Қазақ халқының дәстүрлі мәдениетін сақтау мен дамытудың этнопедагогикалық негіздері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
1 Ұлттық мерекелер мен салт-дәстүрлердің құралдары арқылы балаларды
әлеуметтендіру процесінің теориялық-әдіснамалық негіздері
1.1 Қазақ халқының дәстүрлі мәдениетін сақтау мен дамытудың 11
этнопедагогикалық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... . . . . . . . . . . . ...
1.2 Бала тұлғасын әлеуметтендіру педагогикалық зерттеудің мәселесі 11
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . . . . .
2 Ұлттық мерекелер мен салт-дәстүрлерді қолдану арқылы балаларды 29
әлеуметтендірудің мазмұны мен әдістемесі. ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Оқу-тәрбие процесінде ұлттық мерекелер мен салт-дәстүрлерді 42
қолдану
әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
..
2.2 Балаларды мектепте оқуға дайындау барысында этномәдени мұраны
қолдану бойынша эксперименттік жұмыстың 54
анализі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 61
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі . . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Кіріспе
Тарихымыздың өтпелі кезеңдерінде халықтың өзін-өзі тануы, өзінің
қалыптасу негіздеріне, түп-тамырына, мәдениетіне, жалпы өзін құрайтын
құрамаларға деген қызығушылығы арта түсуде. Балалық шақ – бұл ұлттық
мәдениеттің негіздеріне шынайы толығымен еніп, меңгеріп, қалыптастыра алу
мүмкіндігі бар кезең.
Білім беру мекемесіндегі мектепке дейінгі білім беру мен тәрбие бөлімі
– жалпы білім беру жүйесіндегі алғашқы және басты жауапты бөлім болып
табылады. Мектепке дейінгі балалық шақта мемлекеттік және ана тілін
меңгеру баланың маңызды игерулерінің бірі болып табылады. Әсіресе мектепке
дейінгі балалық шақ сөйлеуді меңгеруде ерекше сензитивті. Сондықтан бүгінгі
таңда мектепке дейінгі білім беруде әлеуметтендіру процесі балаларды
тәрбиелеу мен оқытуда жалпы негіз ретінде қарастырылады.
ХХ ғасырдың соңында біздің өмірімізге кең көлемде шет тілдерінен
қолданыста жүрген терминдер ене бастады, бұл біздің тілімізге, сондай-ақ
мәдениетімізге кері әсерін тигізіп отыр. Сондықтан ұлттық салт дәстүр
құралдары арқылы ересек мектепке дейінгі балаларды әлеуметтендіру мәселесі
бүгінгі таңда ерекше мәнге ие болып отыр.
Халық бала өмірінің әрбір кезеңін, дамуының барлық жақтарын ақындық
сөздермен қамқоршылық көрсетіп отырды. Бұл дәстүрлі ережелер мен
принциптердің тұтас жүйесі, бұлардың көмегімен бала отбасында тәрбиеленеді.
Бұл жүйенің тірегі ғасырдан ғасырға, ұрпақтан ұрпаққа беріліп отыратын
халық ауыз әдебиеті болып есептелді және есептеледі.
Психологтар мен әдіскерлердің айтуынша, бала ана тілін ең алдымен
айналасындағылардың сөйлеу тіліне қарап, соларға ұқсата отырып меңгереді
(Д.Б.Эльконин, Р.Е.Левина, А.П.Усова, Е.И.Тихеева және т.б.). Өкінішке
орай, қазіргі кезде ата-аналар әлеуметтік жағдайдың қиындығына байланысты,
бос уақыттың аздығынан бұл туралы ұмытып, өз баласының әлеуметтендірілу
процесін өздігінен болуына қалдырады. Бала көп уақытты адамдардың
айналасында емес, компьютердің жанында өткізеді. Осының салдарынан халық
шығармашылығының мұралары (әлдилер, ертегілер, мақал-мәтелдер) бес-алты
жастағы балаларды айтпағанда, кіші сәбилік кезеңде де практикалық түрде
пайдаланылмайды.
К.Д.Ушинскийдің белгілеуінше, жанұяларда дәстүрлерді, күннен күнге аз
білуде, халықтық әндер ұмытылып, әлдилер де айтылмай барады. Бүгінгі таңда
бұл одан да маңыздырақ болып отыр.
Мектепке дейінгі білім практикасында мынадай жағдайды байқауға болады:
ересек мектепке дейінгілерді кіші фольклор формаларымен таныстырғанда көп
жағдайда мағыналық аспектісі қозғалады, жанрлық және тілдік ерекшеліктеріне
мән берілмейді. Олардың қолданылуы көп жағдайда тек мақал-мәтелдер мен
жұмбақтарды жаттаумен ғана шектетіледі. Педагогтар балалармен сабақтарда
бұл формаларды кейде ғана пайдаланады. Кейбір балабақшаларда оқыту мектепке
дайындық ретінде қарастырылады, ал кей жерлерде оқуға үйретеді. Сөйлеуді
дамыту бойынша сабақтар екінші орынға қалдырылады.
Сондықтан педагогтарда ұлттық мерекелер мен салт-дәстүрлердің құралдары
арқылы балаларды әлеуметтендіру процесінің әдістемесін өңдеу қажеттілігі
туындап отыр. Бұл процесс білім беру мекемесінің тек арнайы ұйымдастырылған
сабақтарында ғана емес, сондай-ақ күнделікті өмірінде де жүруі керек. Бұл
міндетті шешу үшін мектепке дейінгі білім беру мекемесінің педагогтары бұл
процеске қызығушылық таныту керек, ал балалар бұл процестің белсенді
субъектісі болуы керек (қосымша білімдер алуда өзбеттілік, қызығушылық
таныта білу керек).
Осыған орай Қазақстан Республикасындағы Гуманитарлық білім беру
концепциясында (1994 ж.) белгіленген: "республикадағы бұрынғы білім беру
жүйесі өткеннің ғылыми білімдерінің үлгілеріне бағытталған болды, ол адам
табиғатын, оның өмірлік қызығушылықтары мен қажеттіліктерін қажетті түрде
есепке алмай құрылды, сол себептен педагогиканың бұл бағытын қайта
қарастыру керек, оның барлық құндылығын сақтай отырып, оны оқушылардың
этникалық қажеттіліктеріне сәйкес қайта қалыптастыру қажет".
Бұл ойдың қабылдануы әлемдік деңгейдегі ұлттық дәстүрлі мәдени
құндылықтардың техникалық және ақпараттық қамтылған білім беру мен тәрбие
жүйесін құруды, тұлға үшін ана тілі мен мәдениетін қолдау мен маңыздылығын
қамтамасыз етуді, тұлға мен қоғамның этномәдени сұраныстарын жүзеге асыруға
бағытталған білім беру әрекетінің үздіксіздігін білдіреді.
Дипломдық жұмыстың көкейкестілігі Қазақстан Республикасының
халықтарының рухани және барлық әлеуметтік-экономикалық аймақтарын, сондай-
ақ білім беру жүйесін қамтып алған өзгерістермен анықталады. Қазақстан
Республикасы Призиденті мемлекеттік саясат бойынша Ұлттық кеңеспен
бекітілген, бірнеше жыл бұрын өңделген Қазақстан Республикасындағы
Гуманитарлық білім беру концепциясында (1994), 2005-2010 жылдарға Қазақстан
Республикасының білім аймағында мемлекеттік саясат концепциясында,
Қазақстан Республикасындағы этномәдени білім концепциясында (1996)
көпғасырлық дәстүрлі ұлттық мәдениетті есепке алмай құрылған алдыңғы білім
беру жүйесін қайта қарастыру қажеттігі белгіленген [1].
Бұл құжаттарда барлық құндылықтарды сақтай отырып білім беру жүйесін
қайта құруда нақты этникалық қажеттіліктерге сай, Қазақстан Республикасының
халықтарының мәдени-тарихи және ұлттық-мәдени дәстүрлерін ескере отырып
құру қажеттігі ескертілген.
Қазақстан Республикасының тәуелсіз мемлекетке айналуы, демократиялық
реформаларға бет бұрыс, адам құқықтары мен еркіндігін мойындау ұлттық
ерекшелігіне қарамастан барлық білім беру аймағын халықтың ұлттық-мәдени
және тілдік қызығушылықтарын жүзеге асыруды, этномәдени білім жүйесін
құруды, оның мазмұндық аспектілері мен ерекшеліктерін анықтауды талап
етеді.
Халықтың көпұлтты құрамын ескеру қажет: 2009 жылғы халық санағы
нәтижесі бойынша Қазақстанда 120 ұлт өкілдерінің 16 420 000 астам халық
тұрып жатыр[2].
Этникалық көпжақтылық, ірі дін конфессиялары, сондай-ақ халықтың екі
тілде – мемлекеттік қазақ және орыс тілдерінде сөйлеуі зерттеу мәселесінің
маңыздылығын арттыра түсіп отыр.
Қазақстан ғалымдары К.К.Қуантаева, Т.С.Садықов, А.П.Сейтешев,
ГА.Уманов, Н.Д.Хмель және т.б. фундаменталды еңбектерінде Қазақстандағы
білім берудің (үздіксіз әйел, жалпы орта, кәсіби-техникалық) түрлі жақтарын
ұйымдастыру ерекшеліктері қарастырылған. Біздің зерттеуімізде келесі
докторлық диссертациялардың маңызы ерекше орын алады, соның ішінде қазақ
халқының педагогикалық ойының қалыптасу және даму тарихы қарастырылады
(Қ.Б.Жарықбаев) [3], қазақ халық педагогикасының педагогикалық негіздері
қарастырылған (С.К.Қалиев), қазақ халық педагогикасының құралдары арқылы
эстетикалық тәрбиенің заңдылықтары мен ерекшеліктері анықталды
(С.А.Ұзақбаева) және қазақ дәстүрлі шығармашылық мәдениеті (М.Х.Балтабаев)
және т.б. қарастырылды.
Сонымен қатар басқа да ғалымдардың этнопедагогика аймағындағы
еңбектеріне тоқталып өттік: Г.Н.Волков, А.Ш.Гашимов, Ш.М.Мухтарова,
А.Э.Измайлов, Я.Н.Ханбиков, Б.Л.Христова.
Ересек мектепке дейінгі балаларды әлеуметтендіру мәселесінің жалпы
теориялық сұрақтары Д.Б.Эльконин, А.Н.Гвоздев, Л.С.Выготский және т.б.
еңбектерінде қарастырылды. Мектепке дейінгі балаларды ұлттық мерекелердің
құралдарымен әлеуметтендіру мәселесінің кейбір аспектілерімен
Ю.Г.Илларионова, Е.И.Тихеева, Ф.А.Сохин, А.М.Бородич, С.С.Бухвостова,
О.С.Ушакова, А.П.Усова, А.Я.Мацкевич, И.В.Черная, К.Д.Ушинский,
Я.А.Коменский, Н.В.Казюк, Е.Н.Водовозова, М.К.Боголюбская, В.В.Шевченко,
Н.В.Шайдурова, О.И.Давыдова және т.б. айналысты.
Қазіргі уақытта жеткілікті дәрежеде оқу-тәрбие процесінде дәстүрлі
мәдениетті қолданудың көптеген түрлі парциалды бағдарламалары пайда болды.
Солардың ішінде М.Ю.Новицкая басып шығарған Мұрағат, Е.Г.Боронинаның
Көзтимес, Ж.С.Ахметованың Аруана және т.б. бағдарламаларды бөліп
көрсетуге болады.
Бірақ бұл бағдарламаларда да ұлттық мерекелер мен салт-дәстүрлердің
құралдары арқылы әлеуметтендіру әдістемесінің өңделген нақты мазмұны жоқ,
бұл бағыт бойынша әлеуметтендіру деңгейлерінің сапалы сипаттамалары және
анықтамасы жоқ. Нәтижесінде мектепке дейінгі білім педагогтары нақты
теориялық және әдістемелік жағдайларға бағытталмай, ұлттық мерекелер арқылы
әлеуметтендірудің жеке тәсілдерін іздестіру керек. Сонымен ересек мектепке
дейінгілерді әлеуметтендірудегі ұлттық мерекелер мен салт-дәстүрлердің
мүмкіндіктері және мектепке дейінгі білім педагогтарының этномәдени білім
әдістемелерімен жеткіліксіз қамтамасыз етілуі арасында қарама-қайшылық
туындайды.
Көрсетілген қайшылық ұлттық салт-дәстүр құралдары арқылы ересек
мектепке дейінгілерді әлеуметтендірудің комплексті әдістемесін өңдеу
мәселесіне бағыттайды. Бұл мәселенің шешілуі зерттеудің мақсатын қояды:
ұлттық салт-дәстүр құралдары арқылы ересек мектепке дейінгілерді
әлеуметтендірудің тиімді шарттарын анықтау.
Зерттеу объектісі – білім беру мекемесінде ересек мектепке
дейінгілердің әлеуметтендірілу процесі.
Зерттеу пәні – ұлттық мерекелер мен салт-дәстүрлердің құралдары арқылы
мектепке дейінгі балаларды әлеуметтендіру процесі.
Зерттеу мақсаты, объектісі мен пәні келесі міндеттердің қойылуы мен
шешілуі қажеттігін анықтады:
1. Қазақ халқының дәстүрлі мәдениетінің дамуы мен сақталуының
этнопедагогикалық негіздерін қарастыру.
2. Ересек мектепке дейінгі балалардың әлеуметтендірілуінің
психологиялық-педагогкалық негіздерін талдау.
3. Балаларды әлеуметтендіру процесінде ұлттық салт-дәстүрді
қолданудың негізгі формаларын, әдістерін анықтау және
олардың комплексті пайдалануының әдістемесін құрастыру.
4. Эксперименталды жұмыс процесінде әлеуметтендірілу деңгейінің
өзгеру динамикасын бақылау.
Осы зерттеудің болжамы келесі ұсыныстарға бағытталады, ересек мектепке
дейінгілерді әлеуметтендіру деңгейі жоғарылайды, егер:
- мектепке дейінгі білім педагогтары әлеуметтендіру процесінің
жетекшілеріне деген қызығушылық танытса;
- ұлттық мерекелер мен салт-дәстүрлерді қолдану арқылы арнайы оқыту мен
тәрбиелеу тек арнайы сабақтарда ғана емес, сонымен қатар басқа да сәттерде
ұйымдастырылса;
- оқыту мен әлеуметтендіру үшін ұлттық мерекелер мен салт-дәстүрлер
адекватты түрде балалардың жас ерекшеліктеріне сәйкес таңдап алынса.
Зерттеудің әдіснамалық негізін бала сөйлеуін дамыту теориялары
(К.Д.Ушинский, Е.И.Тихеева, А.П.Усова, М.М.Алексеева, В.И.Яшина, Ф.А.Сохин,
А.М.Бородич және т.б.); сөйлеу ерекшеліктерінің психологиялық-педагогикалық
зерттеулері құрды (Д.Б.Эльконин, А.Н.Гвоздев, Л.С.Выготский және т.б.).
Зерттеу мәселесінің жағдайын қарастырғанда практикада келесі әдістер
қолданылды: психологиялық-педагогикалық әдебиеттерді талдау,
әлеуметтендірудің диагностикасының комплексті әдісі, эксперимент,
бақылаулар, ата-аналарға арналған анкеталар, алынған мәліметтерді сандық
және сапалық талдау.
Зерттеу базасы Ақтас поселкесінің №16 орта жалпы білім беретін мектебі
болып табылады.
Зерттеу мерзімі. Зерттеу 01.08.2010ж. – 01.03.2011 ж аралығында
жүргізілді.
Зерттеудің практикалық мәнділігі оның нәтижелерінің ендірілуінен
тұрады:
- Ақтас поселкесінің білім беру мекемелерінің тәрбие процесіне,
педагогика, этнопедагогика, психология, мәдениеттану және басқа да пәндер
аймағында;
- педагогикалық ұжымдардың фольклорлық шараларды ұйымдастыру әрекетіне,
көркем-шығармашылық проектілердің сайыстарына, халықтық қолданбалы-
декоративті шығармашылығының көрмелеріне және басқа да жұмыс формаларына.
Дипломдық жұмыстың қорытындылары мен ұсыныстары аймағымыдың білім беру
мекемелерінің тәрбие процесінде қолданыс таба алады. Ұсынылған өңдеу
жұмыстарын жүзеге асыру Қазақстан Республикасының түрлі аймақтарында
дәстүрлі мәдениеттің дамуына өз ықпалын тигізеді.
Диплодық жұмыстың құрылымы келесілерден тұрады:
Бірінші тарауда мектепке дейінгі балаларды әлеуметтендіру процесінің
мәні мен мазмұны ашылды, сондай-ақ қазақ халқының дәстүрлі мәдениетінің
дамуы мен сақталуының этнопедагогикалық негіздері берілді.
Екінші тарауда ұлттық мерекелер мен салт-дәстүрлерді жалпы білім
беретін мекеменің мектепке дейінгі бөлімінің оқу-тәрбие процесінде қолдану
әдістемесі көрсетілді. Балаларды мектепте оқуға дайындауда этномәдени
мұраны қолдану бойынша тәжірибелі–эксперименталды жұмыстың анализі
көрсетілді.
Қорытындыда жүргізілген зерттеу жұмысы бойынша қорытындылар мен оқыту
мен тәрбиелеудің этномәдени құралдарын пайдалану аймағында практикалық
ұсыныстар берілді.
Қолданылған әдебиеттер тізімі 55 атаудан тұрады.
1 Ұлттық мерекелер мен салт-дәстүрлердің құралдары арқылы балаларды
әлеуметтендіру процесінің теориялық-әдіснамалық негіздері
1.1 Қазақ халқының дәстүрлі мәдениетін сақтау мен дамытудың
этнопедагогикалық негіздері
Қазіргі заманда этномәдени мұраны зерттеу халықтық педагогикалық ойды,
ұлттық педагогикалық сананың көздерін талдау үшін бай және кең көлемді
аумақ ашуда.
Халық ұрпақтан ұрпаққа өзінің қоғамдық және әлеуметтік тәжірибесін,
рухани байлығын өсиет ретінде, қоғамның материалды және рухани
мәдениетінің тарихын құра отырып, атадан балаға мұра ретінде қалдырып
келеді.
Бұл жаңа ұрпаққа алдыңғы адамзат тарихының жасағанынан өзіне ең
жақсысын таңдап алып және дамытуға, қоғамның көп түрлі рухани құндылықтарын
жаңа жағдайларда көркейтіп дамытуына көптеген мүмкіндік береді. Бұл тарихи
процессте халық тек материалды құндылықтарды алғашқы жасаушы күш қана емес,
сонымен бірге құндылықтардың жалғыз және таусылмас қайнар көзі, алғашқы
ақын және философ. Халық сонымен бірге уақыт бойынша алғашқы, дарынды
педагог және тәрбиеші. Халықтың данасы жасаған отбасы тәрбиесінің
педагогикасы – жалпы адамзат педагогикалық мәдениетінің негізі [3,7б.].
Кейінгі онжылдықтарда Қазақстан ғалымдары этникалық педагогика және
халықтық тәрбие аймағында қарқынды зерттеу жұмыстары жүргізілуде.
Ы.Алтынсарин атындағы ҒЗИ-да К.Б.Жарықбаев пен С.М.Калиевтің басшылығымен
бір топ ғалымдардың этнопедагогика аймағында мәселелерді зерттеуі жүзеге
асырылды және жүзеге асырылуда; зерттеушілердің (К.Сейсембаев, Ж.Сакенов,
Т.Иманбеков, Ж.Акпарова, С.Ұзақбаев, К.Қожахметова, К.Болеев және басқалар)
ғылыми еңбектерінде отбасы этнопедагогикасының мәселелері, қазақ ұлттық
педагогикасы материалдары негізінде мектепке дейінгі кезеңдегі балаларды
тәрбиелеу мәселелері, халық педагогикасы құралдарымен оқушылар мен
студенттерді тәрбиелеу мәселелері, дәстүрлі-шығармашылық мәдениет
құралдары арқылы жастардың музыкалық-эстетикалық тәрбиесі және т.б.
қарастырылған.
Анализ көрсетіп отырғандай ТМД мен Қазақстан зерттеушілерінің арасында
этнопедагогика түсінігін талқылауда біржақты көсқарастың жоқтығы байқалып
отыр. Біреулері этнопедагогика – этнография, педагогика, фальклористика
арақатынасындағы ғылым (Н.Г.Волков және басқалар); басқалары оны
педагогикалық пән деп санаса (Е.Л.Христова); үшіншілері этнопедагогика –
бұл этнография, әлеуметтану мен педагогика байланысындағы пәнаралық ғылым
саласы деп есептейді (Штробах, Ю.В.Бромлей және т.б.). Зерттеушілердің
келесі бір тобы этнопедагогиканы педагогикалық ғылымның базалық компоненті
ретінде санап, құрамдас бөлігіне жатқызады (Г.Н.Волков, А.Э.Измайлов,
Г.М.Храпченков, С.К.Қалиев, СА.Ұзақбаева және т.б.). Зерттеушілер арасында
халықтық педагогика, этникалық педагогика түсініктерінің арасындағы
нақты айырмашылықтың бір жақты көзқарасы жоқ [4].
Этнопедагогика терминін педагогикалық әдебиетте ең алғаш болып
Г.Н.Волков қолданды, оны өсіп келе жатқан ұрпақты тәрбиелеу бойынша
халықтардың тәжірибесі, олардың педагогикалық көзқарастары, тұрмыс
педагогикасы, тайпа, халықтар мен ұлттар, отбасы педагогикасы ретіндегі
ғылым деп анықтады. Этникалық педагогика тарихи жағдайлардың әсер ету
нәтижесінде, тәрбиенің ұлттық жүйесінің арқасында сақталған және халықтың
педагогикалық мәдениетімен бірге, өмір жағдайларының эволюциясымен бірге
қалыптаса отырған ұлттық мінез-құлық ерекшеліктерін зерттейді.
Бұл зерттеушінің еңбектері ("Чуваш халық педагогикасы", 1956 ж.,
"Этнопедагогика", 1974 ж. және т.б.), чуваш халық педагогикасының аймағынан
шыға отырып, халық педагогикасының тұжырымдамасын қалыптастыруда, оның
пәнін, педагогикалық негіздерін, тәрбиенің әдістері мен құралдарын
анықтауда үлкен рөл ойнады. Г.Н.Волков енгізген "этнопедагогика" түсінігі
заңды балып есептеледі, зерттеушінің есептеуінше, "егер халық педагогикасы
тәжірибеге қатысты болса, онда этнопедагогика – теориялық ғылым аймағы..."
[5].
Педагог және философ Г.Н.Филонов халық педагогикасына басқаша анықтама
береді, сол жердің сол халқының қабылдаған бір ұрпақтан екінші ұрпаққа
берілетін, адамның өмір сүру прцесінде игерілген тәрбие әдістері мен
тәсілдерінің жиынтығы ретіндегі жүйесі. Бірақ бұл пікірмен келісуге
болмайды, себебі әрбір халық жеке өз ерекше халық педагогикасын құрмайды.
Халық педагогикасының жалпы негізі бар, жалпы қабылданған, жалпыадамзат
нормаларына, оқыту мен тәрбиелеу ережелеріне сүйенеді. Әрбір халық өз
бетінше бұл жалпы ойлар мен білімдерді өз ұлттық салттары мен дәстүрлеріне
бағыттала отырып жүзеге асырады [3, 363б.].
Халық педагогикасының мәнін анықтай отырып, тек берілетін білімдердің
жиынтығын ғана ескермей, сондай-ақ адамдардың практикалық тәрбие әрекетінің
көмегімен бұл білімдер іскерлік пен дағдыға айналатыны да ескеру қажет.
"Сібір мен Қиыр Шығыстың орыс емес халықтарының этнопедагогикасы"
монографиясының авторы В.Ф.Афанасьев, халық педагогикасында күнделікті
тәжірибеде қажетті белгілі білімдерді ересектер мен балалардың меңгеру
процесін бастысы ретінде есептеп, мынадай анықтама береді: "...Халықтар
көпшілігінің білімдер жиынтығы балалар мен халықтың өзінің күнделікті
өміріне қажетті білімдерді меңгеруін қамтамасыз етті және қамтамасыз етіп
келеді. Тәжірибеде жиналған және тексерілген осы білімдердің соммасы халық
педагогикасыныңмәнін құрайды".
Автор біршама халық педагогикасының мәнінің түсінігін тек халықтың
жинақтаған эмпирикалық біліміне мән бере отырып тар мағынаға ие қылды.
Бірақ В.Ф.Афанасьевтің тәрбие объектісі ретінде тек ересектерге ғана емес,
сондай-ақ балаларға да арналған халық педагогикасының екі жақты сипаттамасы
туралы ойы қызығушылық танытарлық [3, 365б.].
Я.И.Ханбиков, халық педагогикасының мақсаты мен міндеттеріне тоқтала
отырып, оның міндетіне назар аударады – оқыту мен тәрбие процесінің бір
уақытта әсер етуінде іскерліктер мен дағдыларды өңдеу: "Халық педагогикасы
деп халықтық оқыту мен тәрбиелеу іскерліктері мен дағдыларының,
құралдарының жиынтығы, халық эмпирикалық білімдерінде тәрбие мақсаты мен
міндеттері өз орнын табатын аймақ деп аталады" [3,378б.].
Халық және этникалық педагогика ерекшеліктерінің нақты айырмашылықтары,
сонымен қатар олардың белгілі этнос өмірінде диалектикалық байқалуы мен
әсері М.И.Стельмаховичтің көзқарастарында айқын байқалады: "халық
педагогикасы өзіне нақты этникалық қауымға жатпайтын эмпирикалық
педагогикалық білімдерді және құралдарды жатқызады, ал этнопедагогика
ұлттық өзіндігі байқалатын педагогикалық дәстүрлерге нақты этникалық
тәуелділігімен байланысты".
Профессор С.А.Ұзакбаеваның анықтамасында халық педагогикасы ұрпақтан
ұрпаққа берілетін халық шығармашылығы формасындағы салттар мен дәстүрлерді
қалыптастыруға жетелейтін табиғи-тарихи процесс ретінде түсіндіріледі [3,
380б.].
Этнограф және педагог Г.С.Виноградов Халық педагогикасы термині мен
түсінігінің болу құқығын айқындап көрсеткен. Ол бұл құбылыстың мәніне
халықтың педагогикалық мәдениетінің құрамдас бөлігі ретінде сипаттама берді
және халық педагогикасы "тек білімдер мен іскерліктер жүйесі ғана емес,
сондай-ақ олардың соммасы" деп белгіледі. Ол халық педагогикасын белгілі
бір бағытта тұлғаны қалыптастыру мақсатында халық қолданатын іскерліктер
мен тәсілдер жиынтығы ретінде сипаттады. Ғалымның пікірінше, халық
педагогикасы жайлы сөз болғанда, педагогикалық теория емес, педагогикалық
практика туралы мән болады. Осыдан келіп Г.С.Виноградов жас ұрпақты оқыту
мен тәрбиелеу мақсатында халық құралдарының әсер етуі, халық көзқарасының
жиынтығын халық педагогикасы деп атау керек деп есептеді [3, 382б.].
К.Ж.Қожахметова тек қазақ этникалық педагогикасын бөліп көрсетеді және
ерекшелейді, бұл білім саласының бөлімінде қазақ этносының нақты
этноспецификалық жағдайларында тарихи қалыптасқан, оның қалыптасуына оның
мәдениеті, тұрмысы, салт-дәстүрі, тілі, діні әсер еткен қазақ этникалық
тәрбиесінің ерекшеліктері зерттеледі. Ол келесі анықтама береді: "казақ
этнопедагогикасы – педагогика ғылымының құрамдас бөлігі, сформировавшаяся
на стыке этнография, казақ философиясы, этникалық мәдениет шоғырында
қалыптасқан оның саласы, оның пәні ретінде ұлттық білім беру
мекемелерінде, отбасында үздіксіз өмір бойы жүзеге асырылатын қазақ
этникалық тәрбиесі жүйесі болып табылады" [3, 375б.].
Қазақ этнопедагогикасы педагогикалық ғылымның құрамдас бөлігі болып
саналады, ғалымның пікірінше, ол өз құрамына этнология, этнопсихология,
этномәдениет, этнофилософияны енгізеді, ол білімнің интегративті саласы
ретінде қарастырылады.
Қазақ халқының педагогикалық мәдениетінің даму тарихы ғасырлар тереңіне
кетеді. Сурет 1-де көрсетілгендей Қазақстан тарихының дамуының жалпы
заңдылықтарына негізделе отырып, біз шартты түрде сол аймақтың халықтарының
қоғамдық дамуының негізгі кезеңдеріне сәйкес педагогикалық ойдың
қалыптасуының негізгі үш кезеңін бөліп көрсетеміз.
Бірінші кезең — Қалыптасу, VI ғ. XVғ. аралықты қамтиды (ежелгі түрік
жазба ескерткіштері, әл-Фараби өсиеті, Алтын Орда ақындарының шығармалары,
мұнда қазақ халық педагогикасы да жатады).
Екінші кезең — Педагогикалық ойдың дамуы— Қазақ хандығының құрылуынан —
Қазақстанның Ресейге қосылуының аяқталуына дейін (XVғ бірінші жартысы).
Үшінші кезең — Қазақстанда педагогикалық ойдың Ресейде Қазан
төңкерісінен Қазақстан Республикасының тәуелсіздігін алғанға, біздің күнге
дейін дамуы.
Сурет 1. Қазақстанның педагогикалық ойының қалыптасуының кезеңдері
Көп ғасырлық тарихта дала тұрғындары өсіп келе жатқан ұрпақты
тәрбиелеудің бай тәжірибесін жинақтады, адам әрекетінің ережелері,
нормалары мен принциптері, халықтық көпшіліктің шығармашылық тәжірибесі
жиналған салт-дәстүрлер құрды.
Әлеуметтік-экономикалық, мәдени-тарихи, табиғи-климаттық жағдайлардың
өзіндік ерекшеліктеріне байланысты көшпелі қазақта балалар мен жастарды
оқыту мен тәрбиелеуде өз талаптары қалыптасты. Соның ішінде тұлғаның нақты
бір әдепті-психологиялық эталоны өңделді, оның мәні белгілі афоризмде өз
қорытындысын тапты: Нағыз жігіт сегіз қырлы, бір сырлы, яғни адам келесі
сапаларды бойында ұстануы керек: көшпенді мал баға білу іскерлігін,
еңбексүйгіштік, қиыншылықты төзе білу, соғыста батылдылық, өзінің жеті
атасы мен қалыптасуын білу, ақындық өнері, тапқырлық пен шешендік, атпен
шаба білу техникасын.
Кең аймақтың халық педагогикасы көшпенділердің қазіргі ұрпағы
қалыптасқан тәжірибе мен салттардың түрлі этникалық компоненттерінің
жиынтығын, педагогикалық ойлардың синтезін білдіреді. Сонымен қатар
генетикалық ұқсастық, қоғамдық-саяси және әлеуметтік өмір жағдайларының
сәйкестігі, бір аймақта немесе көршілес жердегі өмір сүру, түрлі аймақ
салаларындағы өзара байланыс, шапқыншыларға бірлескен қарсыластық
материалды және рухани мәдениетте бүгінгі таңдағы Орталық Азия
республикалары мен Қазақстан территориясында мекендейтін мінез
бітістері мен өмір сүру жағдайлары ұқсас түрлі ұлттар мен халықтарды
тудырды.
Дала тұрғындарының оңай емес өмірі оларға қатаң талаптар қойып отырды.
Олар тек дене жағынан күшті болмай, шыдамды, ауа-райы жағдайларының тез
өзгеріп отыруына қалыптаса отырып, тұрақты психикаға ие болулары керек.
Ересектер балаларды далада бағыттала білуге үйретті, оларда көздің
өткірлігін, құлақтың сақ болуын дамытты. Аңшылық немесе ақындар сайысына
қатысып, әншілерді, даналарды тыңдай отырып жас көшпенділер мақал-
мәтелдерді, ертегілерді, жұмбақтарды, термелер мен басқа дидактикалық
шығармаларды есте сақтай білді. Әрдайым көшпелі өмірге дайын бола отырып,
қазақтар аңшылықпен айналысты, мал бақты, күрестерге қатысты. Ер адам
жауынгер де, мал бағушы да, отағасы да болды. Осыдан халық мәтелі
айтылған: Жігітке жетпіс өнер де аз. Оны басқасы толықтырады: Егер Есет
соғыста болса, ол жауынгер, ал егер Есет үйде болса, онда ол ірімшік
қайнатады.
Көшпенділердің арасында адамдар бір-бірін жақсы білді, әр адамның
рөлі оның жасы мен қоғамдағы орнына байланысты анық айқындалды, қарым-
қатынас нормалары барлығына бала кезден белгілі болды. Қызығушылықтардың
ұқсастығы, өмірге деген жалпы көзқарас өзара түсінушілікке,
коммуникабельділікке, тұлғааралық қатынастарға әкелді. Қауым тығыз
байланысқан болды, онда сол немесе басқа рудың салттары мен дәстүрі
жүргізілді. Бірақ әлеуметтік және биологиялық факторлармен шартталған
адамдардың жеке ерекшеліктері де байқалды. Осылайша, мақал мен мәтелдерде
адамаралық қатынастың барлық дерлік аймағы қамтылған. Олар оқыту мен
тәрбиелеу аймағындағы эмпирикалық білімдердің маңызды аймақтарында құнды
мәліметтер береді.
Халық педагогикасы өсіп келе жатқан ұрпақты өзіндік еңбек өміріне
дайындауда көптеген тәрбие әдіс-тәсілдері мен құралдарын пайдаланды. Бала
тәрбиесінде халық ауыз шығармашылығының барлық жанрлары
кең қолданылды. Ертегілер, аңыздар, шежіре мен дастандар үлкен
шеберлікпен, ойлау, қиял даму деңгейін есепке ала отырып, көрнекі
құралдарды бейнелі түрде пайдалана отырып, мәнерлі тілмен айтылып отырды.
Халық педагогикасының арсеналында көшпенділер тәрбиесінің өз ерекшеліктері
бар құралдары мен тәсілдері болды — аталардың батасы, ант беру, айтыс және
т.б.
Көптеген уақыт бойы қазіргі қазақтардың арғы аталары, көшпенділер басқа
халықтар тәрізді мәдениет жасамаған деген пікір негізінен шындыққа сәйкес
келмейді. Қазіргі Қазақстанның территориясындағы археологиялық зерттеулер
көрсетіп отырғандай, қазақ даласының көшпенділері тек жауынгер мен мал
бағушы ғана емес, сонымен қатар керемет мүсінші, суретші болған. Таяудағы
Маңғыстаудағы табылған зерттеулер осыған мысал бола алады. Әсіресе Сарыташ
түбегінде орналасқан көне көшпенділер өнерінің дәстүрлері бейнеленген
жерасты Шахбағат кесенесі қызығушылық танытады. Бұрынғы Кеңес
территориясының азия бөлігінде мұндай басқа құрылыс әлі табылған емес.
Кесене мың жылдай уақыт бұрын жасалған. Төртбұрышты мұнараның
қабырғаларында ою-өрнек, жануарлар бейнелері, атты әскерлер, толғату сәті
жақсы көрсетілген.
Ортағасыр кезеңінде Қазақстан территориясында оңтүстік бөлігінде
гүлденген керемет шаһарлар мен мешіттері, қасиетті кесенелері бар ондаған
қалалар болды. Олардың шет жақтарында қолөнершілердің шеберханалары,
кедейлердің лашықтары болды. Бұл жөнінде соңғы 20-30 жылда жүргізілген
қазақстандық археологтардың жүргізген көптеген қазба жұмыстары дерек
бола алады.
Қазіргі қазақтардың ата бабасының ең көне жазуларының үлгілері орхон-
енисей немесе ежелгі түрік руна жазбалары деп аталды. Мұндай жазба
ескерткіштерінің арасында Білге-қаған мен оның ағасы әскер басы Күл-Тегін
(VI ғ.) құрметіне арнап тастарға жазылған жазулар ең танымал. Осы тастардың
бірінде Түрік қағанатының жалпы тарихы негізінде көне көшпенділердің
мәдениеті, ерлігі, тұрмысы мен өмірі бейнеленіп көрсетілген. Жазулардың
басты негізгі идеясы — халықтың қағанға бағынуы, бектер мен халықтың
қағанға сенімі, қаған билігінің күшті ерікті болып табылатыны байқалады
(Егер сен түрік халқы болсаң, өз қағаныңнан, өз бектеріңнен, өз отаныңнан
бөлінбейсің... сен өзің бақытты өмір сүресің, өз үйіңде боласың, жеткілікті
өмір сүресің). Оларда түрік қағанатының ақсүйектік билігінің идеологиясы
анық байқалған: халықтың абсолютті түрде қаған мен бектерге бағынуын талап
етуі. Сонымен қатар барлық түрік халығының жағдайының жақсылығы жөніндегі
идея екі жазу арқылы байқалады: Тірегі бар халық, күшті халық; Отан
(жер-су) — бұл олар бізге жеңісті сыйлағанын ойлау керек.
Педагогикалық жоспарда келесі жазулардың шумақтары ерекше назар
аудартады: Назар салып тыңда, терең ойлан, Адам ұлдарының барлығы өлім
үшін жаратылған, Менің ағам мені адам етті және т.б.
Ежелгі түріктердің ауызша-ақындық дәстүрі бізге керемет әнші, музыкант
Қорқыт-ата есімін сақтап қалды (IX ғ.). Өз халқының бақыты үшін “Жер
ұйығын” іздеп, көптің мүддесін көздеген Қорқыт Ата — ақын, жырау,
композитор, әнші, күйші, қобызшы, өз дәуірінің ойшылы болған адам. Бұл жаңа
қала Сыр өзенінің Арал теңізіне құйылар жерінде тұрғандықтан, қазақ халқы
оны “Су аяғы — Ер қорқыт” деп те атаған. Адам өмірінің жылдамдығы мен
өлімнен құтылмастық — міне осы Қоқыт ата әндерінің басты тақырыбы. Оның
музыкалық мұрасы тек қана ерте орта ғасыр кезеңінің көшпенділерінің өмірі
мен тұрмысын, салты мен сенімін көрсететін керемет шығармашылық естелік
емес, сонымен қатар қызықты педагогикалық құжат болып табыладыы (Қыз
анадан көрмейінше өнеге алмас, ұл атадан көрмейінше сапар шекпес... Ұлы -
атаның ері, екі көзінің бірі... Дәулетті ұлың болса, ошағыңның қоры болар,
дәулетсіз ұл болса, атаның көрі болар. Ұлдың күні қараң, ата өліп, мал
қалмаса ... )
IX—X ғ.ғ. атақты ғалым-энциклопедист, қазақ даласының тұрғыны Әбу
Насыр әл-Фараби психологиялық-педагогикалық жүйесінің көзқарастарымен
ерекшеленеді. Фарабидің гуманистік ойларға толы педагогикалық көзқарастары
көптеген трактаттарда көрсетілген (Мемлекеттік қайраткер афоризмдері,
Бахытқа жеткізетін жолдар, Азаматтық саясат, Риторика, Поэзия өнері
туралы, Музыка туралы үлкен кітап және т.б.).
Шығыстың екiншi Аристотелi атанған әл-Фараби атамыздан бастап, бiр топ
ойшыл ғалымдар түркi топырағында өмiр сүрiп, ғылым-бiлiмдi өркендетуде
өшпес iз қалдырған. Солардың iшiнде әл-Фарабидiң ұстаздық (ғалымдық) еңбегi
ерекше. “Қайырымды қала тұрғындарының көзқарасы туралы трактат” деген
еңбегiндегi жан құбылыстарының әртүрлi көрiнiстерiне қысқаша сипаттама
бередi. Ол тану процесiн екi кезеңге бөледi де, бiрiншiсiн сезiмдiк кезең
деп атаса, танып бiлудiң негiзгi түйсiк-сезiмiнде, ол ойлау процесiн
тұрғызуға түрткi болады деп қарайды. Ол iзгi қала тұрғындарының қажыр-
қайратымен ерiк-жiгерiн – рухани қасиеттi қалыптастырудың негiзгi факторы
дейдi. Ол батырлық, ерлiк iс-әрекеттер ерiк-жiгердiң жақсы сапасы болса, ал
мейрiмсiздiк, қорқақтық, дүниеқорлық, нәпсiқұмарлық адам бойындағы ұнамсыз
жан қасиеттерi деп қарайды. Ол адам жанының ерекшелiк қасиеттерiн санамалай
келiп, адамның жануардан айырмашылығы саналы iс-әрекетiне байланысты. Адам
қоғамнан тыс тiршiлiкте ете алмайды, сондықтан ол басқалармен қоғамда қарым-
қатынасқа түсу арқылы әрекет етедi. Осы әрекеттесу кәсiптiк ерекшелiктердi
туғызады, түрлi топқа, қоғамдастыққа бiрiгедi. Осы қарым-қатынас iзгiлiкке,
қайырымдылыққа құрылуы керек дейдi. Адамдар қоғамда бақытты өмiр сүруi үшiн
өзара көмектесетiн iзгi қоғам құруы керек дейдi. Ондағы адамдар бiр-бiрiмен
ынтымақты байланыс жасауы тиiс дейдi. Iзгiлiктi адам бойына дарыту тәрбие,
өнеге арқылы iске асырылады деп тәрбие мәселесiне басты орын бередi.
Тәрбиеге көнбеген опасыздар мен жауыздарды күштеп көндiрiп, болмаса көзiн
құрту керек дейдi. Халық байлығы адал еңбекпен жасалады. Еңбек тәрбиенiң
басты құралы болуға тиiс деген қорытынды шығарады. Фараби еңбек бөлiсiне
қарай қала тұрғындарын кедейлер, шәкiрттер, әкiмдер деп үшке бөледi де,
дене еңбегi кедейлерге, ал ой еңбегi шәкiрттер мен әкiмдерге тиiстi деп
қарап, бiлiм алу, ел басқару iсi де халыққа адал қызмет бiрiншi орында
тұруға тиiс деп қарайды. Фараби ұлы ағартушы болғандықтан адамды тек оқу-
бiлiм арқылы жақсартуға, жетiлдiруге болады. Оқу-бiлiм барша халыққа ортақ
нәрсе деп қарайды.
Ұлы ғұламаның шәкiрт пен ұстаздың ара қатынасы туралы ойлары да
педагогикалық тактiге негiзделген. Ұстаздың ұстамды, бiр қалыпты болуы
керек тейдi. Әл-Фараби адамды iзгiлiкке тәрбиелеп жетiлдiруде музыканың
үлкен роль атқаратынына да басты көңiл бөлген. Ол музыка адамды iзгiлiкке
тәрбиелеудiң басты құралы деп қарайды.
XI—XII ғ.ғ. жергілікті авторлардың (Ж.Баласағұн, М.Қашқари, А.Жүгнеки,
А.Яссауи және басқалар) жазған этикалық-педагогикалық тракаттары кең өріс
алады. Осылайша, Жүсіп Баласағұнның Құдатғу біліг (Благодатное
знание)—ең бірінші бізге жеткен Ортта Азия мен Қазақстанның түркі тілдес
халықтарының көрнекі әдебиетінің ескерткіші. Бұл трактаттың көптеген
беттері адам өміріндегі білім роліне, бақыт туралы ойларға, жақсы және
жаман әдеттерге, сөздің пайдасы мен зиянына, басшылар мен түрлі билік
басындағыларға қажетті сапаларға, қоғамның түрлі деңгейдегі адамдарымен
қарым-қатынас өнеріне және т.б. арналған. Поэма авторы отбасы мен жанұя,
өсіп келе жатқан ұрпақты тәрбиелеу, ата-ана мен балалардың қарым-қатынасы
сұрақтарына көптеген орын бөледі [6, 53б.].
Қазақ даласының әйгілі ғалымы Махмуд Ибн Хусейн Қашқари (XI ғ.)
құрастырған ежелгі түрік жазуларының басқа бір ескерткішінде —Диуани лұғат
ат-түрік (Түрік тілінің сөздігі немесе Түрік үстеулерінің жинағы),
біз этнопедагогикалық және әдепті-психологиялық мазмұнға толы қызықты
ойларға тап боламыз.
Жүсiп Баласағұни (ХI ғ.) Түркi тектес халықтардың тәлiм-тәрбиелiк
пiкiрлерiнiң бастауы – төп төркiнi болып табылатын рухани мұра “Құдатғу
бiлiг” (Құтты бiлiк) атты еңбектiң авторы. Бұл – дидактикалық этикалық
жанрда жазылған шығарма. Дастан 85 тараудан, 6645 өлең жолынан тұрады.
Шығармада оқиғаға қатысты төрт кейiпкер – төрт қасиет бар. Ол әдiлет,
дәулет, парасат, қанағат. Осы төртеуiнiң арасындағы бақыт туралы сөздiң
жартысы диалогқа құрылған. Дастан Қарахан мемлекетiн нығайту, оның даңқын
зорайту мақсатында жазылған. Осы өлке кезiнде шаруашылығы шарықтап өскен,
жазу, сызу өнерi дамыған, мәдениетi өркендеген, зиялы қауым көп шыққан ел
болған. Баласағұн адам баласының қадiр-қасиетi – бiлiм мен ақылда. Бұл
–адамның жетiлiп, кемелденуiнiң алғашқы жолы. Ғылым iздеу – мұсылманның бiр
парызы деп қарайды. Ол бiлiм-ғылым тiл арқылы баииды дей келiп, бiлiм мен
тәрбие берудi тiлдiң пайда зиянын сөз етедi. Көп сөйлеме, аз айт бiрер
түйiрiн,
Бiр сөзбен шеш түмен сөздiң түйiнiн деп ой қорытады. Ол iзгiлiк – адамзат
үшiн ең қажеттi қасиет басшы iзгi болса, халқы да iзгi болады дейдi.
Баласағұн бiлiм мен еңбекпен байлыққа қолың жетсе мақтан ба, асып таспа,
адамдық ардан аттама дегендi өсиет етедi. Әдiлет жолын қу, шыншыл бол,
сараңдық пен аш көздiктен аулақ бол дейдi. Ол тектiлiк туралы сөз қозғап ел
билейтiн әкiмдердiң тектiлерден шығуын қуаттайды.
Осы өңiрден шыққан тағы бiр ойшыл – Ахмет Иүгнеки (ХIIғ) едi. Оның
“Хибатул хикайқ” (Ақиқат сыйы) атты шығармасында iлiм-бiлiмдi игеру iсiнiң
халық үшiн пайдасы, оның көзқарасының бұқаралық сипаты, гуманистiк ой-
пiкiрi айқын сипатталады. Ол сол заманның адамдарының бойындағы ұнамды,
ұнамсыз, моральдық-этикалық қасиеттердi атап қана қоймай, сонымен бiрге
бiрсыпыра пайдалы кеңестерде ұсынады. Мысалы, “Егер билiкке қолың жетсе,
мақтанба, асып-таспа”, “Бастық болсаң, жайсаң бол”, “Кәрiге де , жасқа да
құрмет көрсет”, “Айтар лебiңдi алдымен ойланып ал) т.б. өсиетнамаларын
айтады.
XIII ғ. басында Орта Азия мен Қазақстанға Шыңғысхан әскерлері басып
кірді. Тез арада бұл территориялар орыс жазуларында Алтын Орда атымен
әйгілі моңғол империясының құрамына енгізілді. Моңғол шапқыншылығының
нәтижесінде Қазақстанның экономикалық және мәдени дамуы аз дегенде бірнеше
жүз жылдарға артта қалды, әсіресе оның мемлекет ретінде дамуын тежеді.
Моңғол шапқыншылығынан кейін Қазақстанның Ресейге (1731) қосылуына дейін де
қазақ даласы қантөгіс шайқастардың алаңы болып қала берді.
Бірақ та осы дамудың қиын кезінде де қазақ халқы өз ортасынан рухани
мәдениеттің дамуына, оның ішінде педагогиканың дамуына көптеген үлес қосқан
бірнеше танымал ақын-жырауларды, ойшылдарды, ғалымдарды шығара
білді.Осылайша, моңғол шапқыншылығы мен Алтын Орданың (XIII—XIV ғ.ғ.)
құлдырауы кезеңінде түрік-қыпшақ тілінде бірнеше маңызды туындылар жасалды
(Түрік-араб сөздігі, Куманикус кодексі, Мухаббат-наме, Гули-стан би-
т-турки және басқалар), олардың ішінде бірнеше пайдалы педагогикалық
ұстанымдар бар. Р.Хорезмидiң “Махаббатнамасында”, “Төзiмнен артық нәрсе
жоқ”, “Ақыр түбi адалдық жеңедi”, “Адамның жүрегi тазалыққа талпынады”
деген ой тұжырымдалса, сол заманда өмiр сүрген Сайф Сарай өзiнiң “Гүлстан”
атты дастанында “Адамның артында алтынға толы ақ сандық қалғанша, iзгiлiкке
толы жақсы ой қалғаны мақұл”, “Күншiлдiктiң көзiне дарының-мiнiң болып
көрiнер”, Iшi тар құсадан арылмас, жаны жайсаңның әсте көңiлi тарылмас”
деген секiлдi ғибрат сөздер уағыздалды [7].
XV-XVII ғасырлар қазақ халқының тарихында ерекше кезең болды, этносаяси
және әлеуметтік қатынастарда аса маңызды болды: 1454 жылы Шу өзені
өңірінде (қазіргі Жамбыл облысы аймағында) бірінші қазақ хандығы — ерте
феодалды типтегі мемлекет пайда болды. Осы кезеңнен бастап біртіндеп өзбек,
қырғыз, түрікмен және басқа түрік халықтарының мәдениетінен айырмашылығы
бар өзіндік қазақ мәдениеті пайда бола бастады. Жалпыға мәлім: әрбір халық
өз бетімен өмір сүрген жағдайда рухани мәдениет аймағында көптеген
жетістіктерге жетуге қабілетті (поэзия, өнер, философия және басқалар),
себебі өз ерекшелігімен әлемді тану мүмкіндігі бар. Бұл процесс
көшпенділердің педагогикалық мәдениетінің дамуына де өз әсерін тигізбей
қоймады.
XV—XVII ғ.ғ. ойшыл жыраулар халыққа үлкен әсерін тигізді (Славян
халықтарына қарағанда (орыс, украиндар, белорустар және т.б.) Шығыс
елдерінде, соның ішінде Орта Азия мен Қазақстан халықтарында, поэзия өзіне
дерлік барлық гуманитарлық ғылымдардың салаларын енгізді (тарих, философия,
этика, эстетика, психология, педагогика және т.б.).
Қазақ жырауларының ақындық толғаулары тек тәрбиелік-қолданбалық емес,
сонымен бірге мәдени-эстетикалық мағынаға ие. Жыраулар жорықтарға қатысты,
хандардың кеңесшілері, әскер басшылары болды, шайқастарды әндетті,
батырлардың өлімін қайғырды, рулар мен тайпалардың ақсақалдары болды.
XV—XVII ғ.ғ. осы ойшылдардың ішінен педагогикалық бағыттылығымен Асан
Қайғы-жырау, Шалкиіз-жырау, Жиембет-жырау ерекшеленді. Дала данышпаны
ретінде танылған Асан қайғының рухани мұралары халық санасында сақталған.
Асан қайғының саяси іс-әрекеттері төңірегінде қалам тартқан академик Ә.
Марғұлан болды. Ғылым, Асан қайғы деп аталуы – халықтың қамын көп
ойланған екендігін айтады. Асан ақын, философ, аңыз кейіпкері, үнемі халық
қамын, елінің болашағын ойлап жүргендіктен, замандастары оны Асан атаны
қайғы деген сөз қосып, Асан қайғы атап кеткен. Асан қайғы – барша дала
даналығын бойына сыйдырған және сайын сайхарада ғаламат ғұмыр кешкен тамаша
тұлға. Асан танымындағы дүние көрінісі оның әлеуметік көзқарасының
мінділігін анықтайды. Адам, қоғам, табиғат Асан үшін мызғымас бірлікте.
Адамның қоғамға, табиғатқа қатынасы Асан болмысында ерекше айқындалады.
Дүниенің жаратылысын Асан қайғы ақыл күшімен пайымдайды. Сондықтан Асан
қайғы табиғаттың адамға қатысты фактор екендігіне ерекше мән берген. Асан
қайғы табиғатты, қоғамды, дүниені, адамның ара қатынастарын астастыра
айшықтап, қоғамның даму заңдылықтарына философиялық тұжырым жасайды. Асан
қайғы қоғамды, қоршаған табиғатты, жалпы дүниені тануда, олардың қастерлі
қасиеттерін білуде, адам игілігіне жаратуда өзінің біліктілігімен
ерекшеленеді. Асанның дүниені тану, білу танымының негізінде жатқан идиялық
мазмұнды күш халқына жайлы, тыныш өмір беретін қоныс іздеп, оны табу
мақсаты жатыр. Сондықтан да Асанның дүние көрінісін сезінуі, толғануы, оның
жерұйық мекенін іздеуде ашылған. Көшпелі өркениетті құтқару үшін Асан
адамдарды табиғатқа, дүние құбылыстарына зер салуды айрықша насихаттайды.
Асанның іздегені адамға жоғарыдан жіберілген алғашқы ақиқатты табу, соған
көз жеткізу. Табиғат заңдылықтарының адам өміріне қатыстылығы жөнінде Асан
пікірі нақтылы. Адамның адамгершілік қасиеттері табиғаттың әсемділік
заңдылықтарынан тағылым алып, сусындап отыруы тиіс. Адами ізгілікті
қасиеттердің қалыптасуының алғыштары табиғаттағы шынайы үйлесімдіктен,
сұлулықтан бастау алады. Сондықтан да Асан эститикалық мәселелерді, олардың
қоғамдағы көрінуі, шешілу бағамдарына тоқтала бермеген.Адамға аса қажетті
көшу- қону процесінде кездесетін қолайсыз табиғат жәйттерін, әсіресе малға,
қолайсыз болса да өмірдің басқа салаларына қажеттілігін дәлелдеп, анықтап
отырған. Әрбір адам өзінің жетілуіне жағдай жасауы қажет. Тәкаппарлық пен
дүниеқорлық — жамандықтың белгілері. Жомарттық, шыншылдық, байсалдылық,
өзін өзі басқара білушілік — адамның жағымды сапалары. Ғажайып әсерлі
сөздер адамның ең құпия ойларын білдіреді. Адамды кез келген сөз
толғандырмайды, саналы әрекет жасауға апармайды (Ең пәк, құнсыз сөз жанның
тұінде жатыр, ең пәк, өлшеусіз ойдың сөзі қайғыны тереңнен, тұбінен
шығарады). Ойлай және сөйлей алмау — адамның бақытсыздығының бір себебі
(Біз айта алмай қалған жақсы сөз,— бақытсыздық), адам айналасындағы
адамдардың өміріндегінің барлығын алдын ала біле амайды (Жаман адамнан
алыс жүр; жақсыны жаныңмен сынама). Көшпенді тұлғасы туралы, жақсы адам
мен жаман адам ерекшеліктері туралы Шалкиіз-жырау (XVI ғ.) мен Жиембет-
жырау (XVIIғ.) қызықты ойлар айтты.
Жоңғар шапқыншылығы кезеңінде Қазақстанның XVIII ғ. педагогикалық ойы
Ақтамберді-жырау (1675-1768 ж.ж.), Бұхар-жырау (1693-1787 ж.ж.), Шал-ақын
(1748-1814 ж.ж.) және басқалардың шығармашылықтарында көрсетілген. Олар
туған жерін жаулардан қорғау – әрбір қазақтың парызы мен борышы екенін
ерекшелеп көрсете білді. Адам өз кемшіліктерін біліп, өз-өзіне сын көзбен
қарау керек. Үлкендер мен ата-аналардың тәрбиесі — тәрбиедегі ең бастысы.
Білім — құнсыз байлық, өмірдегі бар жақсылық — содан. Адамгершілік
тәрбиелілік, отбасы жағдайының жайлылығы, денсаулық — адамның негізгі
байлығы. Бұхар-жырау кәрілікті адамсыз, тіршіліксіз шөл даламен салыстырды.
Кәрілік — даналық кезеңі. Үлкен өмірлік жол өткен соң, қоғамға көп үлес
қосқан ақсақал жастардан өзіне деген құрметті талап етеді. Ақсақалдар үлгі-
өнеге көрсетуші ретінде рөл атқарады, олар халықтың тағдырына жауап береді.
Жас ұрпақ даналардан үйрену керек (Ересек адам болсаң да, атаңды
бұрынғыдай құрметте). Белсенділік, көтеріңкі көңіл-күй, қуат, білім алуға
деген құштарлық — жастардың ерекшеліктеріне лайықты [7, 24б.].
Шал-ақын, адамзат өмірінің түрлі кезеңдері жөнінде өз ойларымен бөлісе
келіп, жігіттің үш типі туралы айтып, олардың әрқайсысына мінездеме береді.
Бірінші тип — жұмсақ денелі шалапай, жеикіліксіз дамыған, ұсқынсыз,
жалқау. Бұл құр жан— турасында: тек адам деген атқа ие тіршілік иесі.
Оның өмірде мақсаты жоқ, ол онда мағынасыз. Екінші тип—бұл жалмауыз,
мақтаншақ, тәкаппар, екіжүзді, дүниеқор. Көреалмаушылық, санасыздық —
мұндай адамның басты ерекшелендіретін сапалары. Үшінші тип — бұл нағыз
жігіт, ең жақсы адам. Ол өз қызығушылықтарының кең және жан жақтылығымен
ерекшеленеді, өзін жақсы басқара біледі. Мұндай адамның ең құнды сапалары
— халыққа қызмет ету, адамдарға өз пайдасын тигізуге ұмтыла білу.
XVIII ғасырдың 30-шы жылдары басталған Қазақ далаларының Ресейге қосылу
процесі жүз елу жылдан астам уақытқа созылды. XIX ғасырдың екінші
жартысында Қазақстан толығымен Ресейге қосылды. Бұл акт, патшаның
реакционды-колонизаторлық саясатына қарамастан, аймақтың рухани дамуында
жеке прогрессивті жақтары болды. Қазақ даласына орыс және еуропа
ағартушылығы мен мәдениетінің элементтері ене бастады. Осылайша,
Змеиногорскідегі қорғасын-мырыш руднигінде (Шығыс Қазақстан) тау-зауыт
жұмыскерлердің балаларына мектеп ашылды, ал 1786 ж. Омбы қаласында
аудармашыларды даярлау үшін азия мектебі ашылды, онда қазақтарды оқытты.
Қазақ жерінің Ресей империясының құрамына қосылуының тек прогрессивтік
мәні болды, әйтпесе, қазақтың тоз-тозы шығып, қаңғып кетер еді, дербес өмір
сүре алмайтыны айдан анық болған, сауаттылығы екі пайызға жуық қараңғы ел
патриархалды-феодалдық өмір шырмауынан құтылмас еді дейтін ұшқары да, бір
жақты пікірді сан рет естіп келдік. Осыдан, қазақ халқының өткен ғасырдағы
тарихы сыншылдықпен, объективтік тұрғыдан айтылмады. Отаршылдық саясаты өз
ерікімен қосылудың көлеңкесінде қалдырылды.
Патша өкіметінің өзінен кейінгі қалдырған ауыр мұрасының бірі
еңбекшілердің білім беру ісі мен мәдениет саласында қараңғы қапаста шектен
тыс тоналғандығы бірден-бір белгілі.
Патша өкіметі қазақ даласында халық ағарту ісін дамытуға, жаңа
мектептер ашуға бөгет жасады. Осы орайда айта кететін жәйт: төңкеріске
дейінгі қазақ халқының сауатсыз болғаны рас, ешқандай дәлелдеуді қажет
етпейтін шындық, ал қазақтар жаппайға дерлік сауатсыз болды делініп келген
тезисті бүгінгі таңда қайта қараудың қажеттігі уақыт талабы екендігін
ескере кеткен жөн.
Патша өкіметі амалсыздан қазақ ақсүйектері мен байлардың балаларына
біраз білім беріп, олар үшін орыс-қазақ мектептерін ашуға мәжбүр
болды. Орыс қазақ мәдени қатынастары Қазақстанның Ресейге қосылуының
басталуымен байланысты. Осы тарихи оқиғамен қазақ халқының арасында діни
емес білім берудің тарауының алғашқы қадамдары байланысты болып табылады.
ХҮІІІ ғ.орыс дворяндарының жағдайының артуымен осы таптың мақсаты үшін
білім беру саласында көптеген шараларды іске асырғаны белігілі. Мәселен,
1741 жылы құрылған әскери кадет корпусы жабық сословиелік-дворяндық оқу
орындарының бастамасы болды. Олар дворян балаларын әскери және азаматтық
борышын өтеуге даярлауды қамтамасыз ету қажет болды.
Дворян мәдениетінің орталықтарының бірі бола отырып, кадет корпустары
Ресейдің ұлттық шет аймақтарында, оның ішінде Қазақстанда, ағарту ісін
таратуда белгілі әсер етті. 1744 жылы Орынборда татар мектебі ашылды, онда
әскери лауазымды адамдардың балалары оқыды. Бұл мектепті бітіргеннен кейін
кеңсе қызметкерлері, кеден ісі чиновниктері және аудармашылар мамандықтары
бойынша қызмет атқарады. Осы мақсатта 1786 жылы Омбыда азиялық мектептің
негізі қаланды. 1836 жылы азиялық мектеп жабылып қазақ балалары үшін
мұсылман мектебі ашылды. ХІХ ғасырдың бірінші жартысында Қазақстан
қалаларында әскери училищелер ұйымдасты, оған қазақ ақсүйектері мен
байларының балалары қабылданды. 1813 жылы Омбыда Сібір казактарының әскери
училищесі ашылды, ал 1927 жылы Орынборда-Неплюев әскери училищесі жұмыс
істеді. Сөз жоқ, осындай әскери училищелердің құрылуы белгілі мақсатты
көздеген болатын-ды. Патша өкіметі ең алдымен ақсүйек сұлтандардың,
байлардың және әкімшілік аппаратының чиновниктерінің және әскери
мекемелердің Қазақстанда патша өкіметінің отарлау саясатын жүргізуге
қабілетті балаларынан даярлауға ұмтылды.
Орынбор және Омбы әскери училищелері қазақтардың үстем тап өкілдерінің
арасында орыс мектебіне және орыс біліміне деген қызығушылық арта түсті.
Орынбордағы Неплюев әскери училищесі Омбыдағы Сібір казактарының әскери
училищесі кейіннен Орынбор Неплюев және Омбы кадет корпустарын құруға негіз
болды. Олар Қазақстанда орыс білімін таратуда ерекше роль
атқарды. Орынбордағы Неплюев атындағы кадет корпусы 1844 жылы ашылса, Омбы
кадет корпусы 1847 жылы ашылған болатын-ды. Әскери училищелерді кадет
корпустарына айналдырудың негізгі себебі құрметті қазақтардың арасынан
Ресейге қосылған қазақ даласын басқару үшін сауатты, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
1 Ұлттық мерекелер мен салт-дәстүрлердің құралдары арқылы балаларды
әлеуметтендіру процесінің теориялық-әдіснамалық негіздері
1.1 Қазақ халқының дәстүрлі мәдениетін сақтау мен дамытудың 11
этнопедагогикалық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... . . . . . . . . . . . ...
1.2 Бала тұлғасын әлеуметтендіру педагогикалық зерттеудің мәселесі 11
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . . . . .
2 Ұлттық мерекелер мен салт-дәстүрлерді қолдану арқылы балаларды 29
әлеуметтендірудің мазмұны мен әдістемесі. ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Оқу-тәрбие процесінде ұлттық мерекелер мен салт-дәстүрлерді 42
қолдану
әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
..
2.2 Балаларды мектепте оқуға дайындау барысында этномәдени мұраны
қолдану бойынша эксперименттік жұмыстың 54
анализі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 61
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі . . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Кіріспе
Тарихымыздың өтпелі кезеңдерінде халықтың өзін-өзі тануы, өзінің
қалыптасу негіздеріне, түп-тамырына, мәдениетіне, жалпы өзін құрайтын
құрамаларға деген қызығушылығы арта түсуде. Балалық шақ – бұл ұлттық
мәдениеттің негіздеріне шынайы толығымен еніп, меңгеріп, қалыптастыра алу
мүмкіндігі бар кезең.
Білім беру мекемесіндегі мектепке дейінгі білім беру мен тәрбие бөлімі
– жалпы білім беру жүйесіндегі алғашқы және басты жауапты бөлім болып
табылады. Мектепке дейінгі балалық шақта мемлекеттік және ана тілін
меңгеру баланың маңызды игерулерінің бірі болып табылады. Әсіресе мектепке
дейінгі балалық шақ сөйлеуді меңгеруде ерекше сензитивті. Сондықтан бүгінгі
таңда мектепке дейінгі білім беруде әлеуметтендіру процесі балаларды
тәрбиелеу мен оқытуда жалпы негіз ретінде қарастырылады.
ХХ ғасырдың соңында біздің өмірімізге кең көлемде шет тілдерінен
қолданыста жүрген терминдер ене бастады, бұл біздің тілімізге, сондай-ақ
мәдениетімізге кері әсерін тигізіп отыр. Сондықтан ұлттық салт дәстүр
құралдары арқылы ересек мектепке дейінгі балаларды әлеуметтендіру мәселесі
бүгінгі таңда ерекше мәнге ие болып отыр.
Халық бала өмірінің әрбір кезеңін, дамуының барлық жақтарын ақындық
сөздермен қамқоршылық көрсетіп отырды. Бұл дәстүрлі ережелер мен
принциптердің тұтас жүйесі, бұлардың көмегімен бала отбасында тәрбиеленеді.
Бұл жүйенің тірегі ғасырдан ғасырға, ұрпақтан ұрпаққа беріліп отыратын
халық ауыз әдебиеті болып есептелді және есептеледі.
Психологтар мен әдіскерлердің айтуынша, бала ана тілін ең алдымен
айналасындағылардың сөйлеу тіліне қарап, соларға ұқсата отырып меңгереді
(Д.Б.Эльконин, Р.Е.Левина, А.П.Усова, Е.И.Тихеева және т.б.). Өкінішке
орай, қазіргі кезде ата-аналар әлеуметтік жағдайдың қиындығына байланысты,
бос уақыттың аздығынан бұл туралы ұмытып, өз баласының әлеуметтендірілу
процесін өздігінен болуына қалдырады. Бала көп уақытты адамдардың
айналасында емес, компьютердің жанында өткізеді. Осының салдарынан халық
шығармашылығының мұралары (әлдилер, ертегілер, мақал-мәтелдер) бес-алты
жастағы балаларды айтпағанда, кіші сәбилік кезеңде де практикалық түрде
пайдаланылмайды.
К.Д.Ушинскийдің белгілеуінше, жанұяларда дәстүрлерді, күннен күнге аз
білуде, халықтық әндер ұмытылып, әлдилер де айтылмай барады. Бүгінгі таңда
бұл одан да маңыздырақ болып отыр.
Мектепке дейінгі білім практикасында мынадай жағдайды байқауға болады:
ересек мектепке дейінгілерді кіші фольклор формаларымен таныстырғанда көп
жағдайда мағыналық аспектісі қозғалады, жанрлық және тілдік ерекшеліктеріне
мән берілмейді. Олардың қолданылуы көп жағдайда тек мақал-мәтелдер мен
жұмбақтарды жаттаумен ғана шектетіледі. Педагогтар балалармен сабақтарда
бұл формаларды кейде ғана пайдаланады. Кейбір балабақшаларда оқыту мектепке
дайындық ретінде қарастырылады, ал кей жерлерде оқуға үйретеді. Сөйлеуді
дамыту бойынша сабақтар екінші орынға қалдырылады.
Сондықтан педагогтарда ұлттық мерекелер мен салт-дәстүрлердің құралдары
арқылы балаларды әлеуметтендіру процесінің әдістемесін өңдеу қажеттілігі
туындап отыр. Бұл процесс білім беру мекемесінің тек арнайы ұйымдастырылған
сабақтарында ғана емес, сондай-ақ күнделікті өмірінде де жүруі керек. Бұл
міндетті шешу үшін мектепке дейінгі білім беру мекемесінің педагогтары бұл
процеске қызығушылық таныту керек, ал балалар бұл процестің белсенді
субъектісі болуы керек (қосымша білімдер алуда өзбеттілік, қызығушылық
таныта білу керек).
Осыған орай Қазақстан Республикасындағы Гуманитарлық білім беру
концепциясында (1994 ж.) белгіленген: "республикадағы бұрынғы білім беру
жүйесі өткеннің ғылыми білімдерінің үлгілеріне бағытталған болды, ол адам
табиғатын, оның өмірлік қызығушылықтары мен қажеттіліктерін қажетті түрде
есепке алмай құрылды, сол себептен педагогиканың бұл бағытын қайта
қарастыру керек, оның барлық құндылығын сақтай отырып, оны оқушылардың
этникалық қажеттіліктеріне сәйкес қайта қалыптастыру қажет".
Бұл ойдың қабылдануы әлемдік деңгейдегі ұлттық дәстүрлі мәдени
құндылықтардың техникалық және ақпараттық қамтылған білім беру мен тәрбие
жүйесін құруды, тұлға үшін ана тілі мен мәдениетін қолдау мен маңыздылығын
қамтамасыз етуді, тұлға мен қоғамның этномәдени сұраныстарын жүзеге асыруға
бағытталған білім беру әрекетінің үздіксіздігін білдіреді.
Дипломдық жұмыстың көкейкестілігі Қазақстан Республикасының
халықтарының рухани және барлық әлеуметтік-экономикалық аймақтарын, сондай-
ақ білім беру жүйесін қамтып алған өзгерістермен анықталады. Қазақстан
Республикасы Призиденті мемлекеттік саясат бойынша Ұлттық кеңеспен
бекітілген, бірнеше жыл бұрын өңделген Қазақстан Республикасындағы
Гуманитарлық білім беру концепциясында (1994), 2005-2010 жылдарға Қазақстан
Республикасының білім аймағында мемлекеттік саясат концепциясында,
Қазақстан Республикасындағы этномәдени білім концепциясында (1996)
көпғасырлық дәстүрлі ұлттық мәдениетті есепке алмай құрылған алдыңғы білім
беру жүйесін қайта қарастыру қажеттігі белгіленген [1].
Бұл құжаттарда барлық құндылықтарды сақтай отырып білім беру жүйесін
қайта құруда нақты этникалық қажеттіліктерге сай, Қазақстан Республикасының
халықтарының мәдени-тарихи және ұлттық-мәдени дәстүрлерін ескере отырып
құру қажеттігі ескертілген.
Қазақстан Республикасының тәуелсіз мемлекетке айналуы, демократиялық
реформаларға бет бұрыс, адам құқықтары мен еркіндігін мойындау ұлттық
ерекшелігіне қарамастан барлық білім беру аймағын халықтың ұлттық-мәдени
және тілдік қызығушылықтарын жүзеге асыруды, этномәдени білім жүйесін
құруды, оның мазмұндық аспектілері мен ерекшеліктерін анықтауды талап
етеді.
Халықтың көпұлтты құрамын ескеру қажет: 2009 жылғы халық санағы
нәтижесі бойынша Қазақстанда 120 ұлт өкілдерінің 16 420 000 астам халық
тұрып жатыр[2].
Этникалық көпжақтылық, ірі дін конфессиялары, сондай-ақ халықтың екі
тілде – мемлекеттік қазақ және орыс тілдерінде сөйлеуі зерттеу мәселесінің
маңыздылығын арттыра түсіп отыр.
Қазақстан ғалымдары К.К.Қуантаева, Т.С.Садықов, А.П.Сейтешев,
ГА.Уманов, Н.Д.Хмель және т.б. фундаменталды еңбектерінде Қазақстандағы
білім берудің (үздіксіз әйел, жалпы орта, кәсіби-техникалық) түрлі жақтарын
ұйымдастыру ерекшеліктері қарастырылған. Біздің зерттеуімізде келесі
докторлық диссертациялардың маңызы ерекше орын алады, соның ішінде қазақ
халқының педагогикалық ойының қалыптасу және даму тарихы қарастырылады
(Қ.Б.Жарықбаев) [3], қазақ халық педагогикасының педагогикалық негіздері
қарастырылған (С.К.Қалиев), қазақ халық педагогикасының құралдары арқылы
эстетикалық тәрбиенің заңдылықтары мен ерекшеліктері анықталды
(С.А.Ұзақбаева) және қазақ дәстүрлі шығармашылық мәдениеті (М.Х.Балтабаев)
және т.б. қарастырылды.
Сонымен қатар басқа да ғалымдардың этнопедагогика аймағындағы
еңбектеріне тоқталып өттік: Г.Н.Волков, А.Ш.Гашимов, Ш.М.Мухтарова,
А.Э.Измайлов, Я.Н.Ханбиков, Б.Л.Христова.
Ересек мектепке дейінгі балаларды әлеуметтендіру мәселесінің жалпы
теориялық сұрақтары Д.Б.Эльконин, А.Н.Гвоздев, Л.С.Выготский және т.б.
еңбектерінде қарастырылды. Мектепке дейінгі балаларды ұлттық мерекелердің
құралдарымен әлеуметтендіру мәселесінің кейбір аспектілерімен
Ю.Г.Илларионова, Е.И.Тихеева, Ф.А.Сохин, А.М.Бородич, С.С.Бухвостова,
О.С.Ушакова, А.П.Усова, А.Я.Мацкевич, И.В.Черная, К.Д.Ушинский,
Я.А.Коменский, Н.В.Казюк, Е.Н.Водовозова, М.К.Боголюбская, В.В.Шевченко,
Н.В.Шайдурова, О.И.Давыдова және т.б. айналысты.
Қазіргі уақытта жеткілікті дәрежеде оқу-тәрбие процесінде дәстүрлі
мәдениетті қолданудың көптеген түрлі парциалды бағдарламалары пайда болды.
Солардың ішінде М.Ю.Новицкая басып шығарған Мұрағат, Е.Г.Боронинаның
Көзтимес, Ж.С.Ахметованың Аруана және т.б. бағдарламаларды бөліп
көрсетуге болады.
Бірақ бұл бағдарламаларда да ұлттық мерекелер мен салт-дәстүрлердің
құралдары арқылы әлеуметтендіру әдістемесінің өңделген нақты мазмұны жоқ,
бұл бағыт бойынша әлеуметтендіру деңгейлерінің сапалы сипаттамалары және
анықтамасы жоқ. Нәтижесінде мектепке дейінгі білім педагогтары нақты
теориялық және әдістемелік жағдайларға бағытталмай, ұлттық мерекелер арқылы
әлеуметтендірудің жеке тәсілдерін іздестіру керек. Сонымен ересек мектепке
дейінгілерді әлеуметтендірудегі ұлттық мерекелер мен салт-дәстүрлердің
мүмкіндіктері және мектепке дейінгі білім педагогтарының этномәдени білім
әдістемелерімен жеткіліксіз қамтамасыз етілуі арасында қарама-қайшылық
туындайды.
Көрсетілген қайшылық ұлттық салт-дәстүр құралдары арқылы ересек
мектепке дейінгілерді әлеуметтендірудің комплексті әдістемесін өңдеу
мәселесіне бағыттайды. Бұл мәселенің шешілуі зерттеудің мақсатын қояды:
ұлттық салт-дәстүр құралдары арқылы ересек мектепке дейінгілерді
әлеуметтендірудің тиімді шарттарын анықтау.
Зерттеу объектісі – білім беру мекемесінде ересек мектепке
дейінгілердің әлеуметтендірілу процесі.
Зерттеу пәні – ұлттық мерекелер мен салт-дәстүрлердің құралдары арқылы
мектепке дейінгі балаларды әлеуметтендіру процесі.
Зерттеу мақсаты, объектісі мен пәні келесі міндеттердің қойылуы мен
шешілуі қажеттігін анықтады:
1. Қазақ халқының дәстүрлі мәдениетінің дамуы мен сақталуының
этнопедагогикалық негіздерін қарастыру.
2. Ересек мектепке дейінгі балалардың әлеуметтендірілуінің
психологиялық-педагогкалық негіздерін талдау.
3. Балаларды әлеуметтендіру процесінде ұлттық салт-дәстүрді
қолданудың негізгі формаларын, әдістерін анықтау және
олардың комплексті пайдалануының әдістемесін құрастыру.
4. Эксперименталды жұмыс процесінде әлеуметтендірілу деңгейінің
өзгеру динамикасын бақылау.
Осы зерттеудің болжамы келесі ұсыныстарға бағытталады, ересек мектепке
дейінгілерді әлеуметтендіру деңгейі жоғарылайды, егер:
- мектепке дейінгі білім педагогтары әлеуметтендіру процесінің
жетекшілеріне деген қызығушылық танытса;
- ұлттық мерекелер мен салт-дәстүрлерді қолдану арқылы арнайы оқыту мен
тәрбиелеу тек арнайы сабақтарда ғана емес, сонымен қатар басқа да сәттерде
ұйымдастырылса;
- оқыту мен әлеуметтендіру үшін ұлттық мерекелер мен салт-дәстүрлер
адекватты түрде балалардың жас ерекшеліктеріне сәйкес таңдап алынса.
Зерттеудің әдіснамалық негізін бала сөйлеуін дамыту теориялары
(К.Д.Ушинский, Е.И.Тихеева, А.П.Усова, М.М.Алексеева, В.И.Яшина, Ф.А.Сохин,
А.М.Бородич және т.б.); сөйлеу ерекшеліктерінің психологиялық-педагогикалық
зерттеулері құрды (Д.Б.Эльконин, А.Н.Гвоздев, Л.С.Выготский және т.б.).
Зерттеу мәселесінің жағдайын қарастырғанда практикада келесі әдістер
қолданылды: психологиялық-педагогикалық әдебиеттерді талдау,
әлеуметтендірудің диагностикасының комплексті әдісі, эксперимент,
бақылаулар, ата-аналарға арналған анкеталар, алынған мәліметтерді сандық
және сапалық талдау.
Зерттеу базасы Ақтас поселкесінің №16 орта жалпы білім беретін мектебі
болып табылады.
Зерттеу мерзімі. Зерттеу 01.08.2010ж. – 01.03.2011 ж аралығында
жүргізілді.
Зерттеудің практикалық мәнділігі оның нәтижелерінің ендірілуінен
тұрады:
- Ақтас поселкесінің білім беру мекемелерінің тәрбие процесіне,
педагогика, этнопедагогика, психология, мәдениеттану және басқа да пәндер
аймағында;
- педагогикалық ұжымдардың фольклорлық шараларды ұйымдастыру әрекетіне,
көркем-шығармашылық проектілердің сайыстарына, халықтық қолданбалы-
декоративті шығармашылығының көрмелеріне және басқа да жұмыс формаларына.
Дипломдық жұмыстың қорытындылары мен ұсыныстары аймағымыдың білім беру
мекемелерінің тәрбие процесінде қолданыс таба алады. Ұсынылған өңдеу
жұмыстарын жүзеге асыру Қазақстан Республикасының түрлі аймақтарында
дәстүрлі мәдениеттің дамуына өз ықпалын тигізеді.
Диплодық жұмыстың құрылымы келесілерден тұрады:
Бірінші тарауда мектепке дейінгі балаларды әлеуметтендіру процесінің
мәні мен мазмұны ашылды, сондай-ақ қазақ халқының дәстүрлі мәдениетінің
дамуы мен сақталуының этнопедагогикалық негіздері берілді.
Екінші тарауда ұлттық мерекелер мен салт-дәстүрлерді жалпы білім
беретін мекеменің мектепке дейінгі бөлімінің оқу-тәрбие процесінде қолдану
әдістемесі көрсетілді. Балаларды мектепте оқуға дайындауда этномәдени
мұраны қолдану бойынша тәжірибелі–эксперименталды жұмыстың анализі
көрсетілді.
Қорытындыда жүргізілген зерттеу жұмысы бойынша қорытындылар мен оқыту
мен тәрбиелеудің этномәдени құралдарын пайдалану аймағында практикалық
ұсыныстар берілді.
Қолданылған әдебиеттер тізімі 55 атаудан тұрады.
1 Ұлттық мерекелер мен салт-дәстүрлердің құралдары арқылы балаларды
әлеуметтендіру процесінің теориялық-әдіснамалық негіздері
1.1 Қазақ халқының дәстүрлі мәдениетін сақтау мен дамытудың
этнопедагогикалық негіздері
Қазіргі заманда этномәдени мұраны зерттеу халықтық педагогикалық ойды,
ұлттық педагогикалық сананың көздерін талдау үшін бай және кең көлемді
аумақ ашуда.
Халық ұрпақтан ұрпаққа өзінің қоғамдық және әлеуметтік тәжірибесін,
рухани байлығын өсиет ретінде, қоғамның материалды және рухани
мәдениетінің тарихын құра отырып, атадан балаға мұра ретінде қалдырып
келеді.
Бұл жаңа ұрпаққа алдыңғы адамзат тарихының жасағанынан өзіне ең
жақсысын таңдап алып және дамытуға, қоғамның көп түрлі рухани құндылықтарын
жаңа жағдайларда көркейтіп дамытуына көптеген мүмкіндік береді. Бұл тарихи
процессте халық тек материалды құндылықтарды алғашқы жасаушы күш қана емес,
сонымен бірге құндылықтардың жалғыз және таусылмас қайнар көзі, алғашқы
ақын және философ. Халық сонымен бірге уақыт бойынша алғашқы, дарынды
педагог және тәрбиеші. Халықтың данасы жасаған отбасы тәрбиесінің
педагогикасы – жалпы адамзат педагогикалық мәдениетінің негізі [3,7б.].
Кейінгі онжылдықтарда Қазақстан ғалымдары этникалық педагогика және
халықтық тәрбие аймағында қарқынды зерттеу жұмыстары жүргізілуде.
Ы.Алтынсарин атындағы ҒЗИ-да К.Б.Жарықбаев пен С.М.Калиевтің басшылығымен
бір топ ғалымдардың этнопедагогика аймағында мәселелерді зерттеуі жүзеге
асырылды және жүзеге асырылуда; зерттеушілердің (К.Сейсембаев, Ж.Сакенов,
Т.Иманбеков, Ж.Акпарова, С.Ұзақбаев, К.Қожахметова, К.Болеев және басқалар)
ғылыми еңбектерінде отбасы этнопедагогикасының мәселелері, қазақ ұлттық
педагогикасы материалдары негізінде мектепке дейінгі кезеңдегі балаларды
тәрбиелеу мәселелері, халық педагогикасы құралдарымен оқушылар мен
студенттерді тәрбиелеу мәселелері, дәстүрлі-шығармашылық мәдениет
құралдары арқылы жастардың музыкалық-эстетикалық тәрбиесі және т.б.
қарастырылған.
Анализ көрсетіп отырғандай ТМД мен Қазақстан зерттеушілерінің арасында
этнопедагогика түсінігін талқылауда біржақты көсқарастың жоқтығы байқалып
отыр. Біреулері этнопедагогика – этнография, педагогика, фальклористика
арақатынасындағы ғылым (Н.Г.Волков және басқалар); басқалары оны
педагогикалық пән деп санаса (Е.Л.Христова); үшіншілері этнопедагогика –
бұл этнография, әлеуметтану мен педагогика байланысындағы пәнаралық ғылым
саласы деп есептейді (Штробах, Ю.В.Бромлей және т.б.). Зерттеушілердің
келесі бір тобы этнопедагогиканы педагогикалық ғылымның базалық компоненті
ретінде санап, құрамдас бөлігіне жатқызады (Г.Н.Волков, А.Э.Измайлов,
Г.М.Храпченков, С.К.Қалиев, СА.Ұзақбаева және т.б.). Зерттеушілер арасында
халықтық педагогика, этникалық педагогика түсініктерінің арасындағы
нақты айырмашылықтың бір жақты көзқарасы жоқ [4].
Этнопедагогика терминін педагогикалық әдебиетте ең алғаш болып
Г.Н.Волков қолданды, оны өсіп келе жатқан ұрпақты тәрбиелеу бойынша
халықтардың тәжірибесі, олардың педагогикалық көзқарастары, тұрмыс
педагогикасы, тайпа, халықтар мен ұлттар, отбасы педагогикасы ретіндегі
ғылым деп анықтады. Этникалық педагогика тарихи жағдайлардың әсер ету
нәтижесінде, тәрбиенің ұлттық жүйесінің арқасында сақталған және халықтың
педагогикалық мәдениетімен бірге, өмір жағдайларының эволюциясымен бірге
қалыптаса отырған ұлттық мінез-құлық ерекшеліктерін зерттейді.
Бұл зерттеушінің еңбектері ("Чуваш халық педагогикасы", 1956 ж.,
"Этнопедагогика", 1974 ж. және т.б.), чуваш халық педагогикасының аймағынан
шыға отырып, халық педагогикасының тұжырымдамасын қалыптастыруда, оның
пәнін, педагогикалық негіздерін, тәрбиенің әдістері мен құралдарын
анықтауда үлкен рөл ойнады. Г.Н.Волков енгізген "этнопедагогика" түсінігі
заңды балып есептеледі, зерттеушінің есептеуінше, "егер халық педагогикасы
тәжірибеге қатысты болса, онда этнопедагогика – теориялық ғылым аймағы..."
[5].
Педагог және философ Г.Н.Филонов халық педагогикасына басқаша анықтама
береді, сол жердің сол халқының қабылдаған бір ұрпақтан екінші ұрпаққа
берілетін, адамның өмір сүру прцесінде игерілген тәрбие әдістері мен
тәсілдерінің жиынтығы ретіндегі жүйесі. Бірақ бұл пікірмен келісуге
болмайды, себебі әрбір халық жеке өз ерекше халық педагогикасын құрмайды.
Халық педагогикасының жалпы негізі бар, жалпы қабылданған, жалпыадамзат
нормаларына, оқыту мен тәрбиелеу ережелеріне сүйенеді. Әрбір халық өз
бетінше бұл жалпы ойлар мен білімдерді өз ұлттық салттары мен дәстүрлеріне
бағыттала отырып жүзеге асырады [3, 363б.].
Халық педагогикасының мәнін анықтай отырып, тек берілетін білімдердің
жиынтығын ғана ескермей, сондай-ақ адамдардың практикалық тәрбие әрекетінің
көмегімен бұл білімдер іскерлік пен дағдыға айналатыны да ескеру қажет.
"Сібір мен Қиыр Шығыстың орыс емес халықтарының этнопедагогикасы"
монографиясының авторы В.Ф.Афанасьев, халық педагогикасында күнделікті
тәжірибеде қажетті белгілі білімдерді ересектер мен балалардың меңгеру
процесін бастысы ретінде есептеп, мынадай анықтама береді: "...Халықтар
көпшілігінің білімдер жиынтығы балалар мен халықтың өзінің күнделікті
өміріне қажетті білімдерді меңгеруін қамтамасыз етті және қамтамасыз етіп
келеді. Тәжірибеде жиналған және тексерілген осы білімдердің соммасы халық
педагогикасыныңмәнін құрайды".
Автор біршама халық педагогикасының мәнінің түсінігін тек халықтың
жинақтаған эмпирикалық біліміне мән бере отырып тар мағынаға ие қылды.
Бірақ В.Ф.Афанасьевтің тәрбие объектісі ретінде тек ересектерге ғана емес,
сондай-ақ балаларға да арналған халық педагогикасының екі жақты сипаттамасы
туралы ойы қызығушылық танытарлық [3, 365б.].
Я.И.Ханбиков, халық педагогикасының мақсаты мен міндеттеріне тоқтала
отырып, оның міндетіне назар аударады – оқыту мен тәрбие процесінің бір
уақытта әсер етуінде іскерліктер мен дағдыларды өңдеу: "Халық педагогикасы
деп халықтық оқыту мен тәрбиелеу іскерліктері мен дағдыларының,
құралдарының жиынтығы, халық эмпирикалық білімдерінде тәрбие мақсаты мен
міндеттері өз орнын табатын аймақ деп аталады" [3,378б.].
Халық және этникалық педагогика ерекшеліктерінің нақты айырмашылықтары,
сонымен қатар олардың белгілі этнос өмірінде диалектикалық байқалуы мен
әсері М.И.Стельмаховичтің көзқарастарында айқын байқалады: "халық
педагогикасы өзіне нақты этникалық қауымға жатпайтын эмпирикалық
педагогикалық білімдерді және құралдарды жатқызады, ал этнопедагогика
ұлттық өзіндігі байқалатын педагогикалық дәстүрлерге нақты этникалық
тәуелділігімен байланысты".
Профессор С.А.Ұзакбаеваның анықтамасында халық педагогикасы ұрпақтан
ұрпаққа берілетін халық шығармашылығы формасындағы салттар мен дәстүрлерді
қалыптастыруға жетелейтін табиғи-тарихи процесс ретінде түсіндіріледі [3,
380б.].
Этнограф және педагог Г.С.Виноградов Халық педагогикасы термині мен
түсінігінің болу құқығын айқындап көрсеткен. Ол бұл құбылыстың мәніне
халықтың педагогикалық мәдениетінің құрамдас бөлігі ретінде сипаттама берді
және халық педагогикасы "тек білімдер мен іскерліктер жүйесі ғана емес,
сондай-ақ олардың соммасы" деп белгіледі. Ол халық педагогикасын белгілі
бір бағытта тұлғаны қалыптастыру мақсатында халық қолданатын іскерліктер
мен тәсілдер жиынтығы ретінде сипаттады. Ғалымның пікірінше, халық
педагогикасы жайлы сөз болғанда, педагогикалық теория емес, педагогикалық
практика туралы мән болады. Осыдан келіп Г.С.Виноградов жас ұрпақты оқыту
мен тәрбиелеу мақсатында халық құралдарының әсер етуі, халық көзқарасының
жиынтығын халық педагогикасы деп атау керек деп есептеді [3, 382б.].
К.Ж.Қожахметова тек қазақ этникалық педагогикасын бөліп көрсетеді және
ерекшелейді, бұл білім саласының бөлімінде қазақ этносының нақты
этноспецификалық жағдайларында тарихи қалыптасқан, оның қалыптасуына оның
мәдениеті, тұрмысы, салт-дәстүрі, тілі, діні әсер еткен қазақ этникалық
тәрбиесінің ерекшеліктері зерттеледі. Ол келесі анықтама береді: "казақ
этнопедагогикасы – педагогика ғылымының құрамдас бөлігі, сформировавшаяся
на стыке этнография, казақ философиясы, этникалық мәдениет шоғырында
қалыптасқан оның саласы, оның пәні ретінде ұлттық білім беру
мекемелерінде, отбасында үздіксіз өмір бойы жүзеге асырылатын қазақ
этникалық тәрбиесі жүйесі болып табылады" [3, 375б.].
Қазақ этнопедагогикасы педагогикалық ғылымның құрамдас бөлігі болып
саналады, ғалымның пікірінше, ол өз құрамына этнология, этнопсихология,
этномәдениет, этнофилософияны енгізеді, ол білімнің интегративті саласы
ретінде қарастырылады.
Қазақ халқының педагогикалық мәдениетінің даму тарихы ғасырлар тереңіне
кетеді. Сурет 1-де көрсетілгендей Қазақстан тарихының дамуының жалпы
заңдылықтарына негізделе отырып, біз шартты түрде сол аймақтың халықтарының
қоғамдық дамуының негізгі кезеңдеріне сәйкес педагогикалық ойдың
қалыптасуының негізгі үш кезеңін бөліп көрсетеміз.
Бірінші кезең — Қалыптасу, VI ғ. XVғ. аралықты қамтиды (ежелгі түрік
жазба ескерткіштері, әл-Фараби өсиеті, Алтын Орда ақындарының шығармалары,
мұнда қазақ халық педагогикасы да жатады).
Екінші кезең — Педагогикалық ойдың дамуы— Қазақ хандығының құрылуынан —
Қазақстанның Ресейге қосылуының аяқталуына дейін (XVғ бірінші жартысы).
Үшінші кезең — Қазақстанда педагогикалық ойдың Ресейде Қазан
төңкерісінен Қазақстан Республикасының тәуелсіздігін алғанға, біздің күнге
дейін дамуы.
Сурет 1. Қазақстанның педагогикалық ойының қалыптасуының кезеңдері
Көп ғасырлық тарихта дала тұрғындары өсіп келе жатқан ұрпақты
тәрбиелеудің бай тәжірибесін жинақтады, адам әрекетінің ережелері,
нормалары мен принциптері, халықтық көпшіліктің шығармашылық тәжірибесі
жиналған салт-дәстүрлер құрды.
Әлеуметтік-экономикалық, мәдени-тарихи, табиғи-климаттық жағдайлардың
өзіндік ерекшеліктеріне байланысты көшпелі қазақта балалар мен жастарды
оқыту мен тәрбиелеуде өз талаптары қалыптасты. Соның ішінде тұлғаның нақты
бір әдепті-психологиялық эталоны өңделді, оның мәні белгілі афоризмде өз
қорытындысын тапты: Нағыз жігіт сегіз қырлы, бір сырлы, яғни адам келесі
сапаларды бойында ұстануы керек: көшпенді мал баға білу іскерлігін,
еңбексүйгіштік, қиыншылықты төзе білу, соғыста батылдылық, өзінің жеті
атасы мен қалыптасуын білу, ақындық өнері, тапқырлық пен шешендік, атпен
шаба білу техникасын.
Кең аймақтың халық педагогикасы көшпенділердің қазіргі ұрпағы
қалыптасқан тәжірибе мен салттардың түрлі этникалық компоненттерінің
жиынтығын, педагогикалық ойлардың синтезін білдіреді. Сонымен қатар
генетикалық ұқсастық, қоғамдық-саяси және әлеуметтік өмір жағдайларының
сәйкестігі, бір аймақта немесе көршілес жердегі өмір сүру, түрлі аймақ
салаларындағы өзара байланыс, шапқыншыларға бірлескен қарсыластық
материалды және рухани мәдениетте бүгінгі таңдағы Орталық Азия
республикалары мен Қазақстан территориясында мекендейтін мінез
бітістері мен өмір сүру жағдайлары ұқсас түрлі ұлттар мен халықтарды
тудырды.
Дала тұрғындарының оңай емес өмірі оларға қатаң талаптар қойып отырды.
Олар тек дене жағынан күшті болмай, шыдамды, ауа-райы жағдайларының тез
өзгеріп отыруына қалыптаса отырып, тұрақты психикаға ие болулары керек.
Ересектер балаларды далада бағыттала білуге үйретті, оларда көздің
өткірлігін, құлақтың сақ болуын дамытты. Аңшылық немесе ақындар сайысына
қатысып, әншілерді, даналарды тыңдай отырып жас көшпенділер мақал-
мәтелдерді, ертегілерді, жұмбақтарды, термелер мен басқа дидактикалық
шығармаларды есте сақтай білді. Әрдайым көшпелі өмірге дайын бола отырып,
қазақтар аңшылықпен айналысты, мал бақты, күрестерге қатысты. Ер адам
жауынгер де, мал бағушы да, отағасы да болды. Осыдан халық мәтелі
айтылған: Жігітке жетпіс өнер де аз. Оны басқасы толықтырады: Егер Есет
соғыста болса, ол жауынгер, ал егер Есет үйде болса, онда ол ірімшік
қайнатады.
Көшпенділердің арасында адамдар бір-бірін жақсы білді, әр адамның
рөлі оның жасы мен қоғамдағы орнына байланысты анық айқындалды, қарым-
қатынас нормалары барлығына бала кезден белгілі болды. Қызығушылықтардың
ұқсастығы, өмірге деген жалпы көзқарас өзара түсінушілікке,
коммуникабельділікке, тұлғааралық қатынастарға әкелді. Қауым тығыз
байланысқан болды, онда сол немесе басқа рудың салттары мен дәстүрі
жүргізілді. Бірақ әлеуметтік және биологиялық факторлармен шартталған
адамдардың жеке ерекшеліктері де байқалды. Осылайша, мақал мен мәтелдерде
адамаралық қатынастың барлық дерлік аймағы қамтылған. Олар оқыту мен
тәрбиелеу аймағындағы эмпирикалық білімдердің маңызды аймақтарында құнды
мәліметтер береді.
Халық педагогикасы өсіп келе жатқан ұрпақты өзіндік еңбек өміріне
дайындауда көптеген тәрбие әдіс-тәсілдері мен құралдарын пайдаланды. Бала
тәрбиесінде халық ауыз шығармашылығының барлық жанрлары
кең қолданылды. Ертегілер, аңыздар, шежіре мен дастандар үлкен
шеберлікпен, ойлау, қиял даму деңгейін есепке ала отырып, көрнекі
құралдарды бейнелі түрде пайдалана отырып, мәнерлі тілмен айтылып отырды.
Халық педагогикасының арсеналында көшпенділер тәрбиесінің өз ерекшеліктері
бар құралдары мен тәсілдері болды — аталардың батасы, ант беру, айтыс және
т.б.
Көптеген уақыт бойы қазіргі қазақтардың арғы аталары, көшпенділер басқа
халықтар тәрізді мәдениет жасамаған деген пікір негізінен шындыққа сәйкес
келмейді. Қазіргі Қазақстанның территориясындағы археологиялық зерттеулер
көрсетіп отырғандай, қазақ даласының көшпенділері тек жауынгер мен мал
бағушы ғана емес, сонымен қатар керемет мүсінші, суретші болған. Таяудағы
Маңғыстаудағы табылған зерттеулер осыған мысал бола алады. Әсіресе Сарыташ
түбегінде орналасқан көне көшпенділер өнерінің дәстүрлері бейнеленген
жерасты Шахбағат кесенесі қызығушылық танытады. Бұрынғы Кеңес
территориясының азия бөлігінде мұндай басқа құрылыс әлі табылған емес.
Кесене мың жылдай уақыт бұрын жасалған. Төртбұрышты мұнараның
қабырғаларында ою-өрнек, жануарлар бейнелері, атты әскерлер, толғату сәті
жақсы көрсетілген.
Ортағасыр кезеңінде Қазақстан территориясында оңтүстік бөлігінде
гүлденген керемет шаһарлар мен мешіттері, қасиетті кесенелері бар ондаған
қалалар болды. Олардың шет жақтарында қолөнершілердің шеберханалары,
кедейлердің лашықтары болды. Бұл жөнінде соңғы 20-30 жылда жүргізілген
қазақстандық археологтардың жүргізген көптеген қазба жұмыстары дерек
бола алады.
Қазіргі қазақтардың ата бабасының ең көне жазуларының үлгілері орхон-
енисей немесе ежелгі түрік руна жазбалары деп аталды. Мұндай жазба
ескерткіштерінің арасында Білге-қаған мен оның ағасы әскер басы Күл-Тегін
(VI ғ.) құрметіне арнап тастарға жазылған жазулар ең танымал. Осы тастардың
бірінде Түрік қағанатының жалпы тарихы негізінде көне көшпенділердің
мәдениеті, ерлігі, тұрмысы мен өмірі бейнеленіп көрсетілген. Жазулардың
басты негізгі идеясы — халықтың қағанға бағынуы, бектер мен халықтың
қағанға сенімі, қаған билігінің күшті ерікті болып табылатыны байқалады
(Егер сен түрік халқы болсаң, өз қағаныңнан, өз бектеріңнен, өз отаныңнан
бөлінбейсің... сен өзің бақытты өмір сүресің, өз үйіңде боласың, жеткілікті
өмір сүресің). Оларда түрік қағанатының ақсүйектік билігінің идеологиясы
анық байқалған: халықтың абсолютті түрде қаған мен бектерге бағынуын талап
етуі. Сонымен қатар барлық түрік халығының жағдайының жақсылығы жөніндегі
идея екі жазу арқылы байқалады: Тірегі бар халық, күшті халық; Отан
(жер-су) — бұл олар бізге жеңісті сыйлағанын ойлау керек.
Педагогикалық жоспарда келесі жазулардың шумақтары ерекше назар
аудартады: Назар салып тыңда, терең ойлан, Адам ұлдарының барлығы өлім
үшін жаратылған, Менің ағам мені адам етті және т.б.
Ежелгі түріктердің ауызша-ақындық дәстүрі бізге керемет әнші, музыкант
Қорқыт-ата есімін сақтап қалды (IX ғ.). Өз халқының бақыты үшін “Жер
ұйығын” іздеп, көптің мүддесін көздеген Қорқыт Ата — ақын, жырау,
композитор, әнші, күйші, қобызшы, өз дәуірінің ойшылы болған адам. Бұл жаңа
қала Сыр өзенінің Арал теңізіне құйылар жерінде тұрғандықтан, қазақ халқы
оны “Су аяғы — Ер қорқыт” деп те атаған. Адам өмірінің жылдамдығы мен
өлімнен құтылмастық — міне осы Қоқыт ата әндерінің басты тақырыбы. Оның
музыкалық мұрасы тек қана ерте орта ғасыр кезеңінің көшпенділерінің өмірі
мен тұрмысын, салты мен сенімін көрсететін керемет шығармашылық естелік
емес, сонымен қатар қызықты педагогикалық құжат болып табыладыы (Қыз
анадан көрмейінше өнеге алмас, ұл атадан көрмейінше сапар шекпес... Ұлы -
атаның ері, екі көзінің бірі... Дәулетті ұлың болса, ошағыңның қоры болар,
дәулетсіз ұл болса, атаның көрі болар. Ұлдың күні қараң, ата өліп, мал
қалмаса ... )
IX—X ғ.ғ. атақты ғалым-энциклопедист, қазақ даласының тұрғыны Әбу
Насыр әл-Фараби психологиялық-педагогикалық жүйесінің көзқарастарымен
ерекшеленеді. Фарабидің гуманистік ойларға толы педагогикалық көзқарастары
көптеген трактаттарда көрсетілген (Мемлекеттік қайраткер афоризмдері,
Бахытқа жеткізетін жолдар, Азаматтық саясат, Риторика, Поэзия өнері
туралы, Музыка туралы үлкен кітап және т.б.).
Шығыстың екiншi Аристотелi атанған әл-Фараби атамыздан бастап, бiр топ
ойшыл ғалымдар түркi топырағында өмiр сүрiп, ғылым-бiлiмдi өркендетуде
өшпес iз қалдырған. Солардың iшiнде әл-Фарабидiң ұстаздық (ғалымдық) еңбегi
ерекше. “Қайырымды қала тұрғындарының көзқарасы туралы трактат” деген
еңбегiндегi жан құбылыстарының әртүрлi көрiнiстерiне қысқаша сипаттама
бередi. Ол тану процесiн екi кезеңге бөледi де, бiрiншiсiн сезiмдiк кезең
деп атаса, танып бiлудiң негiзгi түйсiк-сезiмiнде, ол ойлау процесiн
тұрғызуға түрткi болады деп қарайды. Ол iзгi қала тұрғындарының қажыр-
қайратымен ерiк-жiгерiн – рухани қасиеттi қалыптастырудың негiзгi факторы
дейдi. Ол батырлық, ерлiк iс-әрекеттер ерiк-жiгердiң жақсы сапасы болса, ал
мейрiмсiздiк, қорқақтық, дүниеқорлық, нәпсiқұмарлық адам бойындағы ұнамсыз
жан қасиеттерi деп қарайды. Ол адам жанының ерекшелiк қасиеттерiн санамалай
келiп, адамның жануардан айырмашылығы саналы iс-әрекетiне байланысты. Адам
қоғамнан тыс тiршiлiкте ете алмайды, сондықтан ол басқалармен қоғамда қарым-
қатынасқа түсу арқылы әрекет етедi. Осы әрекеттесу кәсiптiк ерекшелiктердi
туғызады, түрлi топқа, қоғамдастыққа бiрiгедi. Осы қарым-қатынас iзгiлiкке,
қайырымдылыққа құрылуы керек дейдi. Адамдар қоғамда бақытты өмiр сүруi үшiн
өзара көмектесетiн iзгi қоғам құруы керек дейдi. Ондағы адамдар бiр-бiрiмен
ынтымақты байланыс жасауы тиiс дейдi. Iзгiлiктi адам бойына дарыту тәрбие,
өнеге арқылы iске асырылады деп тәрбие мәселесiне басты орын бередi.
Тәрбиеге көнбеген опасыздар мен жауыздарды күштеп көндiрiп, болмаса көзiн
құрту керек дейдi. Халық байлығы адал еңбекпен жасалады. Еңбек тәрбиенiң
басты құралы болуға тиiс деген қорытынды шығарады. Фараби еңбек бөлiсiне
қарай қала тұрғындарын кедейлер, шәкiрттер, әкiмдер деп үшке бөледi де,
дене еңбегi кедейлерге, ал ой еңбегi шәкiрттер мен әкiмдерге тиiстi деп
қарап, бiлiм алу, ел басқару iсi де халыққа адал қызмет бiрiншi орында
тұруға тиiс деп қарайды. Фараби ұлы ағартушы болғандықтан адамды тек оқу-
бiлiм арқылы жақсартуға, жетiлдiруге болады. Оқу-бiлiм барша халыққа ортақ
нәрсе деп қарайды.
Ұлы ғұламаның шәкiрт пен ұстаздың ара қатынасы туралы ойлары да
педагогикалық тактiге негiзделген. Ұстаздың ұстамды, бiр қалыпты болуы
керек тейдi. Әл-Фараби адамды iзгiлiкке тәрбиелеп жетiлдiруде музыканың
үлкен роль атқаратынына да басты көңiл бөлген. Ол музыка адамды iзгiлiкке
тәрбиелеудiң басты құралы деп қарайды.
XI—XII ғ.ғ. жергілікті авторлардың (Ж.Баласағұн, М.Қашқари, А.Жүгнеки,
А.Яссауи және басқалар) жазған этикалық-педагогикалық тракаттары кең өріс
алады. Осылайша, Жүсіп Баласағұнның Құдатғу біліг (Благодатное
знание)—ең бірінші бізге жеткен Ортта Азия мен Қазақстанның түркі тілдес
халықтарының көрнекі әдебиетінің ескерткіші. Бұл трактаттың көптеген
беттері адам өміріндегі білім роліне, бақыт туралы ойларға, жақсы және
жаман әдеттерге, сөздің пайдасы мен зиянына, басшылар мен түрлі билік
басындағыларға қажетті сапаларға, қоғамның түрлі деңгейдегі адамдарымен
қарым-қатынас өнеріне және т.б. арналған. Поэма авторы отбасы мен жанұя,
өсіп келе жатқан ұрпақты тәрбиелеу, ата-ана мен балалардың қарым-қатынасы
сұрақтарына көптеген орын бөледі [6, 53б.].
Қазақ даласының әйгілі ғалымы Махмуд Ибн Хусейн Қашқари (XI ғ.)
құрастырған ежелгі түрік жазуларының басқа бір ескерткішінде —Диуани лұғат
ат-түрік (Түрік тілінің сөздігі немесе Түрік үстеулерінің жинағы),
біз этнопедагогикалық және әдепті-психологиялық мазмұнға толы қызықты
ойларға тап боламыз.
Жүсiп Баласағұни (ХI ғ.) Түркi тектес халықтардың тәлiм-тәрбиелiк
пiкiрлерiнiң бастауы – төп төркiнi болып табылатын рухани мұра “Құдатғу
бiлiг” (Құтты бiлiк) атты еңбектiң авторы. Бұл – дидактикалық этикалық
жанрда жазылған шығарма. Дастан 85 тараудан, 6645 өлең жолынан тұрады.
Шығармада оқиғаға қатысты төрт кейiпкер – төрт қасиет бар. Ол әдiлет,
дәулет, парасат, қанағат. Осы төртеуiнiң арасындағы бақыт туралы сөздiң
жартысы диалогқа құрылған. Дастан Қарахан мемлекетiн нығайту, оның даңқын
зорайту мақсатында жазылған. Осы өлке кезiнде шаруашылығы шарықтап өскен,
жазу, сызу өнерi дамыған, мәдениетi өркендеген, зиялы қауым көп шыққан ел
болған. Баласағұн адам баласының қадiр-қасиетi – бiлiм мен ақылда. Бұл
–адамның жетiлiп, кемелденуiнiң алғашқы жолы. Ғылым iздеу – мұсылманның бiр
парызы деп қарайды. Ол бiлiм-ғылым тiл арқылы баииды дей келiп, бiлiм мен
тәрбие берудi тiлдiң пайда зиянын сөз етедi. Көп сөйлеме, аз айт бiрер
түйiрiн,
Бiр сөзбен шеш түмен сөздiң түйiнiн деп ой қорытады. Ол iзгiлiк – адамзат
үшiн ең қажеттi қасиет басшы iзгi болса, халқы да iзгi болады дейдi.
Баласағұн бiлiм мен еңбекпен байлыққа қолың жетсе мақтан ба, асып таспа,
адамдық ардан аттама дегендi өсиет етедi. Әдiлет жолын қу, шыншыл бол,
сараңдық пен аш көздiктен аулақ бол дейдi. Ол тектiлiк туралы сөз қозғап ел
билейтiн әкiмдердiң тектiлерден шығуын қуаттайды.
Осы өңiрден шыққан тағы бiр ойшыл – Ахмет Иүгнеки (ХIIғ) едi. Оның
“Хибатул хикайқ” (Ақиқат сыйы) атты шығармасында iлiм-бiлiмдi игеру iсiнiң
халық үшiн пайдасы, оның көзқарасының бұқаралық сипаты, гуманистiк ой-
пiкiрi айқын сипатталады. Ол сол заманның адамдарының бойындағы ұнамды,
ұнамсыз, моральдық-этикалық қасиеттердi атап қана қоймай, сонымен бiрге
бiрсыпыра пайдалы кеңестерде ұсынады. Мысалы, “Егер билiкке қолың жетсе,
мақтанба, асып-таспа”, “Бастық болсаң, жайсаң бол”, “Кәрiге де , жасқа да
құрмет көрсет”, “Айтар лебiңдi алдымен ойланып ал) т.б. өсиетнамаларын
айтады.
XIII ғ. басында Орта Азия мен Қазақстанға Шыңғысхан әскерлері басып
кірді. Тез арада бұл территориялар орыс жазуларында Алтын Орда атымен
әйгілі моңғол империясының құрамына енгізілді. Моңғол шапқыншылығының
нәтижесінде Қазақстанның экономикалық және мәдени дамуы аз дегенде бірнеше
жүз жылдарға артта қалды, әсіресе оның мемлекет ретінде дамуын тежеді.
Моңғол шапқыншылығынан кейін Қазақстанның Ресейге (1731) қосылуына дейін де
қазақ даласы қантөгіс шайқастардың алаңы болып қала берді.
Бірақ та осы дамудың қиын кезінде де қазақ халқы өз ортасынан рухани
мәдениеттің дамуына, оның ішінде педагогиканың дамуына көптеген үлес қосқан
бірнеше танымал ақын-жырауларды, ойшылдарды, ғалымдарды шығара
білді.Осылайша, моңғол шапқыншылығы мен Алтын Орданың (XIII—XIV ғ.ғ.)
құлдырауы кезеңінде түрік-қыпшақ тілінде бірнеше маңызды туындылар жасалды
(Түрік-араб сөздігі, Куманикус кодексі, Мухаббат-наме, Гули-стан би-
т-турки және басқалар), олардың ішінде бірнеше пайдалы педагогикалық
ұстанымдар бар. Р.Хорезмидiң “Махаббатнамасында”, “Төзiмнен артық нәрсе
жоқ”, “Ақыр түбi адалдық жеңедi”, “Адамның жүрегi тазалыққа талпынады”
деген ой тұжырымдалса, сол заманда өмiр сүрген Сайф Сарай өзiнiң “Гүлстан”
атты дастанында “Адамның артында алтынға толы ақ сандық қалғанша, iзгiлiкке
толы жақсы ой қалғаны мақұл”, “Күншiлдiктiң көзiне дарының-мiнiң болып
көрiнер”, Iшi тар құсадан арылмас, жаны жайсаңның әсте көңiлi тарылмас”
деген секiлдi ғибрат сөздер уағыздалды [7].
XV-XVII ғасырлар қазақ халқының тарихында ерекше кезең болды, этносаяси
және әлеуметтік қатынастарда аса маңызды болды: 1454 жылы Шу өзені
өңірінде (қазіргі Жамбыл облысы аймағында) бірінші қазақ хандығы — ерте
феодалды типтегі мемлекет пайда болды. Осы кезеңнен бастап біртіндеп өзбек,
қырғыз, түрікмен және басқа түрік халықтарының мәдениетінен айырмашылығы
бар өзіндік қазақ мәдениеті пайда бола бастады. Жалпыға мәлім: әрбір халық
өз бетімен өмір сүрген жағдайда рухани мәдениет аймағында көптеген
жетістіктерге жетуге қабілетті (поэзия, өнер, философия және басқалар),
себебі өз ерекшелігімен әлемді тану мүмкіндігі бар. Бұл процесс
көшпенділердің педагогикалық мәдениетінің дамуына де өз әсерін тигізбей
қоймады.
XV—XVII ғ.ғ. ойшыл жыраулар халыққа үлкен әсерін тигізді (Славян
халықтарына қарағанда (орыс, украиндар, белорустар және т.б.) Шығыс
елдерінде, соның ішінде Орта Азия мен Қазақстан халықтарында, поэзия өзіне
дерлік барлық гуманитарлық ғылымдардың салаларын енгізді (тарих, философия,
этика, эстетика, психология, педагогика және т.б.).
Қазақ жырауларының ақындық толғаулары тек тәрбиелік-қолданбалық емес,
сонымен бірге мәдени-эстетикалық мағынаға ие. Жыраулар жорықтарға қатысты,
хандардың кеңесшілері, әскер басшылары болды, шайқастарды әндетті,
батырлардың өлімін қайғырды, рулар мен тайпалардың ақсақалдары болды.
XV—XVII ғ.ғ. осы ойшылдардың ішінен педагогикалық бағыттылығымен Асан
Қайғы-жырау, Шалкиіз-жырау, Жиембет-жырау ерекшеленді. Дала данышпаны
ретінде танылған Асан қайғының рухани мұралары халық санасында сақталған.
Асан қайғының саяси іс-әрекеттері төңірегінде қалам тартқан академик Ә.
Марғұлан болды. Ғылым, Асан қайғы деп аталуы – халықтың қамын көп
ойланған екендігін айтады. Асан ақын, философ, аңыз кейіпкері, үнемі халық
қамын, елінің болашағын ойлап жүргендіктен, замандастары оны Асан атаны
қайғы деген сөз қосып, Асан қайғы атап кеткен. Асан қайғы – барша дала
даналығын бойына сыйдырған және сайын сайхарада ғаламат ғұмыр кешкен тамаша
тұлға. Асан танымындағы дүние көрінісі оның әлеуметік көзқарасының
мінділігін анықтайды. Адам, қоғам, табиғат Асан үшін мызғымас бірлікте.
Адамның қоғамға, табиғатқа қатынасы Асан болмысында ерекше айқындалады.
Дүниенің жаратылысын Асан қайғы ақыл күшімен пайымдайды. Сондықтан Асан
қайғы табиғаттың адамға қатысты фактор екендігіне ерекше мән берген. Асан
қайғы табиғатты, қоғамды, дүниені, адамның ара қатынастарын астастыра
айшықтап, қоғамның даму заңдылықтарына философиялық тұжырым жасайды. Асан
қайғы қоғамды, қоршаған табиғатты, жалпы дүниені тануда, олардың қастерлі
қасиеттерін білуде, адам игілігіне жаратуда өзінің біліктілігімен
ерекшеленеді. Асанның дүниені тану, білу танымының негізінде жатқан идиялық
мазмұнды күш халқына жайлы, тыныш өмір беретін қоныс іздеп, оны табу
мақсаты жатыр. Сондықтан да Асанның дүние көрінісін сезінуі, толғануы, оның
жерұйық мекенін іздеуде ашылған. Көшпелі өркениетті құтқару үшін Асан
адамдарды табиғатқа, дүние құбылыстарына зер салуды айрықша насихаттайды.
Асанның іздегені адамға жоғарыдан жіберілген алғашқы ақиқатты табу, соған
көз жеткізу. Табиғат заңдылықтарының адам өміріне қатыстылығы жөнінде Асан
пікірі нақтылы. Адамның адамгершілік қасиеттері табиғаттың әсемділік
заңдылықтарынан тағылым алып, сусындап отыруы тиіс. Адами ізгілікті
қасиеттердің қалыптасуының алғыштары табиғаттағы шынайы үйлесімдіктен,
сұлулықтан бастау алады. Сондықтан да Асан эститикалық мәселелерді, олардың
қоғамдағы көрінуі, шешілу бағамдарына тоқтала бермеген.Адамға аса қажетті
көшу- қону процесінде кездесетін қолайсыз табиғат жәйттерін, әсіресе малға,
қолайсыз болса да өмірдің басқа салаларына қажеттілігін дәлелдеп, анықтап
отырған. Әрбір адам өзінің жетілуіне жағдай жасауы қажет. Тәкаппарлық пен
дүниеқорлық — жамандықтың белгілері. Жомарттық, шыншылдық, байсалдылық,
өзін өзі басқара білушілік — адамның жағымды сапалары. Ғажайып әсерлі
сөздер адамның ең құпия ойларын білдіреді. Адамды кез келген сөз
толғандырмайды, саналы әрекет жасауға апармайды (Ең пәк, құнсыз сөз жанның
тұінде жатыр, ең пәк, өлшеусіз ойдың сөзі қайғыны тереңнен, тұбінен
шығарады). Ойлай және сөйлей алмау — адамның бақытсыздығының бір себебі
(Біз айта алмай қалған жақсы сөз,— бақытсыздық), адам айналасындағы
адамдардың өміріндегінің барлығын алдын ала біле амайды (Жаман адамнан
алыс жүр; жақсыны жаныңмен сынама). Көшпенді тұлғасы туралы, жақсы адам
мен жаман адам ерекшеліктері туралы Шалкиіз-жырау (XVI ғ.) мен Жиембет-
жырау (XVIIғ.) қызықты ойлар айтты.
Жоңғар шапқыншылығы кезеңінде Қазақстанның XVIII ғ. педагогикалық ойы
Ақтамберді-жырау (1675-1768 ж.ж.), Бұхар-жырау (1693-1787 ж.ж.), Шал-ақын
(1748-1814 ж.ж.) және басқалардың шығармашылықтарында көрсетілген. Олар
туған жерін жаулардан қорғау – әрбір қазақтың парызы мен борышы екенін
ерекшелеп көрсете білді. Адам өз кемшіліктерін біліп, өз-өзіне сын көзбен
қарау керек. Үлкендер мен ата-аналардың тәрбиесі — тәрбиедегі ең бастысы.
Білім — құнсыз байлық, өмірдегі бар жақсылық — содан. Адамгершілік
тәрбиелілік, отбасы жағдайының жайлылығы, денсаулық — адамның негізгі
байлығы. Бұхар-жырау кәрілікті адамсыз, тіршіліксіз шөл даламен салыстырды.
Кәрілік — даналық кезеңі. Үлкен өмірлік жол өткен соң, қоғамға көп үлес
қосқан ақсақал жастардан өзіне деген құрметті талап етеді. Ақсақалдар үлгі-
өнеге көрсетуші ретінде рөл атқарады, олар халықтың тағдырына жауап береді.
Жас ұрпақ даналардан үйрену керек (Ересек адам болсаң да, атаңды
бұрынғыдай құрметте). Белсенділік, көтеріңкі көңіл-күй, қуат, білім алуға
деген құштарлық — жастардың ерекшеліктеріне лайықты [7, 24б.].
Шал-ақын, адамзат өмірінің түрлі кезеңдері жөнінде өз ойларымен бөлісе
келіп, жігіттің үш типі туралы айтып, олардың әрқайсысына мінездеме береді.
Бірінші тип — жұмсақ денелі шалапай, жеикіліксіз дамыған, ұсқынсыз,
жалқау. Бұл құр жан— турасында: тек адам деген атқа ие тіршілік иесі.
Оның өмірде мақсаты жоқ, ол онда мағынасыз. Екінші тип—бұл жалмауыз,
мақтаншақ, тәкаппар, екіжүзді, дүниеқор. Көреалмаушылық, санасыздық —
мұндай адамның басты ерекшелендіретін сапалары. Үшінші тип — бұл нағыз
жігіт, ең жақсы адам. Ол өз қызығушылықтарының кең және жан жақтылығымен
ерекшеленеді, өзін жақсы басқара біледі. Мұндай адамның ең құнды сапалары
— халыққа қызмет ету, адамдарға өз пайдасын тигізуге ұмтыла білу.
XVIII ғасырдың 30-шы жылдары басталған Қазақ далаларының Ресейге қосылу
процесі жүз елу жылдан астам уақытқа созылды. XIX ғасырдың екінші
жартысында Қазақстан толығымен Ресейге қосылды. Бұл акт, патшаның
реакционды-колонизаторлық саясатына қарамастан, аймақтың рухани дамуында
жеке прогрессивті жақтары болды. Қазақ даласына орыс және еуропа
ағартушылығы мен мәдениетінің элементтері ене бастады. Осылайша,
Змеиногорскідегі қорғасын-мырыш руднигінде (Шығыс Қазақстан) тау-зауыт
жұмыскерлердің балаларына мектеп ашылды, ал 1786 ж. Омбы қаласында
аудармашыларды даярлау үшін азия мектебі ашылды, онда қазақтарды оқытты.
Қазақ жерінің Ресей империясының құрамына қосылуының тек прогрессивтік
мәні болды, әйтпесе, қазақтың тоз-тозы шығып, қаңғып кетер еді, дербес өмір
сүре алмайтыны айдан анық болған, сауаттылығы екі пайызға жуық қараңғы ел
патриархалды-феодалдық өмір шырмауынан құтылмас еді дейтін ұшқары да, бір
жақты пікірді сан рет естіп келдік. Осыдан, қазақ халқының өткен ғасырдағы
тарихы сыншылдықпен, объективтік тұрғыдан айтылмады. Отаршылдық саясаты өз
ерікімен қосылудың көлеңкесінде қалдырылды.
Патша өкіметінің өзінен кейінгі қалдырған ауыр мұрасының бірі
еңбекшілердің білім беру ісі мен мәдениет саласында қараңғы қапаста шектен
тыс тоналғандығы бірден-бір белгілі.
Патша өкіметі қазақ даласында халық ағарту ісін дамытуға, жаңа
мектептер ашуға бөгет жасады. Осы орайда айта кететін жәйт: төңкеріске
дейінгі қазақ халқының сауатсыз болғаны рас, ешқандай дәлелдеуді қажет
етпейтін шындық, ал қазақтар жаппайға дерлік сауатсыз болды делініп келген
тезисті бүгінгі таңда қайта қараудың қажеттігі уақыт талабы екендігін
ескере кеткен жөн.
Патша өкіметі амалсыздан қазақ ақсүйектері мен байлардың балаларына
біраз білім беріп, олар үшін орыс-қазақ мектептерін ашуға мәжбүр
болды. Орыс қазақ мәдени қатынастары Қазақстанның Ресейге қосылуының
басталуымен байланысты. Осы тарихи оқиғамен қазақ халқының арасында діни
емес білім берудің тарауының алғашқы қадамдары байланысты болып табылады.
ХҮІІІ ғ.орыс дворяндарының жағдайының артуымен осы таптың мақсаты үшін
білім беру саласында көптеген шараларды іске асырғаны белігілі. Мәселен,
1741 жылы құрылған әскери кадет корпусы жабық сословиелік-дворяндық оқу
орындарының бастамасы болды. Олар дворян балаларын әскери және азаматтық
борышын өтеуге даярлауды қамтамасыз ету қажет болды.
Дворян мәдениетінің орталықтарының бірі бола отырып, кадет корпустары
Ресейдің ұлттық шет аймақтарында, оның ішінде Қазақстанда, ағарту ісін
таратуда белгілі әсер етті. 1744 жылы Орынборда татар мектебі ашылды, онда
әскери лауазымды адамдардың балалары оқыды. Бұл мектепті бітіргеннен кейін
кеңсе қызметкерлері, кеден ісі чиновниктері және аудармашылар мамандықтары
бойынша қызмет атқарады. Осы мақсатта 1786 жылы Омбыда азиялық мектептің
негізі қаланды. 1836 жылы азиялық мектеп жабылып қазақ балалары үшін
мұсылман мектебі ашылды. ХІХ ғасырдың бірінші жартысында Қазақстан
қалаларында әскери училищелер ұйымдасты, оған қазақ ақсүйектері мен
байларының балалары қабылданды. 1813 жылы Омбыда Сібір казактарының әскери
училищесі ашылды, ал 1927 жылы Орынборда-Неплюев әскери училищесі жұмыс
істеді. Сөз жоқ, осындай әскери училищелердің құрылуы белгілі мақсатты
көздеген болатын-ды. Патша өкіметі ең алдымен ақсүйек сұлтандардың,
байлардың және әкімшілік аппаратының чиновниктерінің және әскери
мекемелердің Қазақстанда патша өкіметінің отарлау саясатын жүргізуге
қабілетті балаларынан даярлауға ұмтылды.
Орынбор және Омбы әскери училищелері қазақтардың үстем тап өкілдерінің
арасында орыс мектебіне және орыс біліміне деген қызығушылық арта түсті.
Орынбордағы Неплюев әскери училищесі Омбыдағы Сібір казактарының әскери
училищесі кейіннен Орынбор Неплюев және Омбы кадет корпустарын құруға негіз
болды. Олар Қазақстанда орыс білімін таратуда ерекше роль
атқарды. Орынбордағы Неплюев атындағы кадет корпусы 1844 жылы ашылса, Омбы
кадет корпусы 1847 жылы ашылған болатын-ды. Әскери училищелерді кадет
корпустарына айналдырудың негізгі себебі құрметті қазақтардың арасынан
Ресейге қосылған қазақ даласын басқару үшін сауатты, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz