Іскерлік қарым - қатынасқа арналған тренинг
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-5
1. ӘЛЕУМЕТТІК - ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ТРЕНИНГТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1. Тренинг термині және тарихы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6-18
2. Тренинг арқылы кәсіби оқыту, дамыту,
мотивациялау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..1 9-22
3. Әлеуметтік-психологиялық тренингті
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... 23- 29
4. Жеткіншектік кезеңдегі девиантты мінез-құлықты алдын-алу кезінде
қолданылатын әлеуметтік-психологиялық
тренинг ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30-35
2. ДЕВИАНТТЫ МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚТЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫН ДАМЫТУҒА
БАҒЫТТАЛҒАН ТРЕНИНГ ... ... ... ... ... ... ..36
1. Жеткіншектік кезеңнің агрессивті мінез-құлықының психологиялық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .36 -41
2. Зерттеу-тәжірибелік
жұмыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
-60
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .61 -64
ҚОЛДАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...65-66
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 67- 90
КІРІСПЕ
Көкейкестілігі: Бұл дипломдық жұмыста әлеуметтік-психологиялық
тренингтің жалпы түсінігі, қолдану аясы, яғни девиантты жеткіншектерге
тренингті қолдану туралы теоретикалық мәлімет беріледі. Дипломдық жұмыс
кіріспе, негізгі, қорытынды бөлімдерге бөлінген.
Ұйымдастыру құрылымында маңызды орын алатын психологиялық тренингте
өзіндік-сана сезімді дамытуда гештальттерапияның әдістері мен
техникаларының негізін салушы Ф.Перлздың мақсаты-адамдардың шынайы болуын,
өз позицияларын ұстауға үйрету, өз орталығын дамыту, экзистенциализмнің
негізін түсінуде адамға көмек көрсету. Гештальт жұмыстың өнімділігімен топ
ішінде сенімділік жағдайын орнату мен топ тұтас болуы. Гештальт терапевтер
үшін өзіндік сана сезім-бұл бір уақытта физикалық, эмоцианалдық, саналық
түсіну, бұл үш денгейде көрінеді,ағза мен қоршаған орта аймақтарында
әртүрлі қысыммен сәйкес келетін: өзіндік Мен саналап түсіну, қоршаған
ортаны, әлемді саналап, түсіну, олардың арасындағыны, яғни қиял, фантазияны
ажыратып түсіну.
Батыс зеттеушілері өзіндік сана-сезімді кеңейтуде гештальт әдістердің
жоғары эффективтілігін көрсетеді. Гештальтықпалдың атағы батыс елдері мен
ресейде тренигтік топтарда қолдану өте жоғары. Тренингте сана-сезімді
дамуытуда гешталттерапияның бай теоретикалық және практикалық тәжірибесі
қолданылып,қатысушылардың шығармашылық потенциалын көтереді. Өзімен-өзі
болу, өз тұлғасын қабыл алу, өзі үшін ғана емес, басқалар үшінде өзіндік
менін ашу, бұған гештальтықпал үйретеді, бұл әрбір адамға қажет.
Психологтардың анықтауы бойынша тұлғаның мінезі мен еңбек қызметі
процессіндегі тәртібі келесідей факторлармен анықталады; адамның табиғи
қасиеті, оның жекеше психологиялық ерекшеліктері, сонымен бірге қалыптасқан
қажеттіліктер, қызығушылықтар мен мотивтер жүйесі және де қолданылатын әсер
ету әдістері.
Адамның табиғи қасиеттері, сонымен бірге белсенділігі, күш-қуаты, көңіл
күйі және тағы басқа сапалары туғанынан пайда болады.
Негізгі психологиялық сипаттама бойынша кез келген адамды
экстроверттерге немесе интроверттерге жатқызуға болады.
Экстраверттер- өзінің қызығушылықтарының көбісі сыртқы ортаны
қабылдауға бағытталған тәртібінде қарым-қатынасты көрсетеді. Іс қимылыда
белсенді, әлеуметтік бейімді, ашық болып келеді.
Интроверттер- өзінің қызығушылықтарына, ішкі жан дүниесіне аса көп
көңіл бөледі,өзі жекеше болады, басқалармен қарым-қатынасқа түсуді
ұнатпайды, әлеуметтік белсенді емес, ұайымға батуды және өзін өзі талдауды
жақсы көреді.
Зерттеу нысаны: Жеткіншектердің психологиялық мінезіндегі
ауытқушылық ерекшеліктер.
Зерттеу пәні: Жеткіншектердің жас кезеңдік ерекшеліктеріне
байланысты мінез – құлықтарының көріністері.
Зерттеудің мақсаты: Жеткіншектердің психологиялық мінезінің
ерекшеліктерін жан – жақты зерттеп, жағымды мінез – бітістерін
тренинг арқылы қалыптастырудың жолдарын анықтау.
Зерттеудің міндеттері:
1. Әлеуметтік-психологиялық тренинг жайлы, агрессивтілік жайлы
ғылыми-теориялық әдебиеттерге талдау жасау.
2. Жеткіншектердің психикалық дамуындағы теориялық ғылыми
ерекшеліктердің негізін ашу.
3. Психикалық мінез – ерекшеліктеріне ықпал етуші факторларды
анықтау.
4. Мінез – құлық қалыптасуының психологиялық негізін,
әдістемелерін сипаттау.
Ғылыми болжам: Жеткіншектік кезең ауыр да өтпелі кезең,
өзіндік дағдарыс ерекшеліктерімен сипатталады. Жеткіншектердің
психологиялық мінезінің ерекшеліктерін әлеуметтік-психологиялық тренинг
арқылы зерттеп, жағымсыз жағдайлардың алдын – алуға болады.
Жетекші идея: Жеткіншектердің психофизиологиялық ерекшеліктеріне
байланысты туындайтын мінез – құлықтарындағы агрессивтілікті,
эгоцентризмді, сенімсіздікті, үрейді ескере отырып, мінез-құлықтарын
ырықты басқару қабілеті мен мүмкіндіктерін, жағымды қарым –
қатынасқа түсе білуін кез – келген ортада жағымды әлеуметтенуін
тренинг әдісі арқылы қалыптастыруға болады.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық негіздері мен деректі көздері:
Әлеуметтік-психологиялық тренинг түсінігі, жеткіншектердің
психофизиологиялық даму ерекшеліктері жайлы ғылыми – теориялық
әдебиеттер мен ақпараттар, пубертанттық жайлы ғылыми – теориялық
ілімдер мен көзқарастар, жеткіншектердің мінез – құлқындағы жағымсыз
мінез – құлықты жеңу мен қалыпқа келтіруге арналған оқу құралдары.
Зерттеу әдістері: Бақылау, әңгімелесу, сұрақ-жауап, талдау,
салыстыру, жинақтау; агрессивтілікті төмендетуге арналған тренинг
әдістері, ойындар.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Жеткіншектердің мінез – құлқының
ерекшеліктері ғылыми – теориялық тұрғыдан зерттеліп, жеткіншектердің
агрессивті мінез бітістерін тренинг әдістері арқылы қалыпқа келтіру
бағдарламасы ұсынылады.
Зерттеудің теориялық – және практикалық мәнділігі: Жеткіншектердің
жас ерекшеліктеріне байланысты мінез-құлық бітістерінің теориялық
негіздері мен мінез – құлықтарындағы агрессивтілікті төмендету және
жеңе білу әдістемесін оқу үрдісінде, жанұялық қарым – қатынаста
қолдануға болады.
Зерттеу базасы: Шығыс Қазақстан облысы, Аягөз ауданы, Өркен
ауылы, Нұғыманов атындағы орта мектебінің 8-сынып оқушыларымен
жүргізілді.
1. ӘЛЕУМЕТТІК - ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ТРЕНИНГТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1. Тренинг термині және тарихы
Тренинг психологиялық термині ағылшынның to train – оқыту, баптау,
жаттықтыру сөзінен шыққан. Бұл оқу құралында семинар және тренинг
терминдерінің мәні бірдей. Сол сияқты бапкертренер және жетекші,
микротоп пен кіші топ та сондай.
Тренинг – аса қызғылықты процесс! Өмірінде тым болмаса бір рет
тренингке қатысқан адам бұл оқиғаны ұзақ жадында сақтайды.
КЕҢ МАҒЫНАДАҒЫ ТРЕНИНГ БҰЛ:
- Өзін және қоршаған әлемді тану;
- Қарым-қатынас арқылы Менді өзгерту;
- Сенімді ау–жайда (атмосферада) және формалды емес жағдайда қатынасу;
- Білімді бойға сіңіруге арналған ықпалды жұмыс түрі;
- Ептіліктер мен бейімділіктерді қалыптастыру үшін құрал.
Егер адамды оқыту интербелсенді өтсе, ақпаратты тезірек бойына
сіңіреді. Бұл кезде ол ақпаратты алумен бір мезгілде түсініксіз тұстарды
талқылау, сауалдар қою, сол тұста алған білімін бекіту, мінез-құлық
ептіліктерін қалыптастыру мүмкіндіктерін иеленеді. Мұндай тәсіл
қатысушыларды процеске еліктіреді, ал оқыту процесінің өзі жеңіл және
қызғылықты болады.
Өз тәжірибесін иелену тренинг кезіндегі таным процесінің негізі болып
табылады.
Қарым-қатынастың формалды емес жағдайын тренингте жетекші қамтамасыз
етеді. Ол қатысушылармен тең дәрежеде қатынас жасайды: ол – барлығы сияқты,
ол – топтың бөлігі. Ол топпен бірге жұмыс ережесін орнатады. Ол топты
алдағы мақсатқа жетелейді.
Жоғарыда айтылғандардың бәрі тренингті дәстүрлі сабақтардан
ерекшелендіреді. Одан басқа тренинг үшін қатысушыларды аудиторияда ерекше
орналастыру тән – олар шеңбер бойымен отырады. Шеңбер, немесе оны тағы
тренингтік шеңбер деп те атайды, мұндай сабақтар үшін қажетті шарт болып
табылады. Сондықтан тренингке арналған аудитория кең, жиhаздары еркін
жылжытылатын болуы тиіс. Одан адамдарды бір-бірінен көлегейлейтін ешқандай
кедергілердің (столдар, парталар, артық орындықтар) болмағаны жөн. Шеңбер
сенімді ау–жайдың (атмосфераның) туындауына ықпал етеді, қатысушыларға
бәрін көруге, бір-бірімен және жетекшімен еркін араласуға мүмкіндік береді.
Сондай-ақ шеңберде болу адам санасында қауіпсіздікпен, сенім сезімімен,
қызығушылық пен зейіннің болуымен теңестіріледі (ассоцирленеді).
Топтық жұмыстың практикасы мен теориясының даму кезеңдері. Бірінші
кезең – топтық жұмыс формасының практикалық медицинаның негізінде дамуы.
Топтық жұмыстың ережесін қабылдау
• Біз пікірлерімізді білдіруде теңбіз
• Біз өз көзқарасымызды таңдауда еркінбіз
• Біз басқалардың пікірін сыйлаймыз,ол өз таңдауын жасауға құқы бар
• Біз ешқашан өз тобымызда намысына тиетіндей әрекет немесе сөздер
қолданбаймыз
• Біз топ ішінде айтылған сырларды сыртқа шығармаймыз
• Осы топ ішіндегі ойын жағдайларын өз өмірімізде қолданбаймыз
• Біз жүргізушіні сыйлаймыз және оны топ мүшесі ретінде қабылдаймыз
• Және де топ ішінде өз сезімдерімізді еркін көрсетіп, байланыс
орнатамыз
• Топ ішінде Қазір және осында деген Гештальттың бірінші принцпін
естен шығармауымыз қажет
Тренинг мақсаты:
Қатысушылардың ойлары мен сезімдерімен бөлісу,пікірлерін ортаға ашық
айтып, топтық тұтастыққа әкелу. Тығыз қарым-қатынас орнату мен өзін-өзі
түсінуге,басқа адамдарды түсіне алу қабілетін арттыру. Шын ниетпен адамды
тыңдай білу және оны терең түсіну. Басқа адам тарапынан сынға тура қарауға
қабілетін арттыру. Сезімдерін шығарудан қорықпау,өзін-өзі бағалауын
көтеру.
1. Антон Месмер (1734-1815) австриялық врач, ең алғаш психикалық және
соматикалық бұзылуларға шалдыққан адамдарды топқа біріктіру арқылы емдеуге
тырысады. “Жануарлық магнетизм” теориясының негізін салады.
2. Американдық физиатр Джозеф Пратт – ауруларды топқа біріктіріп, бұл топ
өзі психотерапевтік әсер көрсетеді деп сенеді.
3. Зигмунд Фрейд – ол топтағы адамдардың идентификацияға ұшырауын
зерттейді.
4. Альфред Адлер – топтармен жұмысқа арналған жеке терапия әдістерін
адаптациялауға тырысады. Балаларға арналған терапиялық топтарды
ұйымдастырады.
5. Топта ең алғаш психоанализді қолданған психотерапевтер – Уэндер және
Шильдер.
6. Т. Барроу 1925 жылы “ тотық анализ” терминін ұсынады.
Екінші кезең - топтық жұмыс формасының әлеуметтік психология негізінде
дамуы. 1908 жылы әлеуметтік психология жеке сала ретінде бөлініп шығады.
Осы кезде әлеуметтік психология топтардың құрылуын, құрылымын, кіші
топтардың функциялдану
заңдылықтарын, топтағы тұлғаралық әрекеттесуді зерттейді, яғни топтық
психологиялық жұмыстың теоретикалық негізі қалыптаса бастады.
Топтық формадағы психологиялық жұмыстың үшінші кезеңінің дамуы.
Бұл кезде тренингтік топпен жұмыс істеу дамиды, оның негізін салушы Курт
Левин. Ол топтық динамика мен әлеуметтік әрекетті зертейді. Ол топтағы
өзараәрекеттің аспектілерін зерттей бастайды. Тренингтік топтың пайда
болуына негіз болған ойлар:
* Адамдардың көбі топ ішінде жұмыс істейді және өмір сүреді.
* Адам басқа әлеуметтік топ оны қалай қабылдауын байқамайды.
Көптеген адамдар басқаға мінез-құлықтарының қалай әсер ететіндігін
ұғынбайды.
1947 жылы К.Левин - Бетел қаласы, Мэн штатында “Тренингтің ұлттық
лаборатрориясын” құрады. Кейіннен М. Форверг топтық формадағы психологиялық
жұмысты “әлеуметтік-психологиялық тренинг” деп атайды. Ол әлеуметтік-
психологиялық тренингтің программасын құрып, мамандарды кооперативті
жұмысқа, қарым-қатынасқа үйретуге бағыттайды.
Әлеуметтік-психологиялық тренинг жайлы анықтамалар.
Ю.Н.Емельянов бойынша:
Әлеуметтік –психологиялық тренинг- әр түрлі іс-әрекеттерге ие болу мен
үйренуге бағытталған қабілеттерді дамытатын әдістер тобы.
Л.В. Петровский бойынша.
Әлеуметтік –психологиялық тренинг – Топтағы қарқынды оқу процессіндегі,
адамдарға психологиялық әсер ету формасы.
Ю.И.Жуков, Л.А.Петровская, П.В.Растянников бойынша
Әлеуметтік –психологиялық тренинг – топтағы қарым-қатынастың
компетенттілігін топтық психологиялық жұмыс әдісін белсенді қолдану арқылы
жоғарлатуға бағытталған, практикалық психологияның саласы.
Тренинг формасы жағынан 2-ге бөлінеді.
1) Әдейі дағдыларды (умений) дамытуға бағытталған
2) Қарым-қатынас жағдайын анализдей алуды үйренуге бағытталған.
Әлеуметтік –психологиялық тренингтің мақсаттары (Захаров, Хрящева
бойынша).
1. Топтық қарым-қатынас және тұлға психологиясы саласындағы білімдерге ие
болу.
2. Қарым-қатынас жайлы дағдылар мен білімдерге ие болу.
3. Табысты қарым-қатынасқа қажет бағдарларды қалыптастыру және дамыту
коррекциясы.
4. Өзіңді және басқаны адекватты бағалау қабілеттілігін дамыту.
5. Адамдар арасындағы өзараәрекеттерді дұрыс қабылдау және бағалау
қабілеттілігін дамыту.
6. Тұлғаның байланыстар системасын дамыту және коррекциялау.
Әлеуметтік –психологиялық тренингтің негізгі мақсаттары:
1. Қарым-қатынас сферасындағы компетенттілікті жоғарлату (оның
когнитивиі, мінез-құлықтық, эмоционалды компоненттерін дамыту).
2. Психологиялық әсер етуге байланысты тұлғаны және тұлғалық деңгейді
дамытуға бағытталу (гуманистік бағыт. К.Роджерс “ модели роста”).
Әлеуметтік –психологиялық тренингтің аспектісі:
1) Қарым-қатынастағы компетенттілікті дамытуға бағытталу;
2) Тұлғамен жұмыс істеуге бағытталу.
Әлеуметтік –психологиялық тренингтің принциптері:
1. Модельдеу принципі.
2. Жаңашылдық принципі.
3. Зерттеушілік принцип.
4. Қайта байланысу принципі.
5. Диагностикалау принципі.
6. Мақсатты болжау (Целепологания) принципі.
7. Белсенділік принципі.
8. Сеімділік және құпиялық принципі.
9. “Мұнда және енді” (“Здесь и теперь”) принципі.
10. Персонификация принципі.
11. Экспликация принципі.
1. Модельдеу принципі – тренингте қатысушылар негативті және позитивті
мінез-құлық формаларын көрсететін, әртүрлі шынайы жағдайлар модельденеді.
2. Жаңашылдық принципі - ойын барысында жұптарды ауыстыру және ойналатын
ойындардың оригиналды болуын ұсынатын принцип.
3. Зерттеушілік принцип – топ өзбетінше
қойылған мәселелерге шешім табуды ұстанатын принцип.
4. Қайта байланысу принципі - видео жазбалар көрумен, қатысушылардың өз
пікірлерін айтумен жүзеге асады.
5. Диагностикалау принципі - тренер ылғида топ қатысушыларының қалып-күйіне
диагностика жүргізіп отыруы қажет.
6. Мақсатты болжау (Целепологания) принципі - тренер алдын-ала топ мақсатын
анықтап, оны тренинг барысында трансформациялауы қажет.
Әлеуметтік –психологиялық тренингтің түрлері:
1. Инструменталды-бағытталған тренинг.
1) мінез-құлықтың белгіл бір аспектісін модификациялауға бағытталған;
2) организационды мінез-құлыққа бағытталған ( басқарушыларға арналған).
3) аргументтелген мінез-құлықтың тренинг-бағдарламасы.
4) Бұхара алдына шығудағы қорқынышты басу тренинг-бағдарламасы.
5) Қақтығысты шешу стратегиясы тренингі.
6) Басқарушыларға арналған тренинг.
7) Іскерлік қарым-қатынасқа арналған тренинг.
8) Өзіңе сенімділік тренингі.
9) Әлеуметтік білімдер тренингі және т.б.
Тұлғалық-бағытталған тренинг. Бұған тұлғаның жеке өсу тобы немесе
психокоррекционды топтар жатады. Олардың түрлері:
1. Кездесу-топтары;
2. Гештальт-топтары;
3. Психодраматикалық топтар;
4. Экстенциалды топтар;
5. Арт-терапия топтары;
6. Би топтары және т.б.
Гештальт топтарында, кездесу топтарында және басқада топтар арасындағы
қатысушылар мен вербалды қарым – қатынасқа және физикалық күйге көңіл
бөледі. Сонымен қатар басқада топтар бар, мұнда тұлғаның физикалық және
дене параметрларына аса мән береді. Бұл топтарды дене психотерапиясы деп
атайды.
Мысалы: көз алдыңызға келесіні елестетіңіз, сіздің қызыңыз
немесе жігітіңіз, сізге сіздің жанқұрбаныңызға немесе жолдасыңызға
кететінін айтты. Осы жағдайды сезініп, өзіңіздің денеңіздегі өзгерістерді
байқайсыз. Кеудеңізге қысым түсіп, дем алу жылдамдығыңыз жиелей бастайды,
бет бұлшықеттері жиырылып қиындай түседі. Дене психотерапиясы, бұл жағдайды
саналы түрде түсінбесеңізде бұл сіздің организіміңізде белгілі болып
тұрады. Адамға қандай да бір хабар келсе, ол адамның іс -әрекетінде, дем
алуында, бұлшықеттерінің қысымында сонымен қатар өзін - өзі жаман сезуінде
байқалады. Асқазанның ауруы, гипертония және басқада соматикалық
бұзылыстар, бұл психикалық реакцияның нәтижесінде сонымен қатар ұзақ
стресстің болуынан көрініс береді.
Дене терапия принципін ұстанушылар психикалық әдісінің
көпшілігі саналы түрде түсіндіріледі. Дене терапиясы бұл психикалық және
физикалық барьерді өту, сонымен қатар адамның тыйым салу зонасына кіру, бұл
адамның денесін бір тұтастығына әсер етеді.
Би терапиясын дені сау ересектер мен оқушыларден тұратын
психокоррекцинды топтарда қолдану тар бағытты сипатта болмайды. Мүмкін,
бұндай топтарда би терапиясына деген қызығушылық бұл ортақ іс - әрекет
болып табылатындығынан шығар. Би демократиялық болып табылады. Әркім билей
алады. Бір адамдар екіншісімен салыстырғанда жақсырақ били алады, бірақ,
би психокоррекционды топта қолданылған уақытта бұндай салыстыру артқы
жоспарда қалып, әр қатысушыны биден алынатын қанағаттану көбірек
қызықтырады.
Би - өзбетінше тірі тіл болып табылады. Ол адамзаттық ең терең
уайымдар мен қажеттіліктерді бейнелейтін образдар мен аллегориялардың
жоғары деңгейі. Бұл жердегі назарда ұстайтын маңыздысы би туралықты қажет
ететіндігі. Біздің сәби кезіміздегі физикалық қатынасымыз, жүре бастаған
кезде бастан кешірілген уайымдау еркіндігі, біздің достарымыздың әсерлері,
бізбен орындалған жұмыстар мен басымыздан кешірілген стресстер – осының
барлығы да біздің қозғалу, қимылдау манерамызда өзіндік ізін қалдырады.
Топтық бидің пайдасы – би арқылы өзіндік саналы түсінудің кеңейуі мен
физикалық өзіндік сезімнің жақсаруында. Сонымен қатар топтық би топ
мүшелерінің, оқушылардің арасында қосымша өзіндік әрекетке мүмкіндік
туғызады. Би терапиясы жағымды эмоциялардың тууына жол ашып, қатысушыларға,
заң факультетінің оқушыларіне мінез – құлықтың жаңа модельдерін
тәжірибеден өткізуге мүмкіндік береді. Бұл қасиеті жағынан би терапиясы
топ қатысушылары, заңгер оқушылар үшін олардың басқа адамдардан
оқшаулануларын, дене образдарын, өзіндік бағалауларын және
сексуалдылықтарын зерттеуге мүмкіндік туғызады. Идеалды түрдегі қимылды
талдау сезімдерді қимылға трансформациялауға, ал әрекеттерді, қимылдарды
түсінуге көмектеседі.
Психодраманың тарихына назар аударсақ, психодраманың туындауы мен
дамуы Якоб Леви Морено есімімен тығыз байланысты. Психодрама жеке
психотерапевтикалық әдіс ретінде кеңінен қолданылады. Психодрама ішкі
қақтығыстардың, күшті эмоциялардың шығуына, терапевтикалық процестердің
жеңілдеуіне, психикалық ауруларды диагностикалауда, қатысушылардың өзін-
өзі бағалауын жоғарлатуда, өз сезімдерін сезінуге, сондай- ақ шығармашылық
және актерлік қабілеттерін дамытуға көмектеседі. Психодрама кезінде әр бір
топ мүшесі өзі қойғысы келген немесе өзіне жақын рөлді ойнай алады. Өз
эмоциясына ерік беріп, сыртқа шығаруына мүмкіндік алады.
Қорыта айтқанда, психодрама осындай мәселеге тап болған адамдардың
сезімдерін, эмоцияларын сыртқа шығарып, өзіне сырт көзбен қарап, өз
қателіктерін саналауға көмектеседі. Сонымен қатар,
осы тренинг барысында кездесетін психодрама жаттығулары алдында кездесетін
кедергілерге қарсы психологиялық айкидо тәсілдерін қолдануға үйретеді.
Жоғарырақ тұрған фигурамен болған жағдайда немесе мақсатқа жетер кезде бұл
білім тек сәттілік әкеледі. Арт-терапияның тарихына назар аударсақ, арт-
терапия психотерапияның жаңа әдісі. Оның дамуына АҚШ- та Маргарет Наумбург
әсер етті. Арт- терапияның дамуына Фрейдтің санасыздық және Юнгтің
персоналды және универсалды символдары туралы ойлар көп әсер етті. Арт-
терапия дәстүрлі психотерапияның көмекші құралы ретінде де, жеке
психотерапевтикалық әдіс ретінде де қолданылады.Арт- терапия ішкі
қақтығыстардың, күшті эмоциялардың шығуына, терапевтикалық процестердің
жеңілдеуіне, символдарды интерпретациялауда, психикалық ауруларды
диагностикалауда, қатысушылардың өзін- өзі бағалауын жоғарлатуда, өз
сезімдерін сезінуге, сондай- ақ шығармашылық қабілеттерін дамытуға
көмектеседі.
Арт- терапияны пайдаланатын жетекшілер қатысушыларға өз жұмыстарына
еркін ассоциалануға, олардың мағынасын өзбетінше талқылауға мүмкіндік
береді. Кейбір жаттығуларда мысалы, бірігіп сурет салу немесе топтық
бейнелердің синаллактикалық бейнелеуі барлық топтың қатысуына арналған.
Гуманистік бағыттығы топ жетекшілері қатысушыларға өзінің ішкісезімдеріне
сенуді ұсынады. Әрбір мүшенің жұмысын жетекші өзі немесе барлық топпен
бағалайды. Алғашында арт- терапияны ауруханалар мен психиатриялық
клиникаларда аурулар мен эмоционалды бұзылыстары бар адамдар үшін
қолданған. Қазіргі кезде арт- терапияның қолданылу аймағы өсіп келеді, ол
өзінің психоаналитикалық алғашқы негізінен біртіндеп алыстап барады.
Петровская Л.А. Теоретические и методические проблемы социально-
психологического тренинга. Кез-келген іс-әрекеттің игеруіне өзіндік
белсенділік таныту топтың тұрақты болуы, топ мүшелерінің бір-біріне тиімді
ықпалына, арқа сүйеу, еркіндік пен субъективті эмоционалдыққа жағдай жасау
талаптары басты шарт болады (В.Ю. Большаков, И.В. Бачков, В.П. Захаров,
Н.Ю. Хрящева және т.б.)
Сонымен қатар тренингтердің барысында жеке адам топ дамуының
әлеуметтік-психологиялық заңдылықтарға негізделген үш сатысы:
1) Бастапқы – жұмсару; 2) жұмыс – өзгеріс; 3) ақырғы – бекіту болады.
(Г.А. Ковалев, С.И.Марасанов, Т.С. Ященко т.б.)
Л.А. Петровская, В.В. Сидоренко еңбектерінде тренингтің әр түрімен
қоса тиімділігі де оны ұйымдастырып, жүзеге асырушының психологиялық әсер
ету позициясымен жеке бас ерекшеліктерімен, бағыттылығымен және стилімен
байланыстырады. Қазіргі кезде әртүрлі теорияға негізделген нақты топтық
әдістер өте көп бұл зерттеу аясында олардың баршасына талдау жасау мүмкін
емес. Алайда, қарастырылған мәселені анықтау үшін ғылым мен тәжірибеде бар
бағыттарға сипаттама берелік.
Неміс-американдық психолог К. Левин (1890-1947) адамдарды жекелей
өзгерткеннен де, топ арқылы әсер етудің жөн болатындығын (1993 жылы)
психологиялық әсер етудің әлеуметтік-психологиялық тренингі (ӘПТ)
қарастырылады.
Тренинг басқа адамдарды терең түсінуге көмектеседі: өз бейнесін
басқалар қалай көретіндігімен салыстыруға мүмкіндік береді, өз
мүмкіндіктерін байқауға, өзінің санасын жетілдіруге жағдай жасайды.
Тренинг терминін ғылыми пайдалануды ГДР-да М. Форверг енгізген. Ол
алғашқы кезде оқудың бұл формасын ерлі-зайыптылардың арасындағы қарым-
қатынасты коррекциялауға пайдаланған. Тренинг басқаларды, қоршаған ортаны
тануға көмектеседі, оны түсінуге, ойдағыны айтуға, бөлісуге жағдай жасайды,
өзіне сенімділікті туғызады, ашық болуға, өз-өзін түсінуге, комплекстерге
құрылуға, өзінің бойындағы қасиеттерді көруге көмектеседі. Өз-өзін
бақылауға, байқағыштықты дамытуға, қарым-қатынасқа психо-лингвистикалық
үйренуге, дамуға жол ашады. Вочков И.В. Основы технологии группого
тренинга.
Тренингтік топтық жұмыстың қарым-қатынастағы компитенттілігін
жетілдірудегі орны мен маңызы Ю.Н. Емельянов, Л.А. Петровская, А.С.
Прутченков т.б. еңбектерінде жан-жақты қарастырылған.
Тренингтік қандай модификациясы ұйымдастырлса да топтық жұмыстың
бірқатар нақты принциптерін сақтау топтағы қарым-қатынас негізінде оның
әрбір мүшесінің дамып жетілуіне көмектеседі.
Жеткіншектерге психологиялық әсерінің тренингтерді қолдану негіздері.
Әр түрлі топтық психологиялық жұмыстардың формаларын сипаттап, негіздегенде
бірнеше ұғымдар қолданылады: топтық психотерапия, коррекциялық топ,
тренингтік топ, топтық жұмыс, тренингтік жұмыс, топтық әдіс, белсенді
топтық әдіс. Жағдайдың бұлай болуы, психологиялық әсері бар топтық жұмыстың
психологиялық, педагогикалық теория мен тәжірибеде жан-жақты
қарастырылуымен анықталады. Сонымен қатар, зерттеушілердің ғылыми
позициялары да әр түрлі терминдерді пайдалануға себеп болады.
Алайда жоғарыдағы ұғымдардың барлығы да бір негізде: психологиялық
әсердің тиімділігі топ фенаминологиясымен, ал топтық жұмысты ұйымдастыру
басты үш аспектілердің оқыту, психотерапия және психокоррекцияның
қиылысуымен анықталады.
Біз тренингтік сабақтар, тренингтік топ, топтық әдіс ұғымдарын
әрбір психикалық дені сау, өзінің психологиялық мәселелерін шешуге және
өзіндік жетілуге, дамуға мүмкін болатын, шағын топтың ерекше қарым-қатынас
жасауға негізделген оқыту формасы деп бір мағынада қарастырамыз. Тренингтік
топтардың әртүрлі саласында қарым-қатынас сферасына қажетті біліктілік пен
қабілеттілікті дамытып, оларға сәйкес коррекция жасайтын оқытудың бір
формасы - әлеуметтік педагогикалық психология (В.А.Кан-Калик) саласындағы
мамандардың зерттеу пәніне айналды. Әдебиеттерде қарым-қатынастың пәні
қарым-қатынасты жүзеге асыруда қажетсіну, қарым-қатынас құрудағы мотивтер,
қарым-қатынас әрекеті, міндеттері, құралдары мен нәтижесі де қарым-қатынас
элементтері ретінде қарастырылады. Большаков В.Ю. Психотренинг,
социодинамика, игры, упражнения.
Тренингтің психологиялық-педагогикалық әдіс ретіндегі ерекшеліктері.
Тренингтік жұмыстың мақсаттары болатын процесстердің әр жақтылығын
бейнелейтін сан қилы болуымүмкін. Мазмұны және бағыты жағынан әртүрлі
тренингтік топтарды біріктіретін ортақ мақсаттарды іріктеуге болады:
• Топ қатысушыларының психологиялық проблемаларын зерттеу және
оларды шешуге көмек беру;
• тұлғааралық өзара әрекеттің адамдармен гармониялық және эффективті
қарым-қатынас құру үшін психологиялық заңдылықтар механизмді және
эффективті тәсілдерді оқыту;
• ішкі және мінез-құлықтық өзгерістер негізіндегі эмоционалды
бұзылуларды ескертуге арналған өзін-өзі сезіну және өзін-өзі танудың
дамуы;
• шығармашылық потенциалдық реализациясы мен тұлғалық даму процесінің
өзара әрекетімен өмірлік іс-әрекеттің оптималды деңгейіне және
жетістік, бақытты сезінуге қол жеткізу.
Тренингтік топтың жұмысының принциптеріне сипаттама. Психологиялық
тренингтің нәтижелілігі жалпыға бірдей бекітілетін принциптердің
сақталуына байланысты:
1. Қарым-қатынастың күштемеусіздігі. Ойынның ережесін түсіндіруде ,
жүргізушіні таңдауда тренер қатысушылардың айтқандарына сүйенеді.
Егер де қатысушылар бір-бірін қандай да бір әрекетке итермелеуге
тырысса, бұл әрекеттерді тренер жою тиіс. Егер де қатысушылар жүргізуші
осы болсын десе, тренер: Егер ол болғысы келсе, - деп жауап береді.
Тиісті және міндетті деген сөздер келеді және істей аламын деген
сөздермен ауыстырулары тиіс.
2. Өзіндік диагностика. Сабақ мазмұнында қатысушыға өзін тануға өз
тұлғасының ерекшеліктерін тануға көмектесетін жаттығулар мен процедуралар
қарастырылады.
3. Кері байланыстың позитиві. Қатысушылардың көбіне қолдау қажет болып,
қоршағандардың қолпаштауын керек еткен жағдайда міндетті түрде
қатысушыға ұялуды аластатып өзіндік бағаны жоғарылатуға, қысымды және
лелаксакцияны арылтуға көмектесетін сенімді құрал болатын кері
байланысты қолдану керек. Ойын барысында және аяғында барлық қатысушыға
алғыс айтылады. Егер ойын кезінде қатысушы қандай да бір қиындықты
сезінсе, тренер оны құлшындырады.
4. Конкуренциясыз.
Бұл принцип топта сенімділік, психологиялық қауіпсіздік атмосферасы болған
жағдайда және де әр топ мүшесіне максималды психологиялық комфортты
қамтамасыз еткенде ғана сақталынады. Ойынға қатысушының әрқайсысы өзіне
сенімсіздік білдіреді, мазасыз болады. Сондықтан тренингтің басында
міндетті түрде тренері Бізде жарыс болмайды. Онда жеңушілер мен
жеңілушілерде болмайды,- деп осындай конкурентті емес сипаттағы қатынасқа
айрықша зейін бөлуі тиіс.
5. Қисық айна принципі. Тренинг қатысушысы үшін композиция – бұл өзінің
қолжетпеушіліктерін танытатын құралы. Бұл адам өзінің әлсіз жақтары мен
кемшіліктерін айна . Бұл айна тек қана пайда әкеліп қоймай, сонымен
қатар сәтсіздікке де ұшырауы мүмкін. Сондықтан тренер осы қатысушыларға
минималды мөлшердегі лобилизация беруге және тікелей емес, жанама түрде
беруге тырысуы шарт:
• өз мінез-құлық тәсілдерін басқа біреудің сезінуі арқылы,
• бұл тәсілдердің сәттілігін бақылау арқылы,
• топтың сәтті мүшелерімен және тренердің идентификациясы арқылы
6. Дистанциялау және идентификация. Сәтсіздік ситуациясының болмауы мүмкін
емес. Кейде олар пайдалы болады, себебі қатысушы қандай да бір
стереотиптен бас тартып, тәртіптің жаңа моделін меңгереді, басқа біреудің
тәжірибесін қабылдайды. Ал кейде сәтсіздік ситуациясы қатысушының
ойыннан бас тартуына әкеліп соғады. Бұл жағдайда жеткіншекке өз
сәтсіздігінен дистанциялануына көмектесу қажет.
7. Қосылушылық. Берілген бағдарламаа тренер барлық ойынның дәстүрлік
ролін орындайды. Ойында тренер қатыса келе, біріншіден, өз мысалымен
балаларды ойынға қоса алады, екіншіден, тренинг тек қаңа көңіл көтеру
үшін емес, оқыту үшін қажет екенін сезіндіреді. Тренингтің бірінші
жүргізілген күннен бастап коррективтер енгізу қажет, себебі бұл
ойындар диагностикаға материалдар бере алады.
8. Интеллектуалды және эмоционалды аймақтардың үйлесімділігі. Қатысушылар
оптағы оқиғаларды шынайы қабылдайды. Бұл олардың қарым-қатынас жасауына
көмектеседі. Тренинг интеллектуалды аналитикалық процестерді де
активизациялайды. Мұндай интеллектуалды іс-әрекеттің негізгі формасы –
барлық сабақ негізінде өтетін топтық дискуссия. Тренингте едәуір
продуктивті деп топтың қатысушыға деген бағдарын айтады, бірлескен
жауапкершілікті қолдауды да ескереді. Петрущин С.Психологический тренинг
в больших группах. М., 2000, 103б.
Тренингті өткізудің жалпы процедурасы. Әр сабақ стандартты формада
өтіп, келесі элементтерден тұрады: қыздыру, кіріспе ақпарат, емдеуіш (хал-
жағдайын диагностау) тематикалық бөлім, жаттығулар, қоштасу ритуалы.
Тренинг сабақты өткізу әдістемесі ашық қарым-қатынас аясында өтуі тиіс,
өз позициясын айтуға мүмкіндік беру. Бірақ та дискуссия негізінде тренер
өз көзқарасын қоспауы керек. Қатысушылардың қатынастарын реттеуі тиіс.
Қатысушыларды шеңбер бойына отырғызу тиімді. Топта күштілер де, әлсіздер
де болуы мүмкін.
Психологиялық тренингті өткізудегі маңызды рольді тренердің
тәртібі атқарады, яғни ол оның теоретикалық бағдарының маңызды деңгейімен
анықталады. Тренингтің жетістігін тренердің тұлғасы анықтайды.
Тренер:
• топ қатысушыларына өз іс-әрекеттерінде қандай ережеге негізделетінін,
арқа сүйейтінін ақпараттау;
• жұмыстың басында топтың зейіні неге концентрацияланатынын
түсіндіруге;
• топқа қандай материал беруді, іс-әрекеттің қандай түрлерінде
ойнауды шешуге;
• топтағы қатысушыға қатысты тұлғалық материал қатынасында
конфиденциялдық принципінің маңыздылығын анықтауға;
• қатысушылардың өз проблемасы мен атмосферадағы эмоцияларын ашық
ұстауға жағдай жасауға ;
• қатысушылар өз жетістіктерін талқылап, тренер болса топтың
эффективтілігін бағалауы үшін қосымша кездесулерді жоспарлауға
міндетті:
Тренинг кезінде мынадай қиын ситуациялар туындауы мүмкін:
1. Қатысушы өзін агрессивті көрсетеді. Бұл қатысушыны шеңберден тыс
артына қаратып отырғызу тиімді. Тренер бұл ситуацияны этикалық және
психологиялық міндет ретінде талқылайды.
2. Пассивті қатысушалрдың болуы. Бұл жағдайда әдетте ұзақ үнсіздік
болады. Бұл үнсіздік қысымның төмендеуіне әкеліп соғады.
3. Қатысушылардың өздері жайында айтқысы келмеді. Бұл жағдайда тренер
топтағы мақсаттар мен міндеттерді талқылауды стимулдау қажет.
4. Жеке жеткіншектердің топшаларға бірігуі – топтық жұмыстан бас тарту
формасы. Тренер әр қатысушыны эмоционалды қабылдайды, топқа нақты талап
қояды. Мұнан топтағы өзара қатынастың қысымы мен нығыздығын үнемі
бағалау қажеттігі көрінеді. Лидерс А.Г. психологический тренинг с
подростками.
С.Славсон топ ішіндегі өзара әрекеттестегі жеткіншектердің
белсенділігін өзгертуді дамудың базисі деп тағайындайды. Тренингтік
топтардың жеткілікті дамуы К.Левин есімімен байланысты. Ол 1933 жылы
жылдан бастап АҚШ-та топтық динамика әлеуметтік әрекет және басқа да
топтық финомендер мәселесін шешумен айналысқан Осыған қатысты К.Левин
өзінің өріс теориясын индивидтің мінез-құлқын анықтайтын бірлескен
және байланысқан факторлар жиынтығын құрайды. Бұл факторлар жиынтығы
жеке адамды, оның ортасын қамтып, бір психологиялық өріс болады,
топтық динамика ұғымын да алғаш қолданған К.Левин екендігін ескерту
қажет. Топтық жұмыстағы аса бір айшықты, эмоционалды бағыт – психодрама,
оның дүниеге келуі Дж. Морено есімімен байланысты.
Бихевиористік бағыт қойнауында өмірге қажетті бірліктерді жаңа
ортаға бейімделуді, нақты өзіндік, іс-әрекеттік, мәселелерді шешуді
және т.б. үйрететін мінез-құлықтық тренингтердің әр түрінің теориясы мен
сценарийлері жасалынған .
К.Роджерс, К.Рудестам, Р.Мэй сияқты гуманистік психология өкілдері жеке
адам өзара сенім, еркіндік және ашықтық атмосферасын сау адамдардың
өзіндік санасын дамытуға қолданылатын топтық әдістердің функциялары мен
мехнизмдерін әлеуметтік-психологиялық зерттеу ХІХ ғасырдың соңында ХХ
ғасырдың басында жүргізілді (Э.Дюркгей, Г.Зиммель). Осыған орай
әлеуметтану мен психологияның қиылысуында жаңа ғылыми ұғымдар пайда
болған. Біздің мәселеге тікелей қатысы бар тренинг термині де сол
кездің зерттеулерінде алғаш қолданыла бастады. Тағы да аша түссек, топтың
тренингік әдістер термині сау адамдар мен психологиялық сарамандық
жұмыстағы әсерге қатысты болады. А.Адлер жеке адамды дамыту мен оның
құндылықтары мен өмірлік мақсатын қалыптастыруда, өзгертуде топтың
әлеуметтік-спихологиялық жақтарына көп мән береді. Психологияда ең алғаш
жас жеткіншектерге топтық әдісті, дәлдеп айтқанда , топтық пікірталас пен
мәселелерге талдау жасау әдістерін қолданған. Ал топтық талдау
терминін психологиялық ғылымға психоаналитик Т.Барроу енгізген. Топтық
әдістерді пайдалануда психотерапевсіз психологиялық әсер ету
мүмкіндіктерін ең алғаш А.Вольф ашқанды.
Сонымен қатар топтық психоанализді қолданғандар В.Блок, Т.Майк,
Л.Уендер, П.Шильдер, З.Фоулкс, С.Славсон т.б. тәжірибелерімен дәлелдеген.
Алайда бұл жайттың тиімділігі ертеден-ақ халыққа белгілі болған.
Басымдылық көріністер науқасқа әсер етудің дәстүрлік, ритуалдық жолдары
көпшілік топ ішінде ұсталынған. Мұнда топ ішіндегі эмоциялық қозуды
күшейтіп, оның бір адамнан екіншіге одан басқаларға берілуі, таралу
өрісін кеңейту арқылы психологиялық әсер ету басты мақсат болады.
Иландыру, сендіру әрекетінің топ арасында еселеніп, күшейетіндігін
бақсынық ұстаушылар жақсы игерген. Соның арқасында бақсылық әрекеттер
топта санасыз қабылданып, түсініксіз қылықтарға илана берілу
психологиялық әсердің нәтижелі болуын қамтамасыз етеді. Петровская Л.А.
Теоретические и методические проблемы социально-психологического тренинга.
М., 1982, 63 б
Топ ішіндегі психологиялық әсері ең алғаш ғылыми түсіндіруге ХVІІІ
ғасырдың соңғы жылдарында Париждік дәрігер Ф.А. Месмер ниеттенген. Сол
топ ішінде ерекше, мистикалық атмосфера жасап дәрігермен науқастардың
өзара әрекеттестігінің әлеуметтік психологиялық ықпалының әсерінен
топтық емдеу эффектісін көрсеткен-ді. Ал ХІХ ғасырдың орта кезінен
бастап Европадағы психотриялық мекемелер гетеросуггестиялық , яғни бір
адамның басқа адам психикасы мен мінез-құлқына әсер ету, сендіру
мехнизмдерді психологиялық әсерде қолдынылып, топ ішінде гипноздық күшін
пайдаланған.
2. Тренинг арқылы кәсіби оқыту, дамыту, мотивациялау
Экономикалық қызмет барысында әр түрлі адамдар категориялары арасында
күрделі және көп жақтылы қарым-қатынас құрылады.
Персоналды дамыту деп адамдардың біліктілігін жоғарылатуға бағытталған
іс – шаралардың жиынтығын айтамыз. Ол ең алдымен төмендегіні қамтиды:
– Жалпы және кәсіби білім түріндегі қажетті білім, тәжірибе жинақтатып
және кәсіпті игеруге оқыту:
– Біліктілігін жоғарылату, оның мәселесі-дамушы ҒТП-ке байланысты
кәсіби білімі мен тәжірибесін жақсарту;
– Жетекшілік қызметке өткенде және жетекшінің мансабын қалыптастыруда
қажет болатын танымдар мен дайындықтарды беретін басқару және
жетекшілік ету мектебінде оқыту;
– Мағынасы бойынша басқа мамандықты игеру екінші білім алумен тең.
Алдыңғы қатарлы ұйымдар өз қызметкерлерінің кәсіби дамуына еңбекақы
қорының 2 % -дан 10%-ға дейін құрайтын айтарлықтай қаржы жұмсайды.
Дженерал моторс сияқты компанияларда бұл сома жылына 1 млрд АҚШ долларын
құрайды.
Кәсіби оқыту – персоналды дамытудың маңызды факторы.
Оқытуды ұйымдастыру мен оның мақсатына сәйкес кәсіби оқытудың екі
түрін көрсетуге болады:
– Нақты мамандандырусыз
– Нақты мамандандыру.
Оқытудың әдістері:
– Дәріс.
– Топпен талқылау.
– Жағдайды қолдан жасау.
– Жағдайды талдау.
– Басқару ойындары.
– Модельдеу.
Қазіргі замандағы ұйымдарда кәсіби оқыту деп келесі кезеңдерден
тұратын кешенді үзіліссіз процесті айтады:
– Қажеттілікті анықтау;
– Жетекшілер мен мамандарды жұмысқа қабылдау кезінде оқыту;
– Жетекшілер мен мамандар үшін жыл сайынға оқыту;
– Біліктілікті жоғарылату.
Персонал мотивациясын тренинг арқылы ұйымдастыру.
Еңбек мотивациясы – бұл жұмыскерлердің еңбектік іс - әрекет арқылы
қажеттіліктерді қанағаттандыруға деген ұмтылысы. Еңбек мотивінің құрамына
мыналар кіреді:
– Қызметкерді қанағаттандыратын – қажеттілік:
– Осы қажеттілікті қанағаттандыру мүмкіндігі бар – игілік;
– Игілікті алуға қажет – еңбектік іс - әрекет;
– Еңбектік іс -әрекетті орындауға байланысты жұмсалған материалдық және
моральдық тұрғыдан шығындар – баға.
Мотивация – бұл, өзін және басқаларды өзінің жеке бастық мақсатына
немесе ұйым мақсатына жету үшін жандандыратын, ынталандырып құлшындыратын
процесс.
Мотивацияны басқару міндеттеріне жататыны-амалдар мен құралдар
жиынтығы. Басқарушы мұны негіздеген мақсатқа жету үшін ішкі қозғаушы күшті
(мотивтерді) пайдаланады.
Әр адамның мінез-құлық ерекшеліктерінің өзіндік себептері бар.
Біреулер жұмысқа жанын сала кіріседі, ал екінші біреулер қасақана бас
тартады. Мұндайда мінез-құлықтағы мұндай ерекшеліктердің себеп-салдарын
іздестіру қажет.
Біреудің тапсырмасымен адамдардың қандай жағдайда жұмыс істеп
жатқандығын басшы әрқашанда біліп отыруы тиіс. Кезінде адамдарды қорқытып-
үркітіп құл ретінде жұмсаған болса, келе-келе оларға бас бостандығы
берілген, ерікті түрде бағынатын, жұмысты өз қалауынша істейтін жұмысшылар
қатарына қосылды. Адамдар неғұрлым ерікті болған сайын, оларды басқару
күрделене түсті.
Бұл бағыттағы алғашқы жүйелі зерттеулер, біз жоғарыда атап
көрсеткендей, АҚШ-та Э.Мэйо және оның қызметкерлері “Вестерн Электрик”
компаниясындағы Хоторне заводында жүргізген болатын. Бұл зерттеулер көп
жылдар бойы жүргізілді. Мұнда сыртқы жағдайлар, климат, жұмыс бөлмесі мен
машиналардың жарықтануы, сырлануы, жұмыс орнын ұйымдастыру, өндіріс
процестерінің ара шамасын реттеу т.б. жайттар зерттеледі.
Эксперименттер нәтижесін бағалау үшін қолайлы жағдай жасалды.
Нәтижесінде байқалғаны: адамдар өзін құрметтеуді ұнатады.
Алайда, Хоторндегі эксперименттер мотивация моделін бере алмайды,
мұнда еңбекке қозғау салатын, жұмысты ілгері бастыруға ықпал ететін
себептер толық ашылмайды.
Мотивацияның мәнін, сондай-ақ концепциялары мен ықпалдарын
айқындайтын толып жатқан зерттеулер бар.
Мотивацияның мазмұндық теориясы, адамдарды көздеген мақсатқа орай
әрекет етуге мәжбүр ететін іштей талаптануды (қажеттілікті) теңдестіруге
негізделген. Бұл теорияның өкілдеріне А.Маслоу, Д.Маккеланд, Ф.Герберг және
басқалар жатады.
Мотивацияның іс жүргізу (процессуалдық) теориясы біршама кейінірек
пайда болған. Ол негізінен алғанда, бірінші кезекте адамдардың түсінігі мен
танымын ескере отырып, олардың өздерін қалай ұстайтындығына негізделген.
Мотивацияның бұл категориясына Портер Лоулердің үміттену теориясы (теория
ожидания), әділдік теориясы және мотивация моделі жатады. Мансап – бұл
адамның өз еңбегі жайлы субъективті түрде ұғыну бейнесі, өзін-өзі
көрсетудің үміт жолдары және өз іс - әрекетіне қанағаттанғандық білдіру
әсерлері.
Әрбір адам өз өмірінде лайықты мансапты таңдау мәселесіне көп көңіл
бөлген. Сонымен қатар әр адам өмірде белгілі бір табыстарға жеткісі келеді.
Менеджерлерді шартты түрде үш категорияға бөледі:
– Төменгі машықтанушы деңгей;
– Орта шеп;
– Жоғары буын.
Әлемдік менеджмент тарихында табысты мансаптың ең ашық мысалы: Ли
Якоккидің Форд моторс компаниясының инженер-стажерынан оның президенті
қызметіне дейін жеткен жолы куә бола алады. Қазір ол әлемдегі ең ірі
Крайслер автогигантының жетекшісі.
Мансаптың екі түрі болады: кәсіби және ұйым ішіндегі.
Кез келген мансап бір нәрсеге қол жеткізу үшін жасалады, осылайша
жылдар бойы өзгеріп отыратын қоғаушы мотив пайда болады. Осылардан бастау
ала отырып, олардың нақты мақсаттарына жету үшін адамдар белсенді түрде өз
күшін жұмсайды. Мұндай мотиверге келесілер жатады:
– Автономия;
– Функционалды біліктілік
– Қауіпсіздік және тұрақтылық;
– Басқару біліктілігі;
– Кәсіпкерлік креативтік;
– Біріншілікке деген қажеттілік.
– Өмір сүру мәні;
– Материалдық жағдайы;
Мансапты дамыту деп қызметкерлер өз жоспарын орындаудағы жасаған іс -
әрекеттерді айтады. Мансаптың әр алуан түрінің болуы, оның төрт негізгі
трамплин, баспалдақ, жылан, шатырман сияқты модельдерінің бір –
бірімен үйлесуі арқылы негізделеді.
Топтық әлеуметтік-психологиялық тренингті ұлттық психологияны және
мәдени құндылықтары ескере қолдану арқылы оқушылардің қарым-қатынас
мәдениетін игеруіне, ұстануына аса оңтайлы педагогикалық, психологиялық
ахуал, құрал, әдіс-тәсіл болады деп ұйғарамын.
3. Әлеуметтік-психологиялық тренингті ұйымдастыру
Әлеуметтік-психологиялық тренинг ұғымы ғылымға өткен ғасырдың 70-ші
жылдарында енді. Ал әдебиеттерге жасаған талдаудан біздің еліміздегі
психология, педагогика салаларында топтық тренинг тым жаңа технология болып
табылатыны анықталды.
Ю.Н.Емельянов тренингті жеке тұлғаның оқуға қабілетін дамытуда немесе
кез-келген күрделі іс-әрекетті, соның ішінде, қарым-қатынасты меңгеру
құралы, әдістер жүйесі деп анықтайды. Біз өз зерттеулерімізде әлеуметтік-
психологиялық тренингті жаттығулар жүйесі арқылы жеке тұлғаның өзін-өзі
тану процесіне және қарым-қатынас жасау позициясына оңды психологиялық әсер
ететін әдістер деп қолданамыз.
Әдебиеттерде әлеуметтік-психологиялық тренингтің жеке тұлға
құрылымдарының әртүріне әсері сипатталады. Әлеуметтік-психологиялық
тренингтің мәні, жеке тұлға мен қарым-қатынаста маңызды қасиеттердің
дамуына ықпалы Г.М.Андреева, Н.Н.Богомолова, Ю.Н.Емельянов және т.б.
ғалымдар еңбегінде келтіріледі.
Тренинг нәтижесінде ашықтық, үйірсектік, тәуелсіздік,
идентификациялық, өз-өзіне сенімділік қасиеттері жетіледі; адамның өзіне
және басқаға қатынасы өзгереді; өзін-өзі бағалауда адекваттылық болады
(И.Л.Блинова, В.И.Натаров, В.Э.Костецкий және т.б.). Ғылыми зерттеулерде
топтық жұмыстың қарым-қатынас компетенттілігінің артатын, мазасыздық
деңгейінің төмендейтін эффектісі тағайындалған (Ю.М.Жуков, Л.А.Петровская,
П.В.Растяников және т.б.). А.С.Золотнякова, Е.В.Кузнецов, Л.И.Новикова,
Г.А.Филатова және т.б. алған нәтижелер топтық тренингке қатысушылардың
рефлексиялық, аффилиативтік, эмпатиялық, децентрациялық тенденциялардың
артуын көрсетеді.
Сонымен қатар, Л.А.Петровская, Н.В.Семилет өз зерттеулерінде тренинг
барысында әлеуметтік-перцептивтік сипаттамалар динамикасына назар аударады.
Л.А.Петровская жеке тұлғаның басқалар жайлы түсінігінің басты параметрлері
– дәлдігі, икемділігі, көлемі, саралылығы, таңдамалығы, дәрежесі және т.б.
топтық тренингте артатынын сипаттаған. Н.В.Семилет топ жұмысына
қатысушылардың өзі және басқалар жайлы түсініктерінің өзгеру ерекшеліктерін
өзін-өзі бағалау және топтық бағалау динамикалары арқылы қарастырады.
Е.Д.Бреус тренинг барысында жеке тұлғаның әлеуметтік-перцепциялық
құрылымдарының өзгерісімен қатар локус бақылау саласында да өзгерістер
болатынын тағайындаған.
А.В.Серыйдың тренинг арқылы коммуникативтілік дағдылар мен құндылық
бағдарлардың жүйесін қалыптастыру мүмкіндігін ашқан жұмыстары біздің
зерттеу үшін аса мәнді. Л.В.Меньшикова оқушыларді іскерлік қарым-қатынасқа
баулуда децентрация механизмін қалыптастыруды баса көрсетеді де, оны
тренинг арқылы жүзеге асыру жағдайларын, әдістерін зерттейді. Сонымен қатар
Е.В.Кузнецова, В.А.Лабунская бойынша жеке тұлғаның тренинг процесінде
вербальді емес коммуникация субъектісі ретінде даму мүмкіндіктері аса
жоғары болады.
Г.А.Ковалев, Л.А.Петровская топтық тренингтің жеке тұлғаның
когнитивті, аффективті және конативті салаларын комплексті
оптимизациялайтын ерекшелігін анықтаған. Сондай-ақ Т.С.Яценко
зерттеулерінде тренингке қатысушы оқушылардің жеке тұлғалық құрылымдарының
комплекстік оңды өзгерістері келтіріледі. Бұл тренингтік әсер феномені
В.С.Мерлиннің интегралды даралық іліміне сәйкес түсіндіріледі: жеке
тұлғаның бір қасиетінің өзгерісі басқа қасиеттерге де таралып, олардың да
өзгеруіне себепкер болады.
Белсенді әлеуметтік-психологиялық оқыту әдістерінің оқушылар үшін
тиімді болу себептерін талдап, жүйелеу арқылы екі тұрғыны айқындауға
мүмкіндік болды. Әлеуметтік-психологиялық тренингтің эффектісін
түсіндірудің бірінші тұрғысын интерналдық позиция деп атадық. Бұл позиция
Х.Миккин, Л.А.Петровская, С.А.Прутченков және т.б. зерттеулері бойынша
жалпыланды. Мұнда шағын топ ішіндегі белсенді қарым-қатынас, топтық
динамика мен интербелсенді оқыту әрбір жеке тұлғаның дамуына тікелей әсер
етеді деп қарастырылады. Ал екінші тұрғы – экстерналдық позиция. Бұл
позиция (Т.И.Краснова, В.В.Столин және т.б.) бойынша әлеуметтік-
психологиялық тренинг жеке тұлғаның белсенді түрде ішкі қуатын
пайдалануға, өзін-өзі жетілдіруге, өзін-өзі дамытуға деген қабілетіне
арқаланады.
Біз топтық динамика мен жеке тұлға динамикасы бір-бірімен байланысты,
бір-біріне тәуелді, бір-бірін толықтырады деп ұстанамыз. Сонда әлеуметтік-
психологиялық тренинг процесі арқылы жеке тұлғаның, мінез-құлықтың, өзара
әрекеттестік пен өзара қатынас салаларындағы конструктивті өзгерістердің
бес сатылы технологиялық схемасы мынадай болмақ:
топтағы әрекет ( бағдарлық негіз ( саналы аңғару (
( іштей қайта қарау ( өзгеру
Топтағы мақсатқа сай әрекеттер, қарым-қатынас оқушыға өз өміріндегі
қиындықтарды байқауға мүмкіндік береді. Сонда бірінші сатыда сыртқы
әрекеттер орын алады да, тұлғаның ішкі әрекеттеріне негіз болады.
Нәтижесінде оқушының өзін-өзі реализациялау жолдарын белсенді іздестіруге
түрткі, бағдар жасалады. Бұл жеке оқушының когнитивтік деңгейдегі өзгерісі
болып табылады. Ал үшінші сатыда студент өз өміріндегі кейбір сәттерді
түсініп, ой елегінен өткізеді, саналы аңғарады, жаңа тәжірибені
қажетсінеді, топтағы басқалардың тиімді деген мінез-құлық, әрекеттерін
өзімен салыстырады, есте қалдырады. Төртінші сатыда топтық әрекет
барысында қабылданған жаңа тәжірибе, жаңаша қатынас формалары эмоционалдық
деңгейде қайта қарастырылады, қайта бағаланады. Соңғы саты мінез-құлықтық
деңгейді сипаттайды. Онда жеке тұлғаның өзгерістері шартты рефлекс ретінде
бекітіледі де топ өзгерісіне ықпалын тигізеді. Осыдан топтық тренинг
актуализациялайтын оқушының белсенділігін рефлексивті іс-әрекет деп
қарастырамыз.
Сонда әлеуметтік-психологиялық тренинг процесіндегі оқушының
рефлексивті іс-әрекетінің нәтижесі мынадай болатыны эксперименттік
зерттеулер арқылы тағайындалған (Ерментаева, 1998; 2001):
- оқу әрекетіне, қарым-қатынас жасауға позициясы оңды өзгереді;
- өзін-өзі тану , өзін-өзі бағалау адекватты болады;
- өзі және басқалар жайлы түсінігі өзгереді;
- өзіне және басқа адамдарға – қатарластарына, жасы
үлкендерге, оқытушыларға т.б. (тек тренингке қатысқандарға ғана
емес) қатынасы өзгереді;
- қарым-қатынаста компетенттілігі артады;
- тұлға және болашақ маман ретінде құндылықтар
жүйесі қалыптасады.
Басты мақсат, алынатын нәтиженің негізгісі бойынша тәжірибелік
психологияда топтық тренингтің бірнеше түрлері жүйеленген. Оларға тренинг-
топ (К.Левин), кездесу тобы (К.Роджерс), гештальттоп (Ф.Перлз), топтық
психотерапия (Я.Морено), әлеуметтік-психологиялық тренинг (Б.С.Девятко,
Л.А.Петровская және т.б.), оқу-жаттықтыру топтары (Ю.Н.Емельянов), белсенді
әлеуметтік оқыту (Г.А.Ковалев), видеотренинг (Х.Миккин), белсенді
әлеуметтік-психологиялық оқыту (Т.С.Яценко), кәсіби педагогикалық тренинг
(В.А.Кан-Калик, В.В.Кузнецов, А.А.Леонтьев) және т.б. жатады. Бұлардың
барлығы жеке тұлғаның өзін-өзі реттеу тәсілдерін, жаңа білім мен дағдыны
меңгеру, интуицияны, креативтілікті, ойлауды, қарым-қатынасты дамыту
негіздерін меңгеруге интенсивті жағдай жасайтын жаттығулар жүйесі деп
қарастырылады. Ал әдебиеттерге жасалған талдау тренингтердің түрліше аталуы
1) оқытуды ұйымдастыруға, 2) қолданылатын әдістер мен формалар
доминанттығына, 3) топтағы нақты қойылатын міндеттерге байланысты
болатынын көрсетті. Сондықтан оқушыларді психологиялық дайындау процесінде
топтық тренинг түрлерінің кейбірін жекеше қолданамыз. Ал жағдай келсе
тренинг түрлерін үйлестіріп қолдану тәжірибесі жинақталды. Мысалы,
әлеуметтік-психологиялық тренингті болашақ педагогтармен ұйымдастыруда оның
әдістері педагогикалық тренинг пен видеотренинг формалары арқылы комплексті
қолданылады.
Сонымен, оқушыларға арналған әлеуметтік-психологиялық тренинг негізіне
өзін-өзі тану, өзіндік сана, өзін-өзі жетілдіру, өзін-өзі актуализациялау,
жеке тұлға белсенділігі, қарым-қатынастың субъект-субъект формасы, қарым-
қатынаста мәнді тұлғалық қасиеттер, интербелсенді әдістер әсері, ұлттық
психология, мәдени құндылықтардың қарым-қатынасқа әсері жайлы түсініктер
кіреді.
Оқушыларды психологиялық дайындау процесінде қолданатын әлеуметтік-
психологиялық тренинг мақсаты төмендегідей міндеттерді шешу арқылы
орындалады.
1.Тренингке қатысушы оқушылардың өзін-өзі тану, өзін-өзі бағалау, өзіне
деген қатынас, өзін қабылдау, аутоқұрмет процестерінің – Мен кіммін?
ақиқатының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-5
1. ӘЛЕУМЕТТІК - ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ТРЕНИНГТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1. Тренинг термині және тарихы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6-18
2. Тренинг арқылы кәсіби оқыту, дамыту,
мотивациялау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..1 9-22
3. Әлеуметтік-психологиялық тренингті
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... 23- 29
4. Жеткіншектік кезеңдегі девиантты мінез-құлықты алдын-алу кезінде
қолданылатын әлеуметтік-психологиялық
тренинг ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30-35
2. ДЕВИАНТТЫ МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚТЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫН ДАМЫТУҒА
БАҒЫТТАЛҒАН ТРЕНИНГ ... ... ... ... ... ... ..36
1. Жеткіншектік кезеңнің агрессивті мінез-құлықының психологиялық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .36 -41
2. Зерттеу-тәжірибелік
жұмыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
-60
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .61 -64
ҚОЛДАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...65-66
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 67- 90
КІРІСПЕ
Көкейкестілігі: Бұл дипломдық жұмыста әлеуметтік-психологиялық
тренингтің жалпы түсінігі, қолдану аясы, яғни девиантты жеткіншектерге
тренингті қолдану туралы теоретикалық мәлімет беріледі. Дипломдық жұмыс
кіріспе, негізгі, қорытынды бөлімдерге бөлінген.
Ұйымдастыру құрылымында маңызды орын алатын психологиялық тренингте
өзіндік-сана сезімді дамытуда гештальттерапияның әдістері мен
техникаларының негізін салушы Ф.Перлздың мақсаты-адамдардың шынайы болуын,
өз позицияларын ұстауға үйрету, өз орталығын дамыту, экзистенциализмнің
негізін түсінуде адамға көмек көрсету. Гештальт жұмыстың өнімділігімен топ
ішінде сенімділік жағдайын орнату мен топ тұтас болуы. Гештальт терапевтер
үшін өзіндік сана сезім-бұл бір уақытта физикалық, эмоцианалдық, саналық
түсіну, бұл үш денгейде көрінеді,ағза мен қоршаған орта аймақтарында
әртүрлі қысыммен сәйкес келетін: өзіндік Мен саналап түсіну, қоршаған
ортаны, әлемді саналап, түсіну, олардың арасындағыны, яғни қиял, фантазияны
ажыратып түсіну.
Батыс зеттеушілері өзіндік сана-сезімді кеңейтуде гештальт әдістердің
жоғары эффективтілігін көрсетеді. Гештальтықпалдың атағы батыс елдері мен
ресейде тренигтік топтарда қолдану өте жоғары. Тренингте сана-сезімді
дамуытуда гешталттерапияның бай теоретикалық және практикалық тәжірибесі
қолданылып,қатысушылардың шығармашылық потенциалын көтереді. Өзімен-өзі
болу, өз тұлғасын қабыл алу, өзі үшін ғана емес, басқалар үшінде өзіндік
менін ашу, бұған гештальтықпал үйретеді, бұл әрбір адамға қажет.
Психологтардың анықтауы бойынша тұлғаның мінезі мен еңбек қызметі
процессіндегі тәртібі келесідей факторлармен анықталады; адамның табиғи
қасиеті, оның жекеше психологиялық ерекшеліктері, сонымен бірге қалыптасқан
қажеттіліктер, қызығушылықтар мен мотивтер жүйесі және де қолданылатын әсер
ету әдістері.
Адамның табиғи қасиеттері, сонымен бірге белсенділігі, күш-қуаты, көңіл
күйі және тағы басқа сапалары туғанынан пайда болады.
Негізгі психологиялық сипаттама бойынша кез келген адамды
экстроверттерге немесе интроверттерге жатқызуға болады.
Экстраверттер- өзінің қызығушылықтарының көбісі сыртқы ортаны
қабылдауға бағытталған тәртібінде қарым-қатынасты көрсетеді. Іс қимылыда
белсенді, әлеуметтік бейімді, ашық болып келеді.
Интроверттер- өзінің қызығушылықтарына, ішкі жан дүниесіне аса көп
көңіл бөледі,өзі жекеше болады, басқалармен қарым-қатынасқа түсуді
ұнатпайды, әлеуметтік белсенді емес, ұайымға батуды және өзін өзі талдауды
жақсы көреді.
Зерттеу нысаны: Жеткіншектердің психологиялық мінезіндегі
ауытқушылық ерекшеліктер.
Зерттеу пәні: Жеткіншектердің жас кезеңдік ерекшеліктеріне
байланысты мінез – құлықтарының көріністері.
Зерттеудің мақсаты: Жеткіншектердің психологиялық мінезінің
ерекшеліктерін жан – жақты зерттеп, жағымды мінез – бітістерін
тренинг арқылы қалыптастырудың жолдарын анықтау.
Зерттеудің міндеттері:
1. Әлеуметтік-психологиялық тренинг жайлы, агрессивтілік жайлы
ғылыми-теориялық әдебиеттерге талдау жасау.
2. Жеткіншектердің психикалық дамуындағы теориялық ғылыми
ерекшеліктердің негізін ашу.
3. Психикалық мінез – ерекшеліктеріне ықпал етуші факторларды
анықтау.
4. Мінез – құлық қалыптасуының психологиялық негізін,
әдістемелерін сипаттау.
Ғылыми болжам: Жеткіншектік кезең ауыр да өтпелі кезең,
өзіндік дағдарыс ерекшеліктерімен сипатталады. Жеткіншектердің
психологиялық мінезінің ерекшеліктерін әлеуметтік-психологиялық тренинг
арқылы зерттеп, жағымсыз жағдайлардың алдын – алуға болады.
Жетекші идея: Жеткіншектердің психофизиологиялық ерекшеліктеріне
байланысты туындайтын мінез – құлықтарындағы агрессивтілікті,
эгоцентризмді, сенімсіздікті, үрейді ескере отырып, мінез-құлықтарын
ырықты басқару қабілеті мен мүмкіндіктерін, жағымды қарым –
қатынасқа түсе білуін кез – келген ортада жағымды әлеуметтенуін
тренинг әдісі арқылы қалыптастыруға болады.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық негіздері мен деректі көздері:
Әлеуметтік-психологиялық тренинг түсінігі, жеткіншектердің
психофизиологиялық даму ерекшеліктері жайлы ғылыми – теориялық
әдебиеттер мен ақпараттар, пубертанттық жайлы ғылыми – теориялық
ілімдер мен көзқарастар, жеткіншектердің мінез – құлқындағы жағымсыз
мінез – құлықты жеңу мен қалыпқа келтіруге арналған оқу құралдары.
Зерттеу әдістері: Бақылау, әңгімелесу, сұрақ-жауап, талдау,
салыстыру, жинақтау; агрессивтілікті төмендетуге арналған тренинг
әдістері, ойындар.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Жеткіншектердің мінез – құлқының
ерекшеліктері ғылыми – теориялық тұрғыдан зерттеліп, жеткіншектердің
агрессивті мінез бітістерін тренинг әдістері арқылы қалыпқа келтіру
бағдарламасы ұсынылады.
Зерттеудің теориялық – және практикалық мәнділігі: Жеткіншектердің
жас ерекшеліктеріне байланысты мінез-құлық бітістерінің теориялық
негіздері мен мінез – құлықтарындағы агрессивтілікті төмендету және
жеңе білу әдістемесін оқу үрдісінде, жанұялық қарым – қатынаста
қолдануға болады.
Зерттеу базасы: Шығыс Қазақстан облысы, Аягөз ауданы, Өркен
ауылы, Нұғыманов атындағы орта мектебінің 8-сынып оқушыларымен
жүргізілді.
1. ӘЛЕУМЕТТІК - ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ТРЕНИНГТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1. Тренинг термині және тарихы
Тренинг психологиялық термині ағылшынның to train – оқыту, баптау,
жаттықтыру сөзінен шыққан. Бұл оқу құралында семинар және тренинг
терминдерінің мәні бірдей. Сол сияқты бапкертренер және жетекші,
микротоп пен кіші топ та сондай.
Тренинг – аса қызғылықты процесс! Өмірінде тым болмаса бір рет
тренингке қатысқан адам бұл оқиғаны ұзақ жадында сақтайды.
КЕҢ МАҒЫНАДАҒЫ ТРЕНИНГ БҰЛ:
- Өзін және қоршаған әлемді тану;
- Қарым-қатынас арқылы Менді өзгерту;
- Сенімді ау–жайда (атмосферада) және формалды емес жағдайда қатынасу;
- Білімді бойға сіңіруге арналған ықпалды жұмыс түрі;
- Ептіліктер мен бейімділіктерді қалыптастыру үшін құрал.
Егер адамды оқыту интербелсенді өтсе, ақпаратты тезірек бойына
сіңіреді. Бұл кезде ол ақпаратты алумен бір мезгілде түсініксіз тұстарды
талқылау, сауалдар қою, сол тұста алған білімін бекіту, мінез-құлық
ептіліктерін қалыптастыру мүмкіндіктерін иеленеді. Мұндай тәсіл
қатысушыларды процеске еліктіреді, ал оқыту процесінің өзі жеңіл және
қызғылықты болады.
Өз тәжірибесін иелену тренинг кезіндегі таным процесінің негізі болып
табылады.
Қарым-қатынастың формалды емес жағдайын тренингте жетекші қамтамасыз
етеді. Ол қатысушылармен тең дәрежеде қатынас жасайды: ол – барлығы сияқты,
ол – топтың бөлігі. Ол топпен бірге жұмыс ережесін орнатады. Ол топты
алдағы мақсатқа жетелейді.
Жоғарыда айтылғандардың бәрі тренингті дәстүрлі сабақтардан
ерекшелендіреді. Одан басқа тренинг үшін қатысушыларды аудиторияда ерекше
орналастыру тән – олар шеңбер бойымен отырады. Шеңбер, немесе оны тағы
тренингтік шеңбер деп те атайды, мұндай сабақтар үшін қажетті шарт болып
табылады. Сондықтан тренингке арналған аудитория кең, жиhаздары еркін
жылжытылатын болуы тиіс. Одан адамдарды бір-бірінен көлегейлейтін ешқандай
кедергілердің (столдар, парталар, артық орындықтар) болмағаны жөн. Шеңбер
сенімді ау–жайдың (атмосфераның) туындауына ықпал етеді, қатысушыларға
бәрін көруге, бір-бірімен және жетекшімен еркін араласуға мүмкіндік береді.
Сондай-ақ шеңберде болу адам санасында қауіпсіздікпен, сенім сезімімен,
қызығушылық пен зейіннің болуымен теңестіріледі (ассоцирленеді).
Топтық жұмыстың практикасы мен теориясының даму кезеңдері. Бірінші
кезең – топтық жұмыс формасының практикалық медицинаның негізінде дамуы.
Топтық жұмыстың ережесін қабылдау
• Біз пікірлерімізді білдіруде теңбіз
• Біз өз көзқарасымызды таңдауда еркінбіз
• Біз басқалардың пікірін сыйлаймыз,ол өз таңдауын жасауға құқы бар
• Біз ешқашан өз тобымызда намысына тиетіндей әрекет немесе сөздер
қолданбаймыз
• Біз топ ішінде айтылған сырларды сыртқа шығармаймыз
• Осы топ ішіндегі ойын жағдайларын өз өмірімізде қолданбаймыз
• Біз жүргізушіні сыйлаймыз және оны топ мүшесі ретінде қабылдаймыз
• Және де топ ішінде өз сезімдерімізді еркін көрсетіп, байланыс
орнатамыз
• Топ ішінде Қазір және осында деген Гештальттың бірінші принцпін
естен шығармауымыз қажет
Тренинг мақсаты:
Қатысушылардың ойлары мен сезімдерімен бөлісу,пікірлерін ортаға ашық
айтып, топтық тұтастыққа әкелу. Тығыз қарым-қатынас орнату мен өзін-өзі
түсінуге,басқа адамдарды түсіне алу қабілетін арттыру. Шын ниетпен адамды
тыңдай білу және оны терең түсіну. Басқа адам тарапынан сынға тура қарауға
қабілетін арттыру. Сезімдерін шығарудан қорықпау,өзін-өзі бағалауын
көтеру.
1. Антон Месмер (1734-1815) австриялық врач, ең алғаш психикалық және
соматикалық бұзылуларға шалдыққан адамдарды топқа біріктіру арқылы емдеуге
тырысады. “Жануарлық магнетизм” теориясының негізін салады.
2. Американдық физиатр Джозеф Пратт – ауруларды топқа біріктіріп, бұл топ
өзі психотерапевтік әсер көрсетеді деп сенеді.
3. Зигмунд Фрейд – ол топтағы адамдардың идентификацияға ұшырауын
зерттейді.
4. Альфред Адлер – топтармен жұмысқа арналған жеке терапия әдістерін
адаптациялауға тырысады. Балаларға арналған терапиялық топтарды
ұйымдастырады.
5. Топта ең алғаш психоанализді қолданған психотерапевтер – Уэндер және
Шильдер.
6. Т. Барроу 1925 жылы “ тотық анализ” терминін ұсынады.
Екінші кезең - топтық жұмыс формасының әлеуметтік психология негізінде
дамуы. 1908 жылы әлеуметтік психология жеке сала ретінде бөлініп шығады.
Осы кезде әлеуметтік психология топтардың құрылуын, құрылымын, кіші
топтардың функциялдану
заңдылықтарын, топтағы тұлғаралық әрекеттесуді зерттейді, яғни топтық
психологиялық жұмыстың теоретикалық негізі қалыптаса бастады.
Топтық формадағы психологиялық жұмыстың үшінші кезеңінің дамуы.
Бұл кезде тренингтік топпен жұмыс істеу дамиды, оның негізін салушы Курт
Левин. Ол топтық динамика мен әлеуметтік әрекетті зертейді. Ол топтағы
өзараәрекеттің аспектілерін зерттей бастайды. Тренингтік топтың пайда
болуына негіз болған ойлар:
* Адамдардың көбі топ ішінде жұмыс істейді және өмір сүреді.
* Адам басқа әлеуметтік топ оны қалай қабылдауын байқамайды.
Көптеген адамдар басқаға мінез-құлықтарының қалай әсер ететіндігін
ұғынбайды.
1947 жылы К.Левин - Бетел қаласы, Мэн штатында “Тренингтің ұлттық
лаборатрориясын” құрады. Кейіннен М. Форверг топтық формадағы психологиялық
жұмысты “әлеуметтік-психологиялық тренинг” деп атайды. Ол әлеуметтік-
психологиялық тренингтің программасын құрып, мамандарды кооперативті
жұмысқа, қарым-қатынасқа үйретуге бағыттайды.
Әлеуметтік-психологиялық тренинг жайлы анықтамалар.
Ю.Н.Емельянов бойынша:
Әлеуметтік –психологиялық тренинг- әр түрлі іс-әрекеттерге ие болу мен
үйренуге бағытталған қабілеттерді дамытатын әдістер тобы.
Л.В. Петровский бойынша.
Әлеуметтік –психологиялық тренинг – Топтағы қарқынды оқу процессіндегі,
адамдарға психологиялық әсер ету формасы.
Ю.И.Жуков, Л.А.Петровская, П.В.Растянников бойынша
Әлеуметтік –психологиялық тренинг – топтағы қарым-қатынастың
компетенттілігін топтық психологиялық жұмыс әдісін белсенді қолдану арқылы
жоғарлатуға бағытталған, практикалық психологияның саласы.
Тренинг формасы жағынан 2-ге бөлінеді.
1) Әдейі дағдыларды (умений) дамытуға бағытталған
2) Қарым-қатынас жағдайын анализдей алуды үйренуге бағытталған.
Әлеуметтік –психологиялық тренингтің мақсаттары (Захаров, Хрящева
бойынша).
1. Топтық қарым-қатынас және тұлға психологиясы саласындағы білімдерге ие
болу.
2. Қарым-қатынас жайлы дағдылар мен білімдерге ие болу.
3. Табысты қарым-қатынасқа қажет бағдарларды қалыптастыру және дамыту
коррекциясы.
4. Өзіңді және басқаны адекватты бағалау қабілеттілігін дамыту.
5. Адамдар арасындағы өзараәрекеттерді дұрыс қабылдау және бағалау
қабілеттілігін дамыту.
6. Тұлғаның байланыстар системасын дамыту және коррекциялау.
Әлеуметтік –психологиялық тренингтің негізгі мақсаттары:
1. Қарым-қатынас сферасындағы компетенттілікті жоғарлату (оның
когнитивиі, мінез-құлықтық, эмоционалды компоненттерін дамыту).
2. Психологиялық әсер етуге байланысты тұлғаны және тұлғалық деңгейді
дамытуға бағытталу (гуманистік бағыт. К.Роджерс “ модели роста”).
Әлеуметтік –психологиялық тренингтің аспектісі:
1) Қарым-қатынастағы компетенттілікті дамытуға бағытталу;
2) Тұлғамен жұмыс істеуге бағытталу.
Әлеуметтік –психологиялық тренингтің принциптері:
1. Модельдеу принципі.
2. Жаңашылдық принципі.
3. Зерттеушілік принцип.
4. Қайта байланысу принципі.
5. Диагностикалау принципі.
6. Мақсатты болжау (Целепологания) принципі.
7. Белсенділік принципі.
8. Сеімділік және құпиялық принципі.
9. “Мұнда және енді” (“Здесь и теперь”) принципі.
10. Персонификация принципі.
11. Экспликация принципі.
1. Модельдеу принципі – тренингте қатысушылар негативті және позитивті
мінез-құлық формаларын көрсететін, әртүрлі шынайы жағдайлар модельденеді.
2. Жаңашылдық принципі - ойын барысында жұптарды ауыстыру және ойналатын
ойындардың оригиналды болуын ұсынатын принцип.
3. Зерттеушілік принцип – топ өзбетінше
қойылған мәселелерге шешім табуды ұстанатын принцип.
4. Қайта байланысу принципі - видео жазбалар көрумен, қатысушылардың өз
пікірлерін айтумен жүзеге асады.
5. Диагностикалау принципі - тренер ылғида топ қатысушыларының қалып-күйіне
диагностика жүргізіп отыруы қажет.
6. Мақсатты болжау (Целепологания) принципі - тренер алдын-ала топ мақсатын
анықтап, оны тренинг барысында трансформациялауы қажет.
Әлеуметтік –психологиялық тренингтің түрлері:
1. Инструменталды-бағытталған тренинг.
1) мінез-құлықтың белгіл бір аспектісін модификациялауға бағытталған;
2) организационды мінез-құлыққа бағытталған ( басқарушыларға арналған).
3) аргументтелген мінез-құлықтың тренинг-бағдарламасы.
4) Бұхара алдына шығудағы қорқынышты басу тренинг-бағдарламасы.
5) Қақтығысты шешу стратегиясы тренингі.
6) Басқарушыларға арналған тренинг.
7) Іскерлік қарым-қатынасқа арналған тренинг.
8) Өзіңе сенімділік тренингі.
9) Әлеуметтік білімдер тренингі және т.б.
Тұлғалық-бағытталған тренинг. Бұған тұлғаның жеке өсу тобы немесе
психокоррекционды топтар жатады. Олардың түрлері:
1. Кездесу-топтары;
2. Гештальт-топтары;
3. Психодраматикалық топтар;
4. Экстенциалды топтар;
5. Арт-терапия топтары;
6. Би топтары және т.б.
Гештальт топтарында, кездесу топтарында және басқада топтар арасындағы
қатысушылар мен вербалды қарым – қатынасқа және физикалық күйге көңіл
бөледі. Сонымен қатар басқада топтар бар, мұнда тұлғаның физикалық және
дене параметрларына аса мән береді. Бұл топтарды дене психотерапиясы деп
атайды.
Мысалы: көз алдыңызға келесіні елестетіңіз, сіздің қызыңыз
немесе жігітіңіз, сізге сіздің жанқұрбаныңызға немесе жолдасыңызға
кететінін айтты. Осы жағдайды сезініп, өзіңіздің денеңіздегі өзгерістерді
байқайсыз. Кеудеңізге қысым түсіп, дем алу жылдамдығыңыз жиелей бастайды,
бет бұлшықеттері жиырылып қиындай түседі. Дене психотерапиясы, бұл жағдайды
саналы түрде түсінбесеңізде бұл сіздің организіміңізде белгілі болып
тұрады. Адамға қандай да бір хабар келсе, ол адамның іс -әрекетінде, дем
алуында, бұлшықеттерінің қысымында сонымен қатар өзін - өзі жаман сезуінде
байқалады. Асқазанның ауруы, гипертония және басқада соматикалық
бұзылыстар, бұл психикалық реакцияның нәтижесінде сонымен қатар ұзақ
стресстің болуынан көрініс береді.
Дене терапия принципін ұстанушылар психикалық әдісінің
көпшілігі саналы түрде түсіндіріледі. Дене терапиясы бұл психикалық және
физикалық барьерді өту, сонымен қатар адамның тыйым салу зонасына кіру, бұл
адамның денесін бір тұтастығына әсер етеді.
Би терапиясын дені сау ересектер мен оқушыларден тұратын
психокоррекцинды топтарда қолдану тар бағытты сипатта болмайды. Мүмкін,
бұндай топтарда би терапиясына деген қызығушылық бұл ортақ іс - әрекет
болып табылатындығынан шығар. Би демократиялық болып табылады. Әркім билей
алады. Бір адамдар екіншісімен салыстырғанда жақсырақ били алады, бірақ,
би психокоррекционды топта қолданылған уақытта бұндай салыстыру артқы
жоспарда қалып, әр қатысушыны биден алынатын қанағаттану көбірек
қызықтырады.
Би - өзбетінше тірі тіл болып табылады. Ол адамзаттық ең терең
уайымдар мен қажеттіліктерді бейнелейтін образдар мен аллегориялардың
жоғары деңгейі. Бұл жердегі назарда ұстайтын маңыздысы би туралықты қажет
ететіндігі. Біздің сәби кезіміздегі физикалық қатынасымыз, жүре бастаған
кезде бастан кешірілген уайымдау еркіндігі, біздің достарымыздың әсерлері,
бізбен орындалған жұмыстар мен басымыздан кешірілген стресстер – осының
барлығы да біздің қозғалу, қимылдау манерамызда өзіндік ізін қалдырады.
Топтық бидің пайдасы – би арқылы өзіндік саналы түсінудің кеңейуі мен
физикалық өзіндік сезімнің жақсаруында. Сонымен қатар топтық би топ
мүшелерінің, оқушылардің арасында қосымша өзіндік әрекетке мүмкіндік
туғызады. Би терапиясы жағымды эмоциялардың тууына жол ашып, қатысушыларға,
заң факультетінің оқушыларіне мінез – құлықтың жаңа модельдерін
тәжірибеден өткізуге мүмкіндік береді. Бұл қасиеті жағынан би терапиясы
топ қатысушылары, заңгер оқушылар үшін олардың басқа адамдардан
оқшаулануларын, дене образдарын, өзіндік бағалауларын және
сексуалдылықтарын зерттеуге мүмкіндік туғызады. Идеалды түрдегі қимылды
талдау сезімдерді қимылға трансформациялауға, ал әрекеттерді, қимылдарды
түсінуге көмектеседі.
Психодраманың тарихына назар аударсақ, психодраманың туындауы мен
дамуы Якоб Леви Морено есімімен тығыз байланысты. Психодрама жеке
психотерапевтикалық әдіс ретінде кеңінен қолданылады. Психодрама ішкі
қақтығыстардың, күшті эмоциялардың шығуына, терапевтикалық процестердің
жеңілдеуіне, психикалық ауруларды диагностикалауда, қатысушылардың өзін-
өзі бағалауын жоғарлатуда, өз сезімдерін сезінуге, сондай- ақ шығармашылық
және актерлік қабілеттерін дамытуға көмектеседі. Психодрама кезінде әр бір
топ мүшесі өзі қойғысы келген немесе өзіне жақын рөлді ойнай алады. Өз
эмоциясына ерік беріп, сыртқа шығаруына мүмкіндік алады.
Қорыта айтқанда, психодрама осындай мәселеге тап болған адамдардың
сезімдерін, эмоцияларын сыртқа шығарып, өзіне сырт көзбен қарап, өз
қателіктерін саналауға көмектеседі. Сонымен қатар,
осы тренинг барысында кездесетін психодрама жаттығулары алдында кездесетін
кедергілерге қарсы психологиялық айкидо тәсілдерін қолдануға үйретеді.
Жоғарырақ тұрған фигурамен болған жағдайда немесе мақсатқа жетер кезде бұл
білім тек сәттілік әкеледі. Арт-терапияның тарихына назар аударсақ, арт-
терапия психотерапияның жаңа әдісі. Оның дамуына АҚШ- та Маргарет Наумбург
әсер етті. Арт- терапияның дамуына Фрейдтің санасыздық және Юнгтің
персоналды және универсалды символдары туралы ойлар көп әсер етті. Арт-
терапия дәстүрлі психотерапияның көмекші құралы ретінде де, жеке
психотерапевтикалық әдіс ретінде де қолданылады.Арт- терапия ішкі
қақтығыстардың, күшті эмоциялардың шығуына, терапевтикалық процестердің
жеңілдеуіне, символдарды интерпретациялауда, психикалық ауруларды
диагностикалауда, қатысушылардың өзін- өзі бағалауын жоғарлатуда, өз
сезімдерін сезінуге, сондай- ақ шығармашылық қабілеттерін дамытуға
көмектеседі.
Арт- терапияны пайдаланатын жетекшілер қатысушыларға өз жұмыстарына
еркін ассоциалануға, олардың мағынасын өзбетінше талқылауға мүмкіндік
береді. Кейбір жаттығуларда мысалы, бірігіп сурет салу немесе топтық
бейнелердің синаллактикалық бейнелеуі барлық топтың қатысуына арналған.
Гуманистік бағыттығы топ жетекшілері қатысушыларға өзінің ішкісезімдеріне
сенуді ұсынады. Әрбір мүшенің жұмысын жетекші өзі немесе барлық топпен
бағалайды. Алғашында арт- терапияны ауруханалар мен психиатриялық
клиникаларда аурулар мен эмоционалды бұзылыстары бар адамдар үшін
қолданған. Қазіргі кезде арт- терапияның қолданылу аймағы өсіп келеді, ол
өзінің психоаналитикалық алғашқы негізінен біртіндеп алыстап барады.
Петровская Л.А. Теоретические и методические проблемы социально-
психологического тренинга. Кез-келген іс-әрекеттің игеруіне өзіндік
белсенділік таныту топтың тұрақты болуы, топ мүшелерінің бір-біріне тиімді
ықпалына, арқа сүйеу, еркіндік пен субъективті эмоционалдыққа жағдай жасау
талаптары басты шарт болады (В.Ю. Большаков, И.В. Бачков, В.П. Захаров,
Н.Ю. Хрящева және т.б.)
Сонымен қатар тренингтердің барысында жеке адам топ дамуының
әлеуметтік-психологиялық заңдылықтарға негізделген үш сатысы:
1) Бастапқы – жұмсару; 2) жұмыс – өзгеріс; 3) ақырғы – бекіту болады.
(Г.А. Ковалев, С.И.Марасанов, Т.С. Ященко т.б.)
Л.А. Петровская, В.В. Сидоренко еңбектерінде тренингтің әр түрімен
қоса тиімділігі де оны ұйымдастырып, жүзеге асырушының психологиялық әсер
ету позициясымен жеке бас ерекшеліктерімен, бағыттылығымен және стилімен
байланыстырады. Қазіргі кезде әртүрлі теорияға негізделген нақты топтық
әдістер өте көп бұл зерттеу аясында олардың баршасына талдау жасау мүмкін
емес. Алайда, қарастырылған мәселені анықтау үшін ғылым мен тәжірибеде бар
бағыттарға сипаттама берелік.
Неміс-американдық психолог К. Левин (1890-1947) адамдарды жекелей
өзгерткеннен де, топ арқылы әсер етудің жөн болатындығын (1993 жылы)
психологиялық әсер етудің әлеуметтік-психологиялық тренингі (ӘПТ)
қарастырылады.
Тренинг басқа адамдарды терең түсінуге көмектеседі: өз бейнесін
басқалар қалай көретіндігімен салыстыруға мүмкіндік береді, өз
мүмкіндіктерін байқауға, өзінің санасын жетілдіруге жағдай жасайды.
Тренинг терминін ғылыми пайдалануды ГДР-да М. Форверг енгізген. Ол
алғашқы кезде оқудың бұл формасын ерлі-зайыптылардың арасындағы қарым-
қатынасты коррекциялауға пайдаланған. Тренинг басқаларды, қоршаған ортаны
тануға көмектеседі, оны түсінуге, ойдағыны айтуға, бөлісуге жағдай жасайды,
өзіне сенімділікті туғызады, ашық болуға, өз-өзін түсінуге, комплекстерге
құрылуға, өзінің бойындағы қасиеттерді көруге көмектеседі. Өз-өзін
бақылауға, байқағыштықты дамытуға, қарым-қатынасқа психо-лингвистикалық
үйренуге, дамуға жол ашады. Вочков И.В. Основы технологии группого
тренинга.
Тренингтік топтық жұмыстың қарым-қатынастағы компитенттілігін
жетілдірудегі орны мен маңызы Ю.Н. Емельянов, Л.А. Петровская, А.С.
Прутченков т.б. еңбектерінде жан-жақты қарастырылған.
Тренингтік қандай модификациясы ұйымдастырлса да топтық жұмыстың
бірқатар нақты принциптерін сақтау топтағы қарым-қатынас негізінде оның
әрбір мүшесінің дамып жетілуіне көмектеседі.
Жеткіншектерге психологиялық әсерінің тренингтерді қолдану негіздері.
Әр түрлі топтық психологиялық жұмыстардың формаларын сипаттап, негіздегенде
бірнеше ұғымдар қолданылады: топтық психотерапия, коррекциялық топ,
тренингтік топ, топтық жұмыс, тренингтік жұмыс, топтық әдіс, белсенді
топтық әдіс. Жағдайдың бұлай болуы, психологиялық әсері бар топтық жұмыстың
психологиялық, педагогикалық теория мен тәжірибеде жан-жақты
қарастырылуымен анықталады. Сонымен қатар, зерттеушілердің ғылыми
позициялары да әр түрлі терминдерді пайдалануға себеп болады.
Алайда жоғарыдағы ұғымдардың барлығы да бір негізде: психологиялық
әсердің тиімділігі топ фенаминологиясымен, ал топтық жұмысты ұйымдастыру
басты үш аспектілердің оқыту, психотерапия және психокоррекцияның
қиылысуымен анықталады.
Біз тренингтік сабақтар, тренингтік топ, топтық әдіс ұғымдарын
әрбір психикалық дені сау, өзінің психологиялық мәселелерін шешуге және
өзіндік жетілуге, дамуға мүмкін болатын, шағын топтың ерекше қарым-қатынас
жасауға негізделген оқыту формасы деп бір мағынада қарастырамыз. Тренингтік
топтардың әртүрлі саласында қарым-қатынас сферасына қажетті біліктілік пен
қабілеттілікті дамытып, оларға сәйкес коррекция жасайтын оқытудың бір
формасы - әлеуметтік педагогикалық психология (В.А.Кан-Калик) саласындағы
мамандардың зерттеу пәніне айналды. Әдебиеттерде қарым-қатынастың пәні
қарым-қатынасты жүзеге асыруда қажетсіну, қарым-қатынас құрудағы мотивтер,
қарым-қатынас әрекеті, міндеттері, құралдары мен нәтижесі де қарым-қатынас
элементтері ретінде қарастырылады. Большаков В.Ю. Психотренинг,
социодинамика, игры, упражнения.
Тренингтің психологиялық-педагогикалық әдіс ретіндегі ерекшеліктері.
Тренингтік жұмыстың мақсаттары болатын процесстердің әр жақтылығын
бейнелейтін сан қилы болуымүмкін. Мазмұны және бағыты жағынан әртүрлі
тренингтік топтарды біріктіретін ортақ мақсаттарды іріктеуге болады:
• Топ қатысушыларының психологиялық проблемаларын зерттеу және
оларды шешуге көмек беру;
• тұлғааралық өзара әрекеттің адамдармен гармониялық және эффективті
қарым-қатынас құру үшін психологиялық заңдылықтар механизмді және
эффективті тәсілдерді оқыту;
• ішкі және мінез-құлықтық өзгерістер негізіндегі эмоционалды
бұзылуларды ескертуге арналған өзін-өзі сезіну және өзін-өзі танудың
дамуы;
• шығармашылық потенциалдық реализациясы мен тұлғалық даму процесінің
өзара әрекетімен өмірлік іс-әрекеттің оптималды деңгейіне және
жетістік, бақытты сезінуге қол жеткізу.
Тренингтік топтың жұмысының принциптеріне сипаттама. Психологиялық
тренингтің нәтижелілігі жалпыға бірдей бекітілетін принциптердің
сақталуына байланысты:
1. Қарым-қатынастың күштемеусіздігі. Ойынның ережесін түсіндіруде ,
жүргізушіні таңдауда тренер қатысушылардың айтқандарына сүйенеді.
Егер де қатысушылар бір-бірін қандай да бір әрекетке итермелеуге
тырысса, бұл әрекеттерді тренер жою тиіс. Егер де қатысушылар жүргізуші
осы болсын десе, тренер: Егер ол болғысы келсе, - деп жауап береді.
Тиісті және міндетті деген сөздер келеді және істей аламын деген
сөздермен ауыстырулары тиіс.
2. Өзіндік диагностика. Сабақ мазмұнында қатысушыға өзін тануға өз
тұлғасының ерекшеліктерін тануға көмектесетін жаттығулар мен процедуралар
қарастырылады.
3. Кері байланыстың позитиві. Қатысушылардың көбіне қолдау қажет болып,
қоршағандардың қолпаштауын керек еткен жағдайда міндетті түрде
қатысушыға ұялуды аластатып өзіндік бағаны жоғарылатуға, қысымды және
лелаксакцияны арылтуға көмектесетін сенімді құрал болатын кері
байланысты қолдану керек. Ойын барысында және аяғында барлық қатысушыға
алғыс айтылады. Егер ойын кезінде қатысушы қандай да бір қиындықты
сезінсе, тренер оны құлшындырады.
4. Конкуренциясыз.
Бұл принцип топта сенімділік, психологиялық қауіпсіздік атмосферасы болған
жағдайда және де әр топ мүшесіне максималды психологиялық комфортты
қамтамасыз еткенде ғана сақталынады. Ойынға қатысушының әрқайсысы өзіне
сенімсіздік білдіреді, мазасыз болады. Сондықтан тренингтің басында
міндетті түрде тренері Бізде жарыс болмайды. Онда жеңушілер мен
жеңілушілерде болмайды,- деп осындай конкурентті емес сипаттағы қатынасқа
айрықша зейін бөлуі тиіс.
5. Қисық айна принципі. Тренинг қатысушысы үшін композиция – бұл өзінің
қолжетпеушіліктерін танытатын құралы. Бұл адам өзінің әлсіз жақтары мен
кемшіліктерін айна . Бұл айна тек қана пайда әкеліп қоймай, сонымен
қатар сәтсіздікке де ұшырауы мүмкін. Сондықтан тренер осы қатысушыларға
минималды мөлшердегі лобилизация беруге және тікелей емес, жанама түрде
беруге тырысуы шарт:
• өз мінез-құлық тәсілдерін басқа біреудің сезінуі арқылы,
• бұл тәсілдердің сәттілігін бақылау арқылы,
• топтың сәтті мүшелерімен және тренердің идентификациясы арқылы
6. Дистанциялау және идентификация. Сәтсіздік ситуациясының болмауы мүмкін
емес. Кейде олар пайдалы болады, себебі қатысушы қандай да бір
стереотиптен бас тартып, тәртіптің жаңа моделін меңгереді, басқа біреудің
тәжірибесін қабылдайды. Ал кейде сәтсіздік ситуациясы қатысушының
ойыннан бас тартуына әкеліп соғады. Бұл жағдайда жеткіншекке өз
сәтсіздігінен дистанциялануына көмектесу қажет.
7. Қосылушылық. Берілген бағдарламаа тренер барлық ойынның дәстүрлік
ролін орындайды. Ойында тренер қатыса келе, біріншіден, өз мысалымен
балаларды ойынға қоса алады, екіншіден, тренинг тек қаңа көңіл көтеру
үшін емес, оқыту үшін қажет екенін сезіндіреді. Тренингтің бірінші
жүргізілген күннен бастап коррективтер енгізу қажет, себебі бұл
ойындар диагностикаға материалдар бере алады.
8. Интеллектуалды және эмоционалды аймақтардың үйлесімділігі. Қатысушылар
оптағы оқиғаларды шынайы қабылдайды. Бұл олардың қарым-қатынас жасауына
көмектеседі. Тренинг интеллектуалды аналитикалық процестерді де
активизациялайды. Мұндай интеллектуалды іс-әрекеттің негізгі формасы –
барлық сабақ негізінде өтетін топтық дискуссия. Тренингте едәуір
продуктивті деп топтың қатысушыға деген бағдарын айтады, бірлескен
жауапкершілікті қолдауды да ескереді. Петрущин С.Психологический тренинг
в больших группах. М., 2000, 103б.
Тренингті өткізудің жалпы процедурасы. Әр сабақ стандартты формада
өтіп, келесі элементтерден тұрады: қыздыру, кіріспе ақпарат, емдеуіш (хал-
жағдайын диагностау) тематикалық бөлім, жаттығулар, қоштасу ритуалы.
Тренинг сабақты өткізу әдістемесі ашық қарым-қатынас аясында өтуі тиіс,
өз позициясын айтуға мүмкіндік беру. Бірақ та дискуссия негізінде тренер
өз көзқарасын қоспауы керек. Қатысушылардың қатынастарын реттеуі тиіс.
Қатысушыларды шеңбер бойына отырғызу тиімді. Топта күштілер де, әлсіздер
де болуы мүмкін.
Психологиялық тренингті өткізудегі маңызды рольді тренердің
тәртібі атқарады, яғни ол оның теоретикалық бағдарының маңызды деңгейімен
анықталады. Тренингтің жетістігін тренердің тұлғасы анықтайды.
Тренер:
• топ қатысушыларына өз іс-әрекеттерінде қандай ережеге негізделетінін,
арқа сүйейтінін ақпараттау;
• жұмыстың басында топтың зейіні неге концентрацияланатынын
түсіндіруге;
• топқа қандай материал беруді, іс-әрекеттің қандай түрлерінде
ойнауды шешуге;
• топтағы қатысушыға қатысты тұлғалық материал қатынасында
конфиденциялдық принципінің маңыздылығын анықтауға;
• қатысушылардың өз проблемасы мен атмосферадағы эмоцияларын ашық
ұстауға жағдай жасауға ;
• қатысушылар өз жетістіктерін талқылап, тренер болса топтың
эффективтілігін бағалауы үшін қосымша кездесулерді жоспарлауға
міндетті:
Тренинг кезінде мынадай қиын ситуациялар туындауы мүмкін:
1. Қатысушы өзін агрессивті көрсетеді. Бұл қатысушыны шеңберден тыс
артына қаратып отырғызу тиімді. Тренер бұл ситуацияны этикалық және
психологиялық міндет ретінде талқылайды.
2. Пассивті қатысушалрдың болуы. Бұл жағдайда әдетте ұзақ үнсіздік
болады. Бұл үнсіздік қысымның төмендеуіне әкеліп соғады.
3. Қатысушылардың өздері жайында айтқысы келмеді. Бұл жағдайда тренер
топтағы мақсаттар мен міндеттерді талқылауды стимулдау қажет.
4. Жеке жеткіншектердің топшаларға бірігуі – топтық жұмыстан бас тарту
формасы. Тренер әр қатысушыны эмоционалды қабылдайды, топқа нақты талап
қояды. Мұнан топтағы өзара қатынастың қысымы мен нығыздығын үнемі
бағалау қажеттігі көрінеді. Лидерс А.Г. психологический тренинг с
подростками.
С.Славсон топ ішіндегі өзара әрекеттестегі жеткіншектердің
белсенділігін өзгертуді дамудың базисі деп тағайындайды. Тренингтік
топтардың жеткілікті дамуы К.Левин есімімен байланысты. Ол 1933 жылы
жылдан бастап АҚШ-та топтық динамика әлеуметтік әрекет және басқа да
топтық финомендер мәселесін шешумен айналысқан Осыған қатысты К.Левин
өзінің өріс теориясын индивидтің мінез-құлқын анықтайтын бірлескен
және байланысқан факторлар жиынтығын құрайды. Бұл факторлар жиынтығы
жеке адамды, оның ортасын қамтып, бір психологиялық өріс болады,
топтық динамика ұғымын да алғаш қолданған К.Левин екендігін ескерту
қажет. Топтық жұмыстағы аса бір айшықты, эмоционалды бағыт – психодрама,
оның дүниеге келуі Дж. Морено есімімен байланысты.
Бихевиористік бағыт қойнауында өмірге қажетті бірліктерді жаңа
ортаға бейімделуді, нақты өзіндік, іс-әрекеттік, мәселелерді шешуді
және т.б. үйрететін мінез-құлықтық тренингтердің әр түрінің теориясы мен
сценарийлері жасалынған .
К.Роджерс, К.Рудестам, Р.Мэй сияқты гуманистік психология өкілдері жеке
адам өзара сенім, еркіндік және ашықтық атмосферасын сау адамдардың
өзіндік санасын дамытуға қолданылатын топтық әдістердің функциялары мен
мехнизмдерін әлеуметтік-психологиялық зерттеу ХІХ ғасырдың соңында ХХ
ғасырдың басында жүргізілді (Э.Дюркгей, Г.Зиммель). Осыған орай
әлеуметтану мен психологияның қиылысуында жаңа ғылыми ұғымдар пайда
болған. Біздің мәселеге тікелей қатысы бар тренинг термині де сол
кездің зерттеулерінде алғаш қолданыла бастады. Тағы да аша түссек, топтың
тренингік әдістер термині сау адамдар мен психологиялық сарамандық
жұмыстағы әсерге қатысты болады. А.Адлер жеке адамды дамыту мен оның
құндылықтары мен өмірлік мақсатын қалыптастыруда, өзгертуде топтың
әлеуметтік-спихологиялық жақтарына көп мән береді. Психологияда ең алғаш
жас жеткіншектерге топтық әдісті, дәлдеп айтқанда , топтық пікірталас пен
мәселелерге талдау жасау әдістерін қолданған. Ал топтық талдау
терминін психологиялық ғылымға психоаналитик Т.Барроу енгізген. Топтық
әдістерді пайдалануда психотерапевсіз психологиялық әсер ету
мүмкіндіктерін ең алғаш А.Вольф ашқанды.
Сонымен қатар топтық психоанализді қолданғандар В.Блок, Т.Майк,
Л.Уендер, П.Шильдер, З.Фоулкс, С.Славсон т.б. тәжірибелерімен дәлелдеген.
Алайда бұл жайттың тиімділігі ертеден-ақ халыққа белгілі болған.
Басымдылық көріністер науқасқа әсер етудің дәстүрлік, ритуалдық жолдары
көпшілік топ ішінде ұсталынған. Мұнда топ ішіндегі эмоциялық қозуды
күшейтіп, оның бір адамнан екіншіге одан басқаларға берілуі, таралу
өрісін кеңейту арқылы психологиялық әсер ету басты мақсат болады.
Иландыру, сендіру әрекетінің топ арасында еселеніп, күшейетіндігін
бақсынық ұстаушылар жақсы игерген. Соның арқасында бақсылық әрекеттер
топта санасыз қабылданып, түсініксіз қылықтарға илана берілу
психологиялық әсердің нәтижелі болуын қамтамасыз етеді. Петровская Л.А.
Теоретические и методические проблемы социально-психологического тренинга.
М., 1982, 63 б
Топ ішіндегі психологиялық әсері ең алғаш ғылыми түсіндіруге ХVІІІ
ғасырдың соңғы жылдарында Париждік дәрігер Ф.А. Месмер ниеттенген. Сол
топ ішінде ерекше, мистикалық атмосфера жасап дәрігермен науқастардың
өзара әрекеттестігінің әлеуметтік психологиялық ықпалының әсерінен
топтық емдеу эффектісін көрсеткен-ді. Ал ХІХ ғасырдың орта кезінен
бастап Европадағы психотриялық мекемелер гетеросуггестиялық , яғни бір
адамның басқа адам психикасы мен мінез-құлқына әсер ету, сендіру
мехнизмдерді психологиялық әсерде қолдынылып, топ ішінде гипноздық күшін
пайдаланған.
2. Тренинг арқылы кәсіби оқыту, дамыту, мотивациялау
Экономикалық қызмет барысында әр түрлі адамдар категориялары арасында
күрделі және көп жақтылы қарым-қатынас құрылады.
Персоналды дамыту деп адамдардың біліктілігін жоғарылатуға бағытталған
іс – шаралардың жиынтығын айтамыз. Ол ең алдымен төмендегіні қамтиды:
– Жалпы және кәсіби білім түріндегі қажетті білім, тәжірибе жинақтатып
және кәсіпті игеруге оқыту:
– Біліктілігін жоғарылату, оның мәселесі-дамушы ҒТП-ке байланысты
кәсіби білімі мен тәжірибесін жақсарту;
– Жетекшілік қызметке өткенде және жетекшінің мансабын қалыптастыруда
қажет болатын танымдар мен дайындықтарды беретін басқару және
жетекшілік ету мектебінде оқыту;
– Мағынасы бойынша басқа мамандықты игеру екінші білім алумен тең.
Алдыңғы қатарлы ұйымдар өз қызметкерлерінің кәсіби дамуына еңбекақы
қорының 2 % -дан 10%-ға дейін құрайтын айтарлықтай қаржы жұмсайды.
Дженерал моторс сияқты компанияларда бұл сома жылына 1 млрд АҚШ долларын
құрайды.
Кәсіби оқыту – персоналды дамытудың маңызды факторы.
Оқытуды ұйымдастыру мен оның мақсатына сәйкес кәсіби оқытудың екі
түрін көрсетуге болады:
– Нақты мамандандырусыз
– Нақты мамандандыру.
Оқытудың әдістері:
– Дәріс.
– Топпен талқылау.
– Жағдайды қолдан жасау.
– Жағдайды талдау.
– Басқару ойындары.
– Модельдеу.
Қазіргі замандағы ұйымдарда кәсіби оқыту деп келесі кезеңдерден
тұратын кешенді үзіліссіз процесті айтады:
– Қажеттілікті анықтау;
– Жетекшілер мен мамандарды жұмысқа қабылдау кезінде оқыту;
– Жетекшілер мен мамандар үшін жыл сайынға оқыту;
– Біліктілікті жоғарылату.
Персонал мотивациясын тренинг арқылы ұйымдастыру.
Еңбек мотивациясы – бұл жұмыскерлердің еңбектік іс - әрекет арқылы
қажеттіліктерді қанағаттандыруға деген ұмтылысы. Еңбек мотивінің құрамына
мыналар кіреді:
– Қызметкерді қанағаттандыратын – қажеттілік:
– Осы қажеттілікті қанағаттандыру мүмкіндігі бар – игілік;
– Игілікті алуға қажет – еңбектік іс - әрекет;
– Еңбектік іс -әрекетті орындауға байланысты жұмсалған материалдық және
моральдық тұрғыдан шығындар – баға.
Мотивация – бұл, өзін және басқаларды өзінің жеке бастық мақсатына
немесе ұйым мақсатына жету үшін жандандыратын, ынталандырып құлшындыратын
процесс.
Мотивацияны басқару міндеттеріне жататыны-амалдар мен құралдар
жиынтығы. Басқарушы мұны негіздеген мақсатқа жету үшін ішкі қозғаушы күшті
(мотивтерді) пайдаланады.
Әр адамның мінез-құлық ерекшеліктерінің өзіндік себептері бар.
Біреулер жұмысқа жанын сала кіріседі, ал екінші біреулер қасақана бас
тартады. Мұндайда мінез-құлықтағы мұндай ерекшеліктердің себеп-салдарын
іздестіру қажет.
Біреудің тапсырмасымен адамдардың қандай жағдайда жұмыс істеп
жатқандығын басшы әрқашанда біліп отыруы тиіс. Кезінде адамдарды қорқытып-
үркітіп құл ретінде жұмсаған болса, келе-келе оларға бас бостандығы
берілген, ерікті түрде бағынатын, жұмысты өз қалауынша істейтін жұмысшылар
қатарына қосылды. Адамдар неғұрлым ерікті болған сайын, оларды басқару
күрделене түсті.
Бұл бағыттағы алғашқы жүйелі зерттеулер, біз жоғарыда атап
көрсеткендей, АҚШ-та Э.Мэйо және оның қызметкерлері “Вестерн Электрик”
компаниясындағы Хоторне заводында жүргізген болатын. Бұл зерттеулер көп
жылдар бойы жүргізілді. Мұнда сыртқы жағдайлар, климат, жұмыс бөлмесі мен
машиналардың жарықтануы, сырлануы, жұмыс орнын ұйымдастыру, өндіріс
процестерінің ара шамасын реттеу т.б. жайттар зерттеледі.
Эксперименттер нәтижесін бағалау үшін қолайлы жағдай жасалды.
Нәтижесінде байқалғаны: адамдар өзін құрметтеуді ұнатады.
Алайда, Хоторндегі эксперименттер мотивация моделін бере алмайды,
мұнда еңбекке қозғау салатын, жұмысты ілгері бастыруға ықпал ететін
себептер толық ашылмайды.
Мотивацияның мәнін, сондай-ақ концепциялары мен ықпалдарын
айқындайтын толып жатқан зерттеулер бар.
Мотивацияның мазмұндық теориясы, адамдарды көздеген мақсатқа орай
әрекет етуге мәжбүр ететін іштей талаптануды (қажеттілікті) теңдестіруге
негізделген. Бұл теорияның өкілдеріне А.Маслоу, Д.Маккеланд, Ф.Герберг және
басқалар жатады.
Мотивацияның іс жүргізу (процессуалдық) теориясы біршама кейінірек
пайда болған. Ол негізінен алғанда, бірінші кезекте адамдардың түсінігі мен
танымын ескере отырып, олардың өздерін қалай ұстайтындығына негізделген.
Мотивацияның бұл категориясына Портер Лоулердің үміттену теориясы (теория
ожидания), әділдік теориясы және мотивация моделі жатады. Мансап – бұл
адамның өз еңбегі жайлы субъективті түрде ұғыну бейнесі, өзін-өзі
көрсетудің үміт жолдары және өз іс - әрекетіне қанағаттанғандық білдіру
әсерлері.
Әрбір адам өз өмірінде лайықты мансапты таңдау мәселесіне көп көңіл
бөлген. Сонымен қатар әр адам өмірде белгілі бір табыстарға жеткісі келеді.
Менеджерлерді шартты түрде үш категорияға бөледі:
– Төменгі машықтанушы деңгей;
– Орта шеп;
– Жоғары буын.
Әлемдік менеджмент тарихында табысты мансаптың ең ашық мысалы: Ли
Якоккидің Форд моторс компаниясының инженер-стажерынан оның президенті
қызметіне дейін жеткен жолы куә бола алады. Қазір ол әлемдегі ең ірі
Крайслер автогигантының жетекшісі.
Мансаптың екі түрі болады: кәсіби және ұйым ішіндегі.
Кез келген мансап бір нәрсеге қол жеткізу үшін жасалады, осылайша
жылдар бойы өзгеріп отыратын қоғаушы мотив пайда болады. Осылардан бастау
ала отырып, олардың нақты мақсаттарына жету үшін адамдар белсенді түрде өз
күшін жұмсайды. Мұндай мотиверге келесілер жатады:
– Автономия;
– Функционалды біліктілік
– Қауіпсіздік және тұрақтылық;
– Басқару біліктілігі;
– Кәсіпкерлік креативтік;
– Біріншілікке деген қажеттілік.
– Өмір сүру мәні;
– Материалдық жағдайы;
Мансапты дамыту деп қызметкерлер өз жоспарын орындаудағы жасаған іс -
әрекеттерді айтады. Мансаптың әр алуан түрінің болуы, оның төрт негізгі
трамплин, баспалдақ, жылан, шатырман сияқты модельдерінің бір –
бірімен үйлесуі арқылы негізделеді.
Топтық әлеуметтік-психологиялық тренингті ұлттық психологияны және
мәдени құндылықтары ескере қолдану арқылы оқушылардің қарым-қатынас
мәдениетін игеруіне, ұстануына аса оңтайлы педагогикалық, психологиялық
ахуал, құрал, әдіс-тәсіл болады деп ұйғарамын.
3. Әлеуметтік-психологиялық тренингті ұйымдастыру
Әлеуметтік-психологиялық тренинг ұғымы ғылымға өткен ғасырдың 70-ші
жылдарында енді. Ал әдебиеттерге жасаған талдаудан біздің еліміздегі
психология, педагогика салаларында топтық тренинг тым жаңа технология болып
табылатыны анықталды.
Ю.Н.Емельянов тренингті жеке тұлғаның оқуға қабілетін дамытуда немесе
кез-келген күрделі іс-әрекетті, соның ішінде, қарым-қатынасты меңгеру
құралы, әдістер жүйесі деп анықтайды. Біз өз зерттеулерімізде әлеуметтік-
психологиялық тренингті жаттығулар жүйесі арқылы жеке тұлғаның өзін-өзі
тану процесіне және қарым-қатынас жасау позициясына оңды психологиялық әсер
ететін әдістер деп қолданамыз.
Әдебиеттерде әлеуметтік-психологиялық тренингтің жеке тұлға
құрылымдарының әртүріне әсері сипатталады. Әлеуметтік-психологиялық
тренингтің мәні, жеке тұлға мен қарым-қатынаста маңызды қасиеттердің
дамуына ықпалы Г.М.Андреева, Н.Н.Богомолова, Ю.Н.Емельянов және т.б.
ғалымдар еңбегінде келтіріледі.
Тренинг нәтижесінде ашықтық, үйірсектік, тәуелсіздік,
идентификациялық, өз-өзіне сенімділік қасиеттері жетіледі; адамның өзіне
және басқаға қатынасы өзгереді; өзін-өзі бағалауда адекваттылық болады
(И.Л.Блинова, В.И.Натаров, В.Э.Костецкий және т.б.). Ғылыми зерттеулерде
топтық жұмыстың қарым-қатынас компетенттілігінің артатын, мазасыздық
деңгейінің төмендейтін эффектісі тағайындалған (Ю.М.Жуков, Л.А.Петровская,
П.В.Растяников және т.б.). А.С.Золотнякова, Е.В.Кузнецов, Л.И.Новикова,
Г.А.Филатова және т.б. алған нәтижелер топтық тренингке қатысушылардың
рефлексиялық, аффилиативтік, эмпатиялық, децентрациялық тенденциялардың
артуын көрсетеді.
Сонымен қатар, Л.А.Петровская, Н.В.Семилет өз зерттеулерінде тренинг
барысында әлеуметтік-перцептивтік сипаттамалар динамикасына назар аударады.
Л.А.Петровская жеке тұлғаның басқалар жайлы түсінігінің басты параметрлері
– дәлдігі, икемділігі, көлемі, саралылығы, таңдамалығы, дәрежесі және т.б.
топтық тренингте артатынын сипаттаған. Н.В.Семилет топ жұмысына
қатысушылардың өзі және басқалар жайлы түсініктерінің өзгеру ерекшеліктерін
өзін-өзі бағалау және топтық бағалау динамикалары арқылы қарастырады.
Е.Д.Бреус тренинг барысында жеке тұлғаның әлеуметтік-перцепциялық
құрылымдарының өзгерісімен қатар локус бақылау саласында да өзгерістер
болатынын тағайындаған.
А.В.Серыйдың тренинг арқылы коммуникативтілік дағдылар мен құндылық
бағдарлардың жүйесін қалыптастыру мүмкіндігін ашқан жұмыстары біздің
зерттеу үшін аса мәнді. Л.В.Меньшикова оқушыларді іскерлік қарым-қатынасқа
баулуда децентрация механизмін қалыптастыруды баса көрсетеді де, оны
тренинг арқылы жүзеге асыру жағдайларын, әдістерін зерттейді. Сонымен қатар
Е.В.Кузнецова, В.А.Лабунская бойынша жеке тұлғаның тренинг процесінде
вербальді емес коммуникация субъектісі ретінде даму мүмкіндіктері аса
жоғары болады.
Г.А.Ковалев, Л.А.Петровская топтық тренингтің жеке тұлғаның
когнитивті, аффективті және конативті салаларын комплексті
оптимизациялайтын ерекшелігін анықтаған. Сондай-ақ Т.С.Яценко
зерттеулерінде тренингке қатысушы оқушылардің жеке тұлғалық құрылымдарының
комплекстік оңды өзгерістері келтіріледі. Бұл тренингтік әсер феномені
В.С.Мерлиннің интегралды даралық іліміне сәйкес түсіндіріледі: жеке
тұлғаның бір қасиетінің өзгерісі басқа қасиеттерге де таралып, олардың да
өзгеруіне себепкер болады.
Белсенді әлеуметтік-психологиялық оқыту әдістерінің оқушылар үшін
тиімді болу себептерін талдап, жүйелеу арқылы екі тұрғыны айқындауға
мүмкіндік болды. Әлеуметтік-психологиялық тренингтің эффектісін
түсіндірудің бірінші тұрғысын интерналдық позиция деп атадық. Бұл позиция
Х.Миккин, Л.А.Петровская, С.А.Прутченков және т.б. зерттеулері бойынша
жалпыланды. Мұнда шағын топ ішіндегі белсенді қарым-қатынас, топтық
динамика мен интербелсенді оқыту әрбір жеке тұлғаның дамуына тікелей әсер
етеді деп қарастырылады. Ал екінші тұрғы – экстерналдық позиция. Бұл
позиция (Т.И.Краснова, В.В.Столин және т.б.) бойынша әлеуметтік-
психологиялық тренинг жеке тұлғаның белсенді түрде ішкі қуатын
пайдалануға, өзін-өзі жетілдіруге, өзін-өзі дамытуға деген қабілетіне
арқаланады.
Біз топтық динамика мен жеке тұлға динамикасы бір-бірімен байланысты,
бір-біріне тәуелді, бір-бірін толықтырады деп ұстанамыз. Сонда әлеуметтік-
психологиялық тренинг процесі арқылы жеке тұлғаның, мінез-құлықтың, өзара
әрекеттестік пен өзара қатынас салаларындағы конструктивті өзгерістердің
бес сатылы технологиялық схемасы мынадай болмақ:
топтағы әрекет ( бағдарлық негіз ( саналы аңғару (
( іштей қайта қарау ( өзгеру
Топтағы мақсатқа сай әрекеттер, қарым-қатынас оқушыға өз өміріндегі
қиындықтарды байқауға мүмкіндік береді. Сонда бірінші сатыда сыртқы
әрекеттер орын алады да, тұлғаның ішкі әрекеттеріне негіз болады.
Нәтижесінде оқушының өзін-өзі реализациялау жолдарын белсенді іздестіруге
түрткі, бағдар жасалады. Бұл жеке оқушының когнитивтік деңгейдегі өзгерісі
болып табылады. Ал үшінші сатыда студент өз өміріндегі кейбір сәттерді
түсініп, ой елегінен өткізеді, саналы аңғарады, жаңа тәжірибені
қажетсінеді, топтағы басқалардың тиімді деген мінез-құлық, әрекеттерін
өзімен салыстырады, есте қалдырады. Төртінші сатыда топтық әрекет
барысында қабылданған жаңа тәжірибе, жаңаша қатынас формалары эмоционалдық
деңгейде қайта қарастырылады, қайта бағаланады. Соңғы саты мінез-құлықтық
деңгейді сипаттайды. Онда жеке тұлғаның өзгерістері шартты рефлекс ретінде
бекітіледі де топ өзгерісіне ықпалын тигізеді. Осыдан топтық тренинг
актуализациялайтын оқушының белсенділігін рефлексивті іс-әрекет деп
қарастырамыз.
Сонда әлеуметтік-психологиялық тренинг процесіндегі оқушының
рефлексивті іс-әрекетінің нәтижесі мынадай болатыны эксперименттік
зерттеулер арқылы тағайындалған (Ерментаева, 1998; 2001):
- оқу әрекетіне, қарым-қатынас жасауға позициясы оңды өзгереді;
- өзін-өзі тану , өзін-өзі бағалау адекватты болады;
- өзі және басқалар жайлы түсінігі өзгереді;
- өзіне және басқа адамдарға – қатарластарына, жасы
үлкендерге, оқытушыларға т.б. (тек тренингке қатысқандарға ғана
емес) қатынасы өзгереді;
- қарым-қатынаста компетенттілігі артады;
- тұлға және болашақ маман ретінде құндылықтар
жүйесі қалыптасады.
Басты мақсат, алынатын нәтиженің негізгісі бойынша тәжірибелік
психологияда топтық тренингтің бірнеше түрлері жүйеленген. Оларға тренинг-
топ (К.Левин), кездесу тобы (К.Роджерс), гештальттоп (Ф.Перлз), топтық
психотерапия (Я.Морено), әлеуметтік-психологиялық тренинг (Б.С.Девятко,
Л.А.Петровская және т.б.), оқу-жаттықтыру топтары (Ю.Н.Емельянов), белсенді
әлеуметтік оқыту (Г.А.Ковалев), видеотренинг (Х.Миккин), белсенді
әлеуметтік-психологиялық оқыту (Т.С.Яценко), кәсіби педагогикалық тренинг
(В.А.Кан-Калик, В.В.Кузнецов, А.А.Леонтьев) және т.б. жатады. Бұлардың
барлығы жеке тұлғаның өзін-өзі реттеу тәсілдерін, жаңа білім мен дағдыны
меңгеру, интуицияны, креативтілікті, ойлауды, қарым-қатынасты дамыту
негіздерін меңгеруге интенсивті жағдай жасайтын жаттығулар жүйесі деп
қарастырылады. Ал әдебиеттерге жасалған талдау тренингтердің түрліше аталуы
1) оқытуды ұйымдастыруға, 2) қолданылатын әдістер мен формалар
доминанттығына, 3) топтағы нақты қойылатын міндеттерге байланысты
болатынын көрсетті. Сондықтан оқушыларді психологиялық дайындау процесінде
топтық тренинг түрлерінің кейбірін жекеше қолданамыз. Ал жағдай келсе
тренинг түрлерін үйлестіріп қолдану тәжірибесі жинақталды. Мысалы,
әлеуметтік-психологиялық тренингті болашақ педагогтармен ұйымдастыруда оның
әдістері педагогикалық тренинг пен видеотренинг формалары арқылы комплексті
қолданылады.
Сонымен, оқушыларға арналған әлеуметтік-психологиялық тренинг негізіне
өзін-өзі тану, өзіндік сана, өзін-өзі жетілдіру, өзін-өзі актуализациялау,
жеке тұлға белсенділігі, қарым-қатынастың субъект-субъект формасы, қарым-
қатынаста мәнді тұлғалық қасиеттер, интербелсенді әдістер әсері, ұлттық
психология, мәдени құндылықтардың қарым-қатынасқа әсері жайлы түсініктер
кіреді.
Оқушыларды психологиялық дайындау процесінде қолданатын әлеуметтік-
психологиялық тренинг мақсаты төмендегідей міндеттерді шешу арқылы
орындалады.
1.Тренингке қатысушы оқушылардың өзін-өзі тану, өзін-өзі бағалау, өзіне
деген қатынас, өзін қабылдау, аутоқұрмет процестерінің – Мен кіммін?
ақиқатының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz