Айналым қаражат көзі
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1Кәсіпорынның айналымнан тыс қаражаттарының экономикалық маңызы
1.1. Кәсіпорынның айналымнан тыс қаражаттарының экономикалық
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2. Кәсіпорынның айналымнан тыс қаражаттарын қалыптастыру
көздері ... ... 9
1.3.Кәсіпорындағы дебиторлық борыштарды басқару және
есебі ... ... ... ... ... ...11
1.4. Қазіргі кезде кәсіпорынның айналымнан тыс қаражаттарының
тиімділігін арттыру
олдары ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
2 Айналым капиталының экономикалық маңызы ( Дельта Ойл ЖШС мәліметтері
негізінде)
2.1.Айналым капиталының экономикалық маңызы және
жіктелімі ... ... ... ... ... 18
2.2.Айналым капиталын қаржыландыру
көзі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
2.3. Айналым капиталын қажеттілігін
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
3 Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың дамыту жолдары
3.1 Кәсіпорынның ақпараттық саласын дамыту
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ...46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
Қолданылған әдебиеттер тізімі..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
Қосымшалар.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...64
Кіріспе
Нарықтық қатынастар кәсіпорындардың шаруашылықты жүргізуші
субъект ретінде құқық жағдайларын едәуір нығайтып, олардың көптеген
активтері туралы мәселелерді өз бетінше шешуіне мол мүмкіншілік ашты. Атап
айтқанда, ішкі және сыртқы рынокта білікті серікті таңдауға қол жетті,
өйткені болашақтағы бірлескен іс-әрекеттің тиімділігі көбінесе осыған
байланысты болады.
Кәсіпорындар бұрынғыдай жоғарғы жақтың жөн сілтеуімен емес,
контрагенттерді (жабдықтаушы, сатып алушы, мердігер, банк және т.б.)
қазіргі кезде өз қалауы бойынша алады. Олардың өздеріне іскер серіктерді
қаншалықты дәл және қатесіз таңдауымен нарықтық қатынастар негізінде
мүмкіндігінше тез және дұрыс бағдар тауып, оны ұстануына қарай жұмыстарының
тиімділігі әр түрлі болады. Басқаша айтқанда, шаруашылықты жүргізуші
субъектілердің қызметінің жетістіктері басқару деңгейіне, қабылданған
шешімдердің объективтілігі, нақтылығы, шұғылдығы мен ғылыми негізделуіне
тікелей тәуелді. Үйлесімді шешімдердің қабылдануы, материалдық, еңбек және
қаржы ресурстарын тиімді пайдаланып, еліміздің экономикалық өсуіне
бағытталатыны белгілі.
Нарық жағдайында кәсіпорынның өміршеңдігінің кепілі мен жай-күйінің
орнықтылығының негізі оның айналым капиталының тұрақтылығы болып
табылады. Ол ақша қаражатын еркін орын алмастыра отырып қолданып, тиімді
пайдалану жолымен өнімді өндіру мен сатудың үздіксіз процесін қамтамасыз
ете алатын өзінің қаржы ресурстары жағдайын көрсетеді. Соңғы жылдары
Қазақстанда әлеуметтік-экономикалық жағдай өндірістік құлдырау
тенденцияларымен, ақша айналым жүйесінің бұзылуымен, инфляцияның
жоғарлауымен, тұрғындардың тұрмыс деңгейінің төмендеуімен сипатталады. 1993
жылы ұлттық валютаны енгізу ақша-несие және бюджеттік салаларда жаңа
экономикалық саясат жасауға және жүргізуге, бағаны және тарифтерді сыртқы
экономикалық қызметі либеризациялауға әкеп соқты. Бұл өтпелі кезеңнің
бастапқы сатысына да байланысты.
Экономикаылқ саясатта технологияның потенциалдық дамуын шетелдік жаңа
технологиямен тиімді үйлестіру қажет болды. Бұл жаңа технологияның тепе-
теңділігі тұрақты оперативтік кешендер жасауға, пропорционалдық бұзылуды
жою үшін қажет. Қазақстанда акционерлік кәсіпорындар және компаниялар пайда
болды. Кәсіпкерлік дамып келді. Бүгінгі күнде ол қажетті жетістіктерге
жетпегенмен болашақта біздің экономикамыздың негізгі саласы болады.
Қазақстан экономикасы біртіндеп жоғарылау фазасына келеді. Бірақ ары
қарай оның даму қарқыны жоғарылай береді. Стратегиялық тұрғыдан республика
әлемдік технологияларды енгізуді мақсат етеді.
Нарықтық жағдайларда кәсіпорынның маңызды мәселелері әрбір
материалдық, ақшалай және қаржылық шығындар данасына өнімді өндіру көлемін
біршама жоғарылатуға қол жеткізуден тұратын оның экономикалық тиімділігін
жоғарылату, табыс табу болып табылады. Кәсіпорынның жеткілікті еңбек
ресурстарымен қамтамасыз етілуіне тәуелділігі күшейді. Кәсіпорынның
жеткілікті еңбек ресурстарымен қамтамасыз етілуі, олардың тиімді
пайдаланылуын еңбек өнімділігінің жоғарғы деңгейі,, өнім көлемін жоғарлату
және өндіріс тиімділігін көтеру үшін маңызды болып табылады.
Кәсіпорын экономикасын ары қарай көтеру мәселелерін табысты шешу үшін
ресурстарды тиімді пайдалану қажет, резервтер ашып, өндірісте
пайдаланылмаған резервтерді өндірістік қызметке пайдалану, интенсивті
технологиялар енгізу, өндіріс басқаруының экономикалық әдістерін жетілдіру,
технологиялық прогресстің дамуымен өндірістің негізгі құралдар жағдайы және
пайдаланылу деңгейіне және кәсіпорынның қажетті еңбек ресурстарымен
қамтамасыз етілуіне тәуелділігі күшейді. Кәсіпорынның жеткілікті еңбек
ресурстарымен қамтамасыз етілуі олардың тиімді пайдаланылуын еңбек
өнімділігінің жоғары деңгейі, өнім көлемін жоғарылату және өндіріс
тиімділігін көтеру үшін маңызды болып табылады.
Қазақстан Республикасы экономикалық салаларын дамытудың негізгі бағыттарын
анықтай отырып, экономикалық дамудың концепциясы және модельдерін таңдады.
Экономиканың нарықтық қатынастарға өтуі кезінде кәсіпорындардың
тәуелсіздігін, олардың экономикалық және құқықтық жауапкершіліктерін,
шаруашылық субъектісінің қаржылық тұрақтылығы мәнінің өзгерісін негізге
алды.
Қаржы жұмыстарын ұйымдастырудың бұрынғы тәсілдері жаңа
тәсілдермен сәйкес келмеді, кәсіпорындардың қаржылық қызметтерінің алдына
жаңа талаптар қойыла бастады. Оның маңызды себептерінің бірі экономиканың
нақты секторларындағы реформаның тежелуі.
Дельта Ойл ЖШС басшылары мен менеджерлері алдында қаржы
ресрстарын тиімді пайдалану мәселесіне көбірек көңіл бөліне бастады.
Өйткені кәсіпорындар қызметін жоспарлауға алдын қолданылған көрсеткіштер
мен процедуралардың, мысалы, өндірілген өнімнің көлемінің құнының өнімнің
өзіндік құнының жоғары болуы салдарынан жеңісті бәсекелестікке
әкелмейтіндігі анықталады және бәсекелестердің пайда болуы дәстүрлі
пайданы алуға кедергі келтіріп қана қоймайды, сонымен қатар кей жағдайларда
пайданы ең төменгі деңгейге дейін жеткізеді.
Дельта Ойл ЖШС басқару жүйесін жетілдіру, шығындарды төмендету,
қаржы ресурстарын тиімді пайдалануды басқарудың қажеттілігін кәсіпорын
басшылары мен менеджерлері тез түсінеді. Бұл жерде туындайтын мәселе біреу
ғана, ол осы шараларды қалай жүзеге асыру жолдарын қарастыруды талап ету,
есептеу жолдарын жетілдіру. Өнімнің өзіндік құнын есептеу жолдарын
жетілдіру, қолда бар қорылар бар жағдайында сатып алу көлемін қалай
жоспарлау керек, қандай процестерді жетілдіруге ең алдымен қаражаттарды
инвестициялау керек және т.б. осындай басты мәселелерді шешу
диссертациялық жұмыстың негізгі өзекті мәселесі болып отыр.
Сонымен қатар, ЖШС-те әртүрлі деңгейдегі менеджерлерге
нарықтың күшейген бәсекелестік жағдайында басқарушылық шешімді қабылдауға
мүмкіндік беретін, қаржы ресурстарын басқару жүйесін жасаудың объективті
қажеттілігі де бар. Қазақстанның жеке меншік иелігіндегі және өз
қызметінің ерекше салалық, өндірістік және технологиялық ерекшеліктеріне
ие, мақта тазалау өнеркәсібінің кәсіпорындары үшін оның жеткіліксіз
жасалуымен күшейеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – кәсіпорынның дебиторлық қарызын
төмендету жолында басқару есебінің атқаратын ролі мен мәнін ашып көрсету.
Дипломдық жұмыстың негізгі міндеттері болып келесілер табылады:
- айналым капиталының экономикалық маңызы және жіктелімін ашып
көрсету;
- кәсіпорынның ақпараттық жүйесіндегі дебиторлық есебінің атқаратын
ролін ашып көрсету;
- кәсіпорынның ақпараттық саласын дамыту аспектілерін талдау.
Қаржы ресурстарын басқару жүйесіннің тәжірибесі ЖШС-тің қаржы
ресурстарын қалыптастыру процесін талдауға мүмкіндік береді. Қаржы
ресурстары туралы ғылыми зерттеулер ұзақ уақыт бойы жүргізіліп келеді.
Нарықтық экономика жағдайында қаржы ресурстарын басқаруды
қалыптастырудың экономикалық механизмін жетілдіру арнайы кешенді талдауды
талап етеді.
Дипломдық жұмыстың ақпараттық базасы болып ҚР заңдары, ҚР
Президентінің нұсқаулары мен қаулылары, статистикалық және нақты мәліметтер
қолданылды.
1Кәсіпорынның айналымнан тыс қаражаттарының экономикалық маңызы
1.1. Кәсіпорынның айналымнан тыс қаражаттарының экономикалық маңызы
Кәсіпорынның іс-әрекеттерін қамтамасыз етудегі міндетті шарт- қолда
бар айналым қапиталының болуы. Айналым капиталы - бұл өндірістік айналым
қорларын құру, пайдалану және үздіксіз өндірістік процестер мен өнімді
өткізуді қамтамасыз ету үшін авансылаудың ақшалай қаражаттарының жиынтығы.
Айналым капиталының мәні – ұдайы өндірістік процестердің қажеттілігін
қамтамасыз етудегі экономикалық рөлімен анықталады. Айналым капиталы
өндірістік процеске бірнеше рет қатысатын негізгі қорларға қарағанда
айырмашылығы, ол тек бір ғана өндірістік кезеңде қызмет етеді және
өндірістік тұтыну тәсіліне тәуелсіз өзінің құнын тікелей дайын өнімге
апарады.
Айналым капиталының құрылымы деп барлық жиынтығындағы олардың бөлек
элементтерінің ара қатынасын айтады. Кәсіпорындағы айналым капиталының
құрылымына талдау жасау және оны жетік білу маңызды мәселелерінің бірі
болып саналады. Себебі, белгілі бір шамада қаржы жағдайы кәсіпорын
қызметінің не ол, не бүл мезетін сипаттады. Мысалы, дебиторлық берешек
үлесінің шамадан тыс аруы, қоймадағы дайын өнімдер, аяқталмаған өндіріс,
кәсіпорынның қаржылық жағдайының нашарлағанын білдіреді. Дебиторлық берешек
осы кәсіпорындағы айналымынан оқшауландырылған қаражатты және оларды
дебитолрлық пайдалануын өзінің айналымындағы борышкерлерді сипаттайды.
Аяқталмаған өндіріс үлесінің артуы, қоймадағы дайын өнімдер айналымындағы
айналым қаражатының оқшауланғанын, сату мөлшерінің , сонымен бірге пайданың
да азаюын көрсетеді. Сондықтан кәсіпорындарда айналым қаражатының құрылымын
оңтайландыру және олардың айналымын арттыру басты мақсатқа айналғаны жөн.
Кәсіпорындарда айналымнан тыс капиталының құрылымы тұрақсыз және
көптеген себептердің ықпалымен өзгеріп те отырады. Әрбір нақты кәсіпорында
айналым капиталының шамасы, олардың құрамы мен құрылымы өндірістік сипаты
мен күрделілігіне, өндіріс кезеңінің ұзақтығына, оларды жеткізу жағдайына
және т.б. байланысты болады.
Түрлі салаларда айналым капиталының үлес салмағы кәсіпорындардың
өндіріс құрамында әр түрлі , мысалы, ауыр өндіріс кәсіпорындарында жеңіл
өндіріс кәсіпорындарына қарағанда ол төмен. Кәсіпорындарда айналым
капиталын ұйымдастыру мыналардан тұрады: айналым қаржыларының қажеттілігін
анықтау және олардың құрамы мен құрылымын, қалыптастырудың көздерін табу
және оларды реттеу, айналым қаражаттарын басқару және т.б.
Өндіріс тиімділігін арттырудың елеулі резервтері құрамына шикізат пен
негізгі материалдар, отын, қосалқы материалдар, тез тозатын аспаптар және
басқа да еңбек заттары кіретін айналым қорларын орынды пайдаланудың
есебінен өндіріс шығындарын одан әрі төмендетуден табылады.
Өндірістің нәтижелігін арттыру жөніндегі шараларды белгілеген кезде
кәсіпорындардың өндіріс процесінің маңызды заттық элементі болып табылатын
өндірістік айналым қорларын тиімді пайдалануға кәсіпорын ұжымдарының
айрықша назар аударғаны жөн.
Айналымнан тыс қаржылар үнемі қозғалыста болады. Бір өндірістік кезең
аралығында олар үш сатыдан (өзінің нысанын өзгертіп) тұратын ауыспалы
айналым жасайды. Бірінші сатыда кәсіпорын ақша қаражаттарын еңбек заттарын
(айналым қорларын) сатып алу үшін шарттарды төлеуге жұмсайды. Бұл сатыдан
айналым қорлары айналыс аясынан өндіріс саласына өтеді.
Екінші сатыда алынған айналым қорлары өндіріс процесіне тікелей өтіп,
әуелде өндіріс босалқы қорларына және шала фабрикаттарға, содан соң
аяқталған өндіріс процесі – дайын өнімге (таруар нысанына) айналады.
Үшінші сатыда дайын өнім сатылады, нәтижесінде айналым қорлары өндіріс
саласынан айналыс аясына, қайтадан еңбек құралдарын алуға жұмсалып, жаңа
ауыспалы айналымға шығады. Бірақ, айналым қорлары бірінші сатыдан екінші
сатыға жүйелі түрде өтеді дегенді білдірмейді. Керісінше, олар бір мезгілде
айналымның барлық үш сатысында да белгілі орында болады. Бір нәрсенің әрбір
мезеті сатып алынады, өндіріледі, сатылады және қайтадан сатып алынады. Нақ
осы жағдай өндірістің үздіксіздігін, тоқтаусыздығын және өндірілген
өнімдерді сатуды қамтамасыз етеді. Сонымен, бұдан ескеретін жай - әрбір
сатыдағы айналым қаражаттарының тұрған уақыты бірдей емес. Ол өнімнің
тұтынушылық, технологиялық және оны өндіру және сату ерекшеліктеріне
байланысты.
Ауыспалы айналым қаражаты мына тәсілмен шығады:
А – Қ - Ө - Д – А1.
Мұнда, А – шаруашлық субъектілерін авнсалаудағы ақша қаражаттары;
Қ - өндіріс құралы;
Ө - өндіріс;
Д – дайын өнім;
А1 - өнімді сатудан түскен және өзіне қосылған пайданың
ақша қаражаттары.
Шарушалықыты жүргізудегі нарықтық жүйе жағдайында кәсіпорын
экономикасын дамытуда оны айналым қаражаттарымен оңтайлы қамтамасыз етудің
төтенше маңызы бар.
Айналым қаражаттарының айналымдылығын сипаттайтын бірнеше көрсеткіштер
болады. Олардың ішіндегі ең қарапайымы – айналым қаражатының
айналымдылығының коэффициенті. Ол мына формуламен анықталады:
Қақ= Өқ ⁄ Оо,
Мұнда, Өқ – белгілі бір кезеңде өткізілген өнімнің құны (өнімді
өткізуден алынған түсім),
Оқ – сол кезеңдегі айналым қаражаттарының орташа қалдығы.
Егер де өткізуден алынған түсім бір жылға есептелгенде, онда айналым
қаражаттарының орташа қалдығы да сол жылға алынады.
Аналым капиталын тиімді пайдалану көпшілігінде олардың қажеттілігін
дұрыс анықтау болып табылады. Себебі, өндірістің осы көлемінде жоспарланған
пайданы ең төменгі мөлшердегі шығымен табуға үлкен ықпалын тигізеді.
Айналым қаражаттарының төмендетілген мөлшері кәсіпорынның тұрақсыз қаржы
жағдайына, өндіріс процесінің іркілісіне әкеліп соғады. Осының салдарынан
өндірістің көлемі мен пайдасы төмендейді. Осы кезекте айналым қаражатының
көтеріңкі мөлшері кәсіпорынның өндірісті ұлғайту үшін күрделі қаржы шығынын
жұмсау мүмкіндігі төмендейді.
Кәсіпорында айналым қаражатының қажеттілігін анықтау кәсіпорынның
өндіріс жоспары және өндіріс шығынының сметасымен үйлестіру керек. Мұнда
қажетті мөлшерде өнімнің нақтылы түрлерін және оларды белгілі мерзімде
шығаруды негіздеу қажет. Кәсіпорынның жеке айналым қаражатының қажеттілігін
есептеген кезде мыналарды еске алған жөн. Жеке айналым қаражаттары
өндірістік бағдарламаны орындауда тек негізгі өндірістік қажеттілікті өтеу
ғана емес, сонымен қатар, кәсіпорынның негізгі қызметіне жатпайтын қосалқы
және көмекші өндірістер, тұрғын үй, коммуналдық және т.б. шаруашылықтар
және дербес баланста тұрмайтындар да өтелуі қажет.
Тауар өткізу, қоймадағы дайын өнімдердің қорлануы жөнідегі мәселерді
жеткілікті, терең пысықтауы төмен болуы мүмкін. Бірақ та, кез келген
жағдайда алдағы кезде межеленген сату болжамы болуы керек. Олай болмаған
күнде шығарылған өнімдер қоймада ұзақ жатып қалада және ақшалай
қаржыларының едәуір бөлігі айналымнан оқшауланады, сөйтіп кәсіпорынның
қаржы жағдайының орнықтылығына әсер етіп, оның банкротқа ұшырауы мүмкін.
1.2. Кәсіпорынның айналымнан тыс қаражаттарын қалыптастыру көздері
Әуелі кәсіпорын құрылғанда айналым қаражаттары жарғылық қордың бір
бөлігі ретінде қалыптасады ( капитал). Олар тауарлық өнімдерді өндіруге
байланысты өндірістік босалқы қорларды сатып алу үшін жұмсалады. Дайын өнім
қоймаға түседі, содан соң тұтынушыларға жіберіледі. Оның төлеуге дейінгі
мезетте өндіруші ақша қаражаты мұқтажынан жоқшылық көреді. Мұқтаждың бұл
деңгейі салынған қаражаттың көлеміне ғана емес, сонымен бірге алдағы есеп
айырудың мөлшеріне де байланысты, ол жыл ішінде түрлі себептермен
тұрақсызданады. Сондықтан да кәсіпорын айналым қаражатын қалыптастыруда
басқа да қиындық көздеріне ұшырай ды – орнықты пассивтер, несиегерлік
берешек, банк несиесі және басқа да несиегерлер.
Өндірістік бағдарламаның өсу мүмкіндігіне байланысты айналым
қаражатына мұқтаждық артады, осыған орай, қаражаттарының өсуіне тиісті
қаржыландыруды қажет етеді. Бұл жағдайда оларды толықтыру көзі кәсіпорынның
таза пайдасы болып саналады.
Айналым қаражаты ретінде кәсіпорын орнықты пассивтерді пайдаланады.
Олар жеке көздеріне теңестіріледі, себебі, кәсіпорынның айналыммында
түпкілікті болып, оның іс-әрекетін қаржыландыру үшін қолданылады, бірақ
оған жатпайды.
Орнықты пассивке жататындар:
➢ Жалақы жөнінде ең аз ауыспалы берешек және әлеуметтік сақтандыруға,
зейнетақы қорына, медицина сақтандыруына, жұмыспен қамтуға
жәрдемдесу қорына аударым жарнасы;
➢ Ақы төлеудің мерзім ішіндегі келіп түспегендегі фактурасы жоқ
жеткізушінің және акцептелген есеп айырысу құжаты бойынша
жеткізушіге берешегі;
➢ Аванс және өнімге ішінара ақы бойынша тапсырыс берушілерге
берешегі;
➢ Салықтардың бірсыпыра түрлері бойынша бюджетке берешегі.
Айналым қаражаттарын қалыптастырудың басқа да көздеріне пайда есебінен
құрылған арнаулы қордың уақытша пайдаланбаған қалдығын жатқызуға болады.
Кәсіпорынның айналым қорларына мұқтажы жыл бойына түпкілікті
сақталады. Ол түрлі факторларға байланысты тұрақсызданады:
➢ өндірістің маусыздылығы;
➢ тауар – материалдық құндылықтарды жеткізудің әркелкілігі;
➢ қоймалардағы сатылмаған дайын өнімдердің қорлануы және т.б.
Әрбір кәсіпорынның қалыпты жұмыс істеуі үшін оның айналым қоры болуы
керек. Ол ақша қаражаты есебінен айналым және айналыс және айналыс қорларын
сатып алуға пайдаланылады.
Айналым қордың заттық мазмұны – еңбек заттары. Негізгі қордан
айырмашылығы сол – айналым қор өндіріс процесінде бір рет қана қатысады да,
сол жолы түгелдей пайдаланылып кетеді және өзінің бүкіл құнын пайда болған
жаңа өнімге қосады.
Айналым қордың оңтайлы және үнемді жұмсау – кәсіпорынның бірінші
кезектегі міндеті болып саналады. Себебі, материалдық шығындар 3⁄4
өнеркәсіп өнімдерінің өзіндік құнын құрайды.
Айналым қорының құрамы, оның құрылымы өндірісті мамандандыруға
байланысты.
Кәсіпорындарда айналым қорларды пайдаланудың маңызды экономикалық
көрсеткіштері оның айналғыштығы болып табылады. Ол есепті мерзім ішінде
қанша рет айналғанымен және айналым мерзімімен бағаланады. Әрбір кәсіпорын
айналым қорының айналғыштығын тездетіп, сол арқылы оған деген өзінің
қажетсінуін азайта алады.
Нарықтық экономиканың негізгі шегі – кәсіпорындарда айналым қорлардың
жетіспеушілігі. Осы мақсатта кәсіпорындарда өндіріс қажет ететіндей
мөлшерде өндірістік босалқы қорлар жасаған дұрыс. Оларда материалдардың
артық қоры болмағаны жөн.
1.3.Кәсіпорындағы дебиторлық борыштарды басқару және есебі
Дебиторлық борыш – деп белгілі бір қарым-қатынасқа байланысты заңды
және жеке тұлғалардың шаруашылық субъектісінің алдындағы сатып алған
тауарларды, субъектінің оларға көрсеткен қызметтері үшін, сондай-ақ
жұмысшылар мен қызметкерлердің субъектіден аванс ретінде алған немесе
несиеге, қарызға алған тауарлары мен материалдары үшін қайтаруға тиісті
борыштарын айтады. Ол субъектіге берешек борышы бар кәсіпорындар мен
ұйымдар, сондай-ақ жеке тұлғалар дебиторлар болып табылады.
Есеп беретін уақыттан кейінгі бір жыл ішінде алынатын дебиторлық
борыштар ағымдағы активтер қатарында есептеледі. Олардың қатарына келесілер
жатады:
- ағымдағы активтерді сатып алуға төленген аванстық төлемдер;
- тапсырылған шоттар бойынша алынуға тиісті борыштар;
- вексельдер бойынша алынуға тиісті борыштар;
- негізгі шаруашылық серіктестігі мен оның еншілес серіктестіктігі
арасындағы түрлі операциялар негізіндегі туындаған дебиторлық
борыштар;
- акционерлік қоғамның лауазымды адамдарының дебиторлық борышы;
- басқадай дебиторлық борыштар;
Кәсіпорындарда дебиторлық борыштарды басқару оның бухгалтерлік есебін
дұрыс жүргізумен тікелей байланысты. ҚР Бухгалтерлік есеп және аудит
жөніндегі Ұлттық комиссиясының 1996 жылғы № 2 Қаржылық есепті дайындау мен
ұсынуға арналған тұжырымдамалық негіздер туралы деп аталатын қаулысына
сәйкес Дебиторлық борыш иелік ету құқықтарымен қоса, заңды құқықтарына
байланысты актив болып саналады. Яғни дебиторлық борыш – бұл иелік ету
құқын қосқандағы заңды хұқтармен байланысты активте қамтылған болашақтағы
экономикалық тиімділік болып табылады. Мысалы, американдық FASB – пен
қаржылық есептің стандарттарын жасау бойынша құрылған кеңесі сәйкес,
дебиторлық борыштың активі маңызды үш сипаттамаға ие болады:
1. ол, ақша қаражаттарының тікелей немесе жанама өсуіне
мүмкіндікті қамтамасыз ететін немесе басқа активтермен бірге
болашақтағы тиімділікті қамтиды.
2. активтер дегеніміз – шаруашылық субъектісі басқара алатын
ресурстар болып табылады.
3. Тиімділікке немесе потенциалдық қызметтерге деген хұқтар,
заңды болуы немесе оларды алудың заңды дәлелдемелері болуы
керек;
Бүгінгі таңда шоттар корреспонденциясын көрсетудің жеңіл нысаны
ретінде компьютерлік өңдеулер белгілі бір бағдарламалық пакеттер қолдануда.
Айта кететін жағдай көптеген ағылшын тілдес мемлекеттерде, мысалы, АҚШ –та
біртұтас шоттар жоспары жоқ. Әрбір корпорацияның мамандары өздеріне
ыңғайлы, тиімді деп санайтын жоспарды өздері құрайды. Бір жағынан мұндай
шешім бухгалтер мамандарының әдістемелік шешімдер таңдауына біршама
тәуеклсіздігін көрсетсе, екінші жағынан мәліметтерді сәйкестендіруде немесе
мамандардың бір кәсіпорыннан екіншісіне ауысуы кезінде қиындық туғызады.
Алайда кәсіпорындардағы құрылатын шоттар жоспарына халықаралық стандарттар
мен ұлттық кәсіби бірлестіктермен қалыптасқан белгілі бір бухгалтерлік
стандарттар ықпалын тигізеді.
Кәсіпорындарда шетелдік сатушылар, сатып алушылардың сатып алған
тауарлары үшін төлемдерін басқа бір үшінші тұлғаға несиелік карточкалардың
көмегімен аударып есеп айырысуға мүмкіндік береді. Бұл жағдайда сатып алушы
несие берушімен несиелік карточка алады және оны сатып алу кезінде
қолданылады. Егер сатушы ақша орнына карточка алса, онда ол несие берушіге
шот жазып береді.Ол шотта сатып алу барысындағы несиелік карточканың штампы
мен сатып алушының қолы тұрады. Несиелік карточкалар бойынша сату есебін
жүргізудің екі тәсілі бар:
1 сатушы несие беруші кампанияның төлемін төлемін күтуі керек;
2 сатушы сату барысында бірден ағымдағы шотқа квитанциясын енгізеді.
Соңғы тәсіл банк жүйесімен байланысты несиелік карточкамен
жүргізілетін сатуға тән, ыңғайлы тәсіл болып келеді.
Дебиторлық борыштар субъектілердің қаржы –шаруашылық қызметіндегі
бухгалтерлік есептің бас шоттар жоспарындағы 3- Дебиторлық борыштар
бөлімінің шоттарында есепке алады.
30- Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борышы;
31- Күдікті қарыздар бойынша резервтері
32- Еншілес серіктестіктердің дебиторлық борышы
33-Басқадай дебиторлық борыш
34- Алдағы кезең шығындары
35- Берілген аванстар
Кәсіпорында дебиторлық борыштарды тиімді басқару үшін олардың есебін
дұрыс жүргізу керек, олардың уақытылы төленуі, яғни келіп түсу жағдайына
бақылау жүргізу керек және т.б.
1210 "Сатып алушылар мен тапсырысшылардың қысқа мерзімді
дебиторлық берешегі" шотында сатып алушылар мен тапсырысшыларға тиеп
жіберілген өнім, орындалған жұмыстар мен қызметтер үшін табыс етілген және
банк төлеуге қабылдаған есеп айырысу құжаттары бойынша есеп айырысулар
туралы ақпарат көрсетіледі.
1210 "Сатып алушылар мен тапсырысшылардың қарызы" бөлімшесінің
шоттары "Табыстар" бөлімі тиісті шоттарының кредитімен корреспонденцияда
сатып алушыға есеп айырысу құжаты табыс етілген сомаға дебеттеледі. Бұл
ретте қосылған құнға салынған салық сомасы 1210 "Сатып алушылар мен
тапсырысшылардың қарызы" шотының дебеті және 3110 "Қосылған құнға салынатын
салық" шотының кредиті бойынша көрсетіледі.
1210 "Сатып алушылар мен тапсырысшылардың қарызы" шоты 1070
"Банктердегі арнаулы шоттардағы ақша қаражаттары", 1020 "Валюталық шоттағы
қолма-қол ақша", 1040 "Есеп айырысу шотындағы қолма-қол ақша",
1010 "Кассадағы қолма-қол ақша" бөлімшесі тиісті
шоттарымен - алынған төлемдер сомасына, немесе 3510 "Алынған аванстар",
3310 "Жеткізушілермен және мердігерлермен есеп айырысу", 3390 "Басқа
кредиторлық қарыз және есептелген сомалар" шотымен - есептемеге жататын
сомаға кредиттеледі.
1290 "Күмәнді борыштар бойынша резервтер" бөлімшесіне 1290
"Күмәнді борыштар бойынша резервтер" шоты кіреді. Бұл шот күмәнді борыштар
бойынша резервтердің жағдайы мен қозғалысы туралы ақпаратты жинақтап
қорытуға арналған.
Жасалған резервтер сомасына 1290 "Күмәнді борыштар бойынша
резервтер" шотының кредиті және 7210 "Жалпы және әкімшілік шығыстар"
бөлімшесі 7210" Жалпы және әкімшілік шығыстар" шотының дебеті бойынша
жазбалар жүргізіледі. Талап ету мерзімі өтіп кеткен дебиторлық қарызды
баланстан есептен шығарған кезде 1290 "Күмәнді борыштар бойынша
резервтер" шотының дебеті бойынша 1210 "Сатып алушылар мен
тапсырысшылардың қарызы" бөлімшесі тиісті шоттарының кредитімен
корреспонденцияда жазба жүргізіледі.
Егер күмәнді борыш бойынша резерв жасалған жылдан кейінгі жылдың
аяғына дейін бұл резерв пайдаланылмаған болса, онда жұмсалмаған сома қызыл
түспен ерекшелеу әдісімен 7210 " Жалпы және әкімшілік шығыстар" бөлімшесі
7210 Жалпы және әкімшілік шығыстар"шотының дебеті және 1290 "Күмәнді
борыштар бойынша резервтер" шотының кредиті бойынша жазбамен қалпына
келтіріледі.
1220 "Еншілес ұйымдардың қысқа мерзімді дебиторлық берешегі
бөлімшесіне мына шоттар кіреді: 1220 "Еншілес ұйымдардың қысқа мерзімді
дебторлық берешегі, 1230 Қауымдастырылған және бірлескен ұйымдардың қысқа
мерзімді дебиторлық берешегі, 1240 Филиалдар мен құрылымдық бөлімшелердің
қысқа мерзімді дебиторлық берешегі дебиторлық қарызының барлық түрлері
туралы ақпаратты жинақтап қорытуға арналған.
1220 "Еншілес ұйымдардың қысқа мерзімді дебиторлық берешегі
бөлімшесінің шоттары 6 "Табыстар" бөлімі тиісті шоттарының сатып алушыларға
есеп айырысу құжаты табыс етілген сомасына, және 3100 "Салықтар бойынша
міндеттемелер" бөлімшесінің 3130 "Қосылған құнға салынатын салық" шотының
қосылған құнға салынған салық сомасына кредитімен корреспонденцияда
дебеттеледі.
1220 "Еншілес ұйымдардың қысқа мерзімді дебиторлық берешегі 1070
"Банктердегі арнаулы шоттардағы ақша қаражаты", 1020 "Валюталық шоттағы
қолма-қол ақша", 1040 "Есеп айырысу шотындағы қолма-қол ақша", 1010
"Кассадағы қолма-қол ақша" бөлімшелері тиісті шоттарымен корреспонденцияда
- алынған төлемдер сомасына, немесе 3510"Алынған аванстар", 3310
"Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу", 3390 "Басқа
кредиторлық қарыз және есептелген сомалар" шоттарының - есептемеге жататын
сомасына кредиттеледі.
1.4. Қазіргі кезде кәсіпорынның айналымнан тыс қаражаттарының
тиімділігін арттыру жолдары
Шаруашылық – қаржы қызметі процесінде кәсіпорын мен ұйымдар айналымнан
тыс қаржы қорларын – белгілі бір мақсаттарға арналған ақша қаражаттарын
үнемі қозғалыста болады: түседі, қорланады, жұмсалады.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржы тәжірибесінде кәсіпорындардың, жеке
саланың немесе бүкіл ұлттық шаруашылықтың өндірістік, шаруашылық және
әлеуметтік қызметіндегі мақсат – міндеттеріне қарай әр түрлі қорлар
пайдаланылды. Өздерінің қызметтерінің орындалуына немесе экономикалық
жағдайдың өзгеруіне қарай кейбір қорлар жойылса, кейбірі өзгертіліп,
қайсы біреулері жеке бөлініп шықты. Ұзақ жылдар бойы кәсіпорындар мен
ұйымдарда экономикалық ынталандыру қорлары – материалдық көтермелеу қоры,
өндірісті дамыту қоры, әлеуметтік даму қоры, көпшілік қолды тауарлар қоры
жұмыс істеді. 1992 жылға дейін ұлғаймалы ұдайы өндірісті қаржыландыру және
негізгі қорларды жаңарту үшін амортизациялық қор құрылды. Министрліктер
мен ведомствоға қарасты кәсіпорындар мен ұйымдарға қаржы көмегін көрсету
үшін орталықтандырылған қорлар құрылды: ғылым мен техниканы дамытудың
бірыңғай қоры, экономикалық ынталандыру қорлары бойынша орталықтандырылған
қорлар мен резервтер, бағаны реттеу қоры және басқалары.
Қаржы қорларында кәсіпорындар мен ұйымдар мүлкінің қозғалысы бұл
ақпаратты өндіріс, шаруашылық – қаржы және әлеуметтік қызметті басқаруда
пайдалану үшін толық немесе ішінара түрде бейнеленеді. Жекелеген қорлардың
қозғалысы қаржының көлемін, нысанын, пайдалану мөлшерін неғұрлым анық
көрсетеді.Сондықтан кейбір қорлар бір мезгілде орындалуға белгіленген,
сондай-ақ іс жүзінде қол жеткен кәсіпорын қызметінің қаржылық көрсеткіштері
де болып табылады немесе есеп – қисап үшін бастапқы мәліметтер ретінде
қызмет етеді. Мысалы, белгілі бір кезеңде кәсіпорынның тұтыну қорын жұмсау
ауқымы; кәсіпорынның бір қызметкеріне шаққандағы бұл мөлшер оның
материалдық және әлеуметтік қажеттіліктерімен қанағаттандыру деңгейін
көрсетеді.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың жұмыс істеуі үшін неғұрлым елеулілері мен
маңыздылары мына қорлар болып табылады: жарғылық, резевтік капиталдар,
қорлану қоры, тұтыну қоры, еңбекке ақы төлеу қоры, валюталық, жөндеу
қорлары.Құрылтайшылардың немесе кәсіпорындар ұжымдарының қарап шешуі
бойынша басқа да мақсатты қаражат қорлары құрылуы мүмкін, мысалы,
медициналық сақтандыру қоры, басқа шаруашылық органдармен болатын үлестік
қоры және басқалары.
Жарғылық капитал мемлекет, басқа меншік иесі немесе құрылтайшы берген
кәсіпорын көрсетеді және алғашқыда, шаруашылық жүргізуші субъектілерді
құрғанда өндірістік капиталды, материалдық емес кативтерді, айналым
құралдарын сатып алудың көзі болып табылады. Оның қаражаттары есебінен
кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға қажетті жағдайлар жасалады.
Жарғылық капиталдың мөлшері шаруашылық қызмет процесінде өзгеріп
отырады: негізгі капиталға жұмсалатын инвестициялар капиталының өсімі,
тауар – материалдық құндылықтарды бағалауға дейінгі және капиталдың басқа
молықтырылуы нәтижесінде көбейеді; негізгі құралдарды шығару немесе беру,
он,ың тоғызын есептеу, зияндарды шығару, тауар – материалдық игіліктердің
бағасын түсіру есебінен кемиді.
Кәсіпорындардың қарамағында қалатын қаражаттардың негізінде, яғни
салықтар мен басқа да төлемдерді төлегеннен кейін кәсіпорындар мен ұйымдар
кешенді қорларды – тұтыну қоры мен қорлану қорын құрады.
Тұтыну қоры мыналарды кірістіреді:
бүкіл қызметкердің (өндірістік және өндірістік емес) еңбегіне ақы
төлеу шығындары;
ақшалай төлемдер, соның ішінде жылдың қорытындысы бойынша сыйақылар;
еңбегі үшін ынталандырудың басқа түрлеріне жіберілетін ақша және
натуралдық нысандардағы құжаттар;
материалдық көмек:
еңбек және әлеуметтік жеңілдіктерді белгілеуге жұмсалатын қаражаттар;
қызметкерлердің акциялары мен салымдары бойынша мүлікке төленетін
табыстар (дивиденттер, пайыздар);
оңтайландырғыштық ұсыныстар, өнер табу және жаңалық ашу үшін берілетін
сыйақылардан бөлек басқа да жеке сипаттағы төлемдер.
Қорлану қоры:
▪ кәсіпорының қарамағында қалатын табыс;
▪ негізгі капиталды қалпына келтіруге жұмсалатын
амортизациялық аударымдар;
▪ шығып қалған мүлікті өткізуден түскен түсім-ақша;
▪ банктердің несиелері;
▪ басқа да көздер есебінен қалыптасады.
Қорлану қоры ұлғаймалы ұдайы өндірісті қамтамасыз ету шығындарын
қаржыландыруға:
➢ Негізгі және айналым капиталдарының молықтыруға;
➢ ғылыми –техникалық прогресті дамытуға, жаңа өнімдерді игеруге;
➢ табиғат қорғау шараларын жүзеге асыруға;
➢ өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылым объектілерін салуға үлестік
қатысуға;
➢ әлеуметтік инфрақұрылым объектілерін салуға қатысуға пайдаланылады.
Ірі кәсіпорындар мен ұйымдар кешенді тұтыну мен қорлану
қорларының орнына көздері мен шығындарының мазмұны жағынан ұқсас мынадай
жеке-жеке қорлар көздерін құрып, пайдалана алады: жалақы, еңбекке ақы
төлеу, өндірісті дамыту, әлеуметтік даму қорлары.
Ұдайы өндірістік шығындарды үздіксіз қаржыландыруды қамтамасыз
етуде қаржы резервтерінің маңызы зор. Нарыққа көшу жағдайында олардың
маңыздылығы артпаса, кемімейді. Қаржы резервтерін шаруашылық жүргізуші
субъектілердің өздері меншікті қаржы ресурстары есебінен басқару
құрылымдары, мамандандырылған сақтық ұйымдары және мемлекет жасай алады.
Оның мақсаты – шаруашылық – қаржы жағдайы нашарлаған кезде пайда болған
қосымша шығындарды жауып, кәсіпорындардың қаржы жағдайын тұрақтандыруды
қамтамасыз ету. Қор кәсіпорынның тұтыну, қорлану және басқа қорларына
жібермес бұрын оның қарамағында қалатын табыс есебінен құралады.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың валюта қорлары валюта қаражаттарының
есебінен мына көздерден қалыптасады:
➢ экспорттық валюталық түсім - ақшадан;
➢ жарғылық капиталға түсетін жарналардан;
➢ банктердің, солардың ішінде шетел, басқа қаржы мекемелерінің
және және шетелдік заңи тұлғалардың валюталық несиелерінен;
➢ ішкі валюта рыногында өкілетті банктер мен айырбастау пунктері
арқылы валюта сатып алу;
➢ бейрезиденттер көрсететін қаржы көмегі.
Өнімдерді, жұмыстар мен қызметтерді экспортқа шығарудан түскен
валюталық түсім-ақша заңмен белгіленген салықтар төленгеннен кейін
кәсіпорындар мен ұйымдардың валюта қорларына бағытталады.Бұл қорларға
активтерге (бағалы қағаздарға) инвестициялардан, депозиттер, салымдар
нысанындағы және т.б. нысандарда,ы, егер бұл девиденттермен мен табыстар
немесе қарыз қаражаттарының жұмсалымдарынан алынған ьолса, қаражаттарды
орналастырудан алынған шетелдік валютадағы дивиденттермен табысмтар
есептеледі. Кәсіпорындар мен ұйымдарға міндеттерді шешу үшін ерікті негізде
өздерінің валюта қаржысын кәсіпорындар мен ұйымдар ешкімнің рұқсатынсыз,
бірақ қолданылып жүрген валюта заңнамасының шеңберінде қарап шешу бойынша
пайдалана алады. Валюта қорлары ең алдымен еңбек ұжымдарының өндірістік,
әлеуметтік-мәдени дамуына жұмсалады; валютаның бір бөлігі еңбек ұжымдарының
шешімдерімен халық тұтынатын шүетел тауарларын дәрі-дәрмектерді және
медициналық техниканы сатып алуға жұмсалуы мүмкін. Валюта қорларының
қаржысы ізгілік және қайырымдылық көмек көрсетуге де пайдаланылуы мүмкін.
Кәсіпорындар мен ұйымдар валюта қоры қаражаттарының бір бөлігін қосалқы
жеткізушілерге – кәсіпорындар мен ұйымдарға бере алады; бұл түсімдердің
көлемі шарттың негізінде экспорттық өнім өндірісіне қатысушылардың үлесі
ескеріле отырып шешілді.
Жөндеу қоры кәсіпорындарда негізгі капиталдарды жөндеудің
барлық түрлерін: күрделі, орташа, ағымдағы түрлерін жүргізу үшін жасалады,
олар өнімнің, жұмыстар мен қызметтер көрсетудің өзіндік құны есебінен
қаржыландырылады. Жөндеу жұмыстарына жұмсалатын болашақ шығындарға қарай
жөндеу қорына аударылатын аударымдардың нормативтерін кәсіпорындар
өздігінше белгілей алады, бұл шығындардың көлемі негізгі капиталдардың жай-
күйімен және тозығының дәрежесімен анықталады. Ішінара жөндеуге жұмсалатын
шығындар болашақ кезеңдерге жатқызылатын шығыстардың есебінен жабылуы
мүмкін.
2 Айналым капиталының экономикалық маңызы ( Дельта Ойл ЖШС мәліметтері
негізінде)
2.1.Айналым капиталының экономикалық маңызы және жіктелімі
Айналым капиталы (айналым қаражаты) – кәсіпорын капиталының өзінің
ағымдағы активіне салынған бөлігі. Материалдық- мүліктік белгі бойынша
айналым капиталының құрамына: еңбек заттары (шикізат, материал, отын және
т.б.) кәсіпорын қоймасындағы даяр өнім, қайта сатуға арналған тауар,
ақшалай қаражат және есептердегі қаражат енгізілді. [ 13,21б.]
Айналым қаражаты өзіне тән ерекшелікпен жоғары жылдамдықпен айналады.
Өндіріс процесіндегі айналым қаражатының атқаратын функционалдық рөлі
негізгі капиталдың рөлінен өте ерекшеленеді. Айналым қаражаты өндіріс
процесінің үздіксіздігін қамтамасыз етеді.
Айналым капиталының(еңбек құрал-жабдығы)мүліктік элементтері әрбір
өндірістік циклде тұтынылады.Ол өзінің табиғи нысанын толықтай
жоғалтады,сондықтан жасалған өнімнің (орындалған жұмыстың,көрсетілген
қызметің) құнына толықтай енгізіледі.Айналым капиталының ауыспалы
айналымының сатылары сызбада көрсетілген (3-сурет).
Капиталдың ауыспалы айналымы:дайындау(сатып алу),өндірістік және
өткізу деген үш кезеңді қамтиды.
Кез келген бизнесті бастау үшін қолма-қол ақшаның біраз сомасы
қажет,осы сома өндіріске арналған(немесе сатуға арналған тауар)белгіленген
ресурстың мөлшеріне айналады.
Айналым капиталы сатып алу нәтижесінде ақшалай нысаннан өндірістік
(еңбек заты немесе тауар)нысанға өтеді.,
Өндіріс кезеңінде ресурс тауарға,жұмысқа немесе қызметке айналады.
Осы сатының нәтижесінде айналым капиталы өндірістік нысаннан тауарлық
нысанға өтеді.
Айналым капиталы сату сатысында тауарлық нысаннан ақшалай нысанға
қайтадан өтеді. Ақшаның бастапқы сомасы (Д) және өнімді (жұмысты,қызметті)
сатудан түсетін түсімнің (Д) мөлшері үйлеспейді. Бизнестің нәтижесі (пайда
немесе залал) сәйкессіздіктің себебін түсіндіреді.
Айналым капиталының элементтері шаруашылық операциялары үздіксіз
ағынының бөлігі болып табылады. Сатып алу өндірістік запастың және
кредиторлық берешектің ұлғаюына әкеп соқтырады; өндіріс даяр өнімнің
артуына жол ашады; сатып алу дебиторлық берешектің,сондай-ақ кассадағы және
есеп айырысу шотындағы ақшалай қаражаттың ұлғаюына себеп болады. Осы
операциялар циклі көп есе қайталанады және қорытындысында ақшалай түсім
және ақшалай төлем түседі.[13.26б.]
Ақшалай қаражаттың айналымы жасалатын уақыт кезеңі өндірістік –
коммерциялық циклдің ұзақтығы деп аталады.
Аталмыш цикл шикізат пен материалға ақша төлеу және даяр өнім сатудан
ақша түсу арасындағы уақыттың бір бөлігінен құралады. Осы циклдің
ұзақтығына жеткізушінің кәсіпорынды кредиттеу кезеңі, кәсіпорынның сатып
алушыны кредиттеу кезеңі, шикізат пен материал запаста болатын кезең, даяр
өнім шығару және оны қоймада сақтау кезеңі ықпал етеді.
Осы тәуелділікті мысалмен түсіндіреміз.
Мысал.
Кәсіпорын лак-бояу шығарады. Шикізат сатып алудан бастап өнім сатуға
дейінгі оқиғалар тізбегі төмендегідей болады:
Орау үшін химиялық шикізат пен материал
Сатып алу (кредитке) ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 1 қыркүйек
Материалдық өндіріске табыс ету ... ... ... ... ... ... 1 қазан
Жеткізушілермен есеп айырысу ... ... ... ... ... ... ... 11 қыркүйек
Даяр өнімді сату (кредитке) ... ... ... ... ... ... . ... ... . 15 қазан
Сатып алушылардан (дебиторлардан) ақша түсу.. 1 қараша
Бұл жағдайда ақша қаражатының айналым кезеңі 1,5 айды құрайды:
жеткізушілерге шикізат пен материал үшін ақша төленген 15 қыркүйектен
басталады және сатып алушылардан ақша түскен күні, яғни 1 қарашада
аяқталады.
Ақшалай қаражаттың айналым кезеңін кәсіпорын балансындағы ақпарат пен
кіріс және шығыс жөніндегі есептегі ақпарат бойынша есептеуге болады.
Бұл үшін келесі көрсеткіштер есептеледі:
шикізат пен материал запасының айналымдылығы;
кредиторлық берешектің айналымдылығы;
даяр өнім запасының айналымдылығы;
дебиторлық берешектің айналымдылығы;
ақшалай қаражаттың айналым кезеңі (5-т = 1-т – 2-т. + 3-т. + 4-т).
Айналым капиталының элементтері өндіріс саласынан айналым аясына үздіксіз
өтіп, өндіріске қайтадан оралады. Айналым капиталының бөлігі өндіріс
саласында (өндірістік запас, аяқталмаған құрылыс, қоймадағы даяр өнім және
т.б.), ал басқа бөлігі – айналыс аясында (жөнелтілген өнім, дебиторлық
берешек, ақшалай қаражат, бағалы қағаз және т.б.) үнемі болады. Сондықтан
кәсіпорынның айналым капиталының құрамы мен мөлшері өндірістің
қажеттілігімен ғана емес, айналыс қажеттілігімен де байланысты.
Шаруашылық қызметтің сан алуан түрлерімен айналысатын өндіріс саласы мен
айналыс саласы, тіпті бір саланың жекелеген кәсіпорны капиталын әр түрлі
қажет етеді. Аталмыш қажеттілік айналым қаражатының мүліктік мазмұнына және
айналымның жылдамдығына, сонымен бірге өндірістің мөлшеріне, өндіріс
технологиясы мен оны ұйымдастыруға, сондай-ақ өнімді сату және шикізат пен
материал сатып алуға және басқа да фокторларға байланысты болады.
Айналым капиталы жоспарлау, есептеу және талдау практикасында келесі
белгілер бойынша топтастырылады:
өндіріс поцесіндегі функционалдық рөліне байланысты - өндірістік айналым
қоры (құрал- жабдық) және айналыс қоры (2 кесте);
бақылау, жоспарлау және басқару практикасына байланысты – нормаланатын
айналым капиталы және нормаланбайтын қарыз капиталы;
айналым капитал қалыптасатын көзге байланысты – меншік айналым капиталы
және қарыз айналым капиталы;
өтімділікке (ақшалай қаражатқа айналу жылдамдығы) байланысты – абсолютті
өтімді қаражат, жылдам сатылатын айналым қаражаты, баяу сатылатын айналым
қаражаты;
капиталды салу тәуекелінің дәрежесіне байланысты – салу тәуекелі барынша аз
айналым капиталы, салу тәуекелі шамалы айналым капиьалы, салу тәуекелі
орташа айналым капиталы, салу тәуекелі жоғары айналым капиталы;
материалдық- мүліктік маңызына байланысты еңбек құралы (шикізат, матеиал,
отын, аяқталмаған өндіріс және т.б.), даяр өнім мен тауар, есептердегі
ақшалай қаражат пен құрал- жабдық.
Айналым қаражатының өндіріс және айналыс процесінде болатын уақытты
жеке есептеп талдау үшін айналым капиталы функционалдық белгі бойынша
айналым қорына және айналыс қорына бөлінеді.
Айналым қаражатының өндіріс процесіндегі функционалдық рөлі бойынша құрамы
мен құрылымы
Кесте 1
Айналым қаражатының Енгізілетін қаражаттың құрамы
топтары
1. Өндірістік Өндірістік запас:
айналым қоры шикізат;
(өндіріс саласындағынегізгі материал;
және өндіріс сатып алынатын жартылай фабрикат;
процесіндегі айналымқосалқы материал;
қаражаты) Өндіріс процесіндегі құрал-жабдық:
аяқталмаған құрылыс;
меншікті өндіріс жартылай фабрикат;
алдағы кезеңнің шығысы.
1 кестенің жалғасы
2. Айналыс қор 2.1. Сатылмаған өнім:
(айналыстың айналым - кәсіпорын қоймасындағы, алайда әлі төленбеген
қаражаты) даяр өнім;
- қайта сатуға арналған тауар.
2.2. Ақшалай қаражат:
- касса;
- есеп айырысу шоты;
- валюталық шот;
- бағалы қағаз;
- өзге ақшалай қаражат;
- басқа кәсіпорындармен және ұйымдармен есеп
айырысу.
Айналым қаражаты басқарылу дәрежесі бойынша нормаланатын және
нормаланбайтынға бөлінеді. Нормаланатын қаражатқа,әдетте, барлық өндірістік
айналым қоры,сондай-ақ айналыс қорының кәсіпорын қоймасындағы сатылмаған
даяр өнімнің қалдығы түріндегі бөлігі жатады.[13,34б.]
Нормаланбайтын қаражатқа айналыс қорының қалған элементтері, яғни
тұтынушыларға жіберілген, алайда әлі төленбеген өнім мен ақшалай қаражаттың
және есеп айырусыдың барлық түрі жатады.Алайда нормалардың болмауы айналым
қаражаттың осы элементтерінің мөлшерлері өз бетімен әрі шексіз өзгеруі
мүмкін және олар бақыланбайды деп түсінуге болмайды. Кәсіпорындар
арасындағы есеп айырысудың қолданылатын тәртібінде мемлекет тарапынан
төлемеудің артуына қарсы қолданылатын экономикалық санкциялар жүйесі
қарастырылған.
Нормаланатын айналым қаражаты кәсіпорынның қаржы жоспарында (бизнес-
жоспарында) көрсетіледі, ал нормаланбайтын айналым қаражаты іс жүзінде
жоспарланбайтын объект болып табылады.
Айналым қаражатын меншікті және қарыз қаражатқа бөлу кәсіпорынға
тұрақты немесе уақытша пайдалануға берілген айналым қаражатының шыққан тегі
мен оның нысандарын көрсетеді.
Меншікті айналым қаражаты кәсіпорынның меншік капиталы (жарғылық
капитал, резервтегі капитал, жинақталған пайда және т.б) есебінен
қалыптастырылады. Әдетте меншікті айналым капиталының мөлшері баланс
пассивінің 1-тарауының қорытындысы мен баланс активінің – тарауының
қорытындысының арасындағы айырма (меншікті қаражаттан айналымнан тыс актив
шегеріледі) ретінде анықталады. Шаруашылық қызметті айналым қаражатымен
қалыпты қамтамасыз ету үшін оның мөлшері меншікті капиталдың мөлшерінің 13
шегінде белгіленеді. Меншікті айналым қаражаты тұрақты режимде
пайдаланылады.
Кәсіпорының меншікті айналым капиталына қажеттілігі жоспарланады
және оның қаржы жоспарында көрсетіледі.
Қарыз айналым қаражаты банк және банк емес кредит, облигациялық
қарыз, кредиторлық берешек және өзге де көз нысанында қалыптастырылады. Ол
кәсіпорынға уақытша пайдалануға беріледі. Қарыз айналым қаражатының бір
бөлігі ақылы (кредит пен қарыз), ал екінші бөлігі – тегін (кредиторлық
берешек) болады. Кәсіпорынның қарыз айналым қаражатына қажеттілігі де
жоспарланады және бизнес-жоспарды (қаржыландыру стратегиясы) көрсетіледі.
Түрлі елдерде меншікті және қарыз капитал арасындағы әр түрлі
арақатынас (норматив) пайдаланылады. Ресейде 5050, АҚШ-та 6040, ал
Жапонияда – 3070 арақатынасы қолданылады.
Капиталдың ауыспалы айналым процесінде айналым қаражатын қалыптастыру
көзі бірінен-бірі ажыратылмайды. Мәселен, өндіріс қарызында тұтынылатын
шикізат пен материал қандай қаражат есебінен сатып алынғаны жөніндегі
ақпарат ешқашан пайдаланылмайды. Алайда айналым қаражатын қалыптастыру
жүйесі айналымды баяулатып немесе оны жеделдете отырып оның жылдамдығына
ықпал етеді. Сонымен бірге меншікті және қарыз айналым қаражатын
қалыптастыру көзі мен оны әр түрлі пайдалану режимдері айналым капиталын
және бүкіл капиталды тиімді пайдалануға ықпал ететін негізгі фактор болып
табылады. Айналым қаражатын ұтымды қалыптастыру және пайдалану өндіріс
барысына, кәсіпорын қаржысының нәтижелері мен оның қаржысының жай-күйіне
жан-жақты әсер етеді, сонымен бірге осы жағдайда ең аз мөлшердегі айналым
капиталының мөлшерімен табысқа жетуге мүмкіндік береді. [13,36б.]
Кәсіпорынның айналымдағы қаражатының сапасы айналым капиталының
өтімділігі мен қаражат тәуекелінің дәрежесі бойынша жіктеледі (3,4-
кестелер). Жіктеуде қойылатын мақсат – сатылуы екіталай ағымдағы активті
анықтау. Кәсіпорынның айналым капиталын тиімді басқару үшін қосымша
қаржыландыру көзін іздестіріп қана қоймай, оны кәсіпорын активінде, әсіресе
ағымдағы активте ұтымды орналастыру қажет.
Айналым қаражатының өтімділік дәрежесі бойынша құрамы мен құрылымы
Кесте 2.
Айналым қаражатының Енгізілетін қаражаттың құрамы
топтары
1. Ең төменгі актив Ақшалай қаражат:
касса;
есеп айырысу шоты;
валюталық шот;
өзге де ақшалай қаражат.
1.2. Қысқа мерзімді қаржы салымдары
2 кестенің жалғасы
2. Жылдам сатылатын 2.1. Жөнелтілген тауар
актив 2.2. Дебиторлық берешек:
- тауар, жұмыс, қызмет үшін;
- алынған вексель бойынша;
- еншілес кәсіпорындармен;
- бюджетпен;
- қызметкерлермен өзге операциялар бойынша;
- өзге дебиторлармен;
2.3. Өзге айналым капиталы
3. Баяу сатылатын актив3.1. Алдағы кезеңде шығысы шегерілген запас және
сатып алынған құндылық бойынша ҚҚА
Айналым қаражатының капиталды салу тәуекелділігінің дәрежесі бойынша құрамы
мен құрылымы
Кесте 3.
Айналым
қаражатының Енгізілетін қаражаттың құрамы
топтары
1. Салу тәуекелі Ақшалай қаражат:
барынша аз касса;
айналым қаражаты есеп айырысу шоты;
валюталық шот;
өзге де ақшалай қаражат.
Қысқа мерзімді қаржы салымы
2. Салу тәуекелі 2.1. Дебиторлық берешек (күмәндіні шегергенде)
шамалы айналым 2.2. Өндірістік запас (сүр тауарды шегергенде)
қаражаты 2.3. Даяр өнім мен тауардың қалдығы (сұранысқа ие еместі
шегергенде)
3. Салу тәуекелі 3.1. Арзан бағалы және тозғыш зат.
орташа айналым 3.2. Аяқталмаған құрылыс (нормативтіктен тысты
қаражаты шегергенде).
3.3. Алдағы кезеңнің шығысы
4. Салу тәуекелі 4.1. Күмәнді дебиторлық берешек
жоғары айналым 4.2. Өндірістік сүр запас
қаражаты 4.3. Нормативтіктен тыс аяқталмаған құрылыс
4.4. Сұранысқа ие емес даяр өнім мен тауар
4.5. Айналым қаражатының айтылған топтарына енгізілмеген
өзге элемент.
2.2.Айналым капиталын қаржыландыру көзі
Айналым қаражатының ауыспалы айналымы процесінде олар
қалыптастырылған көздер, әдетте, ажыратылмайды. Алайда айналым қаражатын
қалыптастыру жүйесі айналымды баяулатып немесе оны жеделдете отырып оның
жылдамдығына ықпал етеді. Артық айналым қаражаты кәсіпорын капиталының
бөлігі әрекетсіз және кіріс әкелмейтінін білдіреді. Сонымен бірге айналым
капиталының жетіспеуі кәсіпорын қаражатының шаруашылық айналымының
жылдамдығын баяулатып, өндірістік процестің жылдамдығын тежейді.
Айналым қаражатын қалыптастыру көзі жөніндегі мәселені екінші маңызды
жағынан алап қарастырайық. Нарық жағдаяты үнемі өзгереді, сондықтан
кәсіпорынның айналым қаражатына сұранысы да тұрақсыз болады. Іс жүзінде осы
қажеттілікті тек меншік көзінің есебінен өтеу мүмкін емес. Кәсіпорынның
меншікті қаражат есебінен жұмыс істеуі тартымды екені назарға алынбайды. Ал
көп жағдайда тәжірибе меншікті қаражатты пайдаланғаннан гөрі қарыз
қаражатты пайдалану тиімді екенін растайды.
Сондықтан қарыз қаражат тартудың тиімділігін қамтамасыз ету айналым
қаражатын қалыптастыру процесін басқарудағы негізгі міндет болып табылады.
Айналым қаражатын қалыптастыру көзінің құрылымы: меншікті көзді;
қарыз көзін; қосымша тартылған көзді қамтиды.
Әдетте, кәсіпорынның айналым ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1Кәсіпорынның айналымнан тыс қаражаттарының экономикалық маңызы
1.1. Кәсіпорынның айналымнан тыс қаражаттарының экономикалық
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2. Кәсіпорынның айналымнан тыс қаражаттарын қалыптастыру
көздері ... ... 9
1.3.Кәсіпорындағы дебиторлық борыштарды басқару және
есебі ... ... ... ... ... ...11
1.4. Қазіргі кезде кәсіпорынның айналымнан тыс қаражаттарының
тиімділігін арттыру
олдары ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
2 Айналым капиталының экономикалық маңызы ( Дельта Ойл ЖШС мәліметтері
негізінде)
2.1.Айналым капиталының экономикалық маңызы және
жіктелімі ... ... ... ... ... 18
2.2.Айналым капиталын қаржыландыру
көзі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
2.3. Айналым капиталын қажеттілігін
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
3 Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың дамыту жолдары
3.1 Кәсіпорынның ақпараттық саласын дамыту
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ...46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
Қолданылған әдебиеттер тізімі..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
Қосымшалар.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...64
Кіріспе
Нарықтық қатынастар кәсіпорындардың шаруашылықты жүргізуші
субъект ретінде құқық жағдайларын едәуір нығайтып, олардың көптеген
активтері туралы мәселелерді өз бетінше шешуіне мол мүмкіншілік ашты. Атап
айтқанда, ішкі және сыртқы рынокта білікті серікті таңдауға қол жетті,
өйткені болашақтағы бірлескен іс-әрекеттің тиімділігі көбінесе осыған
байланысты болады.
Кәсіпорындар бұрынғыдай жоғарғы жақтың жөн сілтеуімен емес,
контрагенттерді (жабдықтаушы, сатып алушы, мердігер, банк және т.б.)
қазіргі кезде өз қалауы бойынша алады. Олардың өздеріне іскер серіктерді
қаншалықты дәл және қатесіз таңдауымен нарықтық қатынастар негізінде
мүмкіндігінше тез және дұрыс бағдар тауып, оны ұстануына қарай жұмыстарының
тиімділігі әр түрлі болады. Басқаша айтқанда, шаруашылықты жүргізуші
субъектілердің қызметінің жетістіктері басқару деңгейіне, қабылданған
шешімдердің объективтілігі, нақтылығы, шұғылдығы мен ғылыми негізделуіне
тікелей тәуелді. Үйлесімді шешімдердің қабылдануы, материалдық, еңбек және
қаржы ресурстарын тиімді пайдаланып, еліміздің экономикалық өсуіне
бағытталатыны белгілі.
Нарық жағдайында кәсіпорынның өміршеңдігінің кепілі мен жай-күйінің
орнықтылығының негізі оның айналым капиталының тұрақтылығы болып
табылады. Ол ақша қаражатын еркін орын алмастыра отырып қолданып, тиімді
пайдалану жолымен өнімді өндіру мен сатудың үздіксіз процесін қамтамасыз
ете алатын өзінің қаржы ресурстары жағдайын көрсетеді. Соңғы жылдары
Қазақстанда әлеуметтік-экономикалық жағдай өндірістік құлдырау
тенденцияларымен, ақша айналым жүйесінің бұзылуымен, инфляцияның
жоғарлауымен, тұрғындардың тұрмыс деңгейінің төмендеуімен сипатталады. 1993
жылы ұлттық валютаны енгізу ақша-несие және бюджеттік салаларда жаңа
экономикалық саясат жасауға және жүргізуге, бағаны және тарифтерді сыртқы
экономикалық қызметі либеризациялауға әкеп соқты. Бұл өтпелі кезеңнің
бастапқы сатысына да байланысты.
Экономикаылқ саясатта технологияның потенциалдық дамуын шетелдік жаңа
технологиямен тиімді үйлестіру қажет болды. Бұл жаңа технологияның тепе-
теңділігі тұрақты оперативтік кешендер жасауға, пропорционалдық бұзылуды
жою үшін қажет. Қазақстанда акционерлік кәсіпорындар және компаниялар пайда
болды. Кәсіпкерлік дамып келді. Бүгінгі күнде ол қажетті жетістіктерге
жетпегенмен болашақта біздің экономикамыздың негізгі саласы болады.
Қазақстан экономикасы біртіндеп жоғарылау фазасына келеді. Бірақ ары
қарай оның даму қарқыны жоғарылай береді. Стратегиялық тұрғыдан республика
әлемдік технологияларды енгізуді мақсат етеді.
Нарықтық жағдайларда кәсіпорынның маңызды мәселелері әрбір
материалдық, ақшалай және қаржылық шығындар данасына өнімді өндіру көлемін
біршама жоғарылатуға қол жеткізуден тұратын оның экономикалық тиімділігін
жоғарылату, табыс табу болып табылады. Кәсіпорынның жеткілікті еңбек
ресурстарымен қамтамасыз етілуіне тәуелділігі күшейді. Кәсіпорынның
жеткілікті еңбек ресурстарымен қамтамасыз етілуі, олардың тиімді
пайдаланылуын еңбек өнімділігінің жоғарғы деңгейі,, өнім көлемін жоғарлату
және өндіріс тиімділігін көтеру үшін маңызды болып табылады.
Кәсіпорын экономикасын ары қарай көтеру мәселелерін табысты шешу үшін
ресурстарды тиімді пайдалану қажет, резервтер ашып, өндірісте
пайдаланылмаған резервтерді өндірістік қызметке пайдалану, интенсивті
технологиялар енгізу, өндіріс басқаруының экономикалық әдістерін жетілдіру,
технологиялық прогресстің дамуымен өндірістің негізгі құралдар жағдайы және
пайдаланылу деңгейіне және кәсіпорынның қажетті еңбек ресурстарымен
қамтамасыз етілуіне тәуелділігі күшейді. Кәсіпорынның жеткілікті еңбек
ресурстарымен қамтамасыз етілуі олардың тиімді пайдаланылуын еңбек
өнімділігінің жоғары деңгейі, өнім көлемін жоғарылату және өндіріс
тиімділігін көтеру үшін маңызды болып табылады.
Қазақстан Республикасы экономикалық салаларын дамытудың негізгі бағыттарын
анықтай отырып, экономикалық дамудың концепциясы және модельдерін таңдады.
Экономиканың нарықтық қатынастарға өтуі кезінде кәсіпорындардың
тәуелсіздігін, олардың экономикалық және құқықтық жауапкершіліктерін,
шаруашылық субъектісінің қаржылық тұрақтылығы мәнінің өзгерісін негізге
алды.
Қаржы жұмыстарын ұйымдастырудың бұрынғы тәсілдері жаңа
тәсілдермен сәйкес келмеді, кәсіпорындардың қаржылық қызметтерінің алдына
жаңа талаптар қойыла бастады. Оның маңызды себептерінің бірі экономиканың
нақты секторларындағы реформаның тежелуі.
Дельта Ойл ЖШС басшылары мен менеджерлері алдында қаржы
ресрстарын тиімді пайдалану мәселесіне көбірек көңіл бөліне бастады.
Өйткені кәсіпорындар қызметін жоспарлауға алдын қолданылған көрсеткіштер
мен процедуралардың, мысалы, өндірілген өнімнің көлемінің құнының өнімнің
өзіндік құнының жоғары болуы салдарынан жеңісті бәсекелестікке
әкелмейтіндігі анықталады және бәсекелестердің пайда болуы дәстүрлі
пайданы алуға кедергі келтіріп қана қоймайды, сонымен қатар кей жағдайларда
пайданы ең төменгі деңгейге дейін жеткізеді.
Дельта Ойл ЖШС басқару жүйесін жетілдіру, шығындарды төмендету,
қаржы ресурстарын тиімді пайдалануды басқарудың қажеттілігін кәсіпорын
басшылары мен менеджерлері тез түсінеді. Бұл жерде туындайтын мәселе біреу
ғана, ол осы шараларды қалай жүзеге асыру жолдарын қарастыруды талап ету,
есептеу жолдарын жетілдіру. Өнімнің өзіндік құнын есептеу жолдарын
жетілдіру, қолда бар қорылар бар жағдайында сатып алу көлемін қалай
жоспарлау керек, қандай процестерді жетілдіруге ең алдымен қаражаттарды
инвестициялау керек және т.б. осындай басты мәселелерді шешу
диссертациялық жұмыстың негізгі өзекті мәселесі болып отыр.
Сонымен қатар, ЖШС-те әртүрлі деңгейдегі менеджерлерге
нарықтың күшейген бәсекелестік жағдайында басқарушылық шешімді қабылдауға
мүмкіндік беретін, қаржы ресурстарын басқару жүйесін жасаудың объективті
қажеттілігі де бар. Қазақстанның жеке меншік иелігіндегі және өз
қызметінің ерекше салалық, өндірістік және технологиялық ерекшеліктеріне
ие, мақта тазалау өнеркәсібінің кәсіпорындары үшін оның жеткіліксіз
жасалуымен күшейеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – кәсіпорынның дебиторлық қарызын
төмендету жолында басқару есебінің атқаратын ролі мен мәнін ашып көрсету.
Дипломдық жұмыстың негізгі міндеттері болып келесілер табылады:
- айналым капиталының экономикалық маңызы және жіктелімін ашып
көрсету;
- кәсіпорынның ақпараттық жүйесіндегі дебиторлық есебінің атқаратын
ролін ашып көрсету;
- кәсіпорынның ақпараттық саласын дамыту аспектілерін талдау.
Қаржы ресурстарын басқару жүйесіннің тәжірибесі ЖШС-тің қаржы
ресурстарын қалыптастыру процесін талдауға мүмкіндік береді. Қаржы
ресурстары туралы ғылыми зерттеулер ұзақ уақыт бойы жүргізіліп келеді.
Нарықтық экономика жағдайында қаржы ресурстарын басқаруды
қалыптастырудың экономикалық механизмін жетілдіру арнайы кешенді талдауды
талап етеді.
Дипломдық жұмыстың ақпараттық базасы болып ҚР заңдары, ҚР
Президентінің нұсқаулары мен қаулылары, статистикалық және нақты мәліметтер
қолданылды.
1Кәсіпорынның айналымнан тыс қаражаттарының экономикалық маңызы
1.1. Кәсіпорынның айналымнан тыс қаражаттарының экономикалық маңызы
Кәсіпорынның іс-әрекеттерін қамтамасыз етудегі міндетті шарт- қолда
бар айналым қапиталының болуы. Айналым капиталы - бұл өндірістік айналым
қорларын құру, пайдалану және үздіксіз өндірістік процестер мен өнімді
өткізуді қамтамасыз ету үшін авансылаудың ақшалай қаражаттарының жиынтығы.
Айналым капиталының мәні – ұдайы өндірістік процестердің қажеттілігін
қамтамасыз етудегі экономикалық рөлімен анықталады. Айналым капиталы
өндірістік процеске бірнеше рет қатысатын негізгі қорларға қарағанда
айырмашылығы, ол тек бір ғана өндірістік кезеңде қызмет етеді және
өндірістік тұтыну тәсіліне тәуелсіз өзінің құнын тікелей дайын өнімге
апарады.
Айналым капиталының құрылымы деп барлық жиынтығындағы олардың бөлек
элементтерінің ара қатынасын айтады. Кәсіпорындағы айналым капиталының
құрылымына талдау жасау және оны жетік білу маңызды мәселелерінің бірі
болып саналады. Себебі, белгілі бір шамада қаржы жағдайы кәсіпорын
қызметінің не ол, не бүл мезетін сипаттады. Мысалы, дебиторлық берешек
үлесінің шамадан тыс аруы, қоймадағы дайын өнімдер, аяқталмаған өндіріс,
кәсіпорынның қаржылық жағдайының нашарлағанын білдіреді. Дебиторлық берешек
осы кәсіпорындағы айналымынан оқшауландырылған қаражатты және оларды
дебитолрлық пайдалануын өзінің айналымындағы борышкерлерді сипаттайды.
Аяқталмаған өндіріс үлесінің артуы, қоймадағы дайын өнімдер айналымындағы
айналым қаражатының оқшауланғанын, сату мөлшерінің , сонымен бірге пайданың
да азаюын көрсетеді. Сондықтан кәсіпорындарда айналым қаражатының құрылымын
оңтайландыру және олардың айналымын арттыру басты мақсатқа айналғаны жөн.
Кәсіпорындарда айналымнан тыс капиталының құрылымы тұрақсыз және
көптеген себептердің ықпалымен өзгеріп те отырады. Әрбір нақты кәсіпорында
айналым капиталының шамасы, олардың құрамы мен құрылымы өндірістік сипаты
мен күрделілігіне, өндіріс кезеңінің ұзақтығына, оларды жеткізу жағдайына
және т.б. байланысты болады.
Түрлі салаларда айналым капиталының үлес салмағы кәсіпорындардың
өндіріс құрамында әр түрлі , мысалы, ауыр өндіріс кәсіпорындарында жеңіл
өндіріс кәсіпорындарына қарағанда ол төмен. Кәсіпорындарда айналым
капиталын ұйымдастыру мыналардан тұрады: айналым қаржыларының қажеттілігін
анықтау және олардың құрамы мен құрылымын, қалыптастырудың көздерін табу
және оларды реттеу, айналым қаражаттарын басқару және т.б.
Өндіріс тиімділігін арттырудың елеулі резервтері құрамына шикізат пен
негізгі материалдар, отын, қосалқы материалдар, тез тозатын аспаптар және
басқа да еңбек заттары кіретін айналым қорларын орынды пайдаланудың
есебінен өндіріс шығындарын одан әрі төмендетуден табылады.
Өндірістің нәтижелігін арттыру жөніндегі шараларды белгілеген кезде
кәсіпорындардың өндіріс процесінің маңызды заттық элементі болып табылатын
өндірістік айналым қорларын тиімді пайдалануға кәсіпорын ұжымдарының
айрықша назар аударғаны жөн.
Айналымнан тыс қаржылар үнемі қозғалыста болады. Бір өндірістік кезең
аралығында олар үш сатыдан (өзінің нысанын өзгертіп) тұратын ауыспалы
айналым жасайды. Бірінші сатыда кәсіпорын ақша қаражаттарын еңбек заттарын
(айналым қорларын) сатып алу үшін шарттарды төлеуге жұмсайды. Бұл сатыдан
айналым қорлары айналыс аясынан өндіріс саласына өтеді.
Екінші сатыда алынған айналым қорлары өндіріс процесіне тікелей өтіп,
әуелде өндіріс босалқы қорларына және шала фабрикаттарға, содан соң
аяқталған өндіріс процесі – дайын өнімге (таруар нысанына) айналады.
Үшінші сатыда дайын өнім сатылады, нәтижесінде айналым қорлары өндіріс
саласынан айналыс аясына, қайтадан еңбек құралдарын алуға жұмсалып, жаңа
ауыспалы айналымға шығады. Бірақ, айналым қорлары бірінші сатыдан екінші
сатыға жүйелі түрде өтеді дегенді білдірмейді. Керісінше, олар бір мезгілде
айналымның барлық үш сатысында да белгілі орында болады. Бір нәрсенің әрбір
мезеті сатып алынады, өндіріледі, сатылады және қайтадан сатып алынады. Нақ
осы жағдай өндірістің үздіксіздігін, тоқтаусыздығын және өндірілген
өнімдерді сатуды қамтамасыз етеді. Сонымен, бұдан ескеретін жай - әрбір
сатыдағы айналым қаражаттарының тұрған уақыты бірдей емес. Ол өнімнің
тұтынушылық, технологиялық және оны өндіру және сату ерекшеліктеріне
байланысты.
Ауыспалы айналым қаражаты мына тәсілмен шығады:
А – Қ - Ө - Д – А1.
Мұнда, А – шаруашлық субъектілерін авнсалаудағы ақша қаражаттары;
Қ - өндіріс құралы;
Ө - өндіріс;
Д – дайын өнім;
А1 - өнімді сатудан түскен және өзіне қосылған пайданың
ақша қаражаттары.
Шарушалықыты жүргізудегі нарықтық жүйе жағдайында кәсіпорын
экономикасын дамытуда оны айналым қаражаттарымен оңтайлы қамтамасыз етудің
төтенше маңызы бар.
Айналым қаражаттарының айналымдылығын сипаттайтын бірнеше көрсеткіштер
болады. Олардың ішіндегі ең қарапайымы – айналым қаражатының
айналымдылығының коэффициенті. Ол мына формуламен анықталады:
Қақ= Өқ ⁄ Оо,
Мұнда, Өқ – белгілі бір кезеңде өткізілген өнімнің құны (өнімді
өткізуден алынған түсім),
Оқ – сол кезеңдегі айналым қаражаттарының орташа қалдығы.
Егер де өткізуден алынған түсім бір жылға есептелгенде, онда айналым
қаражаттарының орташа қалдығы да сол жылға алынады.
Аналым капиталын тиімді пайдалану көпшілігінде олардың қажеттілігін
дұрыс анықтау болып табылады. Себебі, өндірістің осы көлемінде жоспарланған
пайданы ең төменгі мөлшердегі шығымен табуға үлкен ықпалын тигізеді.
Айналым қаражаттарының төмендетілген мөлшері кәсіпорынның тұрақсыз қаржы
жағдайына, өндіріс процесінің іркілісіне әкеліп соғады. Осының салдарынан
өндірістің көлемі мен пайдасы төмендейді. Осы кезекте айналым қаражатының
көтеріңкі мөлшері кәсіпорынның өндірісті ұлғайту үшін күрделі қаржы шығынын
жұмсау мүмкіндігі төмендейді.
Кәсіпорында айналым қаражатының қажеттілігін анықтау кәсіпорынның
өндіріс жоспары және өндіріс шығынының сметасымен үйлестіру керек. Мұнда
қажетті мөлшерде өнімнің нақтылы түрлерін және оларды белгілі мерзімде
шығаруды негіздеу қажет. Кәсіпорынның жеке айналым қаражатының қажеттілігін
есептеген кезде мыналарды еске алған жөн. Жеке айналым қаражаттары
өндірістік бағдарламаны орындауда тек негізгі өндірістік қажеттілікті өтеу
ғана емес, сонымен қатар, кәсіпорынның негізгі қызметіне жатпайтын қосалқы
және көмекші өндірістер, тұрғын үй, коммуналдық және т.б. шаруашылықтар
және дербес баланста тұрмайтындар да өтелуі қажет.
Тауар өткізу, қоймадағы дайын өнімдердің қорлануы жөнідегі мәселерді
жеткілікті, терең пысықтауы төмен болуы мүмкін. Бірақ та, кез келген
жағдайда алдағы кезде межеленген сату болжамы болуы керек. Олай болмаған
күнде шығарылған өнімдер қоймада ұзақ жатып қалада және ақшалай
қаржыларының едәуір бөлігі айналымнан оқшауланады, сөйтіп кәсіпорынның
қаржы жағдайының орнықтылығына әсер етіп, оның банкротқа ұшырауы мүмкін.
1.2. Кәсіпорынның айналымнан тыс қаражаттарын қалыптастыру көздері
Әуелі кәсіпорын құрылғанда айналым қаражаттары жарғылық қордың бір
бөлігі ретінде қалыптасады ( капитал). Олар тауарлық өнімдерді өндіруге
байланысты өндірістік босалқы қорларды сатып алу үшін жұмсалады. Дайын өнім
қоймаға түседі, содан соң тұтынушыларға жіберіледі. Оның төлеуге дейінгі
мезетте өндіруші ақша қаражаты мұқтажынан жоқшылық көреді. Мұқтаждың бұл
деңгейі салынған қаражаттың көлеміне ғана емес, сонымен бірге алдағы есеп
айырудың мөлшеріне де байланысты, ол жыл ішінде түрлі себептермен
тұрақсызданады. Сондықтан да кәсіпорын айналым қаражатын қалыптастыруда
басқа да қиындық көздеріне ұшырай ды – орнықты пассивтер, несиегерлік
берешек, банк несиесі және басқа да несиегерлер.
Өндірістік бағдарламаның өсу мүмкіндігіне байланысты айналым
қаражатына мұқтаждық артады, осыған орай, қаражаттарының өсуіне тиісті
қаржыландыруды қажет етеді. Бұл жағдайда оларды толықтыру көзі кәсіпорынның
таза пайдасы болып саналады.
Айналым қаражаты ретінде кәсіпорын орнықты пассивтерді пайдаланады.
Олар жеке көздеріне теңестіріледі, себебі, кәсіпорынның айналыммында
түпкілікті болып, оның іс-әрекетін қаржыландыру үшін қолданылады, бірақ
оған жатпайды.
Орнықты пассивке жататындар:
➢ Жалақы жөнінде ең аз ауыспалы берешек және әлеуметтік сақтандыруға,
зейнетақы қорына, медицина сақтандыруына, жұмыспен қамтуға
жәрдемдесу қорына аударым жарнасы;
➢ Ақы төлеудің мерзім ішіндегі келіп түспегендегі фактурасы жоқ
жеткізушінің және акцептелген есеп айырысу құжаты бойынша
жеткізушіге берешегі;
➢ Аванс және өнімге ішінара ақы бойынша тапсырыс берушілерге
берешегі;
➢ Салықтардың бірсыпыра түрлері бойынша бюджетке берешегі.
Айналым қаражаттарын қалыптастырудың басқа да көздеріне пайда есебінен
құрылған арнаулы қордың уақытша пайдаланбаған қалдығын жатқызуға болады.
Кәсіпорынның айналым қорларына мұқтажы жыл бойына түпкілікті
сақталады. Ол түрлі факторларға байланысты тұрақсызданады:
➢ өндірістің маусыздылығы;
➢ тауар – материалдық құндылықтарды жеткізудің әркелкілігі;
➢ қоймалардағы сатылмаған дайын өнімдердің қорлануы және т.б.
Әрбір кәсіпорынның қалыпты жұмыс істеуі үшін оның айналым қоры болуы
керек. Ол ақша қаражаты есебінен айналым және айналыс және айналыс қорларын
сатып алуға пайдаланылады.
Айналым қордың заттық мазмұны – еңбек заттары. Негізгі қордан
айырмашылығы сол – айналым қор өндіріс процесінде бір рет қана қатысады да,
сол жолы түгелдей пайдаланылып кетеді және өзінің бүкіл құнын пайда болған
жаңа өнімге қосады.
Айналым қордың оңтайлы және үнемді жұмсау – кәсіпорынның бірінші
кезектегі міндеті болып саналады. Себебі, материалдық шығындар 3⁄4
өнеркәсіп өнімдерінің өзіндік құнын құрайды.
Айналым қорының құрамы, оның құрылымы өндірісті мамандандыруға
байланысты.
Кәсіпорындарда айналым қорларды пайдаланудың маңызды экономикалық
көрсеткіштері оның айналғыштығы болып табылады. Ол есепті мерзім ішінде
қанша рет айналғанымен және айналым мерзімімен бағаланады. Әрбір кәсіпорын
айналым қорының айналғыштығын тездетіп, сол арқылы оған деген өзінің
қажетсінуін азайта алады.
Нарықтық экономиканың негізгі шегі – кәсіпорындарда айналым қорлардың
жетіспеушілігі. Осы мақсатта кәсіпорындарда өндіріс қажет ететіндей
мөлшерде өндірістік босалқы қорлар жасаған дұрыс. Оларда материалдардың
артық қоры болмағаны жөн.
1.3.Кәсіпорындағы дебиторлық борыштарды басқару және есебі
Дебиторлық борыш – деп белгілі бір қарым-қатынасқа байланысты заңды
және жеке тұлғалардың шаруашылық субъектісінің алдындағы сатып алған
тауарларды, субъектінің оларға көрсеткен қызметтері үшін, сондай-ақ
жұмысшылар мен қызметкерлердің субъектіден аванс ретінде алған немесе
несиеге, қарызға алған тауарлары мен материалдары үшін қайтаруға тиісті
борыштарын айтады. Ол субъектіге берешек борышы бар кәсіпорындар мен
ұйымдар, сондай-ақ жеке тұлғалар дебиторлар болып табылады.
Есеп беретін уақыттан кейінгі бір жыл ішінде алынатын дебиторлық
борыштар ағымдағы активтер қатарында есептеледі. Олардың қатарына келесілер
жатады:
- ағымдағы активтерді сатып алуға төленген аванстық төлемдер;
- тапсырылған шоттар бойынша алынуға тиісті борыштар;
- вексельдер бойынша алынуға тиісті борыштар;
- негізгі шаруашылық серіктестігі мен оның еншілес серіктестіктігі
арасындағы түрлі операциялар негізіндегі туындаған дебиторлық
борыштар;
- акционерлік қоғамның лауазымды адамдарының дебиторлық борышы;
- басқадай дебиторлық борыштар;
Кәсіпорындарда дебиторлық борыштарды басқару оның бухгалтерлік есебін
дұрыс жүргізумен тікелей байланысты. ҚР Бухгалтерлік есеп және аудит
жөніндегі Ұлттық комиссиясының 1996 жылғы № 2 Қаржылық есепті дайындау мен
ұсынуға арналған тұжырымдамалық негіздер туралы деп аталатын қаулысына
сәйкес Дебиторлық борыш иелік ету құқықтарымен қоса, заңды құқықтарына
байланысты актив болып саналады. Яғни дебиторлық борыш – бұл иелік ету
құқын қосқандағы заңды хұқтармен байланысты активте қамтылған болашақтағы
экономикалық тиімділік болып табылады. Мысалы, американдық FASB – пен
қаржылық есептің стандарттарын жасау бойынша құрылған кеңесі сәйкес,
дебиторлық борыштың активі маңызды үш сипаттамаға ие болады:
1. ол, ақша қаражаттарының тікелей немесе жанама өсуіне
мүмкіндікті қамтамасыз ететін немесе басқа активтермен бірге
болашақтағы тиімділікті қамтиды.
2. активтер дегеніміз – шаруашылық субъектісі басқара алатын
ресурстар болып табылады.
3. Тиімділікке немесе потенциалдық қызметтерге деген хұқтар,
заңды болуы немесе оларды алудың заңды дәлелдемелері болуы
керек;
Бүгінгі таңда шоттар корреспонденциясын көрсетудің жеңіл нысаны
ретінде компьютерлік өңдеулер белгілі бір бағдарламалық пакеттер қолдануда.
Айта кететін жағдай көптеген ағылшын тілдес мемлекеттерде, мысалы, АҚШ –та
біртұтас шоттар жоспары жоқ. Әрбір корпорацияның мамандары өздеріне
ыңғайлы, тиімді деп санайтын жоспарды өздері құрайды. Бір жағынан мұндай
шешім бухгалтер мамандарының әдістемелік шешімдер таңдауына біршама
тәуеклсіздігін көрсетсе, екінші жағынан мәліметтерді сәйкестендіруде немесе
мамандардың бір кәсіпорыннан екіншісіне ауысуы кезінде қиындық туғызады.
Алайда кәсіпорындардағы құрылатын шоттар жоспарына халықаралық стандарттар
мен ұлттық кәсіби бірлестіктермен қалыптасқан белгілі бір бухгалтерлік
стандарттар ықпалын тигізеді.
Кәсіпорындарда шетелдік сатушылар, сатып алушылардың сатып алған
тауарлары үшін төлемдерін басқа бір үшінші тұлғаға несиелік карточкалардың
көмегімен аударып есеп айырысуға мүмкіндік береді. Бұл жағдайда сатып алушы
несие берушімен несиелік карточка алады және оны сатып алу кезінде
қолданылады. Егер сатушы ақша орнына карточка алса, онда ол несие берушіге
шот жазып береді.Ол шотта сатып алу барысындағы несиелік карточканың штампы
мен сатып алушының қолы тұрады. Несиелік карточкалар бойынша сату есебін
жүргізудің екі тәсілі бар:
1 сатушы несие беруші кампанияның төлемін төлемін күтуі керек;
2 сатушы сату барысында бірден ағымдағы шотқа квитанциясын енгізеді.
Соңғы тәсіл банк жүйесімен байланысты несиелік карточкамен
жүргізілетін сатуға тән, ыңғайлы тәсіл болып келеді.
Дебиторлық борыштар субъектілердің қаржы –шаруашылық қызметіндегі
бухгалтерлік есептің бас шоттар жоспарындағы 3- Дебиторлық борыштар
бөлімінің шоттарында есепке алады.
30- Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борышы;
31- Күдікті қарыздар бойынша резервтері
32- Еншілес серіктестіктердің дебиторлық борышы
33-Басқадай дебиторлық борыш
34- Алдағы кезең шығындары
35- Берілген аванстар
Кәсіпорында дебиторлық борыштарды тиімді басқару үшін олардың есебін
дұрыс жүргізу керек, олардың уақытылы төленуі, яғни келіп түсу жағдайына
бақылау жүргізу керек және т.б.
1210 "Сатып алушылар мен тапсырысшылардың қысқа мерзімді
дебиторлық берешегі" шотында сатып алушылар мен тапсырысшыларға тиеп
жіберілген өнім, орындалған жұмыстар мен қызметтер үшін табыс етілген және
банк төлеуге қабылдаған есеп айырысу құжаттары бойынша есеп айырысулар
туралы ақпарат көрсетіледі.
1210 "Сатып алушылар мен тапсырысшылардың қарызы" бөлімшесінің
шоттары "Табыстар" бөлімі тиісті шоттарының кредитімен корреспонденцияда
сатып алушыға есеп айырысу құжаты табыс етілген сомаға дебеттеледі. Бұл
ретте қосылған құнға салынған салық сомасы 1210 "Сатып алушылар мен
тапсырысшылардың қарызы" шотының дебеті және 3110 "Қосылған құнға салынатын
салық" шотының кредиті бойынша көрсетіледі.
1210 "Сатып алушылар мен тапсырысшылардың қарызы" шоты 1070
"Банктердегі арнаулы шоттардағы ақша қаражаттары", 1020 "Валюталық шоттағы
қолма-қол ақша", 1040 "Есеп айырысу шотындағы қолма-қол ақша",
1010 "Кассадағы қолма-қол ақша" бөлімшесі тиісті
шоттарымен - алынған төлемдер сомасына, немесе 3510 "Алынған аванстар",
3310 "Жеткізушілермен және мердігерлермен есеп айырысу", 3390 "Басқа
кредиторлық қарыз және есептелген сомалар" шотымен - есептемеге жататын
сомаға кредиттеледі.
1290 "Күмәнді борыштар бойынша резервтер" бөлімшесіне 1290
"Күмәнді борыштар бойынша резервтер" шоты кіреді. Бұл шот күмәнді борыштар
бойынша резервтердің жағдайы мен қозғалысы туралы ақпаратты жинақтап
қорытуға арналған.
Жасалған резервтер сомасына 1290 "Күмәнді борыштар бойынша
резервтер" шотының кредиті және 7210 "Жалпы және әкімшілік шығыстар"
бөлімшесі 7210" Жалпы және әкімшілік шығыстар" шотының дебеті бойынша
жазбалар жүргізіледі. Талап ету мерзімі өтіп кеткен дебиторлық қарызды
баланстан есептен шығарған кезде 1290 "Күмәнді борыштар бойынша
резервтер" шотының дебеті бойынша 1210 "Сатып алушылар мен
тапсырысшылардың қарызы" бөлімшесі тиісті шоттарының кредитімен
корреспонденцияда жазба жүргізіледі.
Егер күмәнді борыш бойынша резерв жасалған жылдан кейінгі жылдың
аяғына дейін бұл резерв пайдаланылмаған болса, онда жұмсалмаған сома қызыл
түспен ерекшелеу әдісімен 7210 " Жалпы және әкімшілік шығыстар" бөлімшесі
7210 Жалпы және әкімшілік шығыстар"шотының дебеті және 1290 "Күмәнді
борыштар бойынша резервтер" шотының кредиті бойынша жазбамен қалпына
келтіріледі.
1220 "Еншілес ұйымдардың қысқа мерзімді дебиторлық берешегі
бөлімшесіне мына шоттар кіреді: 1220 "Еншілес ұйымдардың қысқа мерзімді
дебторлық берешегі, 1230 Қауымдастырылған және бірлескен ұйымдардың қысқа
мерзімді дебиторлық берешегі, 1240 Филиалдар мен құрылымдық бөлімшелердің
қысқа мерзімді дебиторлық берешегі дебиторлық қарызының барлық түрлері
туралы ақпаратты жинақтап қорытуға арналған.
1220 "Еншілес ұйымдардың қысқа мерзімді дебиторлық берешегі
бөлімшесінің шоттары 6 "Табыстар" бөлімі тиісті шоттарының сатып алушыларға
есеп айырысу құжаты табыс етілген сомасына, және 3100 "Салықтар бойынша
міндеттемелер" бөлімшесінің 3130 "Қосылған құнға салынатын салық" шотының
қосылған құнға салынған салық сомасына кредитімен корреспонденцияда
дебеттеледі.
1220 "Еншілес ұйымдардың қысқа мерзімді дебиторлық берешегі 1070
"Банктердегі арнаулы шоттардағы ақша қаражаты", 1020 "Валюталық шоттағы
қолма-қол ақша", 1040 "Есеп айырысу шотындағы қолма-қол ақша", 1010
"Кассадағы қолма-қол ақша" бөлімшелері тиісті шоттарымен корреспонденцияда
- алынған төлемдер сомасына, немесе 3510"Алынған аванстар", 3310
"Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу", 3390 "Басқа
кредиторлық қарыз және есептелген сомалар" шоттарының - есептемеге жататын
сомасына кредиттеледі.
1.4. Қазіргі кезде кәсіпорынның айналымнан тыс қаражаттарының
тиімділігін арттыру жолдары
Шаруашылық – қаржы қызметі процесінде кәсіпорын мен ұйымдар айналымнан
тыс қаржы қорларын – белгілі бір мақсаттарға арналған ақша қаражаттарын
үнемі қозғалыста болады: түседі, қорланады, жұмсалады.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржы тәжірибесінде кәсіпорындардың, жеке
саланың немесе бүкіл ұлттық шаруашылықтың өндірістік, шаруашылық және
әлеуметтік қызметіндегі мақсат – міндеттеріне қарай әр түрлі қорлар
пайдаланылды. Өздерінің қызметтерінің орындалуына немесе экономикалық
жағдайдың өзгеруіне қарай кейбір қорлар жойылса, кейбірі өзгертіліп,
қайсы біреулері жеке бөлініп шықты. Ұзақ жылдар бойы кәсіпорындар мен
ұйымдарда экономикалық ынталандыру қорлары – материалдық көтермелеу қоры,
өндірісті дамыту қоры, әлеуметтік даму қоры, көпшілік қолды тауарлар қоры
жұмыс істеді. 1992 жылға дейін ұлғаймалы ұдайы өндірісті қаржыландыру және
негізгі қорларды жаңарту үшін амортизациялық қор құрылды. Министрліктер
мен ведомствоға қарасты кәсіпорындар мен ұйымдарға қаржы көмегін көрсету
үшін орталықтандырылған қорлар құрылды: ғылым мен техниканы дамытудың
бірыңғай қоры, экономикалық ынталандыру қорлары бойынша орталықтандырылған
қорлар мен резервтер, бағаны реттеу қоры және басқалары.
Қаржы қорларында кәсіпорындар мен ұйымдар мүлкінің қозғалысы бұл
ақпаратты өндіріс, шаруашылық – қаржы және әлеуметтік қызметті басқаруда
пайдалану үшін толық немесе ішінара түрде бейнеленеді. Жекелеген қорлардың
қозғалысы қаржының көлемін, нысанын, пайдалану мөлшерін неғұрлым анық
көрсетеді.Сондықтан кейбір қорлар бір мезгілде орындалуға белгіленген,
сондай-ақ іс жүзінде қол жеткен кәсіпорын қызметінің қаржылық көрсеткіштері
де болып табылады немесе есеп – қисап үшін бастапқы мәліметтер ретінде
қызмет етеді. Мысалы, белгілі бір кезеңде кәсіпорынның тұтыну қорын жұмсау
ауқымы; кәсіпорынның бір қызметкеріне шаққандағы бұл мөлшер оның
материалдық және әлеуметтік қажеттіліктерімен қанағаттандыру деңгейін
көрсетеді.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың жұмыс істеуі үшін неғұрлым елеулілері мен
маңыздылары мына қорлар болып табылады: жарғылық, резевтік капиталдар,
қорлану қоры, тұтыну қоры, еңбекке ақы төлеу қоры, валюталық, жөндеу
қорлары.Құрылтайшылардың немесе кәсіпорындар ұжымдарының қарап шешуі
бойынша басқа да мақсатты қаражат қорлары құрылуы мүмкін, мысалы,
медициналық сақтандыру қоры, басқа шаруашылық органдармен болатын үлестік
қоры және басқалары.
Жарғылық капитал мемлекет, басқа меншік иесі немесе құрылтайшы берген
кәсіпорын көрсетеді және алғашқыда, шаруашылық жүргізуші субъектілерді
құрғанда өндірістік капиталды, материалдық емес кативтерді, айналым
құралдарын сатып алудың көзі болып табылады. Оның қаражаттары есебінен
кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға қажетті жағдайлар жасалады.
Жарғылық капиталдың мөлшері шаруашылық қызмет процесінде өзгеріп
отырады: негізгі капиталға жұмсалатын инвестициялар капиталының өсімі,
тауар – материалдық құндылықтарды бағалауға дейінгі және капиталдың басқа
молықтырылуы нәтижесінде көбейеді; негізгі құралдарды шығару немесе беру,
он,ың тоғызын есептеу, зияндарды шығару, тауар – материалдық игіліктердің
бағасын түсіру есебінен кемиді.
Кәсіпорындардың қарамағында қалатын қаражаттардың негізінде, яғни
салықтар мен басқа да төлемдерді төлегеннен кейін кәсіпорындар мен ұйымдар
кешенді қорларды – тұтыну қоры мен қорлану қорын құрады.
Тұтыну қоры мыналарды кірістіреді:
бүкіл қызметкердің (өндірістік және өндірістік емес) еңбегіне ақы
төлеу шығындары;
ақшалай төлемдер, соның ішінде жылдың қорытындысы бойынша сыйақылар;
еңбегі үшін ынталандырудың басқа түрлеріне жіберілетін ақша және
натуралдық нысандардағы құжаттар;
материалдық көмек:
еңбек және әлеуметтік жеңілдіктерді белгілеуге жұмсалатын қаражаттар;
қызметкерлердің акциялары мен салымдары бойынша мүлікке төленетін
табыстар (дивиденттер, пайыздар);
оңтайландырғыштық ұсыныстар, өнер табу және жаңалық ашу үшін берілетін
сыйақылардан бөлек басқа да жеке сипаттағы төлемдер.
Қорлану қоры:
▪ кәсіпорының қарамағында қалатын табыс;
▪ негізгі капиталды қалпына келтіруге жұмсалатын
амортизациялық аударымдар;
▪ шығып қалған мүлікті өткізуден түскен түсім-ақша;
▪ банктердің несиелері;
▪ басқа да көздер есебінен қалыптасады.
Қорлану қоры ұлғаймалы ұдайы өндірісті қамтамасыз ету шығындарын
қаржыландыруға:
➢ Негізгі және айналым капиталдарының молықтыруға;
➢ ғылыми –техникалық прогресті дамытуға, жаңа өнімдерді игеруге;
➢ табиғат қорғау шараларын жүзеге асыруға;
➢ өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылым объектілерін салуға үлестік
қатысуға;
➢ әлеуметтік инфрақұрылым объектілерін салуға қатысуға пайдаланылады.
Ірі кәсіпорындар мен ұйымдар кешенді тұтыну мен қорлану
қорларының орнына көздері мен шығындарының мазмұны жағынан ұқсас мынадай
жеке-жеке қорлар көздерін құрып, пайдалана алады: жалақы, еңбекке ақы
төлеу, өндірісті дамыту, әлеуметтік даму қорлары.
Ұдайы өндірістік шығындарды үздіксіз қаржыландыруды қамтамасыз
етуде қаржы резервтерінің маңызы зор. Нарыққа көшу жағдайында олардың
маңыздылығы артпаса, кемімейді. Қаржы резервтерін шаруашылық жүргізуші
субъектілердің өздері меншікті қаржы ресурстары есебінен басқару
құрылымдары, мамандандырылған сақтық ұйымдары және мемлекет жасай алады.
Оның мақсаты – шаруашылық – қаржы жағдайы нашарлаған кезде пайда болған
қосымша шығындарды жауып, кәсіпорындардың қаржы жағдайын тұрақтандыруды
қамтамасыз ету. Қор кәсіпорынның тұтыну, қорлану және басқа қорларына
жібермес бұрын оның қарамағында қалатын табыс есебінен құралады.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың валюта қорлары валюта қаражаттарының
есебінен мына көздерден қалыптасады:
➢ экспорттық валюталық түсім - ақшадан;
➢ жарғылық капиталға түсетін жарналардан;
➢ банктердің, солардың ішінде шетел, басқа қаржы мекемелерінің
және және шетелдік заңи тұлғалардың валюталық несиелерінен;
➢ ішкі валюта рыногында өкілетті банктер мен айырбастау пунктері
арқылы валюта сатып алу;
➢ бейрезиденттер көрсететін қаржы көмегі.
Өнімдерді, жұмыстар мен қызметтерді экспортқа шығарудан түскен
валюталық түсім-ақша заңмен белгіленген салықтар төленгеннен кейін
кәсіпорындар мен ұйымдардың валюта қорларына бағытталады.Бұл қорларға
активтерге (бағалы қағаздарға) инвестициялардан, депозиттер, салымдар
нысанындағы және т.б. нысандарда,ы, егер бұл девиденттермен мен табыстар
немесе қарыз қаражаттарының жұмсалымдарынан алынған ьолса, қаражаттарды
орналастырудан алынған шетелдік валютадағы дивиденттермен табысмтар
есептеледі. Кәсіпорындар мен ұйымдарға міндеттерді шешу үшін ерікті негізде
өздерінің валюта қаржысын кәсіпорындар мен ұйымдар ешкімнің рұқсатынсыз,
бірақ қолданылып жүрген валюта заңнамасының шеңберінде қарап шешу бойынша
пайдалана алады. Валюта қорлары ең алдымен еңбек ұжымдарының өндірістік,
әлеуметтік-мәдени дамуына жұмсалады; валютаның бір бөлігі еңбек ұжымдарының
шешімдерімен халық тұтынатын шүетел тауарларын дәрі-дәрмектерді және
медициналық техниканы сатып алуға жұмсалуы мүмкін. Валюта қорларының
қаржысы ізгілік және қайырымдылық көмек көрсетуге де пайдаланылуы мүмкін.
Кәсіпорындар мен ұйымдар валюта қоры қаражаттарының бір бөлігін қосалқы
жеткізушілерге – кәсіпорындар мен ұйымдарға бере алады; бұл түсімдердің
көлемі шарттың негізінде экспорттық өнім өндірісіне қатысушылардың үлесі
ескеріле отырып шешілді.
Жөндеу қоры кәсіпорындарда негізгі капиталдарды жөндеудің
барлық түрлерін: күрделі, орташа, ағымдағы түрлерін жүргізу үшін жасалады,
олар өнімнің, жұмыстар мен қызметтер көрсетудің өзіндік құны есебінен
қаржыландырылады. Жөндеу жұмыстарына жұмсалатын болашақ шығындарға қарай
жөндеу қорына аударылатын аударымдардың нормативтерін кәсіпорындар
өздігінше белгілей алады, бұл шығындардың көлемі негізгі капиталдардың жай-
күйімен және тозығының дәрежесімен анықталады. Ішінара жөндеуге жұмсалатын
шығындар болашақ кезеңдерге жатқызылатын шығыстардың есебінен жабылуы
мүмкін.
2 Айналым капиталының экономикалық маңызы ( Дельта Ойл ЖШС мәліметтері
негізінде)
2.1.Айналым капиталының экономикалық маңызы және жіктелімі
Айналым капиталы (айналым қаражаты) – кәсіпорын капиталының өзінің
ағымдағы активіне салынған бөлігі. Материалдық- мүліктік белгі бойынша
айналым капиталының құрамына: еңбек заттары (шикізат, материал, отын және
т.б.) кәсіпорын қоймасындағы даяр өнім, қайта сатуға арналған тауар,
ақшалай қаражат және есептердегі қаражат енгізілді. [ 13,21б.]
Айналым қаражаты өзіне тән ерекшелікпен жоғары жылдамдықпен айналады.
Өндіріс процесіндегі айналым қаражатының атқаратын функционалдық рөлі
негізгі капиталдың рөлінен өте ерекшеленеді. Айналым қаражаты өндіріс
процесінің үздіксіздігін қамтамасыз етеді.
Айналым капиталының(еңбек құрал-жабдығы)мүліктік элементтері әрбір
өндірістік циклде тұтынылады.Ол өзінің табиғи нысанын толықтай
жоғалтады,сондықтан жасалған өнімнің (орындалған жұмыстың,көрсетілген
қызметің) құнына толықтай енгізіледі.Айналым капиталының ауыспалы
айналымының сатылары сызбада көрсетілген (3-сурет).
Капиталдың ауыспалы айналымы:дайындау(сатып алу),өндірістік және
өткізу деген үш кезеңді қамтиды.
Кез келген бизнесті бастау үшін қолма-қол ақшаның біраз сомасы
қажет,осы сома өндіріске арналған(немесе сатуға арналған тауар)белгіленген
ресурстың мөлшеріне айналады.
Айналым капиталы сатып алу нәтижесінде ақшалай нысаннан өндірістік
(еңбек заты немесе тауар)нысанға өтеді.,
Өндіріс кезеңінде ресурс тауарға,жұмысқа немесе қызметке айналады.
Осы сатының нәтижесінде айналым капиталы өндірістік нысаннан тауарлық
нысанға өтеді.
Айналым капиталы сату сатысында тауарлық нысаннан ақшалай нысанға
қайтадан өтеді. Ақшаның бастапқы сомасы (Д) және өнімді (жұмысты,қызметті)
сатудан түсетін түсімнің (Д) мөлшері үйлеспейді. Бизнестің нәтижесі (пайда
немесе залал) сәйкессіздіктің себебін түсіндіреді.
Айналым капиталының элементтері шаруашылық операциялары үздіксіз
ағынының бөлігі болып табылады. Сатып алу өндірістік запастың және
кредиторлық берешектің ұлғаюына әкеп соқтырады; өндіріс даяр өнімнің
артуына жол ашады; сатып алу дебиторлық берешектің,сондай-ақ кассадағы және
есеп айырысу шотындағы ақшалай қаражаттың ұлғаюына себеп болады. Осы
операциялар циклі көп есе қайталанады және қорытындысында ақшалай түсім
және ақшалай төлем түседі.[13.26б.]
Ақшалай қаражаттың айналымы жасалатын уақыт кезеңі өндірістік –
коммерциялық циклдің ұзақтығы деп аталады.
Аталмыш цикл шикізат пен материалға ақша төлеу және даяр өнім сатудан
ақша түсу арасындағы уақыттың бір бөлігінен құралады. Осы циклдің
ұзақтығына жеткізушінің кәсіпорынды кредиттеу кезеңі, кәсіпорынның сатып
алушыны кредиттеу кезеңі, шикізат пен материал запаста болатын кезең, даяр
өнім шығару және оны қоймада сақтау кезеңі ықпал етеді.
Осы тәуелділікті мысалмен түсіндіреміз.
Мысал.
Кәсіпорын лак-бояу шығарады. Шикізат сатып алудан бастап өнім сатуға
дейінгі оқиғалар тізбегі төмендегідей болады:
Орау үшін химиялық шикізат пен материал
Сатып алу (кредитке) ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 1 қыркүйек
Материалдық өндіріске табыс ету ... ... ... ... ... ... 1 қазан
Жеткізушілермен есеп айырысу ... ... ... ... ... ... ... 11 қыркүйек
Даяр өнімді сату (кредитке) ... ... ... ... ... ... . ... ... . 15 қазан
Сатып алушылардан (дебиторлардан) ақша түсу.. 1 қараша
Бұл жағдайда ақша қаражатының айналым кезеңі 1,5 айды құрайды:
жеткізушілерге шикізат пен материал үшін ақша төленген 15 қыркүйектен
басталады және сатып алушылардан ақша түскен күні, яғни 1 қарашада
аяқталады.
Ақшалай қаражаттың айналым кезеңін кәсіпорын балансындағы ақпарат пен
кіріс және шығыс жөніндегі есептегі ақпарат бойынша есептеуге болады.
Бұл үшін келесі көрсеткіштер есептеледі:
шикізат пен материал запасының айналымдылығы;
кредиторлық берешектің айналымдылығы;
даяр өнім запасының айналымдылығы;
дебиторлық берешектің айналымдылығы;
ақшалай қаражаттың айналым кезеңі (5-т = 1-т – 2-т. + 3-т. + 4-т).
Айналым капиталының элементтері өндіріс саласынан айналым аясына үздіксіз
өтіп, өндіріске қайтадан оралады. Айналым капиталының бөлігі өндіріс
саласында (өндірістік запас, аяқталмаған құрылыс, қоймадағы даяр өнім және
т.б.), ал басқа бөлігі – айналыс аясында (жөнелтілген өнім, дебиторлық
берешек, ақшалай қаражат, бағалы қағаз және т.б.) үнемі болады. Сондықтан
кәсіпорынның айналым капиталының құрамы мен мөлшері өндірістің
қажеттілігімен ғана емес, айналыс қажеттілігімен де байланысты.
Шаруашылық қызметтің сан алуан түрлерімен айналысатын өндіріс саласы мен
айналыс саласы, тіпті бір саланың жекелеген кәсіпорны капиталын әр түрлі
қажет етеді. Аталмыш қажеттілік айналым қаражатының мүліктік мазмұнына және
айналымның жылдамдығына, сонымен бірге өндірістің мөлшеріне, өндіріс
технологиясы мен оны ұйымдастыруға, сондай-ақ өнімді сату және шикізат пен
материал сатып алуға және басқа да фокторларға байланысты болады.
Айналым капиталы жоспарлау, есептеу және талдау практикасында келесі
белгілер бойынша топтастырылады:
өндіріс поцесіндегі функционалдық рөліне байланысты - өндірістік айналым
қоры (құрал- жабдық) және айналыс қоры (2 кесте);
бақылау, жоспарлау және басқару практикасына байланысты – нормаланатын
айналым капиталы және нормаланбайтын қарыз капиталы;
айналым капитал қалыптасатын көзге байланысты – меншік айналым капиталы
және қарыз айналым капиталы;
өтімділікке (ақшалай қаражатқа айналу жылдамдығы) байланысты – абсолютті
өтімді қаражат, жылдам сатылатын айналым қаражаты, баяу сатылатын айналым
қаражаты;
капиталды салу тәуекелінің дәрежесіне байланысты – салу тәуекелі барынша аз
айналым капиталы, салу тәуекелі шамалы айналым капиьалы, салу тәуекелі
орташа айналым капиталы, салу тәуекелі жоғары айналым капиталы;
материалдық- мүліктік маңызына байланысты еңбек құралы (шикізат, матеиал,
отын, аяқталмаған өндіріс және т.б.), даяр өнім мен тауар, есептердегі
ақшалай қаражат пен құрал- жабдық.
Айналым қаражатының өндіріс және айналыс процесінде болатын уақытты
жеке есептеп талдау үшін айналым капиталы функционалдық белгі бойынша
айналым қорына және айналыс қорына бөлінеді.
Айналым қаражатының өндіріс процесіндегі функционалдық рөлі бойынша құрамы
мен құрылымы
Кесте 1
Айналым қаражатының Енгізілетін қаражаттың құрамы
топтары
1. Өндірістік Өндірістік запас:
айналым қоры шикізат;
(өндіріс саласындағынегізгі материал;
және өндіріс сатып алынатын жартылай фабрикат;
процесіндегі айналымқосалқы материал;
қаражаты) Өндіріс процесіндегі құрал-жабдық:
аяқталмаған құрылыс;
меншікті өндіріс жартылай фабрикат;
алдағы кезеңнің шығысы.
1 кестенің жалғасы
2. Айналыс қор 2.1. Сатылмаған өнім:
(айналыстың айналым - кәсіпорын қоймасындағы, алайда әлі төленбеген
қаражаты) даяр өнім;
- қайта сатуға арналған тауар.
2.2. Ақшалай қаражат:
- касса;
- есеп айырысу шоты;
- валюталық шот;
- бағалы қағаз;
- өзге ақшалай қаражат;
- басқа кәсіпорындармен және ұйымдармен есеп
айырысу.
Айналым қаражаты басқарылу дәрежесі бойынша нормаланатын және
нормаланбайтынға бөлінеді. Нормаланатын қаражатқа,әдетте, барлық өндірістік
айналым қоры,сондай-ақ айналыс қорының кәсіпорын қоймасындағы сатылмаған
даяр өнімнің қалдығы түріндегі бөлігі жатады.[13,34б.]
Нормаланбайтын қаражатқа айналыс қорының қалған элементтері, яғни
тұтынушыларға жіберілген, алайда әлі төленбеген өнім мен ақшалай қаражаттың
және есеп айырусыдың барлық түрі жатады.Алайда нормалардың болмауы айналым
қаражаттың осы элементтерінің мөлшерлері өз бетімен әрі шексіз өзгеруі
мүмкін және олар бақыланбайды деп түсінуге болмайды. Кәсіпорындар
арасындағы есеп айырысудың қолданылатын тәртібінде мемлекет тарапынан
төлемеудің артуына қарсы қолданылатын экономикалық санкциялар жүйесі
қарастырылған.
Нормаланатын айналым қаражаты кәсіпорынның қаржы жоспарында (бизнес-
жоспарында) көрсетіледі, ал нормаланбайтын айналым қаражаты іс жүзінде
жоспарланбайтын объект болып табылады.
Айналым қаражатын меншікті және қарыз қаражатқа бөлу кәсіпорынға
тұрақты немесе уақытша пайдалануға берілген айналым қаражатының шыққан тегі
мен оның нысандарын көрсетеді.
Меншікті айналым қаражаты кәсіпорынның меншік капиталы (жарғылық
капитал, резервтегі капитал, жинақталған пайда және т.б) есебінен
қалыптастырылады. Әдетте меншікті айналым капиталының мөлшері баланс
пассивінің 1-тарауының қорытындысы мен баланс активінің – тарауының
қорытындысының арасындағы айырма (меншікті қаражаттан айналымнан тыс актив
шегеріледі) ретінде анықталады. Шаруашылық қызметті айналым қаражатымен
қалыпты қамтамасыз ету үшін оның мөлшері меншікті капиталдың мөлшерінің 13
шегінде белгіленеді. Меншікті айналым қаражаты тұрақты режимде
пайдаланылады.
Кәсіпорының меншікті айналым капиталына қажеттілігі жоспарланады
және оның қаржы жоспарында көрсетіледі.
Қарыз айналым қаражаты банк және банк емес кредит, облигациялық
қарыз, кредиторлық берешек және өзге де көз нысанында қалыптастырылады. Ол
кәсіпорынға уақытша пайдалануға беріледі. Қарыз айналым қаражатының бір
бөлігі ақылы (кредит пен қарыз), ал екінші бөлігі – тегін (кредиторлық
берешек) болады. Кәсіпорынның қарыз айналым қаражатына қажеттілігі де
жоспарланады және бизнес-жоспарды (қаржыландыру стратегиясы) көрсетіледі.
Түрлі елдерде меншікті және қарыз капитал арасындағы әр түрлі
арақатынас (норматив) пайдаланылады. Ресейде 5050, АҚШ-та 6040, ал
Жапонияда – 3070 арақатынасы қолданылады.
Капиталдың ауыспалы айналым процесінде айналым қаражатын қалыптастыру
көзі бірінен-бірі ажыратылмайды. Мәселен, өндіріс қарызында тұтынылатын
шикізат пен материал қандай қаражат есебінен сатып алынғаны жөніндегі
ақпарат ешқашан пайдаланылмайды. Алайда айналым қаражатын қалыптастыру
жүйесі айналымды баяулатып немесе оны жеделдете отырып оның жылдамдығына
ықпал етеді. Сонымен бірге меншікті және қарыз айналым қаражатын
қалыптастыру көзі мен оны әр түрлі пайдалану режимдері айналым капиталын
және бүкіл капиталды тиімді пайдалануға ықпал ететін негізгі фактор болып
табылады. Айналым қаражатын ұтымды қалыптастыру және пайдалану өндіріс
барысына, кәсіпорын қаржысының нәтижелері мен оның қаржысының жай-күйіне
жан-жақты әсер етеді, сонымен бірге осы жағдайда ең аз мөлшердегі айналым
капиталының мөлшерімен табысқа жетуге мүмкіндік береді. [13,36б.]
Кәсіпорынның айналымдағы қаражатының сапасы айналым капиталының
өтімділігі мен қаражат тәуекелінің дәрежесі бойынша жіктеледі (3,4-
кестелер). Жіктеуде қойылатын мақсат – сатылуы екіталай ағымдағы активті
анықтау. Кәсіпорынның айналым капиталын тиімді басқару үшін қосымша
қаржыландыру көзін іздестіріп қана қоймай, оны кәсіпорын активінде, әсіресе
ағымдағы активте ұтымды орналастыру қажет.
Айналым қаражатының өтімділік дәрежесі бойынша құрамы мен құрылымы
Кесте 2.
Айналым қаражатының Енгізілетін қаражаттың құрамы
топтары
1. Ең төменгі актив Ақшалай қаражат:
касса;
есеп айырысу шоты;
валюталық шот;
өзге де ақшалай қаражат.
1.2. Қысқа мерзімді қаржы салымдары
2 кестенің жалғасы
2. Жылдам сатылатын 2.1. Жөнелтілген тауар
актив 2.2. Дебиторлық берешек:
- тауар, жұмыс, қызмет үшін;
- алынған вексель бойынша;
- еншілес кәсіпорындармен;
- бюджетпен;
- қызметкерлермен өзге операциялар бойынша;
- өзге дебиторлармен;
2.3. Өзге айналым капиталы
3. Баяу сатылатын актив3.1. Алдағы кезеңде шығысы шегерілген запас және
сатып алынған құндылық бойынша ҚҚА
Айналым қаражатының капиталды салу тәуекелділігінің дәрежесі бойынша құрамы
мен құрылымы
Кесте 3.
Айналым
қаражатының Енгізілетін қаражаттың құрамы
топтары
1. Салу тәуекелі Ақшалай қаражат:
барынша аз касса;
айналым қаражаты есеп айырысу шоты;
валюталық шот;
өзге де ақшалай қаражат.
Қысқа мерзімді қаржы салымы
2. Салу тәуекелі 2.1. Дебиторлық берешек (күмәндіні шегергенде)
шамалы айналым 2.2. Өндірістік запас (сүр тауарды шегергенде)
қаражаты 2.3. Даяр өнім мен тауардың қалдығы (сұранысқа ие еместі
шегергенде)
3. Салу тәуекелі 3.1. Арзан бағалы және тозғыш зат.
орташа айналым 3.2. Аяқталмаған құрылыс (нормативтіктен тысты
қаражаты шегергенде).
3.3. Алдағы кезеңнің шығысы
4. Салу тәуекелі 4.1. Күмәнді дебиторлық берешек
жоғары айналым 4.2. Өндірістік сүр запас
қаражаты 4.3. Нормативтіктен тыс аяқталмаған құрылыс
4.4. Сұранысқа ие емес даяр өнім мен тауар
4.5. Айналым қаражатының айтылған топтарына енгізілмеген
өзге элемент.
2.2.Айналым капиталын қаржыландыру көзі
Айналым қаражатының ауыспалы айналымы процесінде олар
қалыптастырылған көздер, әдетте, ажыратылмайды. Алайда айналым қаражатын
қалыптастыру жүйесі айналымды баяулатып немесе оны жеделдете отырып оның
жылдамдығына ықпал етеді. Артық айналым қаражаты кәсіпорын капиталының
бөлігі әрекетсіз және кіріс әкелмейтінін білдіреді. Сонымен бірге айналым
капиталының жетіспеуі кәсіпорын қаражатының шаруашылық айналымының
жылдамдығын баяулатып, өндірістік процестің жылдамдығын тежейді.
Айналым қаражатын қалыптастыру көзі жөніндегі мәселені екінші маңызды
жағынан алап қарастырайық. Нарық жағдаяты үнемі өзгереді, сондықтан
кәсіпорынның айналым қаражатына сұранысы да тұрақсыз болады. Іс жүзінде осы
қажеттілікті тек меншік көзінің есебінен өтеу мүмкін емес. Кәсіпорынның
меншікті қаражат есебінен жұмыс істеуі тартымды екені назарға алынбайды. Ал
көп жағдайда тәжірибе меншікті қаражатты пайдаланғаннан гөрі қарыз
қаражатты пайдалану тиімді екенін растайды.
Сондықтан қарыз қаражат тартудың тиімділігін қамтамасыз ету айналым
қаражатын қалыптастыру процесін басқарудағы негізгі міндет болып табылады.
Айналым қаражатын қалыптастыру көзінің құрылымы: меншікті көзді;
қарыз көзін; қосымша тартылған көзді қамтиды.
Әдетте, кәсіпорынның айналым ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz