәсіпорынның шаруашылық қызметі оның Жарғысында
көрсетілген мақсаттармен және міндеттермен анықталады.Қазақстан
Республикасы немесе жергілікті әкімшілік-аумақтық бөлініс қазыналық
кәсіпорынның міндеттемелері бойынша жәрдем беру жауапкершілігін өз мойнына
алады.
6.Комерциялық емес ұйымдар.
Оларға: мекемелер, қоғамдық бірлестіктер, қоғамдық қорлар,тұтыну
кооперативтері, діни бірлестіктер, қауымдастық нысанындағы бірлестіктер
жатады.
Шаруашылық жүргізуші субъект қызметінің мақсаттарын оның меншік иесі
белгілейді. Ол егер заңмен тыйым салынбаса және субъектінің жарғысына
жауап беретін болса,онда ол кез келген қызмет түрін жүзеге асыруына болады.
Мемлекеттік мүлікті басқаруға уәкілетті органдар, басқа заңды және жеке
тұлғалар субъектінің құрылтайшылары бола алады. Шаруашылық жүргізуші
субъектіні бір немесе бірнеше құрылтайшылар құрып, ол мемлекеттік тіркеуден
өткен күннен бастап заңды тұлға құқығына ие болуы мүмкін. Меншік иесінің
рұқсатымен шаруашылық жүргізуші субъект заңды тұлға құқығы бар еншілес
субъектілерді, сондай-ақ филиалдар, өкілдіктер, бөлімдер және басқа да
ерекшеленген бөлімшелер құра алады.
Субъектінің құрылтайшылары бекіткен жарғы негізінде қызмет етеді.
Жарғының мазмұны заңға қайшы келмеуі керек. Жарғыда шаруашылық жүргізуші
субъектілерінің түрлері, оның атауы,орналасқан жері, қызметінің мәні мен
мақсаттары, басшысының өкілеттіктері, басқару және бақылау
органдары,олардың қабілеттілігі, субъектінің мүлікті қалыптастыру және
табысты бөлу тәртібі, қайта құру және қызметін тоқтату тәртібі белгіленеді.
Негізгі қорлар мен айналым қаражаттары, сондай-ақ субъектінің дербес
балансында көрсетілетін құндылықтары субъектінің мүлкін құрайды.
Субъектінің мүлкін қалыптастырушы көзі болып мыналар саналады:
құрылтайшылардың ақшалай, материалдық және басқа да жарналары; қызмет
нәтижесінен алынған табыстары; бағалы қағаздардан түскен табыстары; банктер
мен басқа несие берушілердің кредиттері; бюджеттен берілген күрделі
салымдары және демеу қаражаттары; қайтарусыз немесе қайырымдылық жарналары;
ұйымдардың, кәсіпорындардың және азаматтардың құрбандықтары; Қазақстан
Республикасы заңдары тыйым салмайтын өзге де табыс көздері.
Шаруашылық субъектілердің қаржылары бірегей қаржы жүйесінің құрамды
бөлімі. Шаруашылық субъектілер қаржысын қарастырмас бұрын шаруашылық
субъектілер ұғымына келесі түрдегідей анықтама беруге болады: өзінің атынан
активтерді иемдене алатын, өз мойнына міндеттер алатын, экономикалық
қызметтерді жүзеге асыратын экономикалық агенттер немесе экономикалық
бірліктер. Осы шаруашылық субъектілерге атап айтқанда компаниялар,
серіктестер, фермерлік шаруашылықтар, бірлестіктер және тағы басқалары
жатқызылады. Шаруашылық субъектілер қаржысы ақша түрінде кеңейтілген ұдайы
өндіріс процесінің негізгі тұстарын көрсетеді[10.].
Шаруашылық субъектілер қаржысы ақшалай түрде көрсетілген өндіріс
процесінің негізгі жақтарын сипаттайды және оны экономикалық заңдардың
талаптарымен сәйкес жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Олар ұлттық
шаруашылықты әрі қарай дамыту үшін қажет ақшалай жиынтықтар мен табыстарды
пайдалану мен қайта бөлу үшін пайдаланады. Бұл даму процесі ұлттық
шаруашылықты басқару жүйесінің маңызды экономикалық құралы болып табылады.
Шаруашылық субъектілердің қаржысыз мүмкін емес. Өндірістік қатынастардың
бір бөлігі ретінде, олар басқа да өндірістік қатынастармен сәйкес ұлттық
шаруашылықты басқарудағы төмеңгі бөлімшелердің шаруашылық қызметінің
тиімділігіне әсер етеді.
Шаруашылық субъектілер қаржысы өзіне кәсіпорын, фирма, қоғам,
ассоциация, салалық министрліктермен басқа да шаруашылық ұйымдардың,
шаруашылық аралық, сала аралық, мекемелердің, құрылыс, транспорттық,
саудалық, жобалық қызметтердің, байланыс, сақтандыру, ғылым, білім,
медицина, ақпараттық, маркетингтік және басқа да қоғам саласындағы
қызметтердің қаржыларын қамтиды.
Жекеменшіктің дамуы кәсіпорынның жаңа түрлерінің пайда болуына әкеледі:
жеке, кооперативті, акционерлік және аралас.
Ұлттық шаруашылықтағы әр салаларының қаржылары өзіндік ерекшеліктерге ие
болады. Бірақ, барлық саладағы шаруашылық субъектілер қаржысының мәні мен
негізгі принциптері ұқсас болып келеді, бұл жалпы шаруашылық принциптермен
бірыңғай экономикалық заңдармен себепті.
Шаруашылық субъектілер қаржысы саласындағы көп жақты қатынастар
іріленген топтарға жинақталады: бұл қатынастар мынадай процестер негізінде
қалыптасады:
-мемлекеттік бюджет есебінен қаржыландыру кезінде кеңейтілген өндіріс
пен мемлекеттік және оның өндірістік кәсіпорындары;
-ұсынылған ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді несиелерді төлеу бойынша
шаруашылық субъектілер мен несие жүйесі;
-қорларды, табысты қайта бөлу кезінде шаруашылық субъектілер мен жоғарғы
деңгейлі ұйымдар;
-персоналды, мүлікті сақтандыру бойынша шаруашылық субъектілер мен
сақтандыру ұйымдары;
-шаруашылық субъектілердің негізгі қызметімен қаржылық ресурстарды
қамтамасыз ету процесіндегі капитал арасындағы процестер.
Шаруашылықтардың есеп саясаты
-есеп саясатының мақсаты мен мәнін,мазмұнын ашу;
-қаржылық қорытынды есепті пайдаланылушыларға ұйымдардың есеп саясатын
қосымша түсіндірілетін ақпарат көзі ретінде тәжірибеде қолданудың
қажеттілігін қарастыру;
-бухгалтерлік есеп тәжірибесінде қолданылатын және ұйымдардың есеп
жүргізу ерекшіліктерін көрсететін есеп саясатының қажеттілігін көрсету;
-есеп саясатының қандай мақсаттарға және не үшін қалыптасатындығын
түсіндіру;
-есеп саясатын қалыптастырудың тәжірибедегі құрылымы мен қолдану бағытын
және есеп саясатын өзгеріске түсіретін жағдайларды қарастыру.
Есеп саясатының мәні мен мақсаты
Қазақстандық бухалтерлік есеп тәжірибесіне есеп саясаты термині
кезіндегі Қазақстан Республикасы Бугалтерлік есеп жөніндегі ұлттық
комиссияның 13 қазан 1996 жылғы №2 Қаржылық қорытынды есеп дайындау және
тапсыру жөніндегі тұжырымдама деп аталған қаулысымен енгізілген.Бұдан соң
есеп саясаты ұғымы Қазақстандық бухалтерлік есеп стандарттарының №1
Есеп саясаты және оны ашу стандартында көрсетіліп, меншік түрі мен қызмет
ерекшеліктеріне қарамастан барлық ұйымдар өздеріне тән есеп саясатын
қалыптастыратындығы міндеттелді.
Кейіннен Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің 17 қаңтар 2003
жылғы №14 бұйрығымен: №1 есеп саясаты және оны ашу,№2 Бухгалтерлік
баланс және қаржылық қорытынды есеп маңызын ашу негіздері,№3 Қаржылы-
шаруашылық қызметі нәтижесі жөніндегі қорытынды есеп жөніндегі
стандарттары жойылып, бұлардың орнына №30 Қаржылық қорытынды есеп
тапсыру жөніндгі жаңа стандарт қабылданып, мұның 14 тарауы 2- ші
тармағында ұйымдардың есеп саясатын жасау мен тапсыру жөніндегі тәртіптер
қарастырылған.
Есеп саясаты ұғымы екі жағдайда; бірінші- мемелекттік және қоғамдық
ұйымдардың белгіленген есеп саясаты, екішісі- ұйымдардың ішкі есеп
саясасаты болып ажыратылады. Ендігі жерде біздер ұйымдарда жасалынып,
қалыптасатын ұйымдардың ішкі есеп саясатының мәселелерін қарастырамыз.
Есеп саясаты деп қандай мазмұнды түсінеміз?
Халықаралық қаржылық есеп стандартында (ХҚЕС) есеп саясаты; Қаржылық
қорытынды дайындау мен тапсыру жөніндегі ережелер мен тәжірибе деп
анықталған.
Қазақстандық 30 Қаржылық қорытынды есеп тапсыру жөніндегі стандарттың
2-ші тарауында: Есеп саясаты деп-Қазақстан Республикасындағы бухгалтерлік
және қаржылық қорытынды есеп, бухгалтерлік есеп стандарттары және
бухгалтерлік есептің типтік шоттар жоспарының талаптарына және ұйымдар
қызметін жүргізу ерекшеліктеріне сай бухгалтерлік есеп пен қаржылық
қорытынды есеп жасау үшін ұйымдардың қабылдаған принцитерін,
негіздерді,ережелер мен тәжірибені айтады,-делінген.
Ары қарай осы стандарттың 19-шы бабында: Ұйымдарда бухгалтерлік есеп
стандарттары (БЕС) қабылданбаған жағдайда ұйым басшылары қорытынды есеп
ақпараттарын пайдаланушыларды қамтамасыз ету мақсатында, ішкі есеп саясатын
жасау мақсатында өз жағдайлары мен ойларын енгізуіне болады делінген.
Осы заманғы нарықтық экономика жағдайында шаруашылық операцияларының
түрлері әр түрлі ықпалдастық жағдайда болады.
Елімізде көптеген типтегі ұйымдардың әр қайсысы әр түрлі экономикалық
факторларға тап болады.Әр түрлі типтегі ұйымдар саны аса көп.Осыларға
байланысты әрбір ұйым өзінің алға қойған мақсат-мүддесіне жету үшін өз
қызметтеріне тән: өнім өндірудің технологиялық ерекшеліктері,басқарудың
ұйымдық құрылымы,қызмет көлемінің түрі мен деңгейі,операциялар жүргізу,
клиенттермен жұмыс істеудің тәртәбі,ақпараттарды өңдеу ақпараттарды өңдеу
т.б. ерекшеліктерін зерделеу керек.Мұның барлығы да шаруашылық жүргізу
ерекшеліктеріне байланысты ұйымдарда есеп саясатын қалыптастырудың мазмұны
мен маңызын ашып көрсетудің негізін қалайды.
Ұйымдар өздерінің есеп саясатын қалыптастыру барысында тәжірибиедегі
есеп әдістері мен қорытынды есеп жасаудағы ережелердің ішіндегі ең
тиімділерін таңдап алуына құқылы. Таңдалып қабылданған ережелер мен
әдістерді өз мәнінде қолдану арқылы есеп мәліметтерін жинақтаудың тіртібін,
мұны пайдаланушыларға түсіндіріп, шаруашылық процесінің ерекшеліктері
жөніндегі ақпаратарды зерделеу және ұйымдар қызметіндегі өзгерістер мен
жағдайларды дер кезінде білу мүмкіндіктері туындайды.
Сонымен есеп саясаты деп-ұйымдар шаруашылық қызметі өрісінің іс-
тәжәрибесінде қолданылатын,таңдалып алынған және сабақтастықпен
жүргізілетін бухгалтерлік есеп жүйесіне тән ішкі ережелер жиынтығын
айтамыз.Есеп саясатының мазмұны ұйымдардың шаруашылық жүргізу қызметі
талабы мен қаржы нәтижесін сипаттауға арналған есеп әдістерін жақсы және
тиімді қолданудың жолдарын көрсетеді.Есеп саясаты қаржылық қорытынды есеп
жасауда ұйымдардың қолданатын есеп принцптері,әдістер мен ережелер, сондай-
ақ ұйымдардың шаруашылық қызметі мазмұнын тәжірибеде ашып көрсету үшін
қабылданған ережелер жиынтығынан құралады.
Сондықтан әрбір ұйымда бухгалтерлік есеп пен қорытынды есеп жүйесінің
қандай жолдармен жетілдірілетінін біліп түсіну үшін бұған әсер етуші
факторларды зерделей білу қажет.
Жоғарыда қойылған талаптарға сай есеп саясатының мазмұны мен
мақсатын,мұндағы шешілетін мәселелерді тереңінен түсініп білуіміз керек.
Есеп саясатының мазмұны белгіленген жағдайда ұйым әкімшілігінің басқару
процесін қандай дәрежедегі тиімділікке жеткізгендігі,ұйымның қаржы жағдайы
мен мұның өзгеріске түсуін,сондай-ақ шаруашылық қызметінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz