Шәкәрім поэзиясындағы өмірдің негізгі мәні
РЕФЕРАТ
Дипломдық жұмыстың тақырыбы: ШӘКӘРІМ ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ ОЙ-ТАНЫМ
Дипломдық жұмыстың көлемі: 52 бет
Пайдаланған әдебиеттер саны: 37
Тірек сөздер: Шәкәрім поэзиясы, сыр сөз, ақ жүрек, ақыл, ой, сана,
кемелділік.
Жұмыстың құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, Шәкәрімнің кемелділік
қағидасы және Шәкәрім поэзиясындағы танымдық үлгілер атты екі негізгі
бөлімнен, қорытынды және әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Ұлттың ұлы ұстазы атанған дана,
ойшыл, әулие Шәкәрім Құдайбердіұлы шығармаларындағы негізгі ой-танымдық
үлгілерді зерттеп, зерделей отырып, оның жалпы адамзат үшін маңыздылығын
ашып көрсету.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы: Бірінші тарауда жалпы Шәкәрім
шығармашылығындағы сөз қолданыстарының сипаттамасы сөз болады. Сонымен
қатар Шәкәрім Құдайбердіұлымен бір мезгілде, бір уақытта ғұмыр кешкен
Мәшһүр Жүсіп өлеңдеріндегі ұқсас құбылыстар талданады.
Екінші тарауда Шәкәрім Құдайбердіұлы өлеңдеріндегі ақылға, таза ойға
байланысты сөздер, ұғымдар анықталып, оларға жеке-жеке талдау жасалды және
ақын поэзиясындағы герменевтикалық ұғымдар талданды.
Жұмыста қолданылған әдістер: Жұмыста дәстүрлi сипаттама әдiсi,
салыстырмалы,теориялық, типологиялық салыстыру әдiстерi қолданылды.
Пайдаланылған дерек көздер: С.Ізтілеуова, Алтынбекова А., Әбдіғазиев Б
сияқты әдебиеттанушы ғалымдардың еңбектері негізгі дерек көздеріне,
әдебиеттерге жатады.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
І ШӘКӘРІМНІҢ КЕМЕЛДІЛІК ҚАҒИДАСЫ
1. 1 Шәкәрім өлеңдеріндегі адамдық қағидалар мен
ұстанымдар ... ... ... ... ... ..7
1. 2 Шәкәрім поэзиясындағы өмірдің негізгі
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
1. 3 Шәкәрім және Мәшһүр Жүсіп шығармаларындағы ұқсас
танымдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
ІІ ШӘКӘРІМ ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ ТАНЫМДЫҚ ҮЛГІЛЕР
2. 1 Ақын шығармаларындағы ақыл-ой
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..29
2. 2 Ақын дүниетанымындағы герменевтикалық
түсініктер ... ... ... ... ... ... . ...36
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .49
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..51
КІРІСПЕ
Зерттеудің жалпы сипаты. Шәкәрім Құдайбердіұлының әдеби мұрасының түп
қазығы – ақ жүрек, таза ақыл, адал еңбек иесі түзу адамды
қалыптастыру, сол арқылы қоғамды түзеу. Ар ілімін адамдық сапаның алдына
шығарып бүкіл поэзиялық туындыларына өзек еткен Шәкәрім тағылымы бүгінгі
күн үшін де аса қажетті әрі көкейкесті мәселе болып отыр. Ұлы Абайдың
ізбасары бола отырып, ұстазы жеткен деңгейде қалып қоймай өзгеше өрнек
тауып, қайталанбас қолтаңба қалдыруының өзі – Шәкәрім ұлылығын айғақтайтын
басты белгі. Бүгінгі күннің басты мәселесінің бірі – дін тақырыбына қатысты
ақынның тұжырым, түйіндерін танып білудің маңыздылығы да дау тудырмайды.
Себебі, ғұлама суреткер дін мәселесін шын ақыл мен салқын сана арқылы
сараптап, негізгі өзегін өмір игілігіне айналдыра білген. Жаратылысқа деген
сенім мен сүйіспеншілікті махаббат пен мейірімнің, жақсылықтың көзі
ретінде бағалау арқылы қалың жұртын өмірді сүюге, адамды аялауға үндеген.
Күрделі болмыс иесінің шығармашылық мұрасын әр түрлі аспектіде тереңдей,
кешенді түрде қарастырудың қажеттілігі де осыдан туындайды.
Зерттеудің өзектілігі. Шәкәрім шығармаларындағы ой-танымдық
мәселелерді дүниетанымдық тұрғыдан көркем бейнелеу үлгісін ғылыми саралау –
бүгінгі қазақ поэзиясының бастау көздерін анықтауға негіз болады.
Шәкәрімнің поэзиялық әлеміндегі танымдар қазақтың ғана емес, жалпы
адамзаттық ақыл-ой дүниесімен астасып жататындығымен құнды. Қандай да бір
мәселені тілге тиек етсе де ақынның ерекшелігі оны кең ауқымда алып, өлең
өлшеміне өрісті оймен сыйдыра білген. Бұл қасиет сөз зергерінің шағын
өлеңдерінде де, көлемді туындыларында да бөлекше бітімге, әсерлі айшыққа
ұласқан. Шәкәрім дүниетанымы өзі өсіп өнген жұрттың ауқымынан асып, бүкіл
адамзаттық мазмұндағы ойлармен сабақтасып жататындықтан оның көркемдік
әлеміндегі әрбір сөз қолданысы мен ой образының мәні терең. Сөз арқылы адам
түзетпек болған сөз зергері шығармашылығының көркемдік поэтикасын ғылыми
саралаудың аса маңызды қажеттілігі де осыдан туындайды.
Демек адам болмысы, адамның жан дүниесіндегі түрлі сапалық
өзгерістерді поэзия тілімен өрнектеудің өзгеше әдіс-тәсілін тапқан ақын
қазақтың төл әдебиетімен ғана шектелмей түбі бір түркі руханиятының
мазмұнды туындыларынан сусындап, әрі әлемдік ақыл-ой жетістіктерінен
үйренген.
Шәкәрімнің лирикалық кейіпкерлерді сомдаудағы өзіндік қолтаңбасы шағын
лирикалық өлеңдері мен көлемді туындыларында да сабақтастық тауып, ой мен
сөздің мән мағынасын, әсерін арттыра түсетін: шын нұр, шын асық, таза
ой, от жүрек, тәтті тіл, таза жан т.б. көптеген эпитеттік
қолданыстарды түрлендіре қолдануы ұлттық поэзиямыздағы көркемдік құралдарды
тыңнан түлетіп қана қоймай, ақынның қаламгерлік қолтаңбасын айқындайтын
айрықша белгіге айналған. Тек бейнелілік қана емес оның терең мазмұнымен
өрілген өзгеше бітімі руханиятымыздағы жаңа бір көркемдік дүниені
қалыптастырды.
Ойшыл ақынның шығармашылық поэтикасындағы Алла, жар, жаратушыны жырлау
үлгілері дәстүрден ерекше сипатта көрінеді. Алланы дәріптеу, оны әділет пен
тазалықтың қайнар көзі ретінде таныту үрдісі арқылы Шәкәрім жалпы адамзатқа
ортақ қоғамдық мәні күшті мәселелерді көтереді. Дүниенің құпия сырларын
танып білудің жолын жар, жаратушымен байланыста қарастыру арқылы түзу
адам қалыптастырудың жаңа жолдарын ұсынады. Бұл тарапта да жаңа ұғымдар
қалыптастырады. Мысалы, тек қана нұр сөзінің мағыналық өрісін кеңейту
арқылы өлеңнің көркемдік сапасын биіктетіп қоймай жаратушыдан келген
негіздің мәнін бүкіл ғаламға таратады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Бұған дейін де Шәкәрім Құдайбердіұлы
шығармашылығы әр түрлі ғылым салалары тарапынан зерттеліп, соңғы жылдары
Шәкәрімтану жеке ғылым саласы ретінде біршама жетістіктерге жетіп,
қалыптаса бастағаны белгілі.
Қазақ әдебиетінде шәкәрімтанудың негізін салып, іргетасын қалаған
Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов сияқты ойшыл қайраткерлері. Сонымен қатар
Шәкәрім шығармашылығы көптеген кандидаттық диссертацияларда зерттеу
негізіне алынды. Олардың қатарында А.Тілеуханованың, А.Айтбаеваның,
Г.Әбдірасылованың, Г.Аюпованың және т.б. кандидаттық диссертацияларын
атауға болады. Алайда бұл аталған зерттеулер Шәкәрім мұрасын әр түрлі
аспектіде, белгілі бір тақырып аясында қарастырғандықтан, оның күрделі
болмысын түгел ашып бітті деуге болмайды. Әсіресе ғұлама ойшылдың
дүниетанымдық ілімінің поэзиядағы көркемдік іздерін ғылыми саралау басы
ашық тұрған мәселе. Өмір сүрудің мәні – адамның өз болмысына, жан дүниесіне
үңілу, сол арқылы жаратушысын тану идеясы Шәкәрімнің ешкімге ұқсамайтын
ақындық, әрі азаматтық үні. Осы даралығын поэзия тілімен қандай көркемдік
деңгейде жеткізе білгендігі адам мен қоғам, адам мен жаратушы қарым-
қатынастарының өлең өрнегінде бедерленуінің жолдарын зерттеу – қазақ
әдебиетінің маңызды мәселелерінің бірі, әрі Шәкәрімтану ғылымын жаңа
мағлұматтармен байытатын қажетті іс.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері. Шәкәрім Құдайбердіұлы
шығармаларының ерекшеліктерін ашу үшін оның дүниетанымына бойлау, ақыл-ойын
қалыптастырған негіздерді саралау, сараптау міндет болып табылады.
Адам образын бейнелеуде Шәкәрім поэзиясындағы психологизм сипатын,
адамның ішкі жан дүние сапаларын тірілту, жандандыру арқылы ерекше мәнде
суреттеу тәсілін қалыптастырғандығы, сол арқылы адамды түзету идеясын
көздегені, ал жеке адамның ішкі сапасының артуы бүкіл қоғамның болмысын
айқындайтындығын шығармалары арқылы баян еткендігі талданады.
Мәңгілік тақырып махаббатты жырлаудағы ой-сезімнің поэтикалық бітімі
мен терең сезімі, психологизм мен трагизмнің өзгешелігін сопылық поэзия
сарындарын шебер пайдалана білген қаламгерлік ерекшеліктерін саралау арқылы
белгілі тақырыпты толғаудағы өзіндік өрнегін айшықтау. Ақын қозғаған
махаббат мәселесінің мәні жеке адамдар арасындағы сезім сипатынан асып,
адам мен жаратылыс арасындағы үйлесім табиғатымен бірлікте алынуы арқылы
өмірдің түпкі мән-маңызын ұқтыруға бағытталатынын айқындау.
Ақынның көркемдік жүйесіндегі елеулі ерекшелік: оның өлең жүйесіне
Жар, Жаратушы ұғымдарын енгізіп, жаратылыс сырын жырға қосуымен сол арқылы
ғаламдық дәрежеде ой айта білгендігін дәйектеу. Ақын түсінігіндегі рухани
бастау Алладан, жаратушыдан негіз алады, Алланы сүйген, жаратушысын танып
шын жүрекпен сезінген адам жаңа сапаға жетуге ұмтылады, сол арқылы адам да,
қоғам да түзеледі дейтін ой толғамдары қазақ поэзиясының мазмұндық та
тақырыптық та көркемдік кестесінде де жаңа бір түзіліс тудырды. Зерттеуде
осы мәселені анықтауға назар аударылады.
Зерттеудің теориялық және тәжірибелік маңызы. Қазақ әдебиеті мен
поэзиясындағы Шәкәрім шығармашылығының алатын орнын көрсету. Шәкәрім
поэтикасы қазақ сөз өнерін, өлең өрнегін, көркем ойды және көркем
бейнелеуді жаңа деңгейге көтергені ақиқат. Шәкәрім поэзиясының басты
қасиеті оның философиялық мазмұндылығы. Ақын қазақ өлең өнерінде пәлсапалық
қағидаларды ұсына біледі.
Зерттеудің әдістері. Зерттеу барысында салыстырмалы әдістер көбірек
қолданылды. Сонымен қатар, отандық әдебиеттану ғылымының тұжырым
байыптаулары, поэзияның табиғатын, эпика жанрлары, дастан, поэмалардың
жанрлық-стильдік, көркемдік-эстетикалық ерекшеліктерін қарастырған ғылыми
еңбектер дипломдық жұмысымыздың негізгі методологиялық әрі
Жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, қорытындыдан және екі
бөлім мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І ШӘКӘРІМНІҢ КЕМЕЛДІЛІК ҚАҒИДАСЫ
1. 1 Шәкәрім өлеңдеріндегі адамдық қағидалар мен ұстанымдар
Шәкәрім шығармаларында адам өмірінің негізіне жарайтын қағидалар мен
ұстанымдар жетерлік. Оның барлығын дана қаншама еңбектерді зерттей отырып,
зерделей отырып өзінің таным-түсінігі деңгейінде өлең сөзге түсірген.
Шәкәрім атамызды негізінен ар ілімінің негізін салушы ретінде
танитынымыз оның арлы болуды баршаға міндеттегеніне және арлы болудың
қағидаларын өзінің сырлы сөздерінде кеңінен толғағанына байланысты.
Ар түсінігі қазақ халқында бұрыннан да бар. Малым – жанымның
садағасы, жаным – арымның садағасы деген мақалдан ар мәселесін халқымыздың
қаншалықты жоғары деңгейде бағалағанын байқауға болады. Қазақтың сонша
бағалап, қастерлеген, жолында жанын да садаға қылатындай ар-ұждан деген не?
Бұл қасиетке қазақ аталарымыз неге сонша жоғары баға берді, ал бұл жайында
Шәкәрім мұрасы не дейді екен, енді осыған оралайық. Ол үшін
Ш.Құдайбердіұлының мына өлең жолдарын қарастыра кетсек:
Тегінде ұждансыз жан өлікке есеп,
Адамның кеселі жоқ мұнан кесек.
Ар, ынсапсыз, мейірімсіз залымдарды,
Күнәкер де болмаспыз өлі десек [1, 75].
Бұл өлең жолдарынан Ш.Құдайбердіұлының адам баласының бойындағы ар
деген қасиетке ерекше тоқталғанын көреміз. Егер осы қасиеттер бойынан
табылмаған болса, ол қасиеттерінен айырылған адамдарды тегінде тірі деген
аты болмаса, адам қатарынан шығарып, өлді десе де болады дейді. Шәкәрім
мұраларын зерттеген ғалым С.Ізтілеуова бұл туралы мынадай пікір айтады:
Шәкәрім шығармашылығында адамгершілік, ізгілік мәселелері халқымыздың
ғасырлар бойы келе жатқан ұлттық құндылықтарымызбен тамырластықта алынып,
көркемдік-эстетикалық мәні мен өлең өрнегіндегі өзіндік үні айқын
айшықталады. Ұрпақ бойындағы ізгілікті, адамгершілікті жаңғыртуды көксеген
ақын ар-ұждан мәселесін ең алдыңғы кезекке шығарады [2, 16]. Яғни ақын:
Еңбекпенен,
өрнекпенен,
Өнер ойға тоқылса,
Жайнар көңіл,
қайнар өмір,
Ар ілімі оқылса [1, 147]– дейді.
Ақын бейнелеген лирикалық кейіпкерінің басты міндеті – рухани жан
дүниесін байыту, ізгі істерді қолдау, ар-ұжданы жоғары болу. Яғни мінез-
құлқы, болмыс-бітімі жағынан әділет пен арды ту еткен, елі мен жерін
сүйген, жаратушысына жақын жандар. Шәкәрімнің ақындық жеке қолтаңбасы
әсіресе лирикалық кейіпкер бейнесін сомдағанда дараланады.
Шәкәрім шығармаларында ар сөзімен қосыла жүретін ұждан деген ұғым
жиі кездеседі. Бұл ұждан деген ұғымның өзі ынсап, әділет, мейірімнің
қосындысынан тұрады дейді. Түпкі асыл негізінде ұждан әммә жанға махаббат,
шапағат, ғаділет, қазақша тәмәм адам баласын бауырындай көріп, жаны ашып,
әділет қуу деп ұғады Шәкәрім. Ең ауыр індетті адам – бойында осы ар-ұждан
деген қасиеті жойылған адам. Яғни бұл адамнан артық ауру адам жоқ деп
тоқталады. Ар, ынсап, мейірімсіз залымдарды олардың теңі, теңеуі хайуан
ғана екенін айтып кетеді [3, 10].
Сонымен, бұл ар-ұждан – адамның адамшылығын ұстап тұратын, сыртқа сол
адамның адамшылығын көрсетіп тұратын, әрбір ісіңнен сұрау алатын іштегі
таразы секілді құрал. Бұл құрал дұрыс және мүлтіксіз жұмыс істегенде ғана
адам адам қалпына түседі. Қазақ халқы бұл ар мәселесін адам бойына бала
кезден дарытуды көздеген. Осы ішкі ар механизмі мүлтіксіз жұмыс істеген
адам ешкімнің ала жібін аттамасы анық. Енді осы ар-ұждан кез-келген адамның
бойында әуелден бар, ішкі адамдық болмысын анықтайтын қасиет болса, адамды
арсыздыққа итеретін не? Ол – нәпсі деген нәрсе.
Адамның адал ұлы болам десең,
Алдыменен өзіңнің нәпсіңді жең.
Бұл нәпсі деген қуат ол да адамның ішкі табиғатының ажырамас бір
бөлігі. Адамды адам етіп шығару үшін алдымен адам бойындағы осы нәпсі деген
күшті жеңу керектігін айтып отыр. Егер осы нәпсі күшін жеңіп, адам бойына
ары қожа болған жағдайда ғана адамды адам деуге болатынын айтады. Егер
нәпсі кеселі жойылса, онда адам бойындағы өзге кеселдерді жою оңай
екендігін көреміз.
Нәпсі жайында, осы нәрсені жою жайында және ол нәрсенің қазіргі күні
біздің ғасырда неге қатты күшейіп тұрғандығын, түрлі арсыздық атаулы неге
күшейіп, меңдеп тұрғанын мына сыр сөздерінде анық көрсетеді.
Бұл күнде дұрыс иман жоқ,
Шатақ дін нәпсі тыйған жоқ.
Ақылы саудың ойына
Алдамшы діндер сыйған жоқ [1, 234].
Бұл шумақтарында Ш.Құдайбердіұлы адам бойындағы ар-иман, нәпсі, т.б.
қуаттарды ажырата білудің, оларды танып, нені неге жеңдірудің дінге тікелей
қатысы бар екенін айтады. Егер дін нәпсіні тыя алмаса, яғни дін адамға
нәпсіні қалай ауыздықтап, арлылықты қалай үстем қылуды үйрете алмаса, ондай
діндерді шатақ дінге жатқызады. Себебі адам бойындағы нәпсісін бағындыра
амаса, онда ешқашанда адамға ар қожа бола алмайды. Құлды (нәпсі) қожасы
(ар) емес, қожасын құлы билеген болады. Егер де адам сау ақылмен шамалайтын
болса, онда оның ақылынан тыс қалатын ешнәрсе болмайды. Ал егер дін сау
ақылға сыймайтын болса, онда ол діннің барлығын алдамшы, бояу дінге
жатқызған. Егер дін адамның ақылын дамытып, арлылығын күшейте алмаса, ол
діннен адам баласы зиян шекпесе, еш пайда көрмейтініне осы өлең жолдарынан
тағы да көз жеткіземіз.
Сонымен, қазіргі кезеңді Ш.Құдайбердіұлының сөзімен айтар болсақ, жер
бетіне шатақ діндер қаптап, нәпсі үстем болған мына заманда арымызбен қоса,
адамшылығымызды да жоғалтып алғандаймыз. Себебі, дана Абай айтқандай
қазіргі:
Арсыз болмай, атақ жоқ,
Алдамшы болмай, бақ қайда, –
деген қоғамымызда арға жүгіну мүлдем ұмыт қалғандай. Адамдардың
ішіндегі осы ар қуаты әлсіреп, керісінше ауыздықсыз нәпсі күшейген үстіне
күшейуде. Ар механизмінің жоғалуымен қатар адам сүю, адамға сый құрмет
деген қасиеттерімізден айырылып барамыз. Өміріміздің қанша жылын сарып
қылып жинаған біліміміз тек қана тамақ табуға және сол нәпсінің қалауларын
ойлап табуға ғана жарайтындай. Білім рухани негізге сүйенбегендіктен,
батыстың тобырлық мәдениетіне, индивидуалистік өзімшіл қоғамына табыну
арқылы өзіміздің баға жетпес асыл мұраларымыздан айырылудамыз. Біздің осы
Европаға көзсіз еліктеуіміздің дұрыс-бұрыстығы жайында Ш.Құдайбердіұлы
былай дейді:
Европа білімді жұрт осы күнде,
Шыққан жоқ айуандықтан о да мүлде.
Терең ойлап сөзімнің түбін біл де,
Іштен жыла, шырағым, сырттан күл де.
Бұл жерде де айтылып отырған мәселе батыс қоғамының адамшылық деген
қасиеттерден біраз алшақтағанын, сырт пішіні адам болғанымен, істеген ісі
хайуандық деңгейге құлдырап бара жатқанын айтады. Өздері айуандықтан шыға
алмай жатқан елден қандай адамдық, қандай мәдениет үйренбекпіз. Бұл елдерде
адамшылық осынша неге төмендеді? Себебі ар түзейтін бір ғылымның жоқтығынан
деп түсінеді. Сол себептен айуандықтан шыға алмай жатыр. Осы жағдайларын
көріп іштен жыла да сырттан күл дейді. Себебі, білім рухани негізге
негізделмеген кезде қоғамның барлық саласы тұйыққа тірелмек. Түзелеміз деп
экономикалық реформалар жасап, саяси демократиялық институттарды
жетілдіріп, қанша заң шығарғандарымен, ешқайсысы мардымды нәтиже беріп
жатқан жоқ. Шешімін таппай дал болып отырған мәселесін Шәкәрім атамыз мына
бір ауыз сөзімен оп-оңай шешіп кетеді:
Айла күш айуандықтың ең жаманы,
Боқты боқпен жуғанмен ел түзелмес.
Ар түзейтін бір ғылым табылмаса,
Зұлымдықты жалғанда әділ жеңбес.
Бұл жерде де айла-күш арқылы, сыртқы реформалар арқылы адамның ар-
ұжданын түзеу мүмкін еместігіне көзімізді жеткізіп отыр. Адамның айласына
айламен әсер еткеннен ешқандай өзгеріс болмайтынын, қайта қоғам
қайшылықтары одан әрі өрши түсетінін айтады. Глобалды экология, әлеуметтік
және т.б. мәселелерді былай қойып, қазіргі қоғамдағы арақ, темекі, есірткі
және айтыла-айтыла жауыр болған жезөкшелік т.б. мәселелерінің біздің
қоғамның да басты мәселесіне айналғанына да біраз жылдың жүзі болды. Бұл
індеттер өзіміздің қаракөз қандастарымызды, оның ішінде алдыңғы кезекте
еліміздің болашағы жастарды шарпуда. Бұл жағдайларды атамыздың мына
сөздерінен анық көруге болады:
Өнерпаз, білімді елдің мінезі осы-
Аяу, жәрдем, махаббат қалмаған ба?
Немесе бұлар бұрын жоқ болса да,
Әншейін бар деп бізді алдаған ба?
Көрінер ғылымды елдің сырты таза,
Тексеріп терең ойға салмағанда.
Ақымақ пен айуанның иісі аңқиды,
Істерін әбден сынап талдағанда [1, 83].
Бұл жолдар адамзаттың алдында тұрған тағы бір үлкен, глобалды
қайшылықты меңзейді. М.Вебердің: Цивилизоватся дикость-худшая из всех
дикостей деген пікірін растағандай. Салт-дәстүрінің қаймағы әлі де бұзыла
қоймаған ауылдан қалаға келіп, білім алуға, еліміздің болашағына қызмет
етуге және еліміздің бір тұтқасын ұстауға ұмтылып келген жастарымыз қала
жастарының ортасынан мәдениеттіліктен гөрі арсыздықтың басым екенін көріп
аң-таң қалатыны жасырын емес. Үлкен оқу орындарды аяқтап шыққанмен сыртымыз
ғана ғылымды адамға ұқсап, ал істеген ісімізден тек айуандықтың иісі аңқып
тұрған жоқ па деген қауіп осы жолдардан көкейімізге ұялайды. Айуандықтың
иісі сол қанша үлкен оқу орындарын бітіріп, диплом алсақ та, бұрынғы қыр
қазағының ізеттілігін, әдебін, ұяңдығын бойымыздан табу қиын-ақ. Қаншалықты
білім алғанымен жұмысты адал, таза істеу жақтарын үйрене алмағандықтан
коррупция, парақорлық меңдеп бара жатыр. Қысқасы, адалдық пен тазалықты тек
қана осы ар ілімін үйрету арқылы ғана шеше аламыз. Осы жерде ежелгі Рим
философы Сенеканың мына сөзі ойға оралады: Өзінің қайда бағыт алғанын
білмейтін кемеге ешқандай жел септігін тигізе алмайды. Бұл сөзден шығар
қорытынды – қазіргі жастарда белгілі бір бағыттың, сенімді, анық ұстанымның
жоқтығы. Әрбір жастың ішінде осы ұстаным болса, онда оған ешқандай да,
батыстан да, шығыстан да соққан ақпараттық дауыл әсер етпеген болар еді.
Глобалды сипат алған ақпараттану дәуірінің осы күрделі мәселесі жөнінде де
Ш.Құдайбердіұлы өз байлауын былай деп дәл айтып кеткен:
Ақылды киім бермес, ғылым берер,
Ғылымын ал, өнерін ал, мұны таста! [1, 85]
Бұл сөзіндегі біздерге айтпағы шет мемлекеттердің тек қана өнері мен
ғылымын ал дейді. Ал қалған мәдениеті мен жүріс тұрысының үйретер
үлгісінен, арсыздыққа бастайтын арамза пиғылы бой көрсетіп тұрса, одан
бойды аулақ ұстаған абзал емес пе?! Сан ғасыр бойы қорланған асыл
қазыналары бар, Абайдай данасы, Шәкәрімдей ғұламасы бар біздің қазақтардың,
басқаларға үйретері мол деп білген жөн.
Демек, Бізше, адам өмірін түзеуге, барлық адамдар тату тұруға
негізгісі – адал еңбек, ақ жүрек, арлы ақыл болу керек. Дүниеде осы үшеуі
үстем болмай, адам баласына тыныштық өмір сүруге мүмкіндік жоқ
[4, 514]. Өйткені мейірімділік, махаббат, қайырымдылық, адалдық ақ
жүректен шығады. Ал, арлы, ақылды адам қиянатты, зорлықты, өзімшілдікті,
мақтанды білмейді.
Ақынның өмірлік қағидалары, жалпы өз өмірі жайында мағлұмат беретін
Мұтылғанның өмірі атты шығармасының лирикалық кейіпкері – ақынның өзі.
Мұнда ақынның өмірі, қоғамға, адамға деген көзқарастары мен ақынның
поэзиядағы өзіне тән даралығы мен көркемдік әлем жүйесі ерекшеленген.
Ақынның өз жүрегіне үңілуі, жандүниесі арқылы өзін таныту, сонымен қоса
ақынның тұлғалық сипаты дараланады. Адамның жас ерекшеліктерін, ондағы адам
өмірін, адам психологиясын зерделеп, зерттеп, сонымен қоса, ақынның тыныс-
тіршілігі суреттеледі. Балалық кезең бес жас пен он бес жас аралығында
күндіз-түні ойынға тоймаған, алып-ұшпа бала көңіл мен бозбала жасқа
жеткенде кейіпкердің білім, ғылымның маңызына мән берген кезеңін көреміз.
Одан әрі Мұтылған тағдыры қазақ халқының әлеуметтік тарихының ерекшеліктері
және адам мен қоғам қатынасындағы маңызды мәселелері арқылы көркем өрнек
тапқан. Мұнда кейіпкердің өмір мен танымын, ішкі рухани сілкінісін баяндау
және терең психологиялық сараптама маңызды роль атқарып тұр. Шәкәрім
авторлық баяндауды монолог түрінде құрған. Автор өз идеясын Мұтылғанның
монологы арқылы шебер бейнелеген. Ақынның көркемдік талабы жоғары.
Шеберлігі мен көркемдік талғамы ақынның Мұтылған образын жаңаша қырынан аша
отырып, қазақ поэзиясына адамның ішкі әлемі мен қоғам, өмір, заманның тұтас
картинасын енгізген.
Абай толық адам болу үшiн керектi адами сабырлы ақыл, қажырлы қайрат,
ыстық жүрек қажет дейді. Оның бiреуі кем болса, толық адам деп есептемейді.
Ал Шәкәрiм бұл тақырыпты өзiнше жаңа қырыннан көрсетуге ұмтылған:
Мейiрiм, Ынсап, Әдiлет,
Шыдам, Шыншыл, Харакет,
Түп қазығы: Ақ ниет –
Бұл жетеуiн ел қылу [1, 270].
Абай талап, шыдам, қайрат, жұрек, ақыл сияқты адами сапалардың қатар
болуын, адам бойынан бiрдей көрiнуiн қаласа, Шәкәрiмде, бұлармен қатар
мейiрiм, ынсап, әдiлет, ақ ниет сияқты сапалық қасиеттердi уағыздау басым.
Адами қасиеттердiң түп қазығын ол адалдық пен ақ ниетке келiп тiрейдi.
Адамның жан тазалығы, руханилығы оның болмыс кейпiнiң тартымдылығына
әкелетiндiгiн дәлелдейдi Шәкәрiм. Ал шын әдiлет, шын махаббат адамға
жаратушыны сүю арқылы, халықты сүю арқылы келедi, – дейдi ақын.
Ақ жүрек ұғымы да Шәкәрiм өлеңдерiнде терең ойларды, идеяларды
синтездеген ұғым. Бұл ұғым ақынның көптеген өлеңдерiнде кездеседi. Ақ
жүректi адам тек әдiлет пен шындықты қалайтын адам. Ақ жүректi адам ешкiмдi
алдамайды, өтiрiк айтпайды, сатқындық жасамайды. Әдiлеттiң ақ жолынан
ауытқымайды. Адамзатты жақсылық пен өркениетке тек ақ жүректi адамдар ғана
жетелейдi деп есептейдi ақын.
1. 2 Шәкәрім поэзиясындағы өмірдің негізгі мәні
Шәкәрім шығармалары адам баласының шын бақытын табуға, өмірдің мәнін
ұғынуға жетелейді. Еңбектерінде бір ғана ұлттың емес, адамзат баласының
тағдыры үшін алаңдап, ғалымдар абсолюттік күш иесі деп атайтын Алла
тағаланың өзінен барша жан иелері үшін мінәжат қылып, солардың бақыты үшін
өмір бойы еңбек еткені көрінеді.
Шәкәрім атамыз бүкіл ғұмырын келешек ұрпақ, яғни сіз бен бізге сарп
етіп, артына сарқылмас мол мұра қалдырып кетті.
Адамдақ борышың –
Халқыңа еңбек қыл.
Ақ жолдан айнымай
Ар сақта оны біл.
Талаптан да білім мен өнер үйрен,
Білімсіз,
Өнерсіз,
Болады ақыл тұл [1, 9].
Мәңгілік өлмейсің,– деген сыр жолдары – өзінен кейінгі жастарға
мәңгі үлгі болар өсиеті екенінің айқын дәлелі.
Шәкәрім Құдайбердіұлының еңбектері сырға толы дейтініміздің де өзіндік
бір себебі бар. Сыр деген сөз қазақ халқында жұмбақ деген сөздің
баламасы ретінде қолданысқа ие. Бір сөзбен айтқанда бұл сөздер синонимдер
деуге келеді [5, 81]. Бірақ түпкі мағынасында екеуінің көкпен жердей
айырмашылығы бар. Суреттеу арқылы адам ақыл ойының ұшқыр болуына жол ашу.
Ол ойлануды қажет етеді. Сырдың, жұмбақтың шешімін әлбетте дұрыс ойланған
адам шешеді. Адам баласын өмірде бақытты болуға бастайтын, рухани өрлеуге
жетелейтін, адамгершіліктің ең биік шыңына шығарар ең бірінші себепшісі –
ақыл-ойы. Өзінің әрбір сөзінде ғұлама атамыз адам баласын ойлануға
шақырады. Сол ойы арқылы хақиқатқа жетуді мақсат етіп қояды.
Демек, Шәкәрім атамыздың өлең сөздерінің сыр деп аталу себебі оның
өмірдің мәнін таразылай алғандығына байланысты болып отыр. Ең алдымен, Абай
атамыз өмірдің мәні, яғни өмірдегі шынайы қызық туралы:
Махаббатпен жаратқан адамзатты,
Сен де сүй ол Алланы жаннан тәтті.
Адамзаттың бәрін сүй бауырым деп,
Және хақ жолы осы деп әділетті [6, 49], - деп, өмірдегі мәндер туралы
ишаралап кеткен. Адам өмірінің мәнді болуы үшін адам қалай өмір сүруі
керек? Абай атамыз:
Адамзатқа не керек:
Сүймек, сезбек, кейімек,
Харекет қылмақ, жүгірмек,
Ақылмен ойлап сөйлемек [6, 78], –
Осыған қарап отырып, түйетін ойымыз даналар өмірдің мәні Құдайға құл
бола білу мен халыққа қызмет етуде, ақылды болуда дейді. Мәселен, Шәкәрім
атамыз:
Мен жомартпын Жар нұрына,
Алса екен деп барша жан.
Жетсе көзің бұл сырыма
Ой өрісін қылма тар [1, 245], - деген.
Діни ілімде адам өмірінің мәні – мінсіз, бояусыз, шынайы махаббатқа
жету, махаббат жолында жоғарыда айтылған кедергілерді жеңу арқылы ақиқатты
тану:
Ғашық болмай танымаспын, Алла, сені,
Не қылсаң да ғашық қылғай, Паруардигар [7, 60].
Хақ исламның да негізі осы, Пайғамбарымыз Мұхаммед с.ғ.с. – өзі осыған
шақырған: Алланы тану – арманым; дінімнің негізі – махаббат, махаббатсыз
ешбір іс орындалмас; құралым – білім, білімсіз амалды Құдай қабыл алмайды;
сабырлық – менің киімім, сабырсыз иман толық болмайды; кәсібім – жиһад
(нәпсімен күресу), бұдан қашқандар қор болады; ойым – Құдайды ойлау; өнерім
– дүниені тәрк қылу; байлығым – Алланың қазынасына сену; көзімнің нұры,
көңілімнің шырағы – намаз; көңілімнің миуасы – Алланы еске алу; кедейлігіме
мақтандым; уайым-қайғым – үмметімді ойладым; мақсатым – Алланың дидарын
көру – дейді хадисінде [8].
Адамның асылындағы келбеті де осы махаббат арқылы ашылмақ,
кемелденбек. Адамды сүюден (Абай) басталатын бұл сезім кедергілерді жеңе
отырып, ең жоғарғы дәрежесі – Алланы сүюге жетеді. Л.Толстой бұл сезімді:
Чувство, разрешающее все противоречия жизни человеческой и дающее
наибольшее благо человеку деп анықтайды. Оның адам өміріндегі маңызын да
түсіндіреді: ...Понял я теперь, что кажется только людям, что они заботой
о себе живы, а живы они одною любовью. Кто в любви, тот в Боге и Бог – в
нем, потому что Бог есть любовь [9, 37]. Шәкәрім:
Жарға ғашық болғаныма
Таңғалатын түк те жоқ,
Жер жаралмай тұрғанында
Менде асықтың нұры бар [1, 244],
– деп бұл ғашықтық, махаббаттың адам болмысында әуелден бар құбылыс,
ол ешкімді таңғалдырмауы, жаңалық болмауы тиіс дегенді айтады.
Профессор З.Қабдоловтың пікіріне сүйенсек, ...Әдебиетте іргелі де
күрделі екі-ақ сұрақ тұрған және тұра бермек.
Бірінші. Адам тіршілік ету үшін өмір неге жайсыз? Осыған кім жазықты?
Екінші. Адам жайлы өмірге қайткенде жетпек? Ол үшін не істеу керек?..
[10, 67]
Міне, осынау қағидаға тереңірек үңілсек, өмірдегі, кез келген
қоғамдағы, арғы-бергі тарихымыздағы Жақсылық пен Жамандықтың күресіне куә
боламыз. Тіпті, бір-бірімен еш уақытта ымыраға келмейтін бұл екеуінің
күресі бұл өмірде, қоғамда тіршілік ететін адамның өз бойынан да
кездеседі,– дейді М.Хамзаұлы. Ал біз жақсылық пен жамандық бұл өмірде
тіршілік ететін адамның өз бойында да кездеседі дегеннің орнына, ең әуелі
адам өз бойындағы жақсылық пен жамандықты жеңу керек деп айтар едік.
Адамның келешек тағдыры, бағы оның қаншалықты рухани кемелденуіне
тәуелді. Рухани жетілмейінше, қандай материалдық, техникалық игілік жасалса
да жер бетінде мамыражай, бейбіт тіршілікке қол жеткізу мүмкін емес. Ал сол
мамыражай өмірге қол жеткізу үшін, яки рухани кемелдену үшін адам ең әуелі
өз бойындағы барлық қарама-қайшылықтардың (нәпсі-рух, сүю-жек көру,
еңбекқорлық-еріншектік, достық-қастық, жақсылық-жамандық т.б) жаман
жақтарын жеңіп, жақсы жақтарын асқақтатуы керек.
Өзгеден мерейім үстем болса екен деушілік, пайдакүнемдік, өзгенің
абырой-беделін көре алмаушылық, күндеушілік, қамшының сабындай қысқа
ғұмырда бір-бірімен итше ырылдасу, жеке тілек-мақсаттың алдында іргелі ой-
әрекетті жығып беру немесе маңдайға жазылған өлшеулі ғұмырды мәнді, маңызды
өткізуге, рухани жан әлемінің тереңдігі мен сұлулығына ұмтылыс жасау – бәрі
де адам бойынан табылатын қасиет, сипаттар. Демек, адам бойында жақсылық
пен жамандық тең, қатар тұрады. Ал оның қайсысын таңдап, қайсысының жолымен
жүру адамның өзіне байланысты.
Шәкәрім Құдайбердіұлы өмірдің мәнін сипаттау арқылы оны былай деп
ашықтайды:
Өмірден мақсат – хақиқат,
Соны ізденіп алмақ.
Нәпсіге еріп болма мат
Ол сені отқа салмақ [1]
Құран сырын, хадистердің мазмұнын терең түсінген Шәкәрім өз оқырманын
қамшының сабындай қысқа ғұмырын шайтанның азғыруынан сақтанып, ар-иманмен
өткізуге шақырады: Нәпсіге еріп болма мат, ол сені отқа салмақ. Қоғамдағы
көптеген кесапаттардың, қайшылықтардың, азғындаушылықтың салдары
надандықтың, қараңғылықтың себебі деп түсіндіреді. Шәкәрім осы хақиқаттың
не екенін жақсы білген және осы бір құпияға толы хақиқат жәуһарын барынша
байыппен түсіндіруге тырысады.
Жас алпыстан асқан соң,
Өлімге аяқ басқан соң.
Тіршіліктен оянып,
Көзімді ашық ашқан соң.
Хақиқаттың қымызын
Ішіп бүгін мас едім.
Тазалап жүрек ындызын,
Нәрестедей жас едім.
Мұндағы хақиқат дегені шынайы тура жол, алдандырмайтын, ең тура
шындыққа жетелейтін негізгі мән. Шәкәрім Хақиқатты Құдай Тағала деп
біледі, оны Жар ретінде сипаттайды. Жоғарыдағы өлеңдегі Хақиқаттың
қымызы деген жүректерге түсетін Құдайдың нұры. Бұл өлең оның парсы ақыны
Хожа Хафизден тәржімалаған жыры. Шәкәрім Хафиз өлеңдерін зерделей отырып
Шығыс шайырының дүниетанымдық ой тереңдігін, хақты сүю, адамшылық,
махаббат, дүние, ғалам жайлы ойлар желісінен өзіне жақындық, оның ішінде
рухани үндестік табады. Өйткені Хафиз ғазалдарында Хаққа деген махаббатты,
дүние жалған, адам жан дүниесінің күрделілігі, тазалық жолы, өмір, өлім,
жан тазалығын жырлайды.
Шәкәрім аудармасындағы ерекшелік ғазал қазақ тілінің табиғатына жақын
аударылған. Мысалы, қымыз сөзін өте ұтымды қолдана білген. Түпнұсқадағы
шарап сөзін қымыз сөзімен жеткізуге тырысқан ақынның бұл артықшылығы
басқа да аудармаларда көзге ұрып, ерекшеленіп тұрады. Қазақ халқының
менталитетіне бертінге дейін шараптың жат болғандығын ескерсек, Шәкәрімнің
тұрмыс-тіршілігімізге таныс қымыз сөзін қолдануы жарасымды шыққан.
Алайда, мұндағы мәселенің шынайы шараппен де, кәдімгі қымызбен де тікелей
қатысы жоқ. Шәкәрімнің өзі Хафиздың басқа да ғазалдарын аударғанда: Оның
арақ дегені – ақыл, ғылым; хақиқатта жар – дос дегені [1],–деп,
түсінік беріп кететіні бар.
Дегенмен ақын сопылық қалыпта емес, қазақи өлеңге, қазақи ұғымға сай,
ұлттық поэзия тудырып оқырманына ұсынған. Сопылық поэзияның бай мазмұны мен
түрі қазақ ақындарының жақсы мен жаманды сынау, ізгілікті насихаттау, адам
өмірінің мәнділігі, өмір мен өлім жайында, алланың құдыреттілігін
баяндаудағы шығыстық әдеби тәсілдер мен амалдарды көркемдік құрал ретінде
пайдаланған. Осылайша ақын қазақ поэзиясын мазмұн мен түр жағынан,
танымдық, тәлімдік жағынан сапасын арттырған. Сопылық танымның қыр-сырын
терең білген Шәкәрім де қазақ поэзиясының кеңістігін кеңейтіп Иманым
атты жинағында астарлы сөз тіркестерін қолдану арқылы жаңа мағыналық
айшықпен ажар қосқан. Ол осындағы өлендердің әр шумағы мен тармағындағы тың
теңеулер мен метафора, символдарды ұлттық тілдің лексикалық байлығымен,
шығыс әдебиетінің классикалық тәжірибесімен ұштастырып, қазақи ұлттық
дүниетаным аясын ұлғайтқандығымен сипатталады.
Жар сипатын білсеңіз де,
Нәпсің өлмей, деме Жар.
Сен – Жарым деп алдаған еп,
Тиеді оқ боп кеудеңе [1, 231-232].
Қазақ ақындары Құран іліміндегі тамаша қағидаларды, қазақ қауымына
өлеңмен жеткізе білген. Олар өз шығармашылықтарында ізгілікті,
адамгершілікті, әділетті, махаббатты бейнелеуде әуезді, бейнелі өрнектерді
де орны-орнымен пайдалана алды. Әсіресе, Шәкәрім ақынның келер ұрпаққа мұра
етіп қалдырған дүниелерінің денінде сопылық шығыс әдебиетінің терең де
бейнелі тұстары бар.
Шәкәрім қажы шындыққа, хақиқатқа өмірін арнаған адам. Ол өзінің
баласымен әңгімесінде: Мен өзімше хақиқатты таптым деп отырмын. Мұнымды
бұл күндегілер алмағанмен, келешекте таппай қоймайды. Анық хақиқат біржола
көміліп қалмайды. Мен бұны өз мақтаным үшін айтап отырғам жоқ. Келешек
қабыл алғанша, мен өліп қалам. Маған тіршілікте мақтанның керегі жоқ.
Мақтан араласқан істе тазалық болмайтынын жақсы білемін. Өлген соң тарихта
атым қалсын да демеймін.
Өлген соң да мақтанайын дегеннен масқара бар ма? Бірақ ақылдың анық
деп тапқанын айтпауға ар көнбейді. Әрине, менің де қатем, жаңылғаным,
жетпей айтқаным табылар. Ол кемшіліктерді келешек түзер деп сенем[11,
515]. Ақынның хақиқат турасында таза жолдан адаспай келешек ұрпақтарға сыр
сөзбен жеткізуді мақсат еткен:
Мен кетемін,
Келеді тағы өмірге мендей,
Олар мінді көреді,
Қисық жерін жөндей.
Бара-бара айқындалып,
Ақтық істің анығы,
Адасқанмен хақиқатқа
Қоймақ емес сенбей [1, 79].
Бұл өлең жолдарында ақынның шындық жолына және хақиқат мәселесіне ден
қойып, адам өмірінің маңыздысы қаншалықты және қандай мұрат ұстанғанын
айқын аңғартады. Бұл өлең – Шәкәрімнің айтар ойы терең философиялық
шығармасы. Мұндағы ақынның идеалы – ақ жүрек, адал еңбек, таза ақыл. Осы
үшеуін бойына жинаған адамның жеңбейтін кедергісі жоқ екенін және ақынның
ғибрат сөзі осы ойды кейінгі ұрпаққа барынша түсіндіруге бағытталғаны анық
көрініп тұр.
Абайдың Адамды сүй, Алланың хикметін сез дегеніне орай, Шәкәрім
Хақиқатты дәл көруге, жан көретін көз керек деп ислам дүниетанымындағы
жүрек мәселесіне қатты көңіл бөледі. Құран сырларын терең түсініп, Алланы
сүю, адалдық, мейірімділік, шынайы махаббат қылу мұсылманға тән қасиеттер
деп біледі. Сопы, әрі ғұлама ғалым Имам Ғазалише айтқанда: Жүрек
падишасының мақсаты – Алланы танымақ. Демек, хақиқатты жүрек көзімен ғана
көруге болады. Оны мына өлең жолдарынан аңғарамыз:
Жасырып тұр жар өзін,
Бас көзімен қарама.
Жүрегіңнің аш көзін,
Жанның сырын арала.
Көрем десең жарымды,
Мас бол, жүрек тазала.
Күллі жаратылысқа ой жүгіртіп, адамның табиғатпен байланысын сезініп,
Алланы тану – Шәкәрім дүниетанымындағы басты мақсат.
Шәкәрім Құдайбердіұлы сонымен қатар өмірдің мәнін табу үшін үш түрлі
сұраққа жауап беруді көздейді. Ол ақынның өз тілімен айтқанда:
Шынды білмей ойласаң сен,
Алдыменен жанды біл.
Ең керекті үш сұрақпен,
Жан құлағын қой бұрап:
Келдім қайдан? Қайтсе пайдам?
Өлгеннен соң не болам?
Мен деген – жан, ақыл – айнам,
Жоғала ма сол шын-ақ [1, 272].
Қазақ Шырылдаған шыбын жан, қайда барып жай табар деп бекер айтпаса
керек. Әрине, дүние байлығы, атақ, мансап, әйел, бала, тағы сол сияқты
бірде бар, бірде жоқ дүнияуи тірліктен адам баласы жан, рух тыныштығын
таппайды.
Алла тағаланың күллі әлемге сыймай, хақты сүйген адамның жүрегіне
сыятын нұрын жоғалтып алмай, шайтанның арбауына алданбай мәңгілік бақытқа
ие болуға шақырады.
Шәкәрім жан мен тән жайында сөз қозғағанда, жан мәселесіне айрықша мән
береді. Абай ұғымында ақыл мен жан – мен өзім, Шәкәрім болса Ақылды жан,
тән қамы үшін жұмсап жүр. Соған қызмет етеді деген ұғым басым. Өмір
жайындағы Абай толғаныстары мен ойларын Шәкәрім өзгеше сипатта суреттейд.
Ойлай берсең, у екен – дейтін Абай тұжырымдары Шәкәрім толғамында:
Кейбіреулер жазады: Қу өмір – деп,
Тұрағы жоқ алдамшы су өмір – деп,
Көрген қызық, қылған іс-бәрі де ұмыт,
Иә, көлеңке, яки түс, у өмір -
деп сипатталып, өмірді терең түсінуге, адам баласына мінді өз бойыннан
іздеуге міндеттейді.
Қанша тілегіңе жетсең де, бақытқа кенеліп шаттансаң да ғұмыр қысқа
барар жерің – біреу. Адамның жалған дүниеде мазмұнды өмір сүруінің
маңыздылығын өмірдің қас-қағым сәттей өтінішті екендігі жайында ой
қорытады:
Суынан да
Уынан да
Құтылармыз жоқ болып [12, 94].
Осы мазмұны терең өлеңінде ақын ұғынықты оймен қоса, әдемі табиғат
көрінісін бейнелейді. Бұнда негізгі ой адам өмірінің қысқалығы, алайда оны
мағыналы өткізу маңызды екендігі айтылады.
Сондай-ақ Шәкәрімнің жан ұғымына тереңінен қарап, Абай қара
сөздеріндегі үлгіні парасаттылықпен, байыппен пайымдап, зерделеуі Жан мен
Һәм көңіл, Тәңір мен жан, Тіршілік, жан туралы, Мен адамның таппадым
ақылдысын т.б. өлеңдерінде ой айқын байқалса Шәкәрімнің Тіршілік жан
туралы, Дін, Мақтау мен сөгіс, Талап пен ақыл, Өмір, т.б.
өлеңдерінде Абай зерделеген шындықтарды жаңаша пайымдай білді. Халыққа
ғибрат ұсынған данышпандардың екеуі де түзу тіршілік жасаудың жолы білім,
біліктілік пен адалдық, тазалық екендігін алға тартып, адам баласының бір-
біріне мейірімді, қайырымды болуын тәңір алдындағы парызы деп есептейді.
Қашаннан да қазақ халқының берекесін алып, құтын қашырып келе жатқан
кемшіліктер – күншілдік, іштарлық, бақталастық жалқаулық екенін айтуда да
ойлары үндеседі.
Тағы бір өлеңінде Өмір мен өлім жайын толғау арқылы Қорқыт бабаның
өмірді сүю философиясын Шәкәрім ақын кейінгіге үлгі етеді. Мен өлсем,
сарын жоғалар, Қимадым көміп тастарға деп Қорқыт танымын өлең кестесіне
салғанда да, ақын сопылық сипаттағы астарлы да, бейнелі сөз бен ұғымдарға
бой ұрады [12, 225]. Шәкәрім Қорқыт сарынында адамды рухани жоғары
деңгейге көтеретін, рухани тазару, дұрыстық, хақиқат жолы деген үлкен
ізгілік танымы жатыр Қорқыттың өмір сүру философиясын таяныш еткен ақын
өмір мәнін кетірер залалды мінездерге қарсы көзқарасын осы сарынмен
білдіреді:
Басайын қобыз пернесін!
Монтаны талай мұңдар бар.
Нәпсіге ерген сұмдар бар,
Адамды аңша аулатқан.
Алдамшы, арсыз жандар бар,
Ондайлар маған келмесін [1, 157].
Шәкәрімнің өмірлік көзқарастарының қалыптасуында Шығыс дүлдүлі Хафиз
тағылымының да орны зор. Шәкәрімнің Иманым атты топтама өлендерінде
сопылық сарын мен сопылық таным қазақи жүйеге сай жүйеленген:
Кел, аяқшы, қымыз кұй,
Көпке бер де, маған бер.
Махаббат салды ауыр күй,
Жан кысылып, ақты тер [1, 148].
Осы өлеңнің соңында Шәкәрім Хожа Хафизден аударудың мәні бүгінгі қоғам
қажеттілігінен туған рухани сұраныс екенін, арақты-қымыз деп т.б. сөздерді
қазақ ұғымына сай алғанын жазады [1, 149]. Осы үлгіде жазылған ақынның
Кел, аяқшы қымыз құй, Кешегі басшы піріміз, Қорқыт, Қожа Хафиз түсіме
енді, Көрініске шоқынған, Мәжілісінде досыңның, т.б. Қожа Хафиз
сөзінен деп берген топтама өлеңдері бар. Шәкәрім Хафиз өлеңдерін
зерделей отырып Шығыс шайырының дүниетанымдық ой тереңдігін, хақты сүю,
адамшылық, махаббат, дүние, ғалам жайлы ойлар желісінен өзіне жақындық,
оның ішінде рухани үндестік табады. Өйткені Хафиз ғазалдарында Хаққа деген
махаббатты, дүние жалған, адам жан дүниесінің күрделілігі, тазалық жолы,
өмір, өлім, жан тазалығын жырлайды.
Ақын – жазушыларымыздың қандай оқиғаға байланысты қалам тартса да, сол
әдебиеттің негізгі объектісі Адам болып келгені, адам бола беретіндігі
бұлжымайтын ақиқат. Олар Адам және қоғам; Адам және табиғат; Адам бейнесіне
философиялық тұрғыдан үңілу, яғни Адам ол кім? Адам өмірінің мән-маңызы
неде? деген сұрақтарға жауап табуға тырысты. Осы орайда Шәкәрім бабамызды
асқақтатар ерекшелігі ол бұл сұрақтарға тек философиялық тұрғыдан ғана
емес, ең бастысы теологиялық тұрғыдан, яғни дінмен сабақтастыра жауап
берді. Жер бетіндегі барша тіршілік иелерінің ішіндегі ең еңселісі, өзгеше
жаратындысы Адам болса, сол адамды сыртынан емес, ішкі дүниесіне терең
үңіліп, ішінен зерттеді.
1. 3 Шәкәрім және Мәшһүр Жүсіп шығармаларындағы ұқсас танымдар
Шәкәрім Құдайбердіұлы мен діни ағартушылық ағымының ірі өкілі
саналатын Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының бұл дүние есігін ашқан және ақтық демі
таусылған жылдары бір. Екеуінің де тәндері жер қойнына енбей, отыз жылдай
жер үстінде болған сәйкестіктері де ойландырады. Биыл туғандарына жүз елу
жыл толып отырса да, негізгі мұраларының халық қолына тимей, танылмай,
зерттелуі кенжелеп қалуына көптеген себептер болғаны белгілі.
Дін ұғымына жатырқап, осқырына қарау әдебиет тарихын зерттеуде, Абай,
Шәкәрім, Мәшһүр-Жүсіптей ақындарды тануда көп қиындықтар мен адасулар
туғызды. Бүгінгі таңда бұл сынды ақындар туындылары дін, рухани дүниетаным
тұрғысынан қайта зерделеуге зәру. Осы мақсатта Шәкәрім мен Мәшһүр-Жүсіптің
үндесетін, бірін-бірі толықтырар тұстарын сопылық поэзия, сопылық таным
аясында қарастыруға талаптандық. Бұлар – берісі Қожа Ахмет Ясауи, арысы
Мұхаммед пайғамбар с.ғ.с-нан желі тартатын суфизмге өзіндік ұлттық
таныммен, қазақы болмыс-бітімімен үн қосқан ақындар.
Сопылықтың негізгі өзегі болып саналатын ұғымдардың бірі – махаббат.
Махаббат – Аллаға деген сүйіспеншілік, ақиқатқа ғашықтық мағынасында
алынғандығын Абай:
Махаббатпен жаратқан адамзатты,
Сен де сүй ол Алланы жаннан тәтті [13, 284] –
деп түсіндіреді. Және бір өлеңінде бұл ойын сабақтай түседі:
Махабатсыз – дүние дос,
Хайуанға оны қосыңдар [13, 144].
Абай даналығының мына өлең жолдары арқалаған ой тұжырымдарымен үйлесуі
назар аударарлық. Мәшһүр:
Кісіге анау-мынау бұрмаймын бас,
Дүние – дос, махаббатсыз, құр қара тас.
Шын жүрек махаббатылығы жан табылса,
Жолына жаным құрбан, құдайға бас.
Махаббатпен жаратқан адамды өзі
Махаббатсыз жан да жоқ, тіпті, иман, – деп,
Анық бар Пайғамбардың хадис сөзі [14, 147].
Ұлық мағынасындағы махаббат сезімінен адам бойында мейірімділік,
кешірімділік, әділеттілік, адалдық, өзге үшін жанын пида қылушылық,
сабырлылық, қанағатшылдық т.б. көптеген қасиеттер шығады. Осы қасиеттер
ғана адамның асылындағы, негізгі келбетін ашып, кемелдікке жеткізеді.
Сопылық ілімде Алланың осы қасиеттерге сәйкесетін сифаттарын адам бойынан
шығару – басты мақсат.
Махаббат – өзіңнен өзгені сүйе білу сезімі, өзіңді сүю –
тәкаппарлыққа, өзімшіл менмендікке, яғни Алланың лағынетіне ұшырап
жаннаттан қуылған Ібіліс шайтанға тән бірден-бір қасиетке әкеледі. Алайда
бұл махаббатқа жету үшін адамның алдынан бірнеше кедергілер шығады екен.
Мұсылмандық танымда сынақ үшін жаратылған адам шайтанның азғыруларына төтеп
беріп, нәпсісін жеңе отырып Құдайды тануы тиіс.
Кедергілердің бірі – адам баласының дүние қызығына алданып, баянсызға
жүрек байлауы, дүниеге дос болуы. Ұлық мәндегі сезімді Шәкәрім шын
махаббат деп атап, ол дәрежеге жету оңай еместігінен сыр тартып,
сынағандай сыңай танытады:
Шын махаббат қылуға,
Шын сабырың жете ме?
Көрінген әрбір сұлуға,
Көңілің толқып кете ме? [1, 300]
Махаббат ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дипломдық жұмыстың тақырыбы: ШӘКӘРІМ ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ ОЙ-ТАНЫМ
Дипломдық жұмыстың көлемі: 52 бет
Пайдаланған әдебиеттер саны: 37
Тірек сөздер: Шәкәрім поэзиясы, сыр сөз, ақ жүрек, ақыл, ой, сана,
кемелділік.
Жұмыстың құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, Шәкәрімнің кемелділік
қағидасы және Шәкәрім поэзиясындағы танымдық үлгілер атты екі негізгі
бөлімнен, қорытынды және әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Ұлттың ұлы ұстазы атанған дана,
ойшыл, әулие Шәкәрім Құдайбердіұлы шығармаларындағы негізгі ой-танымдық
үлгілерді зерттеп, зерделей отырып, оның жалпы адамзат үшін маңыздылығын
ашып көрсету.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы: Бірінші тарауда жалпы Шәкәрім
шығармашылығындағы сөз қолданыстарының сипаттамасы сөз болады. Сонымен
қатар Шәкәрім Құдайбердіұлымен бір мезгілде, бір уақытта ғұмыр кешкен
Мәшһүр Жүсіп өлеңдеріндегі ұқсас құбылыстар талданады.
Екінші тарауда Шәкәрім Құдайбердіұлы өлеңдеріндегі ақылға, таза ойға
байланысты сөздер, ұғымдар анықталып, оларға жеке-жеке талдау жасалды және
ақын поэзиясындағы герменевтикалық ұғымдар талданды.
Жұмыста қолданылған әдістер: Жұмыста дәстүрлi сипаттама әдiсi,
салыстырмалы,теориялық, типологиялық салыстыру әдiстерi қолданылды.
Пайдаланылған дерек көздер: С.Ізтілеуова, Алтынбекова А., Әбдіғазиев Б
сияқты әдебиеттанушы ғалымдардың еңбектері негізгі дерек көздеріне,
әдебиеттерге жатады.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
І ШӘКӘРІМНІҢ КЕМЕЛДІЛІК ҚАҒИДАСЫ
1. 1 Шәкәрім өлеңдеріндегі адамдық қағидалар мен
ұстанымдар ... ... ... ... ... ..7
1. 2 Шәкәрім поэзиясындағы өмірдің негізгі
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
1. 3 Шәкәрім және Мәшһүр Жүсіп шығармаларындағы ұқсас
танымдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
ІІ ШӘКӘРІМ ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ ТАНЫМДЫҚ ҮЛГІЛЕР
2. 1 Ақын шығармаларындағы ақыл-ой
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..29
2. 2 Ақын дүниетанымындағы герменевтикалық
түсініктер ... ... ... ... ... ... . ...36
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .49
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..51
КІРІСПЕ
Зерттеудің жалпы сипаты. Шәкәрім Құдайбердіұлының әдеби мұрасының түп
қазығы – ақ жүрек, таза ақыл, адал еңбек иесі түзу адамды
қалыптастыру, сол арқылы қоғамды түзеу. Ар ілімін адамдық сапаның алдына
шығарып бүкіл поэзиялық туындыларына өзек еткен Шәкәрім тағылымы бүгінгі
күн үшін де аса қажетті әрі көкейкесті мәселе болып отыр. Ұлы Абайдың
ізбасары бола отырып, ұстазы жеткен деңгейде қалып қоймай өзгеше өрнек
тауып, қайталанбас қолтаңба қалдыруының өзі – Шәкәрім ұлылығын айғақтайтын
басты белгі. Бүгінгі күннің басты мәселесінің бірі – дін тақырыбына қатысты
ақынның тұжырым, түйіндерін танып білудің маңыздылығы да дау тудырмайды.
Себебі, ғұлама суреткер дін мәселесін шын ақыл мен салқын сана арқылы
сараптап, негізгі өзегін өмір игілігіне айналдыра білген. Жаратылысқа деген
сенім мен сүйіспеншілікті махаббат пен мейірімнің, жақсылықтың көзі
ретінде бағалау арқылы қалың жұртын өмірді сүюге, адамды аялауға үндеген.
Күрделі болмыс иесінің шығармашылық мұрасын әр түрлі аспектіде тереңдей,
кешенді түрде қарастырудың қажеттілігі де осыдан туындайды.
Зерттеудің өзектілігі. Шәкәрім шығармаларындағы ой-танымдық
мәселелерді дүниетанымдық тұрғыдан көркем бейнелеу үлгісін ғылыми саралау –
бүгінгі қазақ поэзиясының бастау көздерін анықтауға негіз болады.
Шәкәрімнің поэзиялық әлеміндегі танымдар қазақтың ғана емес, жалпы
адамзаттық ақыл-ой дүниесімен астасып жататындығымен құнды. Қандай да бір
мәселені тілге тиек етсе де ақынның ерекшелігі оны кең ауқымда алып, өлең
өлшеміне өрісті оймен сыйдыра білген. Бұл қасиет сөз зергерінің шағын
өлеңдерінде де, көлемді туындыларында да бөлекше бітімге, әсерлі айшыққа
ұласқан. Шәкәрім дүниетанымы өзі өсіп өнген жұрттың ауқымынан асып, бүкіл
адамзаттық мазмұндағы ойлармен сабақтасып жататындықтан оның көркемдік
әлеміндегі әрбір сөз қолданысы мен ой образының мәні терең. Сөз арқылы адам
түзетпек болған сөз зергері шығармашылығының көркемдік поэтикасын ғылыми
саралаудың аса маңызды қажеттілігі де осыдан туындайды.
Демек адам болмысы, адамның жан дүниесіндегі түрлі сапалық
өзгерістерді поэзия тілімен өрнектеудің өзгеше әдіс-тәсілін тапқан ақын
қазақтың төл әдебиетімен ғана шектелмей түбі бір түркі руханиятының
мазмұнды туындыларынан сусындап, әрі әлемдік ақыл-ой жетістіктерінен
үйренген.
Шәкәрімнің лирикалық кейіпкерлерді сомдаудағы өзіндік қолтаңбасы шағын
лирикалық өлеңдері мен көлемді туындыларында да сабақтастық тауып, ой мен
сөздің мән мағынасын, әсерін арттыра түсетін: шын нұр, шын асық, таза
ой, от жүрек, тәтті тіл, таза жан т.б. көптеген эпитеттік
қолданыстарды түрлендіре қолдануы ұлттық поэзиямыздағы көркемдік құралдарды
тыңнан түлетіп қана қоймай, ақынның қаламгерлік қолтаңбасын айқындайтын
айрықша белгіге айналған. Тек бейнелілік қана емес оның терең мазмұнымен
өрілген өзгеше бітімі руханиятымыздағы жаңа бір көркемдік дүниені
қалыптастырды.
Ойшыл ақынның шығармашылық поэтикасындағы Алла, жар, жаратушыны жырлау
үлгілері дәстүрден ерекше сипатта көрінеді. Алланы дәріптеу, оны әділет пен
тазалықтың қайнар көзі ретінде таныту үрдісі арқылы Шәкәрім жалпы адамзатқа
ортақ қоғамдық мәні күшті мәселелерді көтереді. Дүниенің құпия сырларын
танып білудің жолын жар, жаратушымен байланыста қарастыру арқылы түзу
адам қалыптастырудың жаңа жолдарын ұсынады. Бұл тарапта да жаңа ұғымдар
қалыптастырады. Мысалы, тек қана нұр сөзінің мағыналық өрісін кеңейту
арқылы өлеңнің көркемдік сапасын биіктетіп қоймай жаратушыдан келген
негіздің мәнін бүкіл ғаламға таратады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Бұған дейін де Шәкәрім Құдайбердіұлы
шығармашылығы әр түрлі ғылым салалары тарапынан зерттеліп, соңғы жылдары
Шәкәрімтану жеке ғылым саласы ретінде біршама жетістіктерге жетіп,
қалыптаса бастағаны белгілі.
Қазақ әдебиетінде шәкәрімтанудың негізін салып, іргетасын қалаған
Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов сияқты ойшыл қайраткерлері. Сонымен қатар
Шәкәрім шығармашылығы көптеген кандидаттық диссертацияларда зерттеу
негізіне алынды. Олардың қатарында А.Тілеуханованың, А.Айтбаеваның,
Г.Әбдірасылованың, Г.Аюпованың және т.б. кандидаттық диссертацияларын
атауға болады. Алайда бұл аталған зерттеулер Шәкәрім мұрасын әр түрлі
аспектіде, белгілі бір тақырып аясында қарастырғандықтан, оның күрделі
болмысын түгел ашып бітті деуге болмайды. Әсіресе ғұлама ойшылдың
дүниетанымдық ілімінің поэзиядағы көркемдік іздерін ғылыми саралау басы
ашық тұрған мәселе. Өмір сүрудің мәні – адамның өз болмысына, жан дүниесіне
үңілу, сол арқылы жаратушысын тану идеясы Шәкәрімнің ешкімге ұқсамайтын
ақындық, әрі азаматтық үні. Осы даралығын поэзия тілімен қандай көркемдік
деңгейде жеткізе білгендігі адам мен қоғам, адам мен жаратушы қарым-
қатынастарының өлең өрнегінде бедерленуінің жолдарын зерттеу – қазақ
әдебиетінің маңызды мәселелерінің бірі, әрі Шәкәрімтану ғылымын жаңа
мағлұматтармен байытатын қажетті іс.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері. Шәкәрім Құдайбердіұлы
шығармаларының ерекшеліктерін ашу үшін оның дүниетанымына бойлау, ақыл-ойын
қалыптастырған негіздерді саралау, сараптау міндет болып табылады.
Адам образын бейнелеуде Шәкәрім поэзиясындағы психологизм сипатын,
адамның ішкі жан дүние сапаларын тірілту, жандандыру арқылы ерекше мәнде
суреттеу тәсілін қалыптастырғандығы, сол арқылы адамды түзету идеясын
көздегені, ал жеке адамның ішкі сапасының артуы бүкіл қоғамның болмысын
айқындайтындығын шығармалары арқылы баян еткендігі талданады.
Мәңгілік тақырып махаббатты жырлаудағы ой-сезімнің поэтикалық бітімі
мен терең сезімі, психологизм мен трагизмнің өзгешелігін сопылық поэзия
сарындарын шебер пайдалана білген қаламгерлік ерекшеліктерін саралау арқылы
белгілі тақырыпты толғаудағы өзіндік өрнегін айшықтау. Ақын қозғаған
махаббат мәселесінің мәні жеке адамдар арасындағы сезім сипатынан асып,
адам мен жаратылыс арасындағы үйлесім табиғатымен бірлікте алынуы арқылы
өмірдің түпкі мән-маңызын ұқтыруға бағытталатынын айқындау.
Ақынның көркемдік жүйесіндегі елеулі ерекшелік: оның өлең жүйесіне
Жар, Жаратушы ұғымдарын енгізіп, жаратылыс сырын жырға қосуымен сол арқылы
ғаламдық дәрежеде ой айта білгендігін дәйектеу. Ақын түсінігіндегі рухани
бастау Алладан, жаратушыдан негіз алады, Алланы сүйген, жаратушысын танып
шын жүрекпен сезінген адам жаңа сапаға жетуге ұмтылады, сол арқылы адам да,
қоғам да түзеледі дейтін ой толғамдары қазақ поэзиясының мазмұндық та
тақырыптық та көркемдік кестесінде де жаңа бір түзіліс тудырды. Зерттеуде
осы мәселені анықтауға назар аударылады.
Зерттеудің теориялық және тәжірибелік маңызы. Қазақ әдебиеті мен
поэзиясындағы Шәкәрім шығармашылығының алатын орнын көрсету. Шәкәрім
поэтикасы қазақ сөз өнерін, өлең өрнегін, көркем ойды және көркем
бейнелеуді жаңа деңгейге көтергені ақиқат. Шәкәрім поэзиясының басты
қасиеті оның философиялық мазмұндылығы. Ақын қазақ өлең өнерінде пәлсапалық
қағидаларды ұсына біледі.
Зерттеудің әдістері. Зерттеу барысында салыстырмалы әдістер көбірек
қолданылды. Сонымен қатар, отандық әдебиеттану ғылымының тұжырым
байыптаулары, поэзияның табиғатын, эпика жанрлары, дастан, поэмалардың
жанрлық-стильдік, көркемдік-эстетикалық ерекшеліктерін қарастырған ғылыми
еңбектер дипломдық жұмысымыздың негізгі методологиялық әрі
Жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, қорытындыдан және екі
бөлім мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І ШӘКӘРІМНІҢ КЕМЕЛДІЛІК ҚАҒИДАСЫ
1. 1 Шәкәрім өлеңдеріндегі адамдық қағидалар мен ұстанымдар
Шәкәрім шығармаларында адам өмірінің негізіне жарайтын қағидалар мен
ұстанымдар жетерлік. Оның барлығын дана қаншама еңбектерді зерттей отырып,
зерделей отырып өзінің таным-түсінігі деңгейінде өлең сөзге түсірген.
Шәкәрім атамызды негізінен ар ілімінің негізін салушы ретінде
танитынымыз оның арлы болуды баршаға міндеттегеніне және арлы болудың
қағидаларын өзінің сырлы сөздерінде кеңінен толғағанына байланысты.
Ар түсінігі қазақ халқында бұрыннан да бар. Малым – жанымның
садағасы, жаным – арымның садағасы деген мақалдан ар мәселесін халқымыздың
қаншалықты жоғары деңгейде бағалағанын байқауға болады. Қазақтың сонша
бағалап, қастерлеген, жолында жанын да садаға қылатындай ар-ұждан деген не?
Бұл қасиетке қазақ аталарымыз неге сонша жоғары баға берді, ал бұл жайында
Шәкәрім мұрасы не дейді екен, енді осыған оралайық. Ол үшін
Ш.Құдайбердіұлының мына өлең жолдарын қарастыра кетсек:
Тегінде ұждансыз жан өлікке есеп,
Адамның кеселі жоқ мұнан кесек.
Ар, ынсапсыз, мейірімсіз залымдарды,
Күнәкер де болмаспыз өлі десек [1, 75].
Бұл өлең жолдарынан Ш.Құдайбердіұлының адам баласының бойындағы ар
деген қасиетке ерекше тоқталғанын көреміз. Егер осы қасиеттер бойынан
табылмаған болса, ол қасиеттерінен айырылған адамдарды тегінде тірі деген
аты болмаса, адам қатарынан шығарып, өлді десе де болады дейді. Шәкәрім
мұраларын зерттеген ғалым С.Ізтілеуова бұл туралы мынадай пікір айтады:
Шәкәрім шығармашылығында адамгершілік, ізгілік мәселелері халқымыздың
ғасырлар бойы келе жатқан ұлттық құндылықтарымызбен тамырластықта алынып,
көркемдік-эстетикалық мәні мен өлең өрнегіндегі өзіндік үні айқын
айшықталады. Ұрпақ бойындағы ізгілікті, адамгершілікті жаңғыртуды көксеген
ақын ар-ұждан мәселесін ең алдыңғы кезекке шығарады [2, 16]. Яғни ақын:
Еңбекпенен,
өрнекпенен,
Өнер ойға тоқылса,
Жайнар көңіл,
қайнар өмір,
Ар ілімі оқылса [1, 147]– дейді.
Ақын бейнелеген лирикалық кейіпкерінің басты міндеті – рухани жан
дүниесін байыту, ізгі істерді қолдау, ар-ұжданы жоғары болу. Яғни мінез-
құлқы, болмыс-бітімі жағынан әділет пен арды ту еткен, елі мен жерін
сүйген, жаратушысына жақын жандар. Шәкәрімнің ақындық жеке қолтаңбасы
әсіресе лирикалық кейіпкер бейнесін сомдағанда дараланады.
Шәкәрім шығармаларында ар сөзімен қосыла жүретін ұждан деген ұғым
жиі кездеседі. Бұл ұждан деген ұғымның өзі ынсап, әділет, мейірімнің
қосындысынан тұрады дейді. Түпкі асыл негізінде ұждан әммә жанға махаббат,
шапағат, ғаділет, қазақша тәмәм адам баласын бауырындай көріп, жаны ашып,
әділет қуу деп ұғады Шәкәрім. Ең ауыр індетті адам – бойында осы ар-ұждан
деген қасиеті жойылған адам. Яғни бұл адамнан артық ауру адам жоқ деп
тоқталады. Ар, ынсап, мейірімсіз залымдарды олардың теңі, теңеуі хайуан
ғана екенін айтып кетеді [3, 10].
Сонымен, бұл ар-ұждан – адамның адамшылығын ұстап тұратын, сыртқа сол
адамның адамшылығын көрсетіп тұратын, әрбір ісіңнен сұрау алатын іштегі
таразы секілді құрал. Бұл құрал дұрыс және мүлтіксіз жұмыс істегенде ғана
адам адам қалпына түседі. Қазақ халқы бұл ар мәселесін адам бойына бала
кезден дарытуды көздеген. Осы ішкі ар механизмі мүлтіксіз жұмыс істеген
адам ешкімнің ала жібін аттамасы анық. Енді осы ар-ұждан кез-келген адамның
бойында әуелден бар, ішкі адамдық болмысын анықтайтын қасиет болса, адамды
арсыздыққа итеретін не? Ол – нәпсі деген нәрсе.
Адамның адал ұлы болам десең,
Алдыменен өзіңнің нәпсіңді жең.
Бұл нәпсі деген қуат ол да адамның ішкі табиғатының ажырамас бір
бөлігі. Адамды адам етіп шығару үшін алдымен адам бойындағы осы нәпсі деген
күшті жеңу керектігін айтып отыр. Егер осы нәпсі күшін жеңіп, адам бойына
ары қожа болған жағдайда ғана адамды адам деуге болатынын айтады. Егер
нәпсі кеселі жойылса, онда адам бойындағы өзге кеселдерді жою оңай
екендігін көреміз.
Нәпсі жайында, осы нәрсені жою жайында және ол нәрсенің қазіргі күні
біздің ғасырда неге қатты күшейіп тұрғандығын, түрлі арсыздық атаулы неге
күшейіп, меңдеп тұрғанын мына сыр сөздерінде анық көрсетеді.
Бұл күнде дұрыс иман жоқ,
Шатақ дін нәпсі тыйған жоқ.
Ақылы саудың ойына
Алдамшы діндер сыйған жоқ [1, 234].
Бұл шумақтарында Ш.Құдайбердіұлы адам бойындағы ар-иман, нәпсі, т.б.
қуаттарды ажырата білудің, оларды танып, нені неге жеңдірудің дінге тікелей
қатысы бар екенін айтады. Егер дін нәпсіні тыя алмаса, яғни дін адамға
нәпсіні қалай ауыздықтап, арлылықты қалай үстем қылуды үйрете алмаса, ондай
діндерді шатақ дінге жатқызады. Себебі адам бойындағы нәпсісін бағындыра
амаса, онда ешқашанда адамға ар қожа бола алмайды. Құлды (нәпсі) қожасы
(ар) емес, қожасын құлы билеген болады. Егер де адам сау ақылмен шамалайтын
болса, онда оның ақылынан тыс қалатын ешнәрсе болмайды. Ал егер дін сау
ақылға сыймайтын болса, онда ол діннің барлығын алдамшы, бояу дінге
жатқызған. Егер дін адамның ақылын дамытып, арлылығын күшейте алмаса, ол
діннен адам баласы зиян шекпесе, еш пайда көрмейтініне осы өлең жолдарынан
тағы да көз жеткіземіз.
Сонымен, қазіргі кезеңді Ш.Құдайбердіұлының сөзімен айтар болсақ, жер
бетіне шатақ діндер қаптап, нәпсі үстем болған мына заманда арымызбен қоса,
адамшылығымызды да жоғалтып алғандаймыз. Себебі, дана Абай айтқандай
қазіргі:
Арсыз болмай, атақ жоқ,
Алдамшы болмай, бақ қайда, –
деген қоғамымызда арға жүгіну мүлдем ұмыт қалғандай. Адамдардың
ішіндегі осы ар қуаты әлсіреп, керісінше ауыздықсыз нәпсі күшейген үстіне
күшейуде. Ар механизмінің жоғалуымен қатар адам сүю, адамға сый құрмет
деген қасиеттерімізден айырылып барамыз. Өміріміздің қанша жылын сарып
қылып жинаған біліміміз тек қана тамақ табуға және сол нәпсінің қалауларын
ойлап табуға ғана жарайтындай. Білім рухани негізге сүйенбегендіктен,
батыстың тобырлық мәдениетіне, индивидуалистік өзімшіл қоғамына табыну
арқылы өзіміздің баға жетпес асыл мұраларымыздан айырылудамыз. Біздің осы
Европаға көзсіз еліктеуіміздің дұрыс-бұрыстығы жайында Ш.Құдайбердіұлы
былай дейді:
Европа білімді жұрт осы күнде,
Шыққан жоқ айуандықтан о да мүлде.
Терең ойлап сөзімнің түбін біл де,
Іштен жыла, шырағым, сырттан күл де.
Бұл жерде де айтылып отырған мәселе батыс қоғамының адамшылық деген
қасиеттерден біраз алшақтағанын, сырт пішіні адам болғанымен, істеген ісі
хайуандық деңгейге құлдырап бара жатқанын айтады. Өздері айуандықтан шыға
алмай жатқан елден қандай адамдық, қандай мәдениет үйренбекпіз. Бұл елдерде
адамшылық осынша неге төмендеді? Себебі ар түзейтін бір ғылымның жоқтығынан
деп түсінеді. Сол себептен айуандықтан шыға алмай жатыр. Осы жағдайларын
көріп іштен жыла да сырттан күл дейді. Себебі, білім рухани негізге
негізделмеген кезде қоғамның барлық саласы тұйыққа тірелмек. Түзелеміз деп
экономикалық реформалар жасап, саяси демократиялық институттарды
жетілдіріп, қанша заң шығарғандарымен, ешқайсысы мардымды нәтиже беріп
жатқан жоқ. Шешімін таппай дал болып отырған мәселесін Шәкәрім атамыз мына
бір ауыз сөзімен оп-оңай шешіп кетеді:
Айла күш айуандықтың ең жаманы,
Боқты боқпен жуғанмен ел түзелмес.
Ар түзейтін бір ғылым табылмаса,
Зұлымдықты жалғанда әділ жеңбес.
Бұл жерде де айла-күш арқылы, сыртқы реформалар арқылы адамның ар-
ұжданын түзеу мүмкін еместігіне көзімізді жеткізіп отыр. Адамның айласына
айламен әсер еткеннен ешқандай өзгеріс болмайтынын, қайта қоғам
қайшылықтары одан әрі өрши түсетінін айтады. Глобалды экология, әлеуметтік
және т.б. мәселелерді былай қойып, қазіргі қоғамдағы арақ, темекі, есірткі
және айтыла-айтыла жауыр болған жезөкшелік т.б. мәселелерінің біздің
қоғамның да басты мәселесіне айналғанына да біраз жылдың жүзі болды. Бұл
індеттер өзіміздің қаракөз қандастарымызды, оның ішінде алдыңғы кезекте
еліміздің болашағы жастарды шарпуда. Бұл жағдайларды атамыздың мына
сөздерінен анық көруге болады:
Өнерпаз, білімді елдің мінезі осы-
Аяу, жәрдем, махаббат қалмаған ба?
Немесе бұлар бұрын жоқ болса да,
Әншейін бар деп бізді алдаған ба?
Көрінер ғылымды елдің сырты таза,
Тексеріп терең ойға салмағанда.
Ақымақ пен айуанның иісі аңқиды,
Істерін әбден сынап талдағанда [1, 83].
Бұл жолдар адамзаттың алдында тұрған тағы бір үлкен, глобалды
қайшылықты меңзейді. М.Вебердің: Цивилизоватся дикость-худшая из всех
дикостей деген пікірін растағандай. Салт-дәстүрінің қаймағы әлі де бұзыла
қоймаған ауылдан қалаға келіп, білім алуға, еліміздің болашағына қызмет
етуге және еліміздің бір тұтқасын ұстауға ұмтылып келген жастарымыз қала
жастарының ортасынан мәдениеттіліктен гөрі арсыздықтың басым екенін көріп
аң-таң қалатыны жасырын емес. Үлкен оқу орындарды аяқтап шыққанмен сыртымыз
ғана ғылымды адамға ұқсап, ал істеген ісімізден тек айуандықтың иісі аңқып
тұрған жоқ па деген қауіп осы жолдардан көкейімізге ұялайды. Айуандықтың
иісі сол қанша үлкен оқу орындарын бітіріп, диплом алсақ та, бұрынғы қыр
қазағының ізеттілігін, әдебін, ұяңдығын бойымыздан табу қиын-ақ. Қаншалықты
білім алғанымен жұмысты адал, таза істеу жақтарын үйрене алмағандықтан
коррупция, парақорлық меңдеп бара жатыр. Қысқасы, адалдық пен тазалықты тек
қана осы ар ілімін үйрету арқылы ғана шеше аламыз. Осы жерде ежелгі Рим
философы Сенеканың мына сөзі ойға оралады: Өзінің қайда бағыт алғанын
білмейтін кемеге ешқандай жел септігін тигізе алмайды. Бұл сөзден шығар
қорытынды – қазіргі жастарда белгілі бір бағыттың, сенімді, анық ұстанымның
жоқтығы. Әрбір жастың ішінде осы ұстаным болса, онда оған ешқандай да,
батыстан да, шығыстан да соққан ақпараттық дауыл әсер етпеген болар еді.
Глобалды сипат алған ақпараттану дәуірінің осы күрделі мәселесі жөнінде де
Ш.Құдайбердіұлы өз байлауын былай деп дәл айтып кеткен:
Ақылды киім бермес, ғылым берер,
Ғылымын ал, өнерін ал, мұны таста! [1, 85]
Бұл сөзіндегі біздерге айтпағы шет мемлекеттердің тек қана өнері мен
ғылымын ал дейді. Ал қалған мәдениеті мен жүріс тұрысының үйретер
үлгісінен, арсыздыққа бастайтын арамза пиғылы бой көрсетіп тұрса, одан
бойды аулақ ұстаған абзал емес пе?! Сан ғасыр бойы қорланған асыл
қазыналары бар, Абайдай данасы, Шәкәрімдей ғұламасы бар біздің қазақтардың,
басқаларға үйретері мол деп білген жөн.
Демек, Бізше, адам өмірін түзеуге, барлық адамдар тату тұруға
негізгісі – адал еңбек, ақ жүрек, арлы ақыл болу керек. Дүниеде осы үшеуі
үстем болмай, адам баласына тыныштық өмір сүруге мүмкіндік жоқ
[4, 514]. Өйткені мейірімділік, махаббат, қайырымдылық, адалдық ақ
жүректен шығады. Ал, арлы, ақылды адам қиянатты, зорлықты, өзімшілдікті,
мақтанды білмейді.
Ақынның өмірлік қағидалары, жалпы өз өмірі жайында мағлұмат беретін
Мұтылғанның өмірі атты шығармасының лирикалық кейіпкері – ақынның өзі.
Мұнда ақынның өмірі, қоғамға, адамға деген көзқарастары мен ақынның
поэзиядағы өзіне тән даралығы мен көркемдік әлем жүйесі ерекшеленген.
Ақынның өз жүрегіне үңілуі, жандүниесі арқылы өзін таныту, сонымен қоса
ақынның тұлғалық сипаты дараланады. Адамның жас ерекшеліктерін, ондағы адам
өмірін, адам психологиясын зерделеп, зерттеп, сонымен қоса, ақынның тыныс-
тіршілігі суреттеледі. Балалық кезең бес жас пен он бес жас аралығында
күндіз-түні ойынға тоймаған, алып-ұшпа бала көңіл мен бозбала жасқа
жеткенде кейіпкердің білім, ғылымның маңызына мән берген кезеңін көреміз.
Одан әрі Мұтылған тағдыры қазақ халқының әлеуметтік тарихының ерекшеліктері
және адам мен қоғам қатынасындағы маңызды мәселелері арқылы көркем өрнек
тапқан. Мұнда кейіпкердің өмір мен танымын, ішкі рухани сілкінісін баяндау
және терең психологиялық сараптама маңызды роль атқарып тұр. Шәкәрім
авторлық баяндауды монолог түрінде құрған. Автор өз идеясын Мұтылғанның
монологы арқылы шебер бейнелеген. Ақынның көркемдік талабы жоғары.
Шеберлігі мен көркемдік талғамы ақынның Мұтылған образын жаңаша қырынан аша
отырып, қазақ поэзиясына адамның ішкі әлемі мен қоғам, өмір, заманның тұтас
картинасын енгізген.
Абай толық адам болу үшiн керектi адами сабырлы ақыл, қажырлы қайрат,
ыстық жүрек қажет дейді. Оның бiреуі кем болса, толық адам деп есептемейді.
Ал Шәкәрiм бұл тақырыпты өзiнше жаңа қырыннан көрсетуге ұмтылған:
Мейiрiм, Ынсап, Әдiлет,
Шыдам, Шыншыл, Харакет,
Түп қазығы: Ақ ниет –
Бұл жетеуiн ел қылу [1, 270].
Абай талап, шыдам, қайрат, жұрек, ақыл сияқты адами сапалардың қатар
болуын, адам бойынан бiрдей көрiнуiн қаласа, Шәкәрiмде, бұлармен қатар
мейiрiм, ынсап, әдiлет, ақ ниет сияқты сапалық қасиеттердi уағыздау басым.
Адами қасиеттердiң түп қазығын ол адалдық пен ақ ниетке келiп тiрейдi.
Адамның жан тазалығы, руханилығы оның болмыс кейпiнiң тартымдылығына
әкелетiндiгiн дәлелдейдi Шәкәрiм. Ал шын әдiлет, шын махаббат адамға
жаратушыны сүю арқылы, халықты сүю арқылы келедi, – дейдi ақын.
Ақ жүрек ұғымы да Шәкәрiм өлеңдерiнде терең ойларды, идеяларды
синтездеген ұғым. Бұл ұғым ақынның көптеген өлеңдерiнде кездеседi. Ақ
жүректi адам тек әдiлет пен шындықты қалайтын адам. Ақ жүректi адам ешкiмдi
алдамайды, өтiрiк айтпайды, сатқындық жасамайды. Әдiлеттiң ақ жолынан
ауытқымайды. Адамзатты жақсылық пен өркениетке тек ақ жүректi адамдар ғана
жетелейдi деп есептейдi ақын.
1. 2 Шәкәрім поэзиясындағы өмірдің негізгі мәні
Шәкәрім шығармалары адам баласының шын бақытын табуға, өмірдің мәнін
ұғынуға жетелейді. Еңбектерінде бір ғана ұлттың емес, адамзат баласының
тағдыры үшін алаңдап, ғалымдар абсолюттік күш иесі деп атайтын Алла
тағаланың өзінен барша жан иелері үшін мінәжат қылып, солардың бақыты үшін
өмір бойы еңбек еткені көрінеді.
Шәкәрім атамыз бүкіл ғұмырын келешек ұрпақ, яғни сіз бен бізге сарп
етіп, артына сарқылмас мол мұра қалдырып кетті.
Адамдақ борышың –
Халқыңа еңбек қыл.
Ақ жолдан айнымай
Ар сақта оны біл.
Талаптан да білім мен өнер үйрен,
Білімсіз,
Өнерсіз,
Болады ақыл тұл [1, 9].
Мәңгілік өлмейсің,– деген сыр жолдары – өзінен кейінгі жастарға
мәңгі үлгі болар өсиеті екенінің айқын дәлелі.
Шәкәрім Құдайбердіұлының еңбектері сырға толы дейтініміздің де өзіндік
бір себебі бар. Сыр деген сөз қазақ халқында жұмбақ деген сөздің
баламасы ретінде қолданысқа ие. Бір сөзбен айтқанда бұл сөздер синонимдер
деуге келеді [5, 81]. Бірақ түпкі мағынасында екеуінің көкпен жердей
айырмашылығы бар. Суреттеу арқылы адам ақыл ойының ұшқыр болуына жол ашу.
Ол ойлануды қажет етеді. Сырдың, жұмбақтың шешімін әлбетте дұрыс ойланған
адам шешеді. Адам баласын өмірде бақытты болуға бастайтын, рухани өрлеуге
жетелейтін, адамгершіліктің ең биік шыңына шығарар ең бірінші себепшісі –
ақыл-ойы. Өзінің әрбір сөзінде ғұлама атамыз адам баласын ойлануға
шақырады. Сол ойы арқылы хақиқатқа жетуді мақсат етіп қояды.
Демек, Шәкәрім атамыздың өлең сөздерінің сыр деп аталу себебі оның
өмірдің мәнін таразылай алғандығына байланысты болып отыр. Ең алдымен, Абай
атамыз өмірдің мәні, яғни өмірдегі шынайы қызық туралы:
Махаббатпен жаратқан адамзатты,
Сен де сүй ол Алланы жаннан тәтті.
Адамзаттың бәрін сүй бауырым деп,
Және хақ жолы осы деп әділетті [6, 49], - деп, өмірдегі мәндер туралы
ишаралап кеткен. Адам өмірінің мәнді болуы үшін адам қалай өмір сүруі
керек? Абай атамыз:
Адамзатқа не керек:
Сүймек, сезбек, кейімек,
Харекет қылмақ, жүгірмек,
Ақылмен ойлап сөйлемек [6, 78], –
Осыған қарап отырып, түйетін ойымыз даналар өмірдің мәні Құдайға құл
бола білу мен халыққа қызмет етуде, ақылды болуда дейді. Мәселен, Шәкәрім
атамыз:
Мен жомартпын Жар нұрына,
Алса екен деп барша жан.
Жетсе көзің бұл сырыма
Ой өрісін қылма тар [1, 245], - деген.
Діни ілімде адам өмірінің мәні – мінсіз, бояусыз, шынайы махаббатқа
жету, махаббат жолында жоғарыда айтылған кедергілерді жеңу арқылы ақиқатты
тану:
Ғашық болмай танымаспын, Алла, сені,
Не қылсаң да ғашық қылғай, Паруардигар [7, 60].
Хақ исламның да негізі осы, Пайғамбарымыз Мұхаммед с.ғ.с. – өзі осыған
шақырған: Алланы тану – арманым; дінімнің негізі – махаббат, махаббатсыз
ешбір іс орындалмас; құралым – білім, білімсіз амалды Құдай қабыл алмайды;
сабырлық – менің киімім, сабырсыз иман толық болмайды; кәсібім – жиһад
(нәпсімен күресу), бұдан қашқандар қор болады; ойым – Құдайды ойлау; өнерім
– дүниені тәрк қылу; байлығым – Алланың қазынасына сену; көзімнің нұры,
көңілімнің шырағы – намаз; көңілімнің миуасы – Алланы еске алу; кедейлігіме
мақтандым; уайым-қайғым – үмметімді ойладым; мақсатым – Алланың дидарын
көру – дейді хадисінде [8].
Адамның асылындағы келбеті де осы махаббат арқылы ашылмақ,
кемелденбек. Адамды сүюден (Абай) басталатын бұл сезім кедергілерді жеңе
отырып, ең жоғарғы дәрежесі – Алланы сүюге жетеді. Л.Толстой бұл сезімді:
Чувство, разрешающее все противоречия жизни человеческой и дающее
наибольшее благо человеку деп анықтайды. Оның адам өміріндегі маңызын да
түсіндіреді: ...Понял я теперь, что кажется только людям, что они заботой
о себе живы, а живы они одною любовью. Кто в любви, тот в Боге и Бог – в
нем, потому что Бог есть любовь [9, 37]. Шәкәрім:
Жарға ғашық болғаныма
Таңғалатын түк те жоқ,
Жер жаралмай тұрғанында
Менде асықтың нұры бар [1, 244],
– деп бұл ғашықтық, махаббаттың адам болмысында әуелден бар құбылыс,
ол ешкімді таңғалдырмауы, жаңалық болмауы тиіс дегенді айтады.
Профессор З.Қабдоловтың пікіріне сүйенсек, ...Әдебиетте іргелі де
күрделі екі-ақ сұрақ тұрған және тұра бермек.
Бірінші. Адам тіршілік ету үшін өмір неге жайсыз? Осыған кім жазықты?
Екінші. Адам жайлы өмірге қайткенде жетпек? Ол үшін не істеу керек?..
[10, 67]
Міне, осынау қағидаға тереңірек үңілсек, өмірдегі, кез келген
қоғамдағы, арғы-бергі тарихымыздағы Жақсылық пен Жамандықтың күресіне куә
боламыз. Тіпті, бір-бірімен еш уақытта ымыраға келмейтін бұл екеуінің
күресі бұл өмірде, қоғамда тіршілік ететін адамның өз бойынан да
кездеседі,– дейді М.Хамзаұлы. Ал біз жақсылық пен жамандық бұл өмірде
тіршілік ететін адамның өз бойында да кездеседі дегеннің орнына, ең әуелі
адам өз бойындағы жақсылық пен жамандықты жеңу керек деп айтар едік.
Адамның келешек тағдыры, бағы оның қаншалықты рухани кемелденуіне
тәуелді. Рухани жетілмейінше, қандай материалдық, техникалық игілік жасалса
да жер бетінде мамыражай, бейбіт тіршілікке қол жеткізу мүмкін емес. Ал сол
мамыражай өмірге қол жеткізу үшін, яки рухани кемелдену үшін адам ең әуелі
өз бойындағы барлық қарама-қайшылықтардың (нәпсі-рух, сүю-жек көру,
еңбекқорлық-еріншектік, достық-қастық, жақсылық-жамандық т.б) жаман
жақтарын жеңіп, жақсы жақтарын асқақтатуы керек.
Өзгеден мерейім үстем болса екен деушілік, пайдакүнемдік, өзгенің
абырой-беделін көре алмаушылық, күндеушілік, қамшының сабындай қысқа
ғұмырда бір-бірімен итше ырылдасу, жеке тілек-мақсаттың алдында іргелі ой-
әрекетті жығып беру немесе маңдайға жазылған өлшеулі ғұмырды мәнді, маңызды
өткізуге, рухани жан әлемінің тереңдігі мен сұлулығына ұмтылыс жасау – бәрі
де адам бойынан табылатын қасиет, сипаттар. Демек, адам бойында жақсылық
пен жамандық тең, қатар тұрады. Ал оның қайсысын таңдап, қайсысының жолымен
жүру адамның өзіне байланысты.
Шәкәрім Құдайбердіұлы өмірдің мәнін сипаттау арқылы оны былай деп
ашықтайды:
Өмірден мақсат – хақиқат,
Соны ізденіп алмақ.
Нәпсіге еріп болма мат
Ол сені отқа салмақ [1]
Құран сырын, хадистердің мазмұнын терең түсінген Шәкәрім өз оқырманын
қамшының сабындай қысқа ғұмырын шайтанның азғыруынан сақтанып, ар-иманмен
өткізуге шақырады: Нәпсіге еріп болма мат, ол сені отқа салмақ. Қоғамдағы
көптеген кесапаттардың, қайшылықтардың, азғындаушылықтың салдары
надандықтың, қараңғылықтың себебі деп түсіндіреді. Шәкәрім осы хақиқаттың
не екенін жақсы білген және осы бір құпияға толы хақиқат жәуһарын барынша
байыппен түсіндіруге тырысады.
Жас алпыстан асқан соң,
Өлімге аяқ басқан соң.
Тіршіліктен оянып,
Көзімді ашық ашқан соң.
Хақиқаттың қымызын
Ішіп бүгін мас едім.
Тазалап жүрек ындызын,
Нәрестедей жас едім.
Мұндағы хақиқат дегені шынайы тура жол, алдандырмайтын, ең тура
шындыққа жетелейтін негізгі мән. Шәкәрім Хақиқатты Құдай Тағала деп
біледі, оны Жар ретінде сипаттайды. Жоғарыдағы өлеңдегі Хақиқаттың
қымызы деген жүректерге түсетін Құдайдың нұры. Бұл өлең оның парсы ақыны
Хожа Хафизден тәржімалаған жыры. Шәкәрім Хафиз өлеңдерін зерделей отырып
Шығыс шайырының дүниетанымдық ой тереңдігін, хақты сүю, адамшылық,
махаббат, дүние, ғалам жайлы ойлар желісінен өзіне жақындық, оның ішінде
рухани үндестік табады. Өйткені Хафиз ғазалдарында Хаққа деген махаббатты,
дүние жалған, адам жан дүниесінің күрделілігі, тазалық жолы, өмір, өлім,
жан тазалығын жырлайды.
Шәкәрім аудармасындағы ерекшелік ғазал қазақ тілінің табиғатына жақын
аударылған. Мысалы, қымыз сөзін өте ұтымды қолдана білген. Түпнұсқадағы
шарап сөзін қымыз сөзімен жеткізуге тырысқан ақынның бұл артықшылығы
басқа да аудармаларда көзге ұрып, ерекшеленіп тұрады. Қазақ халқының
менталитетіне бертінге дейін шараптың жат болғандығын ескерсек, Шәкәрімнің
тұрмыс-тіршілігімізге таныс қымыз сөзін қолдануы жарасымды шыққан.
Алайда, мұндағы мәселенің шынайы шараппен де, кәдімгі қымызбен де тікелей
қатысы жоқ. Шәкәрімнің өзі Хафиздың басқа да ғазалдарын аударғанда: Оның
арақ дегені – ақыл, ғылым; хақиқатта жар – дос дегені [1],–деп,
түсінік беріп кететіні бар.
Дегенмен ақын сопылық қалыпта емес, қазақи өлеңге, қазақи ұғымға сай,
ұлттық поэзия тудырып оқырманына ұсынған. Сопылық поэзияның бай мазмұны мен
түрі қазақ ақындарының жақсы мен жаманды сынау, ізгілікті насихаттау, адам
өмірінің мәнділігі, өмір мен өлім жайында, алланың құдыреттілігін
баяндаудағы шығыстық әдеби тәсілдер мен амалдарды көркемдік құрал ретінде
пайдаланған. Осылайша ақын қазақ поэзиясын мазмұн мен түр жағынан,
танымдық, тәлімдік жағынан сапасын арттырған. Сопылық танымның қыр-сырын
терең білген Шәкәрім де қазақ поэзиясының кеңістігін кеңейтіп Иманым
атты жинағында астарлы сөз тіркестерін қолдану арқылы жаңа мағыналық
айшықпен ажар қосқан. Ол осындағы өлендердің әр шумағы мен тармағындағы тың
теңеулер мен метафора, символдарды ұлттық тілдің лексикалық байлығымен,
шығыс әдебиетінің классикалық тәжірибесімен ұштастырып, қазақи ұлттық
дүниетаным аясын ұлғайтқандығымен сипатталады.
Жар сипатын білсеңіз де,
Нәпсің өлмей, деме Жар.
Сен – Жарым деп алдаған еп,
Тиеді оқ боп кеудеңе [1, 231-232].
Қазақ ақындары Құран іліміндегі тамаша қағидаларды, қазақ қауымына
өлеңмен жеткізе білген. Олар өз шығармашылықтарында ізгілікті,
адамгершілікті, әділетті, махаббатты бейнелеуде әуезді, бейнелі өрнектерді
де орны-орнымен пайдалана алды. Әсіресе, Шәкәрім ақынның келер ұрпаққа мұра
етіп қалдырған дүниелерінің денінде сопылық шығыс әдебиетінің терең де
бейнелі тұстары бар.
Шәкәрім қажы шындыққа, хақиқатқа өмірін арнаған адам. Ол өзінің
баласымен әңгімесінде: Мен өзімше хақиқатты таптым деп отырмын. Мұнымды
бұл күндегілер алмағанмен, келешекте таппай қоймайды. Анық хақиқат біржола
көміліп қалмайды. Мен бұны өз мақтаным үшін айтап отырғам жоқ. Келешек
қабыл алғанша, мен өліп қалам. Маған тіршілікте мақтанның керегі жоқ.
Мақтан араласқан істе тазалық болмайтынын жақсы білемін. Өлген соң тарихта
атым қалсын да демеймін.
Өлген соң да мақтанайын дегеннен масқара бар ма? Бірақ ақылдың анық
деп тапқанын айтпауға ар көнбейді. Әрине, менің де қатем, жаңылғаным,
жетпей айтқаным табылар. Ол кемшіліктерді келешек түзер деп сенем[11,
515]. Ақынның хақиқат турасында таза жолдан адаспай келешек ұрпақтарға сыр
сөзбен жеткізуді мақсат еткен:
Мен кетемін,
Келеді тағы өмірге мендей,
Олар мінді көреді,
Қисық жерін жөндей.
Бара-бара айқындалып,
Ақтық істің анығы,
Адасқанмен хақиқатқа
Қоймақ емес сенбей [1, 79].
Бұл өлең жолдарында ақынның шындық жолына және хақиқат мәселесіне ден
қойып, адам өмірінің маңыздысы қаншалықты және қандай мұрат ұстанғанын
айқын аңғартады. Бұл өлең – Шәкәрімнің айтар ойы терең философиялық
шығармасы. Мұндағы ақынның идеалы – ақ жүрек, адал еңбек, таза ақыл. Осы
үшеуін бойына жинаған адамның жеңбейтін кедергісі жоқ екенін және ақынның
ғибрат сөзі осы ойды кейінгі ұрпаққа барынша түсіндіруге бағытталғаны анық
көрініп тұр.
Абайдың Адамды сүй, Алланың хикметін сез дегеніне орай, Шәкәрім
Хақиқатты дәл көруге, жан көретін көз керек деп ислам дүниетанымындағы
жүрек мәселесіне қатты көңіл бөледі. Құран сырларын терең түсініп, Алланы
сүю, адалдық, мейірімділік, шынайы махаббат қылу мұсылманға тән қасиеттер
деп біледі. Сопы, әрі ғұлама ғалым Имам Ғазалише айтқанда: Жүрек
падишасының мақсаты – Алланы танымақ. Демек, хақиқатты жүрек көзімен ғана
көруге болады. Оны мына өлең жолдарынан аңғарамыз:
Жасырып тұр жар өзін,
Бас көзімен қарама.
Жүрегіңнің аш көзін,
Жанның сырын арала.
Көрем десең жарымды,
Мас бол, жүрек тазала.
Күллі жаратылысқа ой жүгіртіп, адамның табиғатпен байланысын сезініп,
Алланы тану – Шәкәрім дүниетанымындағы басты мақсат.
Шәкәрім Құдайбердіұлы сонымен қатар өмірдің мәнін табу үшін үш түрлі
сұраққа жауап беруді көздейді. Ол ақынның өз тілімен айтқанда:
Шынды білмей ойласаң сен,
Алдыменен жанды біл.
Ең керекті үш сұрақпен,
Жан құлағын қой бұрап:
Келдім қайдан? Қайтсе пайдам?
Өлгеннен соң не болам?
Мен деген – жан, ақыл – айнам,
Жоғала ма сол шын-ақ [1, 272].
Қазақ Шырылдаған шыбын жан, қайда барып жай табар деп бекер айтпаса
керек. Әрине, дүние байлығы, атақ, мансап, әйел, бала, тағы сол сияқты
бірде бар, бірде жоқ дүнияуи тірліктен адам баласы жан, рух тыныштығын
таппайды.
Алла тағаланың күллі әлемге сыймай, хақты сүйген адамның жүрегіне
сыятын нұрын жоғалтып алмай, шайтанның арбауына алданбай мәңгілік бақытқа
ие болуға шақырады.
Шәкәрім жан мен тән жайында сөз қозғағанда, жан мәселесіне айрықша мән
береді. Абай ұғымында ақыл мен жан – мен өзім, Шәкәрім болса Ақылды жан,
тән қамы үшін жұмсап жүр. Соған қызмет етеді деген ұғым басым. Өмір
жайындағы Абай толғаныстары мен ойларын Шәкәрім өзгеше сипатта суреттейд.
Ойлай берсең, у екен – дейтін Абай тұжырымдары Шәкәрім толғамында:
Кейбіреулер жазады: Қу өмір – деп,
Тұрағы жоқ алдамшы су өмір – деп,
Көрген қызық, қылған іс-бәрі де ұмыт,
Иә, көлеңке, яки түс, у өмір -
деп сипатталып, өмірді терең түсінуге, адам баласына мінді өз бойыннан
іздеуге міндеттейді.
Қанша тілегіңе жетсең де, бақытқа кенеліп шаттансаң да ғұмыр қысқа
барар жерің – біреу. Адамның жалған дүниеде мазмұнды өмір сүруінің
маңыздылығын өмірдің қас-қағым сәттей өтінішті екендігі жайында ой
қорытады:
Суынан да
Уынан да
Құтылармыз жоқ болып [12, 94].
Осы мазмұны терең өлеңінде ақын ұғынықты оймен қоса, әдемі табиғат
көрінісін бейнелейді. Бұнда негізгі ой адам өмірінің қысқалығы, алайда оны
мағыналы өткізу маңызды екендігі айтылады.
Сондай-ақ Шәкәрімнің жан ұғымына тереңінен қарап, Абай қара
сөздеріндегі үлгіні парасаттылықпен, байыппен пайымдап, зерделеуі Жан мен
Һәм көңіл, Тәңір мен жан, Тіршілік, жан туралы, Мен адамның таппадым
ақылдысын т.б. өлеңдерінде ой айқын байқалса Шәкәрімнің Тіршілік жан
туралы, Дін, Мақтау мен сөгіс, Талап пен ақыл, Өмір, т.б.
өлеңдерінде Абай зерделеген шындықтарды жаңаша пайымдай білді. Халыққа
ғибрат ұсынған данышпандардың екеуі де түзу тіршілік жасаудың жолы білім,
біліктілік пен адалдық, тазалық екендігін алға тартып, адам баласының бір-
біріне мейірімді, қайырымды болуын тәңір алдындағы парызы деп есептейді.
Қашаннан да қазақ халқының берекесін алып, құтын қашырып келе жатқан
кемшіліктер – күншілдік, іштарлық, бақталастық жалқаулық екенін айтуда да
ойлары үндеседі.
Тағы бір өлеңінде Өмір мен өлім жайын толғау арқылы Қорқыт бабаның
өмірді сүю философиясын Шәкәрім ақын кейінгіге үлгі етеді. Мен өлсем,
сарын жоғалар, Қимадым көміп тастарға деп Қорқыт танымын өлең кестесіне
салғанда да, ақын сопылық сипаттағы астарлы да, бейнелі сөз бен ұғымдарға
бой ұрады [12, 225]. Шәкәрім Қорқыт сарынында адамды рухани жоғары
деңгейге көтеретін, рухани тазару, дұрыстық, хақиқат жолы деген үлкен
ізгілік танымы жатыр Қорқыттың өмір сүру философиясын таяныш еткен ақын
өмір мәнін кетірер залалды мінездерге қарсы көзқарасын осы сарынмен
білдіреді:
Басайын қобыз пернесін!
Монтаны талай мұңдар бар.
Нәпсіге ерген сұмдар бар,
Адамды аңша аулатқан.
Алдамшы, арсыз жандар бар,
Ондайлар маған келмесін [1, 157].
Шәкәрімнің өмірлік көзқарастарының қалыптасуында Шығыс дүлдүлі Хафиз
тағылымының да орны зор. Шәкәрімнің Иманым атты топтама өлендерінде
сопылық сарын мен сопылық таным қазақи жүйеге сай жүйеленген:
Кел, аяқшы, қымыз кұй,
Көпке бер де, маған бер.
Махаббат салды ауыр күй,
Жан кысылып, ақты тер [1, 148].
Осы өлеңнің соңында Шәкәрім Хожа Хафизден аударудың мәні бүгінгі қоғам
қажеттілігінен туған рухани сұраныс екенін, арақты-қымыз деп т.б. сөздерді
қазақ ұғымына сай алғанын жазады [1, 149]. Осы үлгіде жазылған ақынның
Кел, аяқшы қымыз құй, Кешегі басшы піріміз, Қорқыт, Қожа Хафиз түсіме
енді, Көрініске шоқынған, Мәжілісінде досыңның, т.б. Қожа Хафиз
сөзінен деп берген топтама өлеңдері бар. Шәкәрім Хафиз өлеңдерін
зерделей отырып Шығыс шайырының дүниетанымдық ой тереңдігін, хақты сүю,
адамшылық, махаббат, дүние, ғалам жайлы ойлар желісінен өзіне жақындық,
оның ішінде рухани үндестік табады. Өйткені Хафиз ғазалдарында Хаққа деген
махаббатты, дүние жалған, адам жан дүниесінің күрделілігі, тазалық жолы,
өмір, өлім, жан тазалығын жырлайды.
Ақын – жазушыларымыздың қандай оқиғаға байланысты қалам тартса да, сол
әдебиеттің негізгі объектісі Адам болып келгені, адам бола беретіндігі
бұлжымайтын ақиқат. Олар Адам және қоғам; Адам және табиғат; Адам бейнесіне
философиялық тұрғыдан үңілу, яғни Адам ол кім? Адам өмірінің мән-маңызы
неде? деген сұрақтарға жауап табуға тырысты. Осы орайда Шәкәрім бабамызды
асқақтатар ерекшелігі ол бұл сұрақтарға тек философиялық тұрғыдан ғана
емес, ең бастысы теологиялық тұрғыдан, яғни дінмен сабақтастыра жауап
берді. Жер бетіндегі барша тіршілік иелерінің ішіндегі ең еңселісі, өзгеше
жаратындысы Адам болса, сол адамды сыртынан емес, ішкі дүниесіне терең
үңіліп, ішінен зерттеді.
1. 3 Шәкәрім және Мәшһүр Жүсіп шығармаларындағы ұқсас танымдар
Шәкәрім Құдайбердіұлы мен діни ағартушылық ағымының ірі өкілі
саналатын Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының бұл дүние есігін ашқан және ақтық демі
таусылған жылдары бір. Екеуінің де тәндері жер қойнына енбей, отыз жылдай
жер үстінде болған сәйкестіктері де ойландырады. Биыл туғандарына жүз елу
жыл толып отырса да, негізгі мұраларының халық қолына тимей, танылмай,
зерттелуі кенжелеп қалуына көптеген себептер болғаны белгілі.
Дін ұғымына жатырқап, осқырына қарау әдебиет тарихын зерттеуде, Абай,
Шәкәрім, Мәшһүр-Жүсіптей ақындарды тануда көп қиындықтар мен адасулар
туғызды. Бүгінгі таңда бұл сынды ақындар туындылары дін, рухани дүниетаным
тұрғысынан қайта зерделеуге зәру. Осы мақсатта Шәкәрім мен Мәшһүр-Жүсіптің
үндесетін, бірін-бірі толықтырар тұстарын сопылық поэзия, сопылық таным
аясында қарастыруға талаптандық. Бұлар – берісі Қожа Ахмет Ясауи, арысы
Мұхаммед пайғамбар с.ғ.с-нан желі тартатын суфизмге өзіндік ұлттық
таныммен, қазақы болмыс-бітімімен үн қосқан ақындар.
Сопылықтың негізгі өзегі болып саналатын ұғымдардың бірі – махаббат.
Махаббат – Аллаға деген сүйіспеншілік, ақиқатқа ғашықтық мағынасында
алынғандығын Абай:
Махаббатпен жаратқан адамзатты,
Сен де сүй ол Алланы жаннан тәтті [13, 284] –
деп түсіндіреді. Және бір өлеңінде бұл ойын сабақтай түседі:
Махабатсыз – дүние дос,
Хайуанға оны қосыңдар [13, 144].
Абай даналығының мына өлең жолдары арқалаған ой тұжырымдарымен үйлесуі
назар аударарлық. Мәшһүр:
Кісіге анау-мынау бұрмаймын бас,
Дүние – дос, махаббатсыз, құр қара тас.
Шын жүрек махаббатылығы жан табылса,
Жолына жаным құрбан, құдайға бас.
Махаббатпен жаратқан адамды өзі
Махаббатсыз жан да жоқ, тіпті, иман, – деп,
Анық бар Пайғамбардың хадис сөзі [14, 147].
Ұлық мағынасындағы махаббат сезімінен адам бойында мейірімділік,
кешірімділік, әділеттілік, адалдық, өзге үшін жанын пида қылушылық,
сабырлылық, қанағатшылдық т.б. көптеген қасиеттер шығады. Осы қасиеттер
ғана адамның асылындағы, негізгі келбетін ашып, кемелдікке жеткізеді.
Сопылық ілімде Алланың осы қасиеттерге сәйкесетін сифаттарын адам бойынан
шығару – басты мақсат.
Махаббат – өзіңнен өзгені сүйе білу сезімі, өзіңді сүю –
тәкаппарлыққа, өзімшіл менмендікке, яғни Алланың лағынетіне ұшырап
жаннаттан қуылған Ібіліс шайтанға тән бірден-бір қасиетке әкеледі. Алайда
бұл махаббатқа жету үшін адамның алдынан бірнеше кедергілер шығады екен.
Мұсылмандық танымда сынақ үшін жаратылған адам шайтанның азғыруларына төтеп
беріп, нәпсісін жеңе отырып Құдайды тануы тиіс.
Кедергілердің бірі – адам баласының дүние қызығына алданып, баянсызға
жүрек байлауы, дүниеге дос болуы. Ұлық мәндегі сезімді Шәкәрім шын
махаббат деп атап, ол дәрежеге жету оңай еместігінен сыр тартып,
сынағандай сыңай танытады:
Шын махаббат қылуға,
Шын сабырың жете ме?
Көрінген әрбір сұлуға,
Көңілің толқып кете ме? [1, 300]
Махаббат ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz