Әлеуметтік сақтандыру қызметінің ұйымдастырылу ерекшеліктері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 НАРЫҚ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК САҚТАНДЫРУДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАЖЕТТІЛІГІНІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ...6
1.1 Әлеуметтік сақтандыру түсінігі және оның экономикалық
мәні ... ... ... ... .6
1.2 Әлеуметтік сақтандыру қызметінің ұйымдастырылу
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
1.3 Республикада сақтандыру жүйесінің қалыптасуы және оның іс-әрекет
сфералары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
2 САҚТАНДЫРУ НАРЫҒЫНДА ӘЛЕУМЕТТІК САҚТАНДЫРУ ҚЫЗМЕТІНІҢ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ МЕН
АТҚАРАТЫН РОЛІН БАҒАЛАУ (Темір Ат САҚТАНДЫРУ КОМПАНИЯСЫ
МЫСАЛЫНДА) ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.1 Темір Ат сақтандыру компаниясының атқаратын қызметі мен даму
бағыттарын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... . 23
2.2 Жұмыс жоғалтқан кездегі әлеуметтік сақтандыру шараларын
сипаттау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
2.3 Жауапкершілікті сақтандыру - әлеуметтік сақтандыру жүйесінің дербес
бөлігі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
3 ӘЛЕУМЕТТІК САҚТАНДЫРУДЫ ЖЕТІЛДІРУДЕГІ САҚТАНДЫРУ НАРЫҒЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ
РОЛІН АРТТЫРУ ... ... ... ... ... ... .38
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .49
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..52
КІРІСПЕ
Әлеуметтік сақтандыру әлеуметтік қамтамасыз ету деген үлкен жүйенің
бір бөлігі болып танылады. Бұл жүйенің экономикалық қатынастар арасындағы
ерекшелігі азаматтық еңбек қызметіне қатынасы және еңбекке қабілетсіздер
үшін қорларды құру тәсілімен сипатталады.
ХІХ-ХХ ғасырда әлеуметтік сақтандыру ұғымы бірінші рет пайда болды.
Бұл ұғым еңбек табысын жоғалтқан кездегі пайда болған әлеуметтік
сақтандыру, жұмысшыларды сақтандыруды реттейтін құжаттарда кеңінен
реттейтін құжаттарда кеңінен қолданыла бастады.
Әлеуметтік сақтандыру ұғымы өзара сақтандыруды ұйымдастырудағы
барлық процестерді қамтиды. Міндетті әлеуметтік сақтандыру тек қана
жалдамалы жұмысшыларға ғана емес басқа да мамандарды, олардың жанұясын,
тіптен жұмыс істемейтіндердің, яғни қарттар мен мүгедектерді де
сақтандыруды қамтиды. Жалпы міндетті әлеуметтік сақтандыру арнайы өзін-өзі
басқаратын қоғамдар арқылы жүргізіледі. Сондай-ақ мемлекет тек қана
сақтандырудың тәртібі мен шарттарын реттеп отырады.
Қазіргі кезде халықты әлеуметтік қорғаудың үш деңгейлі жүйесі
қалыптасқан: бірінші деңгей - мемлекттік бюджеттен төленетін мемлекеттік
базалық әлеуметтік жәрдемақылар: зейнетақы төлемдері, мүгедектік бойынша
жәрдемақылар, асыраушысынан айырылу жағдайы бойынша жәрдемақылар,
әлеуметтік қорғау мекемелері арқылы әлеуметтік көмек; екінші деңгей
әлеуметтік сақтандырудың мемлекеттік қорынан еңбек ету қабілетінен
айырылған жағдайда, асыраушысынан айырылған жағдайда және жұмысынан
айырылған жағдайда төленетін төлемақылар; үшінші деңгей жұмыс берушің
жауапкершілігін сақтандыру.
Әлеуметтік сақтандырудың экономикалық қажеттілігі сақтық ұйымы өз
активтері есебінен жүзеге асыратын сақтық төлемі арқылы азаматтардың
әлеуметтік жағдайын қорғау барысында немесе әлеуметтік сақтандыру
келісімшартында белгіленген оқыс оқиғалардан туындаған кезде сақтанушының
әлеуметтік мүделерін қорғауға байланысты қатынастар кешенімен айқындалады.
Сонымен әлеуметтік сақтандыру дегеніміз – бұл азаматтардың жұмысқа
қабілетін, жұмысын және денсаулығын жоғалтқан кезде, сондай-ақ
асыраушысынан айырылған жағдайда материалдық көмек түрінде қоғамдық өнім
құнын қайта бөлумен байланысты кірістің бір бөлігін өтеу үшін мемлекет
ұйымдастыратын, бақылайтын және кепілдік беретін шаралардың жиынтығы және
азаматтарды әлеуметтік қорғаудың мемлекет жүзеге асыратын нысандарының бірі
болып табылады. Сондықтан да, Әлеуметтік сақтандырудың экономикалық
қажеттілігі тақырыбында дипломдық жұмысты таңдауыма себеп болды.
Диплом жұмысының мақсаты – азаматтардың әлеуметтік жағдайын қорғауға
бағытталған әлеуметтік сақтандыру қызметінің атқаратын ролін, міндеттерін,
ерекшеліктерін, сондай-ақ әлеуметтік сақтандыру қорының халықты әлеуметтік
қамсыздандыру мен қорғаудағы жүргізетін іс-шараларын ашып көрсету.
Дипломдық жұмыстың мақсатына сәйкес келесідей міндеттер қарастырылды:
- әлеуметтік сақтандыру мәнін мен атқаратын қызметін ашып көрсету;
- нарықтық қатынастар жағдайындағы әлеуметтік сақтандырудың
экономикалық қажеттілігін теориялық негіздеу;
- азаматтарды әлеуметтік қамсыздандыру мақсатындағы жауапкершілікті
сақтандырудың қажеттігін айқындау;
- әлеуметтік сақтандырудың мемлекеттік қорының қалыптасуы мен
ұйымдастырылу ерекшеліктерін сипаттау;
- жұмыс жоғалтқан кездегі әлеуметтік сақтандыру шараларын анықтау.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
Диплом жұмысының бірінші тарауында әлеуметтік сақтандыру түсінігі
және оның экономикалық қажеттілігі, сонымен қатар нарықтық қатынастар
жағдайындағы әлеуметтік сақтандыру қызметінің ұйымдастырылу ерекшеліктері
сипатталады.
Екінші тарауда Темір Ат сақтандыру компаниясының қалыптасуы мен
атқаратын қызметі, сондай-ақ жұмыс жоғалтқан кездегі әлеуметтік
сақтандырудың шаралары талданып, әлеуметтік сақтандыру қызметінің атқаратын
ролі қарастырылады.
Үшінші тарауда сақтандыру жүйесі құрамындағы әлеуметтік сақтандырудың
экономикалық ролін жетілдіру жолдары мен даму бағыттары баяндалады.
Жалпы әлеуметтік сақтандыру саласы өзара сақтандыруды ұйымдастырудағы
барлық процестерді қамтиды. Міндетті әлеуметтік сақтандыру тек қана
жалдамалы жұмысшыларға ғана емес басқа да мамандарды, олардың жанұясын,
тіптен жұмыс істемейтіндердің, яғни қарттар мен мүгедектерді де
сақтандыруды қамтиды. Жалпы міндетті әлеуметтік сақтандыру арнайы өзін-өзі
басқаратын қоғамдар арқылы жүргізіледі. Сондай-ақ мемлекет тек қана
сақтандырудың тәртібі мен шарттарын реттеп отырады.
Қазақстан Республикасының аумағындағы сақтық ұйым қызметінің
әлеуметтік сақтандыру саласы бойынша әлеуметтік сақтандырылуға жататындар
жұмыскерлер, Қазақстан Республикасының аумағында тұрақты тұратын және табыс
келтіретін қызметті жүзеге асыратын шетелдіктер мен азаматтығы жоқ
адамдарды қоса алғанда, өзін-өзі жұмыспен қамтыған адамдар, сондай-ақ
қайтыс болған асыраушысының асырауында болған отбасы мүшелері болып
табылады.
Әлеуметтік сақтандырудың ұлттық жүйелері экономикалық дағдарыс
шеңберінде күйзеліске ұшырады. Әлеуметтік сақтандыруды дамытуда
экономикалық дағдарыс үлкен зардабын тигізді. Өйткені, біріншіден,
әлеуметтік сақтандырудың жалпы ұлттық дамуын мемлекет тек қана реттеп
қоймай, өзінің қатысуымен тікелей қаржылық көмек көрсеттетіп отырды немесе
мақсатты бюджеттік қаржылар бөлу арқылы бұл сақтандырудың дамуына жағдай
жасады. Екіншіден, экономикалық дағдарыс жұмыссыздықты ерікті сақтандырумен
айналысатын мекемелердің банкротқа ұшырауына байланысты мемлекеттің
жұмыспен қамту сферасын реттеуін талап етті. Үшіншіден, экономикалық
дағдарыстың залалын төмендету үшін көптеген мемлекеттер әлеуметтік
сақтандырудың міндетті түрлерін енгізе бастады.
1 НАРЫҚ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК САҚТАНДЫРУДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАЖЕТТІЛІГІНІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Әлеуметтік сақтандыру түсінігі және оның экономикалық мәні
ХІХ-ХХ ғасырда әлеуметтік сақтандыру ұғымы бірінші рет пайда болды.
Бұл ұғым еңбек табысын жоғалтқан кездегі пайда болған әлеуметтік
сақтандыру, жұмысшыларды сақтандыруды реттейтін құжаттарда кеңінен
реттейтін құжаттарда кеңінен қолданыла бастады[1].
Әлеуметтік сақтандыру ұғымы өзара сақтандыруды ұйымдастырудағы
барлық процестерді қамтиды. Міндетті әлеуметтік сақтандыру тек қана
жалдамалы жұмысшыларға ғана емес басқа да мамандарды, олардың жанұясын,
тіптен жұмыс істемейтіндердің, яғни қарттар мен мүгедектерді де
сақтандыруды қамтиды. Жалпы міндетті әлеуметтік сақтандыру арнайы өзін-өзі
басқаратын қоғамдар арқылы жүргізіледі. Сондай-ақ мемлекет тек қана
сақтандырудың тәртібі мен шарттарын реттеп отырады.
Бірінші рет әлеуметтік сақтандыру туралы жиынтық заң – Германияда
қабылданды. Бұл заңда сырқаттанып, жұмысқа қабілеттілігін жоғалтқан кездегі
сақтандыру, жазатайым жағдайлардан сақтандыру, мүгедектерді сақтандыру,
қарттарды сақтандыру, асыраушысы қайтыс болған жағдайда сақтандыруды
жүргізу тәртібі бекітілді. Басқа елдерде мұндай заң қабылданғанымен,
әлеуметтік сақтандыру ұғымы кең қолданыла қоймады. Мысалы, Ұлыбританияда
ұлттық сақтандыру заңы, Францияда - Әлеуметтік кодекс, Норвегияда – Ұлттық
сақтандыру жүйесі қабылданды. Бұл заңдар шеңберінде мынадай міндеттемелер
жүктелді: бірінші, ұйымдар мен мекемелерде арнайы сақтандыру кассаларын
ұйымдастыру; екінші, бұл кассаларға жарналарды жұмысшыларда, жұмыс
берушілер де төлеу қажет деп табылды; үшінші, жәрдемақылар мен зейнетақылар
бекітілген тәртіп бойынша төленуі қажет. Жарнаның 23 бөлігін – жұмысшы,
13 бөлігін жұмыс беруші төлеуі қажет. Сақтандыру қорынан төленетін
төлемдердің тәртібі заң жүзінде бекітілді.
1920-1930 жылдары әлеуметтік сақтандыру жүйесінің даму жылдары деп
айтуға болады. Бұл бағыттың экстенсивтік дамуы 3 арнамен жүргізілді.
Біріншіден, әлеуметтік сақтандырудың нормалары халықтың өзін-өзі жұмыспен
қамтамасыз еткен топтарына, ауылшаруашылық жұмысшыларына, мемлекет
қызметкерлеріне қолданыла бастадаы. Екіншіден, міндетті әлеуметтік
сақтандырудың жаңа түрлері енгізіле бастады. Мысалы, жұмыссыздықтан
сақтандыру осы кездегі көптеген елдерде енгізілді. 1912 жылы міндетті
әлеуметтік сақтандырудың түрлері 13 мемлекетке енгізілген болса, 1938 жылы
30 елде қалыптаса бастады.
1919 жылы Версаль келісім шарты шеңберінде құрылған Халықаралық еңбек
ұйымдастыру органы әлеуметтік сақтандыру жүйесін дамытуға өз үлесін қосты.
Осы ұйымның №1, №2 конвенциялары жұмыссыздықтан сақтандыру мәселелерін
шешуге арналған 1927-1933 жылдар арасында жұмысқа уақытша қабілеті жоқ
адамдарды, зейнетақымен қамтамасыз ету мәселлеріне арналған конвенцияларды
экономикасы дамыған елдердің тәжірибесі талданып, әлеуметтік сақтанырудың
нормалары мен тәртібін жақсарту туралы ұсыныстар берілді.
Әлеуметтік сақтандырудың ұлттық жүйелері экономикалық дағдарыс
шеңберінде күйзеліске ұшырады. Әлеуметтік сақтандыруды дамытуда
экономикалық дағдарыс үлкен зардабын тигізді. Өйткені, біріншіден,
әлеуметтік сақтандырудың жалпы ұлттық дамуын мемлекет тек қана реттеп
қоймай, өзінің қатысуымен тікелей қаржылық көмек көрсеттетіп отырды немесе
мақсатты бюджеттік қаржылар бөлу арқылы бұл сақтандырудың дамуына жағдай
жасады. Екіншіден, экономикалық дағдарыс жұмыссыздықты ерікті сақтандырумен
айналысатын мекемелердің банкротқа ұшырауына байланысты мемлекеттің
жұмыспен қамту сферасын реттеуін талап етті. Үшіншіден, экономикалық
дағдарыстың залалын төмендету үшін көптеген мемлекеттер әлеуметтік
сақтандырудың міндетті түрлерін енгізе бастады. АҚШ-та 1935 ылы әлеуметтік
сақтандырудың ұлттық бағдарламасы қабылданды, бұл Ф.Д. Рузвельттің
саясатының базалық элементі болып табылады. Бұл 1930 жылдардағы тоқыраудан
шығу үшін дайындалған әлеуметтік-экономикалық бағдарламаның негізгі буыны
деп қарастырылады. Біздің көзқарасымызша осы кезеңде, әлеуметтік сақтандыру
жүйесінің жаңа модельдері енгізіле бастады. Бұған кіретіндер:
- жұмысшылар мен жұмыс берушілердің жарналарынан, мемлекеттік
қаржылардан құралатын сақтандыру қорларын қалыптастыру арқылы әлеуметтік
көмекті қаржыландыру;
- сақтандыру өтілі мен айлық көлеміне қарай заң түрінде бекітіліген
тәртіп бойынша әлеуметтік жәрдемақыларды төлеу;
- әлеуметтік тәуекелдіктің түрлеріне қарай әлеуметтік сақтандырудың
салларын дамыту. Қарттарды, мүгедектерді, асыраушысы қайтыс болған
отбасыларын және жұмысшыларды өндірістегі жазатайым жағдайлардан
сақтандыру;
- әлеуметтік сақтандыруды мемлекеттік реттеу және бақылау, заңнамалық
және нормативтік реттеуден тікелей мемлекеттік басқаруға дейін шаралар
қабылдау;
- мемлекеттік қаржылары тарапынан мұқтаж азаматтарға күнкөріс
минимумын қамтамасыз ету.
Әлеуметтік сақтандыру дамуының жаңа сатысы 1950-1970 жылдарда кең етек
алды. Экономикалық өсудің даму қарқыны жоғарылаған сайын, халық топтарының
әлеуметтік-саясаттық интеграциялануы, азаматтарды қорғауда мемлекет
кепілдігінің өсуі демократиялық мемлекеттердің әлеуметтік саясатының
негізгі тұжырымдамасы болуына жағдай жасады. 1940-1960 жылдары міндетті
әлеуметтік сақтандыру жүйесін енгізген елдер саны 58-ден 120-ға барды.
1960-1970 жылдардағы қолайлы әлеуметтік-экономикалық жағдай,
сақтандыру төлемдерінің барлық азаматтарға таралуына, лдан кейін сақтандыру
жарналарын, табысқа салынатын салықты жинаудың бірегейленуі және әлеуметтік
сақтандырудың млекеттік бюджет арқылы ұйымдастырылуы әлеуметтік сақтандыру
мен әлеуметтік қамсыздандырудың арасындағы айырмашылықты жоюға алып келді.
Осы факторлардың барлығы әлеуметтік сақтандырудың әмбебап жұйесінің
пайда болуына жағдай жасады. 1975 жылдары ЖІӨ-дегі әлеуметтік сақтандыруға
арналған шығындар еуропа елдерінде 20-25 пайызды құрады. әлеуметтік
сақтандыруғаға арналған шығындардың абсолюттік көлемі 1950 жылмен
салыстырғанда 1975 жылы 5 рет өсіп, 1980 жылдары 10 есе өсіп отырды.
Жалпы экономиканың жақсаруы мен жеке сақтандыруға арналған шығындардың
өсу арақатынасы бір бірімен байланысты емес. Қазіргі кезеңде әлеуметтік
сфераны мемлекеттік реттеуде көптеген өзгерістер енгізілді. Мемлекет
әлеуметтік кепілдікті қамтамасыз етуде өз міндеттерінен қашпайды, дегенмен,
осы кепілдіктерді ерікті жеке немесе ұжымдық өзін-өзі қаржыландыру жүйесіне
ауыстыруға ықпал жасаған жөн.
Әлеуметтік сақтандыру және әлеуметтік қорғау жүйесінің даму тарихына,
яғни оның дамуындағы сабақтастық пен циклдық дамуына мазмұндама берген жөн:
өзін-өзі көмектен өзін-өзі сақтандыруға, ынтымақтасты қағидатты негіздегі
мемлекеттік сақтандыруға, қазіргі жағдайда мемлекет иелігінен алу мен
әлеуметтік тәуекелдікті ерікті сақтандыру жүйесін жаңғыртуға жағдай
жасалады. Біздің көзқарасымыз бойынша, халықты әлеуметтік сақтандыру
жүйесінің даму негізі өзара сақтандыру болып табылады. Өзара сақтандыру әр
түрлі әлеуметтік-экономикалық жағдайларға сай ұйымдастық және қаржылық
нысандарға ие болып, адамзаттың өркениетті дамуына жаңадан өзгерістер алып
келеді.
Әлеуметтік сақтандыру әлеуметтік қамтамасыз ету деген үлкен жүйенің
бір бөлігі болып табылады.
Әлеуметтік сақтандыру дегеніміз – бұл азаматтардың жұмысқа қабілетін,
жұмысын және денсаулығын жоғалтқан кезде, сондай-ақ асыраушысынан айырылған
жағдайда материалдық көмек түрінде қоғамдық өнім құнын қайта бөлумен
байланысты кірістің бір бөлігін өтеу үшін мемлекет ұйымдастыратын,
бақылайтын және кепілдік беретін шаралардың жиынтығы және азаматтарды
әлеуметтік қорғаудың мемлекет жүзеге асыратын нысандарының бірі.
Сақтандыру нарығында әлеуметтік сақтандырудың экономикалық мәні
сақтық ұйымы өз активтері есебінен жүзеге асыратын сақтық төлемі арқылы
азаматтардың әлеуметтік жағдайын қорғау барысында немесе әлеуметтік
сақтандыру келісімшартында белгіленген оқыс оқиғалардан туындаған кезде
сақтанушының әлеуметтік мүделерін қорғауға байланысты қатынастар кешенімен
айқындалады.
Әлеуметтік сақтандыру түрлі өлшемдер бойынша жүйеленеді (Қосымша №1).
Қазақстанда міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесін енгізудің мынадай
мақсаттары бар[2]: негізгі әлеуметік тәуекелдер болған жағдайда
экономиканың секторындағы жұмыскерлерге қосымша әлеуметтік қорғау жүйесін
қалыптастыру. Қазіргі жағдайда ондай жағдайлар туған жағдайда азаматтар
мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақы алуларына құқтары бар, ол шығындар
республикалық бюджеттен қаржыландырылады. Бұл төлемдердің көлемі жоғалтқан
еңбек табысына байланысты емес және бюджет мүмкіндігіне қарай анықталады.
Қазіргі кезде халықты әлеуметтік қорғаудың үш деңгейлі жүйесі
қалыптасқан: бірінші деңгей - мемлекттік бюджеттен төленетін мемлекеттік
базалық әлеуметтік жәрдемақылар: зейнетақы төлемдері (Кесте-1), мүгедектік
бойынша жәрдемақылар, асыраушысынан айырылу жағдайы бойынша жәрдемақылар,
әлеуметтік қорғау мекемелері арқылы әлеуметтік көмек; екінші деңгей
әлеуметтік сақтандырудың мемлекеттік қорынан еңбек ету қабілетінен
айырылған жағдайда, асыраушысынан айырылған жағдайда және жұмысынан
айырылған жағдайда төленетін төлемақылар; үшінші деңгей жұмыс берушің
жауапкершілігін сақтандыру (еңбек (қызмет) міндеттерін атқару кезінде
жұмыскердің өмірі мен денсаулығына зиян келтіргені үшін сақтық
төлемақылары).
Сонымен халықты әлеуметтік қорғаудың қажеттігі келесідей әлеуметтік
сақтандырудың негізгі қағидаттарына сүйенеді:
- Қазақстан Республикасының міндетті әлеуметтік сақтандыру
туралы заңнамасын сақтау мен орындаудың жалпыға
бірдейлігі;
- әлеуметтік төлемдерді қамтамасыз ету үшін қолданылатын
шараларға мемлекеттің кепілдік беруі;
- әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатысудың міндеттілігі;
- заңға сәйкес әлеуметтік аударымдарды әлеуметтік
төлемдерге пайдалану;
- әлеуметтік төлемнің көзделген шарттар бойынша
міндеттілігі;
- әлеуметтік төлемдердің мөлшерін саралау;
- әлеуметтік сақтандыруды қамтамасыз ететін мемлекеттік
органдардың қызметіндегі жариялылық.
Кесте-1. Ынтымақтастық зейнетақы жүйесінің негізгі индикаторы, 2007 жыл
Жасына қарай берілетін зейнетақы алушылар саны, мың 1,616
адам
Зейнетақының ең жоғары көлемі, теңге 17924
Зейнетақының орташа көлемі, теңге 9800
Күнкөріс минимумы, теңге 6427
Нақты зейнетақының индексі, % 97,6
Бүгінгі күні әлеуметтік сақтандыру қызметі Қазақстан Республикасының
Сақтандыру туралы Заңы талаптарына орай орындалады. Әлеуметтік сақтандыру
кезінде сақтанушы сақтандырушымен осы заңмен, сонымен қатар сақтық
қатынастарды реттейтін құқықтық актілермен белгіленген жағдайларда келісім-
шарт жасасуы міндетті. Әлеуметтік сақтандырудың келісімшарты өзінің
қызметтерін ұсынған кез келген сақтандырушымен жасалуы мүмкін. Әлеуметтік
сақтық ұйымы үшін мұндай келісімшарт жасасу оның міндеттілігі болып
табылады.
Қазақстан республикасының аумағында сақтық ұйымның қызметі әлеуметтік
сақтандыру саласы бойынша әлеуметтік сақтандырылуға жататындар
жұмыскерлер, Қазақстан Республикасының аумағында тұрақты тұратын және табыс
келтіретін қызметті жүзеге асыратын шетелдіктер мен азаматтығы жоқ
адамдарды қоса алғанда, өзін-өзі жұмыспен қамтыған адамдар, сондай-ақ
қайтыс болған асыраушысының асырауында болған отбасы мүшелері болып
табылады.
Осы ретте шетелдік азаматтар, өз қызметін Қазақстан Республикасы
аумағында жүзеге асыратын азаматтығы жоқ адамдар еңбек ету қабілетін
жоғалтуынан, жұмысынан айырылуынан, сондай-ақ асыраушысынан айырылуына
байланысты қорғалу құқығын әлеуметтік сақтандыру туралы Қазақстан
Республикасының заңнамалық актілері арқылы жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасында салық заңнамасына сәйкес арнаулы салық
режимі қолданылатын өзін-өзі жұмыспен қамтыған адамдар мен әлеуметтік
сақтандыру жүйесіне қатысушылар үшін әлеуметтік сақтандырудың мемлекеттік
қорына төленуге тиісті әлеуметтік аударымдар мынадай мөлшерде белгіленді:
- 2005 жылдың 1-ші қаңтарынан бастап - әлеуметтік аударымдарды
есептеу объектісінен 1,5 пайыз;
- 2006 жылдың 1-ші қаңтарынан бастап - әлеуметтік аударымдарды
есептеу объектісінен 2 пайыз;
- 2007 жылдың 1-ші қантарынан бастап - әлеуметтік аударымдарды
есептеу объектісінен 3 пайыз.
Нарықтық қатынастар жағдайында әлеуметтік сақтандырудың мемлекеттік
қорының қалыптасуының екі қағидатын ашып көрсетуге болады:
1) ұрпақтар ынтымақтастығының негізінде; жұмыс істейтін ұрпақ жұмыс
істемейтіндерді қамтамасыз етеді, ал, өз кезегінде, еңбекке жарамдылықтан
айырылуына қарай оларды еңбек қызметіне кірген жана ұрпақ ауыстырады. Бұл
қағидатқа негізделген жүйе Қазақстанда 1998 жылға дейін қолданылды;
2) әлеуметтік қорларға, көбінесе әлеуметтік қорға азаматтардың
дербес аударымдарының негізінде; бұл қағидаттың іс-әрекеті кезінде
төлемақылардың мөлшері нақты тұлғаның бүкіл жұмыс істеген кезіндегі салған
сомасына байланысты болады. Бұл қағидаттың іс-әрекетіне негізделген жүйе
Қазақстандағы зейнетақы реформасының негізіне қойылған.
Бірінші қағидатқа негізделген және Қазақстанда 1998 жылға дейін
қолданылған жүйе мынадай ерекшеліктермен сипатталады:
1) зейнетақымен қамсыздандыруға мемлекеттік монополия;
2) әлеуметтік қамсыздандыру қорларына түсетін міндетті зейнетақы
жарналарының топтастырылуы;
3) жүйе ішінде қаражаттарды қайта бөлу.
Мұндай жүйе жоспарлы директивалық экономика, еңбекке қабілетті
халықтың жұмыспен толық камтылуы, мемлекет тарапынан жан-жақты бақылау,
зейнеткерлерге жұмыс істейтін халықтың жоғары ара қатынасы жағдайында
тиімді болды. Өмір сүрген жүйе азаматтардың түрлі кәсіптік және әлеуметтік
санаттарына арналған жеңілдіктердің көптеген түрлерінің болуымен
сипатталады.
90-жылдардың басы мен ортасындағы экономиканың дағдарысы әлеуметтік
сақтандыру жүйесінің де дағдарысына қозғау салды, бұл жарналарды төлеудің
базалық көрсеткіштерінің құлдырауына да, сондай-ақ әлеуметтік қорларға
оларды толық және уақтылы аударып отыруға төлеушілер мүдделігінің болмауы
да әлеуметтік сақтандыруға төленетін жарналардың жиналымдылығының төмен
деңгейінде көрінетін еді; бұл зейнеткер мен жәрдемақылар алатындар алдында
берешектің үлкен көлеміне жеткізді; әлеуметтік қорлар қаражаттарының
инфляциялық құнсыздануы зейнеткерлердің күнкөрістің ең төменгі деңгейіндегі
қажеттіліктерін қамтамасыз етпеді және қорлар қаражаттарының аса шектеулігі
жағдайында әлеуметтік төлемақылары өнбойы индекстеп отыру қажеттігін
тудырады.
Қазақстанда жүргізіліп жатқан зейнетақы реформасының негізіне қойылған
екінші қағидаттың іс-әрекетіне негізделген жүйе мыналармен сипатталады:
- зейнетақымен камтамасыз етуді мемлекеттік реттеу;
- зейнетақы қорын қалыптастыруға қатысқан 30 жастан төмен емес
азаматтар үшін күнкөрістің ең төменгі деңгейін сақтау
жөніндегі мемлекеттің кепілдіктері;
- зейнетақы жинақ ақшасын және әлеуметтік қамсыздандырудың басқа
нысандарын межелеу;
- зейнетақы қорланымдарын қалыптастыруға еңбек етуге қабілетті
жастағы барлық азаматтардың міндетті қатысуы;
- еңбек етуге қабілетті азаматтардың қартайғанда өзін
зейнетақымеы қамсыздандыруы үшін жеке жауапкершілігі;
- инвестициялаудың тиімділігін және зейнетақы жинақ ақшасының
қауіпсіздігін қамтамасыз ету;
- жинақтаушы зейнетақы қорларындағы қорланымдарға азаматтардың
мұралану құқығын белгілеу;
- қосымша ерікті зейнетақымен қамсыздандыруға азаматтарға құқық
беру;
- зейнетақы жинақ ақшасын экономикаға инвестициялау, бұл оның
дамуына жәрдемдеседі.
Міндетті мемлекеттік әлеуметтік сақтандырудан басқа мемлекеттік емес
зейнетақылық сақтандыру — зейнетақылық келісімшартқа сәйкес жұмыскерлердің
және олардың жұмыс берушілерінің ерікті жарналары есебінен қосымша
зейнетақы қалыптастыру арқылы және мамандандырылған мемлекеттік емес
зейнетақы қорлары аркылы зейнетақылар төлеу жолымен азаматтарды әлеуметтік
қорғау қатынастары колданылды.
Қорланымдардың ынтымақтастық негізіндегі жүйесінен дербес қорланымдар
жүйесіне өтпелі кезең зейнеткерлердің еңбек сіңірген зейнетақыларын алу
құқықтарын сақтау қажеттігімен, сонымен бірге зейнеткерлік алдындағы жасы
келген азаматтардың көбін мемлекеттік емес зейнетақы жүйесінде жеткілікті
зейнетақылық жинақтаудың мүмкін еместігімен сипатты болып отыр. Сондықтан
зейнеткерлер болғандарға мемлекеттік зейнетақы қорларынан алатын
зейнетақылары мөлшерінің сақталуына мемлекет кепілдік береді. Зейнетақы
реформасы басталғаннан кейін зейнеткерлікке шыққан азаматтардың мемлекеттік
зейнетақылырының мөлшері олардың мемлекеттік емес зейнетақы жүйесінде
мүмкін болған қатысуының жылдар санына үйлесімді түрде қысқартылады.
1.2 Әлеуметтік сақтандыру қызметінің ұйымдастырылу ерекшеліктері
Сақтық жүйесі ел экономикасының сенімді орі орнықты дамуына, халықты
әлеуметтік қорғауды арттыру үшін қосымша негіз жасауға, азаматтар мен
шаруашылық жүргізуші субъектілердің мүлкін сақтандыруға ықпал етуге тиіс.
Сақтандыру мәселесі, әлеуметтік сақтандыруды қоса алғанда, әлеуметтік
қамсыздандырудың проблемаларына тікелей қатысты.
Алып жүрген мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылардан басқа еңбек ету
қабілетінен айырылған жағдайда әлеуметтік төлем өзі үшін әлеуметтік
аударымдар жүргізілген әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатысушыға,
әлеуметтік төлем алуға өтініш берген уақытта жұмысы тоқтатқанына немесе
істеп жатқанына қарамастан, тағайындалады. Еңбек ету қабілетінен айырылған
жағдайда ай сайынғы әлеуметтік төлемдердің мөлшері әлеуметтік аударымдар
объектісі ретінде ескерілген соңғы жиырма төрт ай ішіндегі табыстың
заңнамалық актісіне белгіленген ең төменгі жалақының сексен пайызын
шегергендегі орташа айлық мөлшерін табысты алмастырудың, еңбек ету
қабілетінен айырылу мен қатысу өтілінің тиісті коэффициенттеріне көбейту
арқылы айқындалады. Бұл ретте табысты алмастыру коэффициенті - 0,6 болады.
Еңбек ету қабілетінен айырылу коэффициенті: жалпы еңбек ету
қабілетінен айырылу дәрежесі сексеннен 100 пайызға дейін болатын еңбек ету
қабілетінен айырылған адамдар үшін - 0,7; жалпы еңбек ету қабілетінен
айырылу дәрежесі алпыстан сексен пайызға дейін болатын еңбек ету
қабілетінен айырылған адамдар үшін - 0,5; жалпы еңбек ету қабілетінен
айырылу дәрежесі отыздан алпыс пайызға дейін болатын еңбек ету қабілетінен
айырылған адамдар үшін - 0,3.
Қатысу өтілінің коэффициенті әлеуметтік сақтандыру жүйесінің өзі үшін
әлеуметтік аударымдар жүргізілген қатысушысы үшін: алты айдан кем болғанда
- 0,1; алты айдан он екі айға дейін - 0,7; он екі айдаң жиырма төрт айға
дейін - 0,75; жиырма төрт айдан отыз алты айға дейін - 0,85; отыз алты
айдан қырық сегіз айға дейін - 0,9; қырық сегіз айдан алпыс айға дейін -
0,95; алпыс және одан да көп айларға - 1,0 болады.
Сөйтіп, еңбек ету қабілетінен айырылған жағдайда әлеуметтік
төлемақылардың мөлшері орташа айлық жалақыға, еңбек ету қабілетінен айырылу
дәрежесіне және әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатысу өтіліне байланысты
болады.
Алушы жасына қарай зейнетақы төлемдерін алуға құқық беретін жасқа
жеткен кезде еңбек ету қабілетінен айырылу жағдайында берілетін әлеуметтік
төлемдер тоқтатылады.
Қайтыс болған (сот хабар-ошарсыз кетті деп танылған немесе қайтыс
болды деп жариялаған) асыраушының - өзі үшін әлеуметтік аударымдар
жүргізілген әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатысушысының мына отбасы
мүшелері асыраушысынан айырылған жағдайда әлеуметтік төлемдер тағайындалуға
және алуға кұқылы:
1) он сегіз жасқа толмаған болса, олар он сегіз жасқа толғанға
дейін мүгедек болып қалса, осы жастан асқан балалары, аға-інілері, апа-
сіңлілері мен немерелері. Бұл ретте аға-інілерінің, апа-сіңлілері мен
немерелерінің еңбек етуге қабілетті ата-аналары болмаған немесе олар ата-
аналарынан алимент алмаған жағдайда. Егер жоғарыда аталған адамдар жалпы
орта, бастауыш кәсіби білім беретін оқу орындарынын орта кәсіби және жоғары
кәсіби білім беретін күндізгі нысанында оқыған жағдайда, әлеуметтік
төлем оқу орнын бітіргенге дейін беріледі;
2) жасына және енбек кабілеттілігіне қарамастан, ата-анасының
біреуі немесе жұбайы, не атасы, әжесі, аға-інісі немесе апа-сіңлісі, егер
ол қайтыс болған асыраушысының бір жарым жасқа толмаған балаларын, аға-
інілерін, апа-сіңлілерін немесе немерелерін күтіп-бағумен айналысатын
болса.
Өздері үшін әлеуметтік аударымдар жүргізілген ата-ананың - әлеуметтік
сақтандыру жүйесіне қатысушының камқорлығынсыз қалған балаларға
тағайындалған әлеуметтік төлемдер заңнамалық актіге сәйкес айырылып қалған
әрбір ата-ана үшін асырап алушыға, қорғаншыға (қамқоршыға) төленеді.
Бала кезінен I немесе II топтағы мүгедектер деп танылған адамдарға
әлеуметтік төлемдер мүгедектер белгіленген мерзімге тағайындалады.
Қайтыс болған асыраушысының асырауында болған, асыраушысынан айырылған
жағдайда әлеуметтік төлем тағайындалуына және алуға құқығы бар отбасының
барлық мүшелеріне бір әлеуметтік төлем тағайындалады.
Асыраушысынан айырылған жағдайда ай сайынғы әлеуметтік төлемдердің
мөлшері әлеуметтік аударымдар объектісі ретінде ескерілген соңғы жиырма
төрт ай ішіндегі жалақының сексен пайызы шегерілген орташа айлық, мөлшері
табысты алмастыру, асырауындағылар санының және қатысу өтілінің тиісті
коэффициенттеріне көбейту арқылы айқындалады.
Асыраушылар санының коэффициенті әлеуметтік сақтандыру жүйесіне өзі
үшін әлеуметтік аударымдар жүргізілген қатысушы қайтыс болғанға дейін
асырауында болған адамдар санына қарай айқындалады және асырауында бір адам
болса - 0,4, екі адам болса - 0,5, үш адам болса - 0,6, асырауында төрт
және одан да көп адам болса - 0,8 болады.
Бұл ретте табыстарды алмастыру коэффициенті мен қатысу өтілінің
коэффициенті Міндетті әлеуметтік сақтандыру туралы заңға сәйкес
есептеледі[3].
Жұмысынан айырылған жағдайда берілетін әлеуметтік төлем жұмыспен қамту
мәселелері жөніндегі уәкілетті органға адам жұмыссыз ретінде тіркеуге
өтініш берген күннен бастап тағайындалады және оның мөлшері әлеуметтік
аударымдар объектісі ретінде ескерілген соңғы жиырма төрт ай ішіндегі
табыстың орташа айлық мөлшерін тиісінше табысты алмастыру коэффициенттеріне
және қатысу өтілінің коэффициенттеріне көбейту арқылы тағайындалады. Бұл
ретте кірісті алмастыру коэффициенті - 0,3 болады, ал қатысу өтілінің
коэффициенті аталмыш заңға сәйкес есептеледі.
1.3 Республикада сақтандыру жүйесінің қалыптасуы және оның іс-әрекет
сфералары
Сақтандыру - қоғамның экономикалық қатынастарының айрықша сферасын
бейнелейтін көне категориялардың бірі. Сақтандыру сферасы адам өмірінің,
өндірістік және әлеуметтік-экономикалық қызметтің барлық жағын қамтиды.
Сақтандыруға түрткі болатын басты себеп - бұл өндіріс пен адам өмірінің
қауіп-катерлі сипаты. Сондықтан өндіріс үдерістерін жалғастыру,
азаматтардың, жекелеген санаттарының өмір тіршілігі мен әл-ауқатын қолдап
отыру мақсатында оларды сатып алу үшін қоғамның, жеке өндірушілердің,
олардың топтарының натуралдық-заттай босалқы қорларын да немесе резервтерін
де, сондай-ақ ақша ресурстарын да кіріктіретін қажетті қаражаттары болуы
тиіс. Мұндай ақша қаражаттары әдетте резерв және сақтық қорлары түрінде
қалыптасады.
Сақтандырудың мақсаты қоғамдық ұдайы өндірістің үздіксіздігін
қамтамасыз ету үшін азаматтарды, мүліктерді, өндіріс үдерістерін қоғамдық
және ұжымдық қорғау болып табылады.
Сақтандыру категориясы үшін мына белгілер оған тән болып келеді:
1) қатынастардың ықтималдық сипаты;
2) қатынастардың төтенше сипаты (кез келген ауқымда мемлекеттік,
аймақтық деңгейде, кәсіпорын немесе оның бөлімшесі, жеке адам деңгейінде).
Сақтандыру категориясының қаржы категориясымен ортақ өзгеше белгілері
бар:
– сақтық қатынастарының ақшалай сипаты;
– сақтандырудың қоғамдық өнімнің құнын қайта бөлуге қатысуы;
– оның іс-әрекеті ақша қорларын жасап, пайдаланумен қосарланып
отырады;
– сақтық қатынастарының бір бөлігінің міндетті сипатының болуы;
– ақша қорларын жасап, пайдалану кезіндегі сақтық баламалығы
барлық жағдайда бола бермейді.
Сақтандыру шеңберінде мемлекет сақтық ресурстары меншігінің субъектісі
болып келетіндіктен сақтандыру жалпы мемлекет қаржысының құрамды бөлігі
болып табылады, қалған барлық жағдайда сақтық ісін экономикалық жүйе
шеңберіндегі айрықша сақтанушыға немесе оның қайта бөлу үдерістерін жүзеге
асыратын арнаулы қаржы-кредит институты ретінде қарауға болады.
Сақтандырудың экономикалық мәні барлық қатысушылардың төлемдері
есебінен оқыс оқиғаға ұшырағанға көмек көрсетілетіндігінде. Демек,
сақтандыруды қолайсыз құбылыстар мен күтпеген оқиғалар болған кезде жеке
және заңи тұлғалардың мүліктік мүдделерін қорғау және оларға материалдық
залалды төлеу үшін мақсатты ақша қорларын құру және пайдалану жөніндегі
қайта бөлгіштік қатынастардың айрықша сферасы деп қараған жөн.
Сақтандырудың экономикалық мәніне бұл категорияның қоғамдық
арналымының көрінісі ретінде оның бөлу, өтемдік, жинақтық және бақылау
функциялары сай келеді.
Бөлу функциясы: бұл функцияның өзгешелігі қайта бөлу ретінде көрінуі.
Ол алдын алу функциясына, мысалы, алдын алу шараларын қаржыландыру жолымен
сақтық жағдайының болу мүмкіндігін жоюға бүгіледі. Жеке басты сақтандыруда
бөлу функциясы сақтандырудың тиісті түрлерінің, жинақтық функциясына
бүгіледі.
Бақылау функциясы сақтық төлемдерін жұмылдыруды және сақтық қорын
қатаң мақсатты пайдалануды қамтамасыз етуге байланысты болатын тараптардың
нақты қатынастарында көрінеді.
Соңғы уақытта бірқатар зерттеушілер сақтандыру экономикалық
категориясын сипаттау үшін тәуекелдік функциясын қарауды ұсынады, өйткені
сақтық тәуекелі сақтандырудың негізгі арналымымен - қолайсыз оқиғалардан
болған залалдың орнын толтырумен байланысты.
Сақтық қатынастарының бір бөлігінің салыстырмалы жалпы бағыттылығы мен
қоғамдық қорғаудың жүйесі арқылы тиісті ақша қаражаттарының арналымы
болады. Бұл қатынастар мен қорлар байланысылған және жалпы ұлттық сипаты
бар төтенше уақиғаларды ескертуге және жоюға бағытталған. Мұндай
жағдайларда тұрақты жұмыс істейтін қорлардан басқа (жалпы мемлекеттік
материалдық резервтерден, Үкіметтің резервтік қорларынан) кәсіпорындардың,
ұйымдардың, халықтың ерікті қайырымдылықтары есебінен қосымша қаражаттар
жұмылдырылуы мүмкін. Бұл қорлар халыққа, өндіріс пен инфрақұрылымның
объектілерін жаңғыртуға, экологиялық тепе-теңдікті қалпына келтіру
жөніндегі шараларды жүзеге асыруға келтірілген залалды өтеуге
пайдаланылады.
Қатынастырдың екінші бөлігінің біршама тар арналымдағы қоларды -
әлуметтік қорлар мен әлеуметтік қамсыздандыру қорын жасап, пайдалана
отырып, азаматтардың әлеуметтік жағдайын қорғауға бағыттылығы болады. Бұл
қатынастардың іс-әрекеті халықты әлеуметтік қорғаудың қажеттігімен
байланысы.
Үшінші бөлік қатынастардың тұйық аясын пайдалана отырып және олардың
осы жиынтығы шегінде бұл қатынастардың баламалылығына жете отырып,
адамдардың денсаулығы мен әл-ауқатын, олардың мүлкін, сонымен бірге
шаруашылық жүргізуші субъектілердің мүлкін сақтық қорғау жөніндегі
қатынастар болып табылады. Бұл – жалпы сақтандыру мен өмірді сақтандыру
және шаруашылық жүргізуші субъектілер үшін мүліктік сақтандыру.
Сақтандырудың жалпы жүйесінің салыстырмалы дербес бөлігі медициналық
сақтандыру болып табылады.
Сақтандыру кезінде сақтық резервтері мен қорларын қалыптастырудың екі
негізгі әдісі қолданылады, олар: бюджеттік және сақтық әдістері.
Қаржыларды қалыптастырудың бюджеттік әдісі бюджеттердің қаражаттарын,
яғни бүкіл қоғамның қаражаттарын пайдалануды болжайды.
Сақтық әдісі қорларды шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халықтың
жарналары есебінен жасауды алдын ала қарастырады; жарналардың мөлшері және
оларды төлеудің тәртібі сақтандырудың түріне қарай немесе заңмен не сақтық
қатынастарының қатысушылары арасындағы арнайы келісім-шартпен анықталады.
Сақтық қатынастарының бірінші бөлігінде – қоғамдық қорғауда бюджеттік
әдіс пайдаланылады, екінші бөлікте - әлеуметтік сақтандыруда - қос әдіс,
үшінші бөлікте - жалпы сақтандыру мен өмірді сақтандыруда тек сақтық әдісі
пайдаланылады.
Ірі апаттар мен нәубеттердің зардаптарын жою жөніндегі шараларды
қаржыландыру үшін қайырымдылық қайыр көрсету алымы немесе белгілі бір
уақиға шалмаған қатысушылар арасында қаражаттарды бөлу сияқты көмекші
әдістер қолданылуы мүмкін. Сонымен бірге, өзін-өзі сақтандыру негізінде
яғни, бір шаруашылық жүргізуші субъектінің немесе азаматтың шегінде, ақша
қаражаттарын немесе материалдық босалқы қорларды қалыптастыру әдісі де
болуы мүмкін. Мұндай әдіс ауыл шаруашылығында (босалқы қорлар – жемшөп,
тұқым, отын және т.б. қорлар), материалдық өндіріс сферасының
кәсіпорындарында (шикізаттың, шала фабрикаттардың, басқа материалдардың
босалқы қорлары) қолданылады; азаматтардың жекеше жинақ ақшалары олардың
сақтық босалқы қорлары ретінде қаралуы мүмкін.
Сақтандыру экономикалық категориясының материалдық-ақшалай иелері
сақтық қорлары бола алады, олар қоғамдық ұдайы өндірістің элементтері,
сақтық қатынастары қатысушыларының жарналары, мемлекетік бюджет
қаражаттары, қаражаттардың ерікті аударымдары, қайыр көрсету және сақтық
қатынастары қатысушыларының тарапынан болатын бірқатар басқа айрықшалықты
төлемдер есебінен қалыптасатын ақшалай немесе материалдық қаражаттардың
резервтері болып табылады.
Сақтық қорлары - қоғамның ұлттық шаруашылығындағы сан алуан, алдын ала
болжануы мүмкін емес жайттардан сақтандыруға арналған қоғамның резерв
қорлары жүйесінің қажетті құрамды бөлігі.
Мүліктік мүдделерді қорғауды, материалдық залалдан сақтандыруды және
оның орнын толтыруды сақтандыруды жүзеге асыратын сақтық қоры материалдық
немесе ақша қорлары нысанында жасалады. Сақтық қорларында қоғам мүшелерінің
ұжымдық және жеке мүдделері қорғалады, олардың тіршілік әрекетінің сан
қырлы экономикалық және әлеуметтік аспектілері көрінеді.
Сақтық қорларының басқа қорлардан ерекшелігі: олар алдын ала тұтыну
қорларына да, жинақтау қорларына да жатпайды. Ол - табыс ретінде
тұтынылмайтын және қорлануға міндетті қызмет етпейтін табыстардың бірден-
бір бөлігі.
Рыноктық экономикада сақтық қатынастарының едәуір бөлігі коммерциялық
қатынастар болып табылады. Ең алдымен бұл жалпы сақтандыру мен өмірді
сақтандыру категориясына қатысты, бұлардың қызметтер көрсетуі өзгеше сақтық
қызметтерін көрсетуге түрленеді және мұндай қызметтер керсетудің еркін
рыногында ұсынылады. Бұл қызметтер көрсетудің бағасы салықтық тарифтері мен
жарналары түрінде болады. Сақтық қызметтерін көрсетуге сұраным олардың
сапасымен және бағаның деңгейімен анықталады.
Клиенттерді тарту үшін сақтық ұйымдары клиентураға қызмет көрсетуді
жақсартады, қызметтер көрсетудің ассортиментін кеңейтеді, ысыраптар мен
залалдарды өтеу жөніндегі кепілдіктерді арттырады.
Сақтандырылушылардың жарналары есебінен жасалынатын сақтық қорлары
белгілі бір уақытта тікелей арналымында - сақтық төлемдерін төлеу үшін
(сақтық жағдайының бөлу немесе ықтималдық сипатына қарай оның пайда болмау
мезетіне дейін) пайдаланылмауы мүмкін. Мұндай жағдайларда сақтық қорларының
қаражаттары қосымша табыс алу үшін коммерциялық айналымға жіберілуі мүмкін.
Өз кезегінде, бұл табыстардың бір бөлігін тапсырыскерлерді тарту үшін
сақтық қызметтерін көрсетудің бағасын төмендетуге бағыттаған орынды. Сақтық
ұйымдарының осыған ұқсас операциясы сақтық рыногында пайдалырақ шарттарда
қолайсыз түрлі жағдайлардың салдарлары кезіндегі ысыраптар мен залалдардан
қашқысы келетін тапсырыскерлерді тарту жөніндегі бәсекенің пайда болуына
жәрдемдеседі.
Экономиканың рыноктық қатынастарға көшуі, кәсіпкерлік қызметтің дамуы,
тауар мен айырбас шеңберінің, шаруашылық жүргізуші субъектілер арасындағы
өзара келісімшарт міндеттемелерінің кеңеюі сақтандыру арқылы болатын
кепілдіктердің берік жүйесін талап етеді. Тек сақтандыру негізінде ғана
материалдық игіліктерді өндіру, бөлу, айырбастау және тұтыну үдерісінде
пайда болатын қоғамдық және жеке мүдделерді қорғау мүмкін болады.
Өтпелі экономика жағдайындағы сақтандыру институтының ерекше
маңыздылығы бірқатар факторлармен айқындалады.
Біріншіден, мемлекет тарапынан көзделген шаралардың сипаты мен
көлеміне қарамастан, сақтандыру халық пен ұйымдардың түрлі мүдделерін
қосымша қорғауға мүмкіндік береді. Қазіргі кезде табиғи және техногендік
сипаттағы төтенше жағдайларды жою жөніндегі шығыстардың негізгі ауыртпалығы
мүмкіндігі объективті түрде шектеулі болып табылатын мемлекеттік бюджетке
түседі.
Екіншіден, сақтандыру механизмін қазіргі жағдайда пайдалану елдегі
кәсіпкерлік қызметті жедел дамытуды, Қазақстан экономикасының негізгі
саласының ерекшеліктерін, оның климаты мен географиялық орналасуы,
экологиясының деңгейін ескере отырып, өндіріс технологиясын жетілдіруді
қамтамасыз етеді.
Сақтандыру, табыс түсіру мақсатымен коммерцияның шектес сфераларына
қаражаттарды ннвестициялау жөніндегі сақтық ұйымдарының қызметі сақтық ісі
ретінде болады.
Сақтық қызметі туралы заңға сәйкес сақтандыру деп сақтық ұйымы өз
активтері есебінен жүзеге асыратын сақтық төлемі арқылы сақтандыру
келісімшартында белгіленген сақтық жағдайы немесе өзге оқиғалар туындаған
кезде жеке немесе заңи тұлғалардың заңды мүліктік мүделерін қорғауға
байланысты қатынастар кешенін айтады.
Сақтық үдерісі сақтандыру келісімшарты негізінде не өзара сақтық
қоғамыиа мүшелік негізінде жүзеге асырылады.
Сақтандыру келісімшарты бойынша бір тарап сақтық сыйақыларын төлеуге
міндеттенеді, ал екінші тарап сақтық жағдайы пайда болған кезде сақтанушыға
немесе оның пайдасына келісімшарт жасалған өзге де тұлғаға келісімшартта
белгіленген соманың шегінде сақтық өтемін төлеуге мімдеттенеді.
Сақтық қызметтегі - сақтық ұйымының сақтық келісімшарттарын жасаумен
орындауға байланысты Қазақстан Республикасы заңнамаларының талаптарына
сәйкес уәкілетті органның лицензиясы негізінде жүзеге асырылатын қызмет.
Сақтық қызметін ұйымдастыру және мемлекеттік реттеу мен лицензиялауды
жүзеге асыру үшін сақтандыру салаларға, сыныптарға және түрлерге бөлінеді.
Сақтық ұйымының сақтық қызметі өмірді сақтандыру саласы және жалпы
сақтандыру саласы бойынша жүзеге асырылады.
Өмірді сақтандыру саласы ерікті сақтандыру нысанында мынадай
сыныптарды кіріктіреді: өмірді сақтандыру; аннуитеттік сақтандыру; өмірде
белгілі бір оқиғаның басталуынан сақтандыру; сақтандырушының инвестициялық
табысына сақтанушының қатысуымен өмірді сақтандыру.
Жалпы сақтандыру саласы ерікті сақтандыру нысаныда мынадай сыныптарды
кіріктіреді: жазатайым жағдайлардан сақтандыру; ауырған жағдайдан
сақтандыру; көлік құралдарын (автомобиль, темір жол, әуе және су
көліктерін) сақтандыру; жүктерді сақтандыру; мүлікті залалдан сақтандыру
(көлік кұралдары мен жүктерді сақтандыруды қоспағанда); көлік құралдары
иелерінің азаматтық-кұқықтық жауапкершілігін сақтандыру; автомобиль, әуе
және су көліктері иелерінің жауапкершілігін қоспағанда, азаматтық-құқықтық
жауапкершілігін сақтандыру; қарыздарды сақтандыру; ипотеканы сақтандыру;
кепілдік пен кепілгерліктерді сақтандыру; басқа қаржы шығындарынан
сақтандыру; сот шығыстарынан сақтандыру.
Бұдан басқа, мына критерийлер бойынша сақтандырудың нысандарын
айырады:
– міндеттілік дәрежесі бойынша - ерікті және міндетті;
– сақтандыру объектісі бойынша - жеке және мүліктік;
– сақтық өтемді жүзеге асыру негіздері бойынша – жинақтаушы және
жинақтаушы емес.
Ерікті сақтандыру - тараптардың еркін білдіруіне орай жүзеге
асырылатын сақтандыру.
Ерікті сақтандыру нысанындағы сақтандырудың жекелеген сыныбын жүргізу
жағдайлары бойынша қосымша талаптар, соның ішінде сақтандырудың жекелеген
сыныптары шеңберіндегі пруденциялық нормативтер уәкілетті органның
нормативтік Құқықтық актілерімен белгіленеді.
Міндетті сақтандыру - заңнамалық актілер талаптарына орай жүзеге
асырылатын сақтандыру. Ол сақтанушының есебінен жүзеге асырылады. Міндетті
сақтандыру кезінде сақтанушы сақтандырушымен осы сақтық қатынастарды
реттейтін құқықтық актімен белгіленген жағдайларда келісімшарт жасасуы
міндетті. Міндетті сақтандырудың келісімшарты өзінің қызметтерін ұсынған
кез келген сақтандырушымен жасалуы мүмкін. Мемлекеттік сақтық ұйымы үшін
мұндай келісімшарт жасасу оның міндеттілігі болып табылады. Міндетті
сақтандырудың әрбір түрі сақтандырудың жеке сыныбы болып табылады.
Міндетті сақтандыру нысаны бойынша әрбір сыныптың мазмұны және оны жүргізу
жағдайлары бойынша қосымша талаптар сақтандырудың осы сыныбын реттейтін
заңнамалық актілермен белгіленеді.
Жеке басты сақтандыру - жеке тұлғаның мүддесін - оған қатысты оның
өмірін, денсаулығын және сақтанушының өзінің де және үшінші жеке адамдардың
да басқа қасиеттерін сақтандыру. Жеке басты сақтандырудың арналымы -
азаматтарға олардың өмірінде белгілі бір оқиға болған кезде алдын ала
келісілген ақша сомасын төлеу.
Мүлікті сақтандырудың арналымы дүлей апаттардың және басқа кездейсоқ
оқиғалардың әр түрлі мүлікке келтірген зиянын өтеуінде. Демек,
сақтандырудың объектісі әр түрлі материалдық құндылықтар және олармен
байланысты мүдделер болады.
Сақтандырылған мүліктің түріне немесе тобына қарай сақтандарудың
мынадай түрлерін ажыратады: ауылшаруашылығы дақылдарын, малдарды,
құрылыстарды, мемлекеттік, жеке меншік, кооперативтік кәсіпорындардың,
қоғамдық ұғымдардың мүлкін, көлік құралдарын, қаржылық тәуекелді (соның
ішінде банк салымдары мен баж операцияларын, бағалы қағаздар рыногындағы
операцияларды), жүктерді, мұнай операцияларын (мұнай шығару, оны өңдеу және
тасымалдау жөніндегі) және т.б. сақтандару. Мүліктік сақтандыруға міндетті
нысанда көліктің барлық түрімен тасу жасалғанда тасымалдаушының жолаушылар
алдындағы азаматтық-кұқықтық жауаптылығы мен автокөлік иелерінің азаматтық-
құқықтық жауаптылығы сақтандырылады. 1996 жылдан бастап ауыл шаруашылығы
өндірісін: көп жылдық екпелерді, ауыл шаруашылығы малдарын, жылжымалы және
жылжымайтын мүліктерді, ауыл шаруашылығы өнімдері мен тауарларын қолайсыз
табиғат-климат жағдайларынан, эпизоотиялардан және басқа дүлей апаттардан
міндетті сақтандыру қайта қалпына келтірілді.
Мына негіздемелердің: сақтандыру келісімшартымен белгіленген кезеңнің
өтуі бойынша, не сақтық жағдайы болған кезде кез келгені бойынша сақтық
төлемін жүзеге асыруды қарастыратын сақтандыру жинақтаушы болып табылады.
Сақтандыру түрі сақтық ұйымы сақтанушыға сақтандыру шартын жасау арқылы
сақтандырудың бір немесе бірнеше сыныбы шеңберінде әзірлейтін және беретін
сақтық өнімі болып табылады.
Міндетті сақтандырудың әрбір түрі сақтандырудың бөлек сыныбы болып
табылады. Міндетті сақтандыру нысаны бойынша әрбір сыныптың мазмұны және
оны жүргізу жағдайлары бойынша қосымша талаптар міндетті сақтандырудың осы
сыныбын реттейтін заңнамалық актімен белгіленеді.
Шетелдік азаматтар, азаматтығы жоқ адамдар шетелдік заңи тұлғалар,
соның ішінде өз қызметін Қазақстан Республикасының аумағында жүзеге
асыратындар сақтандыру арқылы қорғалу құқығын Қазақстан Республикасы
азаматтарымен және заңи тұлғаларымен бірдей пайдаланады.
Заңи тұлғаның немесе оның оқшауланған бөлімшелерінің Қазақстан
Республикасы аумағында орналасқан мүліктік мүдделерін және Қазақстан
Республикасының резиденті болып табылатын жеке тұлғаның мүліктік мүдделерін
сақтандыру тек қана сақтық ұйымы - Қазақстан Республикасының резиденті
жүзеге асыра алады.
Қазақстан Республикасының резиденті емес сақтық ұйымдарымен, жұмыс
істеу, оқу, емделу немесе демалу мақсатында Қазақстан Республикасынан
тысқары жерлерде уақытша болатын жеке тұлғаларымен - Қазақстан
Республикасының резиденттерімен Қазақстан Республикасынан тысқары жерлерде
уақытша болу кезеңіне ғана сақтық келісімшарттарын жасауға жол беріледі.
Қазақстан Республикасының екінші деңгей банктеріне және банк
операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдарға жеке және заңи
тұлғалардан - Қазақстан Республикасының резиденттерінен Қазақстан
Республикасының бейрезиденттерінің пайдасына сақтық сыйлықақыларын төлеуге
байланысты төлемдер мен ақша аударымдарын жүзеге асыруға тиым салынады.
2 САҚТАНДЫРУ НАРЫҒЫНДА ӘЛЕУМЕТТІК САҚТАНДЫРУ ҚЫЗМЕТІНІҢ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ МЕН
АТҚАРАТЫН РОЛІН БАҒАЛАУ (Темір Ат САҚТАНДЫРУ КОМПАНИЯСЫ МЫСАЛЫНДА)
2.1 Темір Ат сақтандыру компаниясының атқаратын қызметі мен даму
бағыттарын талдау
Әлеуметтік сақтандыру категорияларының іс-әрекетінің, объективті
қажеттігі ұлғаймалы ұдайы өндіріс үдерісінің, атап айтқанда, оның құрамды
бөліктері бірінің - жұмыс күшінің ұдайы толықтырылуының талаптарынан
туындайды. Ұдайы өндірістің бұл түрі үшін қаражаттардың негізгі көзімен -
әлеуметтік қамсыздандыру және әлеуметтік сақтандыру қорларымен қатар
сақтандыру компаниялары жұмыс істейді[4].
Сақтандыру қызметі туралы Қазақстан Республикасының заңына сәйкес
Темір Ат сақтандыру компаниясы Акционерлік қоғам болып құрылды. Темір
Ат сақтандыру компаниясы – Қазақстанның сақтандыру нарығындағы жетекші
компаниялардың бірі болып табылады. Бұл компания заңды және жеке тұлғалар
үшін қызмет көрсету барысында сақтандырудың барлық түрімен айналысып,
қамтамасыз етеді. Темір Ат сақтандыру компаниясы өзінің қызмет аясын
жетілдіруде, тәжірибелік алмасуда ірі шетелдік сақтандыру компаниялармен,
яғни Willis, Aon Group, Health Lambert, Munich Re, Partner Re,
Transatlantic Re, Zurich Re, Trug Baltica, Ингосстрах, РОСНО,
Капитал Ре сияқты басқа да сақтандыру компаниялармен тығыз қарым-қатынас
жасауда.
Темір Ат сақтандыру компаниясының құрылуына төмендегідей жағдайлар
себеп болды. Қазіргі кездегі Қазақстандық сақтандыру нарығының
мүмкіндіктері ірі көлемдегі қауіп-қатерді жабуды қамтамасыз ете алмайды.
Сондықтан қайта сақтандыру сапалық жаңа маңызға ие болды. Негізгі 2007
жылғы Елбасының Қазақстан халқына жолдауында бірнеше шешуші нормативтер
белгіленді, яғни жауапкершіліктің ең жоғары көлемі сақтандырушының жеке
қорын 10% кем емес, және өзінің ұстап қалған сомасының төменгі мөлшері –
қатердің 5% пайызынан кем емес болып бекітілді. Бірақта Қазақстандағы
көпшілік компаниялардың әлсіз қаржылық мүмкіндіктері бұл жағдайын шығудың
жалғыз мүмкін жолы қатер бөліктерін жергілікті сақтандыру компаниялары
арасында бірлесе сақтандыру немесе қайта сақтандыру көмегімен бөлу болып
табылады.
Алғашқы жылы Темір Ат сақтандыру компаниясы сыртқы экономикалық
қызметтің стратегиялық қызметін бірінші рет сақтандыру операциясынан
өткізілгенін әлемдік сақтандыру бизнесінің осы заманғы ең үздік
стандарттарына сәйкес келетін жағдайларын белсенді түрде жасауға
бағытталды. Қазақстандағы барлық қоғамдық қатынастар жүйесінің реформалануы
терең және шұғыл өзгерістерге байланысты. Қайта сақтандыру қауіптің
деңгейін өз мүмкіндіктердің шеңбері шегіне дейін төмендетуге мүмкіндік
береді. Осыған байланысты Темір Ат сақтандыру компаниясының алған
сақтандыру сыйақының 2006-2007 жылдары сомасын мемлекеттік емес сақтандыру
компаниясының мемлекеттік емес түрлері сақтандыру сыйының шамасымен тығыз
байланысты.
Темір Ат сақтандыру компаниясының нарықтық жоғары өсу көрсеткіштері
компанияның перспективалы бағытын айқындап, қарқынды жүргізіліп жатқан іс-
шаралар негізі үлкен нәтижелерге қол жеткізгенін көрсетті. 2003 жылдың
қорытындысы бойынша Қазақстанның сақтандыру нарығында алдыңғы үштік
қатарынан көрінді. 2008 жылғы жарғылық капиталының көлемі 2 500 млрд.
теңгені құрады.
Шетелдік капиталдың қатысуымен байланысты барлық қауіптерді,
әлеуметтік, мүліктік, жеке, жауапкершілік, Қазақстан аумағында тек қана
аталған компания арқылы міндетті түрде сақтандыру қажет. Жалпы қайта
ұйымдастырудың мақсаты - Темір Ат сақтандыру компаниясының жеке
капиталының деңгейін көтеру болып табылады. 2008 жылдан бастап сақтандыру
нарығындағы компаниялардың ішінде Темір Ат сақтандыру компаниясының
үлесі АҚШ долларымен есептегенде жоғары болды.
Кесте-2. Темір Ат сақтандыру компаниясы қызметінің қаржылық көрсеткіштері
млн.
теңге
2006 жыл 2007 жыл 2008 жыл
Сыйақы 3 067 5 051 3 892
Сыйақы бойынша таза сома көлемі 1 309 1 430 3 378
Төлемдер 449 1 058 1 182
Төлемдер бойынша таза сома көлемі393 358 1 117
Жарғылық капитал ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 НАРЫҚ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК САҚТАНДЫРУДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАЖЕТТІЛІГІНІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ...6
1.1 Әлеуметтік сақтандыру түсінігі және оның экономикалық
мәні ... ... ... ... .6
1.2 Әлеуметтік сақтандыру қызметінің ұйымдастырылу
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
1.3 Республикада сақтандыру жүйесінің қалыптасуы және оның іс-әрекет
сфералары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
2 САҚТАНДЫРУ НАРЫҒЫНДА ӘЛЕУМЕТТІК САҚТАНДЫРУ ҚЫЗМЕТІНІҢ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ МЕН
АТҚАРАТЫН РОЛІН БАҒАЛАУ (Темір Ат САҚТАНДЫРУ КОМПАНИЯСЫ
МЫСАЛЫНДА) ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.1 Темір Ат сақтандыру компаниясының атқаратын қызметі мен даму
бағыттарын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... . 23
2.2 Жұмыс жоғалтқан кездегі әлеуметтік сақтандыру шараларын
сипаттау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
2.3 Жауапкершілікті сақтандыру - әлеуметтік сақтандыру жүйесінің дербес
бөлігі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
3 ӘЛЕУМЕТТІК САҚТАНДЫРУДЫ ЖЕТІЛДІРУДЕГІ САҚТАНДЫРУ НАРЫҒЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ
РОЛІН АРТТЫРУ ... ... ... ... ... ... .38
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .49
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..52
КІРІСПЕ
Әлеуметтік сақтандыру әлеуметтік қамтамасыз ету деген үлкен жүйенің
бір бөлігі болып танылады. Бұл жүйенің экономикалық қатынастар арасындағы
ерекшелігі азаматтық еңбек қызметіне қатынасы және еңбекке қабілетсіздер
үшін қорларды құру тәсілімен сипатталады.
ХІХ-ХХ ғасырда әлеуметтік сақтандыру ұғымы бірінші рет пайда болды.
Бұл ұғым еңбек табысын жоғалтқан кездегі пайда болған әлеуметтік
сақтандыру, жұмысшыларды сақтандыруды реттейтін құжаттарда кеңінен
реттейтін құжаттарда кеңінен қолданыла бастады.
Әлеуметтік сақтандыру ұғымы өзара сақтандыруды ұйымдастырудағы
барлық процестерді қамтиды. Міндетті әлеуметтік сақтандыру тек қана
жалдамалы жұмысшыларға ғана емес басқа да мамандарды, олардың жанұясын,
тіптен жұмыс істемейтіндердің, яғни қарттар мен мүгедектерді де
сақтандыруды қамтиды. Жалпы міндетті әлеуметтік сақтандыру арнайы өзін-өзі
басқаратын қоғамдар арқылы жүргізіледі. Сондай-ақ мемлекет тек қана
сақтандырудың тәртібі мен шарттарын реттеп отырады.
Қазіргі кезде халықты әлеуметтік қорғаудың үш деңгейлі жүйесі
қалыптасқан: бірінші деңгей - мемлекттік бюджеттен төленетін мемлекеттік
базалық әлеуметтік жәрдемақылар: зейнетақы төлемдері, мүгедектік бойынша
жәрдемақылар, асыраушысынан айырылу жағдайы бойынша жәрдемақылар,
әлеуметтік қорғау мекемелері арқылы әлеуметтік көмек; екінші деңгей
әлеуметтік сақтандырудың мемлекеттік қорынан еңбек ету қабілетінен
айырылған жағдайда, асыраушысынан айырылған жағдайда және жұмысынан
айырылған жағдайда төленетін төлемақылар; үшінші деңгей жұмыс берушің
жауапкершілігін сақтандыру.
Әлеуметтік сақтандырудың экономикалық қажеттілігі сақтық ұйымы өз
активтері есебінен жүзеге асыратын сақтық төлемі арқылы азаматтардың
әлеуметтік жағдайын қорғау барысында немесе әлеуметтік сақтандыру
келісімшартында белгіленген оқыс оқиғалардан туындаған кезде сақтанушының
әлеуметтік мүделерін қорғауға байланысты қатынастар кешенімен айқындалады.
Сонымен әлеуметтік сақтандыру дегеніміз – бұл азаматтардың жұмысқа
қабілетін, жұмысын және денсаулығын жоғалтқан кезде, сондай-ақ
асыраушысынан айырылған жағдайда материалдық көмек түрінде қоғамдық өнім
құнын қайта бөлумен байланысты кірістің бір бөлігін өтеу үшін мемлекет
ұйымдастыратын, бақылайтын және кепілдік беретін шаралардың жиынтығы және
азаматтарды әлеуметтік қорғаудың мемлекет жүзеге асыратын нысандарының бірі
болып табылады. Сондықтан да, Әлеуметтік сақтандырудың экономикалық
қажеттілігі тақырыбында дипломдық жұмысты таңдауыма себеп болды.
Диплом жұмысының мақсаты – азаматтардың әлеуметтік жағдайын қорғауға
бағытталған әлеуметтік сақтандыру қызметінің атқаратын ролін, міндеттерін,
ерекшеліктерін, сондай-ақ әлеуметтік сақтандыру қорының халықты әлеуметтік
қамсыздандыру мен қорғаудағы жүргізетін іс-шараларын ашып көрсету.
Дипломдық жұмыстың мақсатына сәйкес келесідей міндеттер қарастырылды:
- әлеуметтік сақтандыру мәнін мен атқаратын қызметін ашып көрсету;
- нарықтық қатынастар жағдайындағы әлеуметтік сақтандырудың
экономикалық қажеттілігін теориялық негіздеу;
- азаматтарды әлеуметтік қамсыздандыру мақсатындағы жауапкершілікті
сақтандырудың қажеттігін айқындау;
- әлеуметтік сақтандырудың мемлекеттік қорының қалыптасуы мен
ұйымдастырылу ерекшеліктерін сипаттау;
- жұмыс жоғалтқан кездегі әлеуметтік сақтандыру шараларын анықтау.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
Диплом жұмысының бірінші тарауында әлеуметтік сақтандыру түсінігі
және оның экономикалық қажеттілігі, сонымен қатар нарықтық қатынастар
жағдайындағы әлеуметтік сақтандыру қызметінің ұйымдастырылу ерекшеліктері
сипатталады.
Екінші тарауда Темір Ат сақтандыру компаниясының қалыптасуы мен
атқаратын қызметі, сондай-ақ жұмыс жоғалтқан кездегі әлеуметтік
сақтандырудың шаралары талданып, әлеуметтік сақтандыру қызметінің атқаратын
ролі қарастырылады.
Үшінші тарауда сақтандыру жүйесі құрамындағы әлеуметтік сақтандырудың
экономикалық ролін жетілдіру жолдары мен даму бағыттары баяндалады.
Жалпы әлеуметтік сақтандыру саласы өзара сақтандыруды ұйымдастырудағы
барлық процестерді қамтиды. Міндетті әлеуметтік сақтандыру тек қана
жалдамалы жұмысшыларға ғана емес басқа да мамандарды, олардың жанұясын,
тіптен жұмыс істемейтіндердің, яғни қарттар мен мүгедектерді де
сақтандыруды қамтиды. Жалпы міндетті әлеуметтік сақтандыру арнайы өзін-өзі
басқаратын қоғамдар арқылы жүргізіледі. Сондай-ақ мемлекет тек қана
сақтандырудың тәртібі мен шарттарын реттеп отырады.
Қазақстан Республикасының аумағындағы сақтық ұйым қызметінің
әлеуметтік сақтандыру саласы бойынша әлеуметтік сақтандырылуға жататындар
жұмыскерлер, Қазақстан Республикасының аумағында тұрақты тұратын және табыс
келтіретін қызметті жүзеге асыратын шетелдіктер мен азаматтығы жоқ
адамдарды қоса алғанда, өзін-өзі жұмыспен қамтыған адамдар, сондай-ақ
қайтыс болған асыраушысының асырауында болған отбасы мүшелері болып
табылады.
Әлеуметтік сақтандырудың ұлттық жүйелері экономикалық дағдарыс
шеңберінде күйзеліске ұшырады. Әлеуметтік сақтандыруды дамытуда
экономикалық дағдарыс үлкен зардабын тигізді. Өйткені, біріншіден,
әлеуметтік сақтандырудың жалпы ұлттық дамуын мемлекет тек қана реттеп
қоймай, өзінің қатысуымен тікелей қаржылық көмек көрсеттетіп отырды немесе
мақсатты бюджеттік қаржылар бөлу арқылы бұл сақтандырудың дамуына жағдай
жасады. Екіншіден, экономикалық дағдарыс жұмыссыздықты ерікті сақтандырумен
айналысатын мекемелердің банкротқа ұшырауына байланысты мемлекеттің
жұмыспен қамту сферасын реттеуін талап етті. Үшіншіден, экономикалық
дағдарыстың залалын төмендету үшін көптеген мемлекеттер әлеуметтік
сақтандырудың міндетті түрлерін енгізе бастады.
1 НАРЫҚ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК САҚТАНДЫРУДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАЖЕТТІЛІГІНІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Әлеуметтік сақтандыру түсінігі және оның экономикалық мәні
ХІХ-ХХ ғасырда әлеуметтік сақтандыру ұғымы бірінші рет пайда болды.
Бұл ұғым еңбек табысын жоғалтқан кездегі пайда болған әлеуметтік
сақтандыру, жұмысшыларды сақтандыруды реттейтін құжаттарда кеңінен
реттейтін құжаттарда кеңінен қолданыла бастады[1].
Әлеуметтік сақтандыру ұғымы өзара сақтандыруды ұйымдастырудағы
барлық процестерді қамтиды. Міндетті әлеуметтік сақтандыру тек қана
жалдамалы жұмысшыларға ғана емес басқа да мамандарды, олардың жанұясын,
тіптен жұмыс істемейтіндердің, яғни қарттар мен мүгедектерді де
сақтандыруды қамтиды. Жалпы міндетті әлеуметтік сақтандыру арнайы өзін-өзі
басқаратын қоғамдар арқылы жүргізіледі. Сондай-ақ мемлекет тек қана
сақтандырудың тәртібі мен шарттарын реттеп отырады.
Бірінші рет әлеуметтік сақтандыру туралы жиынтық заң – Германияда
қабылданды. Бұл заңда сырқаттанып, жұмысқа қабілеттілігін жоғалтқан кездегі
сақтандыру, жазатайым жағдайлардан сақтандыру, мүгедектерді сақтандыру,
қарттарды сақтандыру, асыраушысы қайтыс болған жағдайда сақтандыруды
жүргізу тәртібі бекітілді. Басқа елдерде мұндай заң қабылданғанымен,
әлеуметтік сақтандыру ұғымы кең қолданыла қоймады. Мысалы, Ұлыбританияда
ұлттық сақтандыру заңы, Францияда - Әлеуметтік кодекс, Норвегияда – Ұлттық
сақтандыру жүйесі қабылданды. Бұл заңдар шеңберінде мынадай міндеттемелер
жүктелді: бірінші, ұйымдар мен мекемелерде арнайы сақтандыру кассаларын
ұйымдастыру; екінші, бұл кассаларға жарналарды жұмысшыларда, жұмыс
берушілер де төлеу қажет деп табылды; үшінші, жәрдемақылар мен зейнетақылар
бекітілген тәртіп бойынша төленуі қажет. Жарнаның 23 бөлігін – жұмысшы,
13 бөлігін жұмыс беруші төлеуі қажет. Сақтандыру қорынан төленетін
төлемдердің тәртібі заң жүзінде бекітілді.
1920-1930 жылдары әлеуметтік сақтандыру жүйесінің даму жылдары деп
айтуға болады. Бұл бағыттың экстенсивтік дамуы 3 арнамен жүргізілді.
Біріншіден, әлеуметтік сақтандырудың нормалары халықтың өзін-өзі жұмыспен
қамтамасыз еткен топтарына, ауылшаруашылық жұмысшыларына, мемлекет
қызметкерлеріне қолданыла бастадаы. Екіншіден, міндетті әлеуметтік
сақтандырудың жаңа түрлері енгізіле бастады. Мысалы, жұмыссыздықтан
сақтандыру осы кездегі көптеген елдерде енгізілді. 1912 жылы міндетті
әлеуметтік сақтандырудың түрлері 13 мемлекетке енгізілген болса, 1938 жылы
30 елде қалыптаса бастады.
1919 жылы Версаль келісім шарты шеңберінде құрылған Халықаралық еңбек
ұйымдастыру органы әлеуметтік сақтандыру жүйесін дамытуға өз үлесін қосты.
Осы ұйымның №1, №2 конвенциялары жұмыссыздықтан сақтандыру мәселелерін
шешуге арналған 1927-1933 жылдар арасында жұмысқа уақытша қабілеті жоқ
адамдарды, зейнетақымен қамтамасыз ету мәселлеріне арналған конвенцияларды
экономикасы дамыған елдердің тәжірибесі талданып, әлеуметтік сақтанырудың
нормалары мен тәртібін жақсарту туралы ұсыныстар берілді.
Әлеуметтік сақтандырудың ұлттық жүйелері экономикалық дағдарыс
шеңберінде күйзеліске ұшырады. Әлеуметтік сақтандыруды дамытуда
экономикалық дағдарыс үлкен зардабын тигізді. Өйткені, біріншіден,
әлеуметтік сақтандырудың жалпы ұлттық дамуын мемлекет тек қана реттеп
қоймай, өзінің қатысуымен тікелей қаржылық көмек көрсеттетіп отырды немесе
мақсатты бюджеттік қаржылар бөлу арқылы бұл сақтандырудың дамуына жағдай
жасады. Екіншіден, экономикалық дағдарыс жұмыссыздықты ерікті сақтандырумен
айналысатын мекемелердің банкротқа ұшырауына байланысты мемлекеттің
жұмыспен қамту сферасын реттеуін талап етті. Үшіншіден, экономикалық
дағдарыстың залалын төмендету үшін көптеген мемлекеттер әлеуметтік
сақтандырудың міндетті түрлерін енгізе бастады. АҚШ-та 1935 ылы әлеуметтік
сақтандырудың ұлттық бағдарламасы қабылданды, бұл Ф.Д. Рузвельттің
саясатының базалық элементі болып табылады. Бұл 1930 жылдардағы тоқыраудан
шығу үшін дайындалған әлеуметтік-экономикалық бағдарламаның негізгі буыны
деп қарастырылады. Біздің көзқарасымызша осы кезеңде, әлеуметтік сақтандыру
жүйесінің жаңа модельдері енгізіле бастады. Бұған кіретіндер:
- жұмысшылар мен жұмыс берушілердің жарналарынан, мемлекеттік
қаржылардан құралатын сақтандыру қорларын қалыптастыру арқылы әлеуметтік
көмекті қаржыландыру;
- сақтандыру өтілі мен айлық көлеміне қарай заң түрінде бекітіліген
тәртіп бойынша әлеуметтік жәрдемақыларды төлеу;
- әлеуметтік тәуекелдіктің түрлеріне қарай әлеуметтік сақтандырудың
салларын дамыту. Қарттарды, мүгедектерді, асыраушысы қайтыс болған
отбасыларын және жұмысшыларды өндірістегі жазатайым жағдайлардан
сақтандыру;
- әлеуметтік сақтандыруды мемлекеттік реттеу және бақылау, заңнамалық
және нормативтік реттеуден тікелей мемлекеттік басқаруға дейін шаралар
қабылдау;
- мемлекеттік қаржылары тарапынан мұқтаж азаматтарға күнкөріс
минимумын қамтамасыз ету.
Әлеуметтік сақтандыру дамуының жаңа сатысы 1950-1970 жылдарда кең етек
алды. Экономикалық өсудің даму қарқыны жоғарылаған сайын, халық топтарының
әлеуметтік-саясаттық интеграциялануы, азаматтарды қорғауда мемлекет
кепілдігінің өсуі демократиялық мемлекеттердің әлеуметтік саясатының
негізгі тұжырымдамасы болуына жағдай жасады. 1940-1960 жылдары міндетті
әлеуметтік сақтандыру жүйесін енгізген елдер саны 58-ден 120-ға барды.
1960-1970 жылдардағы қолайлы әлеуметтік-экономикалық жағдай,
сақтандыру төлемдерінің барлық азаматтарға таралуына, лдан кейін сақтандыру
жарналарын, табысқа салынатын салықты жинаудың бірегейленуі және әлеуметтік
сақтандырудың млекеттік бюджет арқылы ұйымдастырылуы әлеуметтік сақтандыру
мен әлеуметтік қамсыздандырудың арасындағы айырмашылықты жоюға алып келді.
Осы факторлардың барлығы әлеуметтік сақтандырудың әмбебап жұйесінің
пайда болуына жағдай жасады. 1975 жылдары ЖІӨ-дегі әлеуметтік сақтандыруға
арналған шығындар еуропа елдерінде 20-25 пайызды құрады. әлеуметтік
сақтандыруғаға арналған шығындардың абсолюттік көлемі 1950 жылмен
салыстырғанда 1975 жылы 5 рет өсіп, 1980 жылдары 10 есе өсіп отырды.
Жалпы экономиканың жақсаруы мен жеке сақтандыруға арналған шығындардың
өсу арақатынасы бір бірімен байланысты емес. Қазіргі кезеңде әлеуметтік
сфераны мемлекеттік реттеуде көптеген өзгерістер енгізілді. Мемлекет
әлеуметтік кепілдікті қамтамасыз етуде өз міндеттерінен қашпайды, дегенмен,
осы кепілдіктерді ерікті жеке немесе ұжымдық өзін-өзі қаржыландыру жүйесіне
ауыстыруға ықпал жасаған жөн.
Әлеуметтік сақтандыру және әлеуметтік қорғау жүйесінің даму тарихына,
яғни оның дамуындағы сабақтастық пен циклдық дамуына мазмұндама берген жөн:
өзін-өзі көмектен өзін-өзі сақтандыруға, ынтымақтасты қағидатты негіздегі
мемлекеттік сақтандыруға, қазіргі жағдайда мемлекет иелігінен алу мен
әлеуметтік тәуекелдікті ерікті сақтандыру жүйесін жаңғыртуға жағдай
жасалады. Біздің көзқарасымыз бойынша, халықты әлеуметтік сақтандыру
жүйесінің даму негізі өзара сақтандыру болып табылады. Өзара сақтандыру әр
түрлі әлеуметтік-экономикалық жағдайларға сай ұйымдастық және қаржылық
нысандарға ие болып, адамзаттың өркениетті дамуына жаңадан өзгерістер алып
келеді.
Әлеуметтік сақтандыру әлеуметтік қамтамасыз ету деген үлкен жүйенің
бір бөлігі болып табылады.
Әлеуметтік сақтандыру дегеніміз – бұл азаматтардың жұмысқа қабілетін,
жұмысын және денсаулығын жоғалтқан кезде, сондай-ақ асыраушысынан айырылған
жағдайда материалдық көмек түрінде қоғамдық өнім құнын қайта бөлумен
байланысты кірістің бір бөлігін өтеу үшін мемлекет ұйымдастыратын,
бақылайтын және кепілдік беретін шаралардың жиынтығы және азаматтарды
әлеуметтік қорғаудың мемлекет жүзеге асыратын нысандарының бірі.
Сақтандыру нарығында әлеуметтік сақтандырудың экономикалық мәні
сақтық ұйымы өз активтері есебінен жүзеге асыратын сақтық төлемі арқылы
азаматтардың әлеуметтік жағдайын қорғау барысында немесе әлеуметтік
сақтандыру келісімшартында белгіленген оқыс оқиғалардан туындаған кезде
сақтанушының әлеуметтік мүделерін қорғауға байланысты қатынастар кешенімен
айқындалады.
Әлеуметтік сақтандыру түрлі өлшемдер бойынша жүйеленеді (Қосымша №1).
Қазақстанда міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесін енгізудің мынадай
мақсаттары бар[2]: негізгі әлеуметік тәуекелдер болған жағдайда
экономиканың секторындағы жұмыскерлерге қосымша әлеуметтік қорғау жүйесін
қалыптастыру. Қазіргі жағдайда ондай жағдайлар туған жағдайда азаматтар
мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақы алуларына құқтары бар, ол шығындар
республикалық бюджеттен қаржыландырылады. Бұл төлемдердің көлемі жоғалтқан
еңбек табысына байланысты емес және бюджет мүмкіндігіне қарай анықталады.
Қазіргі кезде халықты әлеуметтік қорғаудың үш деңгейлі жүйесі
қалыптасқан: бірінші деңгей - мемлекттік бюджеттен төленетін мемлекеттік
базалық әлеуметтік жәрдемақылар: зейнетақы төлемдері (Кесте-1), мүгедектік
бойынша жәрдемақылар, асыраушысынан айырылу жағдайы бойынша жәрдемақылар,
әлеуметтік қорғау мекемелері арқылы әлеуметтік көмек; екінші деңгей
әлеуметтік сақтандырудың мемлекеттік қорынан еңбек ету қабілетінен
айырылған жағдайда, асыраушысынан айырылған жағдайда және жұмысынан
айырылған жағдайда төленетін төлемақылар; үшінші деңгей жұмыс берушің
жауапкершілігін сақтандыру (еңбек (қызмет) міндеттерін атқару кезінде
жұмыскердің өмірі мен денсаулығына зиян келтіргені үшін сақтық
төлемақылары).
Сонымен халықты әлеуметтік қорғаудың қажеттігі келесідей әлеуметтік
сақтандырудың негізгі қағидаттарына сүйенеді:
- Қазақстан Республикасының міндетті әлеуметтік сақтандыру
туралы заңнамасын сақтау мен орындаудың жалпыға
бірдейлігі;
- әлеуметтік төлемдерді қамтамасыз ету үшін қолданылатын
шараларға мемлекеттің кепілдік беруі;
- әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатысудың міндеттілігі;
- заңға сәйкес әлеуметтік аударымдарды әлеуметтік
төлемдерге пайдалану;
- әлеуметтік төлемнің көзделген шарттар бойынша
міндеттілігі;
- әлеуметтік төлемдердің мөлшерін саралау;
- әлеуметтік сақтандыруды қамтамасыз ететін мемлекеттік
органдардың қызметіндегі жариялылық.
Кесте-1. Ынтымақтастық зейнетақы жүйесінің негізгі индикаторы, 2007 жыл
Жасына қарай берілетін зейнетақы алушылар саны, мың 1,616
адам
Зейнетақының ең жоғары көлемі, теңге 17924
Зейнетақының орташа көлемі, теңге 9800
Күнкөріс минимумы, теңге 6427
Нақты зейнетақының индексі, % 97,6
Бүгінгі күні әлеуметтік сақтандыру қызметі Қазақстан Республикасының
Сақтандыру туралы Заңы талаптарына орай орындалады. Әлеуметтік сақтандыру
кезінде сақтанушы сақтандырушымен осы заңмен, сонымен қатар сақтық
қатынастарды реттейтін құқықтық актілермен белгіленген жағдайларда келісім-
шарт жасасуы міндетті. Әлеуметтік сақтандырудың келісімшарты өзінің
қызметтерін ұсынған кез келген сақтандырушымен жасалуы мүмкін. Әлеуметтік
сақтық ұйымы үшін мұндай келісімшарт жасасу оның міндеттілігі болып
табылады.
Қазақстан республикасының аумағында сақтық ұйымның қызметі әлеуметтік
сақтандыру саласы бойынша әлеуметтік сақтандырылуға жататындар
жұмыскерлер, Қазақстан Республикасының аумағында тұрақты тұратын және табыс
келтіретін қызметті жүзеге асыратын шетелдіктер мен азаматтығы жоқ
адамдарды қоса алғанда, өзін-өзі жұмыспен қамтыған адамдар, сондай-ақ
қайтыс болған асыраушысының асырауында болған отбасы мүшелері болып
табылады.
Осы ретте шетелдік азаматтар, өз қызметін Қазақстан Республикасы
аумағында жүзеге асыратын азаматтығы жоқ адамдар еңбек ету қабілетін
жоғалтуынан, жұмысынан айырылуынан, сондай-ақ асыраушысынан айырылуына
байланысты қорғалу құқығын әлеуметтік сақтандыру туралы Қазақстан
Республикасының заңнамалық актілері арқылы жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасында салық заңнамасына сәйкес арнаулы салық
режимі қолданылатын өзін-өзі жұмыспен қамтыған адамдар мен әлеуметтік
сақтандыру жүйесіне қатысушылар үшін әлеуметтік сақтандырудың мемлекеттік
қорына төленуге тиісті әлеуметтік аударымдар мынадай мөлшерде белгіленді:
- 2005 жылдың 1-ші қаңтарынан бастап - әлеуметтік аударымдарды
есептеу объектісінен 1,5 пайыз;
- 2006 жылдың 1-ші қаңтарынан бастап - әлеуметтік аударымдарды
есептеу объектісінен 2 пайыз;
- 2007 жылдың 1-ші қантарынан бастап - әлеуметтік аударымдарды
есептеу объектісінен 3 пайыз.
Нарықтық қатынастар жағдайында әлеуметтік сақтандырудың мемлекеттік
қорының қалыптасуының екі қағидатын ашып көрсетуге болады:
1) ұрпақтар ынтымақтастығының негізінде; жұмыс істейтін ұрпақ жұмыс
істемейтіндерді қамтамасыз етеді, ал, өз кезегінде, еңбекке жарамдылықтан
айырылуына қарай оларды еңбек қызметіне кірген жана ұрпақ ауыстырады. Бұл
қағидатқа негізделген жүйе Қазақстанда 1998 жылға дейін қолданылды;
2) әлеуметтік қорларға, көбінесе әлеуметтік қорға азаматтардың
дербес аударымдарының негізінде; бұл қағидаттың іс-әрекеті кезінде
төлемақылардың мөлшері нақты тұлғаның бүкіл жұмыс істеген кезіндегі салған
сомасына байланысты болады. Бұл қағидаттың іс-әрекетіне негізделген жүйе
Қазақстандағы зейнетақы реформасының негізіне қойылған.
Бірінші қағидатқа негізделген және Қазақстанда 1998 жылға дейін
қолданылған жүйе мынадай ерекшеліктермен сипатталады:
1) зейнетақымен қамсыздандыруға мемлекеттік монополия;
2) әлеуметтік қамсыздандыру қорларына түсетін міндетті зейнетақы
жарналарының топтастырылуы;
3) жүйе ішінде қаражаттарды қайта бөлу.
Мұндай жүйе жоспарлы директивалық экономика, еңбекке қабілетті
халықтың жұмыспен толық камтылуы, мемлекет тарапынан жан-жақты бақылау,
зейнеткерлерге жұмыс істейтін халықтың жоғары ара қатынасы жағдайында
тиімді болды. Өмір сүрген жүйе азаматтардың түрлі кәсіптік және әлеуметтік
санаттарына арналған жеңілдіктердің көптеген түрлерінің болуымен
сипатталады.
90-жылдардың басы мен ортасындағы экономиканың дағдарысы әлеуметтік
сақтандыру жүйесінің де дағдарысына қозғау салды, бұл жарналарды төлеудің
базалық көрсеткіштерінің құлдырауына да, сондай-ақ әлеуметтік қорларға
оларды толық және уақтылы аударып отыруға төлеушілер мүдделігінің болмауы
да әлеуметтік сақтандыруға төленетін жарналардың жиналымдылығының төмен
деңгейінде көрінетін еді; бұл зейнеткер мен жәрдемақылар алатындар алдында
берешектің үлкен көлеміне жеткізді; әлеуметтік қорлар қаражаттарының
инфляциялық құнсыздануы зейнеткерлердің күнкөрістің ең төменгі деңгейіндегі
қажеттіліктерін қамтамасыз етпеді және қорлар қаражаттарының аса шектеулігі
жағдайында әлеуметтік төлемақылары өнбойы индекстеп отыру қажеттігін
тудырады.
Қазақстанда жүргізіліп жатқан зейнетақы реформасының негізіне қойылған
екінші қағидаттың іс-әрекетіне негізделген жүйе мыналармен сипатталады:
- зейнетақымен камтамасыз етуді мемлекеттік реттеу;
- зейнетақы қорын қалыптастыруға қатысқан 30 жастан төмен емес
азаматтар үшін күнкөрістің ең төменгі деңгейін сақтау
жөніндегі мемлекеттің кепілдіктері;
- зейнетақы жинақ ақшасын және әлеуметтік қамсыздандырудың басқа
нысандарын межелеу;
- зейнетақы қорланымдарын қалыптастыруға еңбек етуге қабілетті
жастағы барлық азаматтардың міндетті қатысуы;
- еңбек етуге қабілетті азаматтардың қартайғанда өзін
зейнетақымеы қамсыздандыруы үшін жеке жауапкершілігі;
- инвестициялаудың тиімділігін және зейнетақы жинақ ақшасының
қауіпсіздігін қамтамасыз ету;
- жинақтаушы зейнетақы қорларындағы қорланымдарға азаматтардың
мұралану құқығын белгілеу;
- қосымша ерікті зейнетақымен қамсыздандыруға азаматтарға құқық
беру;
- зейнетақы жинақ ақшасын экономикаға инвестициялау, бұл оның
дамуына жәрдемдеседі.
Міндетті мемлекеттік әлеуметтік сақтандырудан басқа мемлекеттік емес
зейнетақылық сақтандыру — зейнетақылық келісімшартқа сәйкес жұмыскерлердің
және олардың жұмыс берушілерінің ерікті жарналары есебінен қосымша
зейнетақы қалыптастыру арқылы және мамандандырылған мемлекеттік емес
зейнетақы қорлары аркылы зейнетақылар төлеу жолымен азаматтарды әлеуметтік
қорғау қатынастары колданылды.
Қорланымдардың ынтымақтастық негізіндегі жүйесінен дербес қорланымдар
жүйесіне өтпелі кезең зейнеткерлердің еңбек сіңірген зейнетақыларын алу
құқықтарын сақтау қажеттігімен, сонымен бірге зейнеткерлік алдындағы жасы
келген азаматтардың көбін мемлекеттік емес зейнетақы жүйесінде жеткілікті
зейнетақылық жинақтаудың мүмкін еместігімен сипатты болып отыр. Сондықтан
зейнеткерлер болғандарға мемлекеттік зейнетақы қорларынан алатын
зейнетақылары мөлшерінің сақталуына мемлекет кепілдік береді. Зейнетақы
реформасы басталғаннан кейін зейнеткерлікке шыққан азаматтардың мемлекеттік
зейнетақылырының мөлшері олардың мемлекеттік емес зейнетақы жүйесінде
мүмкін болған қатысуының жылдар санына үйлесімді түрде қысқартылады.
1.2 Әлеуметтік сақтандыру қызметінің ұйымдастырылу ерекшеліктері
Сақтық жүйесі ел экономикасының сенімді орі орнықты дамуына, халықты
әлеуметтік қорғауды арттыру үшін қосымша негіз жасауға, азаматтар мен
шаруашылық жүргізуші субъектілердің мүлкін сақтандыруға ықпал етуге тиіс.
Сақтандыру мәселесі, әлеуметтік сақтандыруды қоса алғанда, әлеуметтік
қамсыздандырудың проблемаларына тікелей қатысты.
Алып жүрген мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылардан басқа еңбек ету
қабілетінен айырылған жағдайда әлеуметтік төлем өзі үшін әлеуметтік
аударымдар жүргізілген әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатысушыға,
әлеуметтік төлем алуға өтініш берген уақытта жұмысы тоқтатқанына немесе
істеп жатқанына қарамастан, тағайындалады. Еңбек ету қабілетінен айырылған
жағдайда ай сайынғы әлеуметтік төлемдердің мөлшері әлеуметтік аударымдар
объектісі ретінде ескерілген соңғы жиырма төрт ай ішіндегі табыстың
заңнамалық актісіне белгіленген ең төменгі жалақының сексен пайызын
шегергендегі орташа айлық мөлшерін табысты алмастырудың, еңбек ету
қабілетінен айырылу мен қатысу өтілінің тиісті коэффициенттеріне көбейту
арқылы айқындалады. Бұл ретте табысты алмастыру коэффициенті - 0,6 болады.
Еңбек ету қабілетінен айырылу коэффициенті: жалпы еңбек ету
қабілетінен айырылу дәрежесі сексеннен 100 пайызға дейін болатын еңбек ету
қабілетінен айырылған адамдар үшін - 0,7; жалпы еңбек ету қабілетінен
айырылу дәрежесі алпыстан сексен пайызға дейін болатын еңбек ету
қабілетінен айырылған адамдар үшін - 0,5; жалпы еңбек ету қабілетінен
айырылу дәрежесі отыздан алпыс пайызға дейін болатын еңбек ету қабілетінен
айырылған адамдар үшін - 0,3.
Қатысу өтілінің коэффициенті әлеуметтік сақтандыру жүйесінің өзі үшін
әлеуметтік аударымдар жүргізілген қатысушысы үшін: алты айдан кем болғанда
- 0,1; алты айдан он екі айға дейін - 0,7; он екі айдаң жиырма төрт айға
дейін - 0,75; жиырма төрт айдан отыз алты айға дейін - 0,85; отыз алты
айдан қырық сегіз айға дейін - 0,9; қырық сегіз айдан алпыс айға дейін -
0,95; алпыс және одан да көп айларға - 1,0 болады.
Сөйтіп, еңбек ету қабілетінен айырылған жағдайда әлеуметтік
төлемақылардың мөлшері орташа айлық жалақыға, еңбек ету қабілетінен айырылу
дәрежесіне және әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатысу өтіліне байланысты
болады.
Алушы жасына қарай зейнетақы төлемдерін алуға құқық беретін жасқа
жеткен кезде еңбек ету қабілетінен айырылу жағдайында берілетін әлеуметтік
төлемдер тоқтатылады.
Қайтыс болған (сот хабар-ошарсыз кетті деп танылған немесе қайтыс
болды деп жариялаған) асыраушының - өзі үшін әлеуметтік аударымдар
жүргізілген әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатысушысының мына отбасы
мүшелері асыраушысынан айырылған жағдайда әлеуметтік төлемдер тағайындалуға
және алуға кұқылы:
1) он сегіз жасқа толмаған болса, олар он сегіз жасқа толғанға
дейін мүгедек болып қалса, осы жастан асқан балалары, аға-інілері, апа-
сіңлілері мен немерелері. Бұл ретте аға-інілерінің, апа-сіңлілері мен
немерелерінің еңбек етуге қабілетті ата-аналары болмаған немесе олар ата-
аналарынан алимент алмаған жағдайда. Егер жоғарыда аталған адамдар жалпы
орта, бастауыш кәсіби білім беретін оқу орындарынын орта кәсіби және жоғары
кәсіби білім беретін күндізгі нысанында оқыған жағдайда, әлеуметтік
төлем оқу орнын бітіргенге дейін беріледі;
2) жасына және енбек кабілеттілігіне қарамастан, ата-анасының
біреуі немесе жұбайы, не атасы, әжесі, аға-інісі немесе апа-сіңлісі, егер
ол қайтыс болған асыраушысының бір жарым жасқа толмаған балаларын, аға-
інілерін, апа-сіңлілерін немесе немерелерін күтіп-бағумен айналысатын
болса.
Өздері үшін әлеуметтік аударымдар жүргізілген ата-ананың - әлеуметтік
сақтандыру жүйесіне қатысушының камқорлығынсыз қалған балаларға
тағайындалған әлеуметтік төлемдер заңнамалық актіге сәйкес айырылып қалған
әрбір ата-ана үшін асырап алушыға, қорғаншыға (қамқоршыға) төленеді.
Бала кезінен I немесе II топтағы мүгедектер деп танылған адамдарға
әлеуметтік төлемдер мүгедектер белгіленген мерзімге тағайындалады.
Қайтыс болған асыраушысының асырауында болған, асыраушысынан айырылған
жағдайда әлеуметтік төлем тағайындалуына және алуға құқығы бар отбасының
барлық мүшелеріне бір әлеуметтік төлем тағайындалады.
Асыраушысынан айырылған жағдайда ай сайынғы әлеуметтік төлемдердің
мөлшері әлеуметтік аударымдар объектісі ретінде ескерілген соңғы жиырма
төрт ай ішіндегі жалақының сексен пайызы шегерілген орташа айлық, мөлшері
табысты алмастыру, асырауындағылар санының және қатысу өтілінің тиісті
коэффициенттеріне көбейту арқылы айқындалады.
Асыраушылар санының коэффициенті әлеуметтік сақтандыру жүйесіне өзі
үшін әлеуметтік аударымдар жүргізілген қатысушы қайтыс болғанға дейін
асырауында болған адамдар санына қарай айқындалады және асырауында бір адам
болса - 0,4, екі адам болса - 0,5, үш адам болса - 0,6, асырауында төрт
және одан да көп адам болса - 0,8 болады.
Бұл ретте табыстарды алмастыру коэффициенті мен қатысу өтілінің
коэффициенті Міндетті әлеуметтік сақтандыру туралы заңға сәйкес
есептеледі[3].
Жұмысынан айырылған жағдайда берілетін әлеуметтік төлем жұмыспен қамту
мәселелері жөніндегі уәкілетті органға адам жұмыссыз ретінде тіркеуге
өтініш берген күннен бастап тағайындалады және оның мөлшері әлеуметтік
аударымдар объектісі ретінде ескерілген соңғы жиырма төрт ай ішіндегі
табыстың орташа айлық мөлшерін тиісінше табысты алмастыру коэффициенттеріне
және қатысу өтілінің коэффициенттеріне көбейту арқылы тағайындалады. Бұл
ретте кірісті алмастыру коэффициенті - 0,3 болады, ал қатысу өтілінің
коэффициенті аталмыш заңға сәйкес есептеледі.
1.3 Республикада сақтандыру жүйесінің қалыптасуы және оның іс-әрекет
сфералары
Сақтандыру - қоғамның экономикалық қатынастарының айрықша сферасын
бейнелейтін көне категориялардың бірі. Сақтандыру сферасы адам өмірінің,
өндірістік және әлеуметтік-экономикалық қызметтің барлық жағын қамтиды.
Сақтандыруға түрткі болатын басты себеп - бұл өндіріс пен адам өмірінің
қауіп-катерлі сипаты. Сондықтан өндіріс үдерістерін жалғастыру,
азаматтардың, жекелеген санаттарының өмір тіршілігі мен әл-ауқатын қолдап
отыру мақсатында оларды сатып алу үшін қоғамның, жеке өндірушілердің,
олардың топтарының натуралдық-заттай босалқы қорларын да немесе резервтерін
де, сондай-ақ ақша ресурстарын да кіріктіретін қажетті қаражаттары болуы
тиіс. Мұндай ақша қаражаттары әдетте резерв және сақтық қорлары түрінде
қалыптасады.
Сақтандырудың мақсаты қоғамдық ұдайы өндірістің үздіксіздігін
қамтамасыз ету үшін азаматтарды, мүліктерді, өндіріс үдерістерін қоғамдық
және ұжымдық қорғау болып табылады.
Сақтандыру категориясы үшін мына белгілер оған тән болып келеді:
1) қатынастардың ықтималдық сипаты;
2) қатынастардың төтенше сипаты (кез келген ауқымда мемлекеттік,
аймақтық деңгейде, кәсіпорын немесе оның бөлімшесі, жеке адам деңгейінде).
Сақтандыру категориясының қаржы категориясымен ортақ өзгеше белгілері
бар:
– сақтық қатынастарының ақшалай сипаты;
– сақтандырудың қоғамдық өнімнің құнын қайта бөлуге қатысуы;
– оның іс-әрекеті ақша қорларын жасап, пайдаланумен қосарланып
отырады;
– сақтық қатынастарының бір бөлігінің міндетті сипатының болуы;
– ақша қорларын жасап, пайдалану кезіндегі сақтық баламалығы
барлық жағдайда бола бермейді.
Сақтандыру шеңберінде мемлекет сақтық ресурстары меншігінің субъектісі
болып келетіндіктен сақтандыру жалпы мемлекет қаржысының құрамды бөлігі
болып табылады, қалған барлық жағдайда сақтық ісін экономикалық жүйе
шеңберіндегі айрықша сақтанушыға немесе оның қайта бөлу үдерістерін жүзеге
асыратын арнаулы қаржы-кредит институты ретінде қарауға болады.
Сақтандырудың экономикалық мәні барлық қатысушылардың төлемдері
есебінен оқыс оқиғаға ұшырағанға көмек көрсетілетіндігінде. Демек,
сақтандыруды қолайсыз құбылыстар мен күтпеген оқиғалар болған кезде жеке
және заңи тұлғалардың мүліктік мүдделерін қорғау және оларға материалдық
залалды төлеу үшін мақсатты ақша қорларын құру және пайдалану жөніндегі
қайта бөлгіштік қатынастардың айрықша сферасы деп қараған жөн.
Сақтандырудың экономикалық мәніне бұл категорияның қоғамдық
арналымының көрінісі ретінде оның бөлу, өтемдік, жинақтық және бақылау
функциялары сай келеді.
Бөлу функциясы: бұл функцияның өзгешелігі қайта бөлу ретінде көрінуі.
Ол алдын алу функциясына, мысалы, алдын алу шараларын қаржыландыру жолымен
сақтық жағдайының болу мүмкіндігін жоюға бүгіледі. Жеке басты сақтандыруда
бөлу функциясы сақтандырудың тиісті түрлерінің, жинақтық функциясына
бүгіледі.
Бақылау функциясы сақтық төлемдерін жұмылдыруды және сақтық қорын
қатаң мақсатты пайдалануды қамтамасыз етуге байланысты болатын тараптардың
нақты қатынастарында көрінеді.
Соңғы уақытта бірқатар зерттеушілер сақтандыру экономикалық
категориясын сипаттау үшін тәуекелдік функциясын қарауды ұсынады, өйткені
сақтық тәуекелі сақтандырудың негізгі арналымымен - қолайсыз оқиғалардан
болған залалдың орнын толтырумен байланысты.
Сақтық қатынастарының бір бөлігінің салыстырмалы жалпы бағыттылығы мен
қоғамдық қорғаудың жүйесі арқылы тиісті ақша қаражаттарының арналымы
болады. Бұл қатынастар мен қорлар байланысылған және жалпы ұлттық сипаты
бар төтенше уақиғаларды ескертуге және жоюға бағытталған. Мұндай
жағдайларда тұрақты жұмыс істейтін қорлардан басқа (жалпы мемлекеттік
материалдық резервтерден, Үкіметтің резервтік қорларынан) кәсіпорындардың,
ұйымдардың, халықтың ерікті қайырымдылықтары есебінен қосымша қаражаттар
жұмылдырылуы мүмкін. Бұл қорлар халыққа, өндіріс пен инфрақұрылымның
объектілерін жаңғыртуға, экологиялық тепе-теңдікті қалпына келтіру
жөніндегі шараларды жүзеге асыруға келтірілген залалды өтеуге
пайдаланылады.
Қатынастырдың екінші бөлігінің біршама тар арналымдағы қоларды -
әлуметтік қорлар мен әлеуметтік қамсыздандыру қорын жасап, пайдалана
отырып, азаматтардың әлеуметтік жағдайын қорғауға бағыттылығы болады. Бұл
қатынастардың іс-әрекеті халықты әлеуметтік қорғаудың қажеттігімен
байланысы.
Үшінші бөлік қатынастардың тұйық аясын пайдалана отырып және олардың
осы жиынтығы шегінде бұл қатынастардың баламалылығына жете отырып,
адамдардың денсаулығы мен әл-ауқатын, олардың мүлкін, сонымен бірге
шаруашылық жүргізуші субъектілердің мүлкін сақтық қорғау жөніндегі
қатынастар болып табылады. Бұл – жалпы сақтандыру мен өмірді сақтандыру
және шаруашылық жүргізуші субъектілер үшін мүліктік сақтандыру.
Сақтандырудың жалпы жүйесінің салыстырмалы дербес бөлігі медициналық
сақтандыру болып табылады.
Сақтандыру кезінде сақтық резервтері мен қорларын қалыптастырудың екі
негізгі әдісі қолданылады, олар: бюджеттік және сақтық әдістері.
Қаржыларды қалыптастырудың бюджеттік әдісі бюджеттердің қаражаттарын,
яғни бүкіл қоғамның қаражаттарын пайдалануды болжайды.
Сақтық әдісі қорларды шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халықтың
жарналары есебінен жасауды алдын ала қарастырады; жарналардың мөлшері және
оларды төлеудің тәртібі сақтандырудың түріне қарай немесе заңмен не сақтық
қатынастарының қатысушылары арасындағы арнайы келісім-шартпен анықталады.
Сақтық қатынастарының бірінші бөлігінде – қоғамдық қорғауда бюджеттік
әдіс пайдаланылады, екінші бөлікте - әлеуметтік сақтандыруда - қос әдіс,
үшінші бөлікте - жалпы сақтандыру мен өмірді сақтандыруда тек сақтық әдісі
пайдаланылады.
Ірі апаттар мен нәубеттердің зардаптарын жою жөніндегі шараларды
қаржыландыру үшін қайырымдылық қайыр көрсету алымы немесе белгілі бір
уақиға шалмаған қатысушылар арасында қаражаттарды бөлу сияқты көмекші
әдістер қолданылуы мүмкін. Сонымен бірге, өзін-өзі сақтандыру негізінде
яғни, бір шаруашылық жүргізуші субъектінің немесе азаматтың шегінде, ақша
қаражаттарын немесе материалдық босалқы қорларды қалыптастыру әдісі де
болуы мүмкін. Мұндай әдіс ауыл шаруашылығында (босалқы қорлар – жемшөп,
тұқым, отын және т.б. қорлар), материалдық өндіріс сферасының
кәсіпорындарында (шикізаттың, шала фабрикаттардың, басқа материалдардың
босалқы қорлары) қолданылады; азаматтардың жекеше жинақ ақшалары олардың
сақтық босалқы қорлары ретінде қаралуы мүмкін.
Сақтандыру экономикалық категориясының материалдық-ақшалай иелері
сақтық қорлары бола алады, олар қоғамдық ұдайы өндірістің элементтері,
сақтық қатынастары қатысушыларының жарналары, мемлекетік бюджет
қаражаттары, қаражаттардың ерікті аударымдары, қайыр көрсету және сақтық
қатынастары қатысушыларының тарапынан болатын бірқатар басқа айрықшалықты
төлемдер есебінен қалыптасатын ақшалай немесе материалдық қаражаттардың
резервтері болып табылады.
Сақтық қорлары - қоғамның ұлттық шаруашылығындағы сан алуан, алдын ала
болжануы мүмкін емес жайттардан сақтандыруға арналған қоғамның резерв
қорлары жүйесінің қажетті құрамды бөлігі.
Мүліктік мүдделерді қорғауды, материалдық залалдан сақтандыруды және
оның орнын толтыруды сақтандыруды жүзеге асыратын сақтық қоры материалдық
немесе ақша қорлары нысанында жасалады. Сақтық қорларында қоғам мүшелерінің
ұжымдық және жеке мүдделері қорғалады, олардың тіршілік әрекетінің сан
қырлы экономикалық және әлеуметтік аспектілері көрінеді.
Сақтық қорларының басқа қорлардан ерекшелігі: олар алдын ала тұтыну
қорларына да, жинақтау қорларына да жатпайды. Ол - табыс ретінде
тұтынылмайтын және қорлануға міндетті қызмет етпейтін табыстардың бірден-
бір бөлігі.
Рыноктық экономикада сақтық қатынастарының едәуір бөлігі коммерциялық
қатынастар болып табылады. Ең алдымен бұл жалпы сақтандыру мен өмірді
сақтандыру категориясына қатысты, бұлардың қызметтер көрсетуі өзгеше сақтық
қызметтерін көрсетуге түрленеді және мұндай қызметтер керсетудің еркін
рыногында ұсынылады. Бұл қызметтер көрсетудің бағасы салықтық тарифтері мен
жарналары түрінде болады. Сақтық қызметтерін көрсетуге сұраным олардың
сапасымен және бағаның деңгейімен анықталады.
Клиенттерді тарту үшін сақтық ұйымдары клиентураға қызмет көрсетуді
жақсартады, қызметтер көрсетудің ассортиментін кеңейтеді, ысыраптар мен
залалдарды өтеу жөніндегі кепілдіктерді арттырады.
Сақтандырылушылардың жарналары есебінен жасалынатын сақтық қорлары
белгілі бір уақытта тікелей арналымында - сақтық төлемдерін төлеу үшін
(сақтық жағдайының бөлу немесе ықтималдық сипатына қарай оның пайда болмау
мезетіне дейін) пайдаланылмауы мүмкін. Мұндай жағдайларда сақтық қорларының
қаражаттары қосымша табыс алу үшін коммерциялық айналымға жіберілуі мүмкін.
Өз кезегінде, бұл табыстардың бір бөлігін тапсырыскерлерді тарту үшін
сақтық қызметтерін көрсетудің бағасын төмендетуге бағыттаған орынды. Сақтық
ұйымдарының осыған ұқсас операциясы сақтық рыногында пайдалырақ шарттарда
қолайсыз түрлі жағдайлардың салдарлары кезіндегі ысыраптар мен залалдардан
қашқысы келетін тапсырыскерлерді тарту жөніндегі бәсекенің пайда болуына
жәрдемдеседі.
Экономиканың рыноктық қатынастарға көшуі, кәсіпкерлік қызметтің дамуы,
тауар мен айырбас шеңберінің, шаруашылық жүргізуші субъектілер арасындағы
өзара келісімшарт міндеттемелерінің кеңеюі сақтандыру арқылы болатын
кепілдіктердің берік жүйесін талап етеді. Тек сақтандыру негізінде ғана
материалдық игіліктерді өндіру, бөлу, айырбастау және тұтыну үдерісінде
пайда болатын қоғамдық және жеке мүдделерді қорғау мүмкін болады.
Өтпелі экономика жағдайындағы сақтандыру институтының ерекше
маңыздылығы бірқатар факторлармен айқындалады.
Біріншіден, мемлекет тарапынан көзделген шаралардың сипаты мен
көлеміне қарамастан, сақтандыру халық пен ұйымдардың түрлі мүдделерін
қосымша қорғауға мүмкіндік береді. Қазіргі кезде табиғи және техногендік
сипаттағы төтенше жағдайларды жою жөніндегі шығыстардың негізгі ауыртпалығы
мүмкіндігі объективті түрде шектеулі болып табылатын мемлекеттік бюджетке
түседі.
Екіншіден, сақтандыру механизмін қазіргі жағдайда пайдалану елдегі
кәсіпкерлік қызметті жедел дамытуды, Қазақстан экономикасының негізгі
саласының ерекшеліктерін, оның климаты мен географиялық орналасуы,
экологиясының деңгейін ескере отырып, өндіріс технологиясын жетілдіруді
қамтамасыз етеді.
Сақтандыру, табыс түсіру мақсатымен коммерцияның шектес сфераларына
қаражаттарды ннвестициялау жөніндегі сақтық ұйымдарының қызметі сақтық ісі
ретінде болады.
Сақтық қызметі туралы заңға сәйкес сақтандыру деп сақтық ұйымы өз
активтері есебінен жүзеге асыратын сақтық төлемі арқылы сақтандыру
келісімшартында белгіленген сақтық жағдайы немесе өзге оқиғалар туындаған
кезде жеке немесе заңи тұлғалардың заңды мүліктік мүделерін қорғауға
байланысты қатынастар кешенін айтады.
Сақтық үдерісі сақтандыру келісімшарты негізінде не өзара сақтық
қоғамыиа мүшелік негізінде жүзеге асырылады.
Сақтандыру келісімшарты бойынша бір тарап сақтық сыйақыларын төлеуге
міндеттенеді, ал екінші тарап сақтық жағдайы пайда болған кезде сақтанушыға
немесе оның пайдасына келісімшарт жасалған өзге де тұлғаға келісімшартта
белгіленген соманың шегінде сақтық өтемін төлеуге мімдеттенеді.
Сақтық қызметтегі - сақтық ұйымының сақтық келісімшарттарын жасаумен
орындауға байланысты Қазақстан Республикасы заңнамаларының талаптарына
сәйкес уәкілетті органның лицензиясы негізінде жүзеге асырылатын қызмет.
Сақтық қызметін ұйымдастыру және мемлекеттік реттеу мен лицензиялауды
жүзеге асыру үшін сақтандыру салаларға, сыныптарға және түрлерге бөлінеді.
Сақтық ұйымының сақтық қызметі өмірді сақтандыру саласы және жалпы
сақтандыру саласы бойынша жүзеге асырылады.
Өмірді сақтандыру саласы ерікті сақтандыру нысанында мынадай
сыныптарды кіріктіреді: өмірді сақтандыру; аннуитеттік сақтандыру; өмірде
белгілі бір оқиғаның басталуынан сақтандыру; сақтандырушының инвестициялық
табысына сақтанушының қатысуымен өмірді сақтандыру.
Жалпы сақтандыру саласы ерікті сақтандыру нысаныда мынадай сыныптарды
кіріктіреді: жазатайым жағдайлардан сақтандыру; ауырған жағдайдан
сақтандыру; көлік құралдарын (автомобиль, темір жол, әуе және су
көліктерін) сақтандыру; жүктерді сақтандыру; мүлікті залалдан сақтандыру
(көлік кұралдары мен жүктерді сақтандыруды қоспағанда); көлік құралдары
иелерінің азаматтық-кұқықтық жауапкершілігін сақтандыру; автомобиль, әуе
және су көліктері иелерінің жауапкершілігін қоспағанда, азаматтық-құқықтық
жауапкершілігін сақтандыру; қарыздарды сақтандыру; ипотеканы сақтандыру;
кепілдік пен кепілгерліктерді сақтандыру; басқа қаржы шығындарынан
сақтандыру; сот шығыстарынан сақтандыру.
Бұдан басқа, мына критерийлер бойынша сақтандырудың нысандарын
айырады:
– міндеттілік дәрежесі бойынша - ерікті және міндетті;
– сақтандыру объектісі бойынша - жеке және мүліктік;
– сақтық өтемді жүзеге асыру негіздері бойынша – жинақтаушы және
жинақтаушы емес.
Ерікті сақтандыру - тараптардың еркін білдіруіне орай жүзеге
асырылатын сақтандыру.
Ерікті сақтандыру нысанындағы сақтандырудың жекелеген сыныбын жүргізу
жағдайлары бойынша қосымша талаптар, соның ішінде сақтандырудың жекелеген
сыныптары шеңберіндегі пруденциялық нормативтер уәкілетті органның
нормативтік Құқықтық актілерімен белгіленеді.
Міндетті сақтандыру - заңнамалық актілер талаптарына орай жүзеге
асырылатын сақтандыру. Ол сақтанушының есебінен жүзеге асырылады. Міндетті
сақтандыру кезінде сақтанушы сақтандырушымен осы сақтық қатынастарды
реттейтін құқықтық актімен белгіленген жағдайларда келісімшарт жасасуы
міндетті. Міндетті сақтандырудың келісімшарты өзінің қызметтерін ұсынған
кез келген сақтандырушымен жасалуы мүмкін. Мемлекеттік сақтық ұйымы үшін
мұндай келісімшарт жасасу оның міндеттілігі болып табылады. Міндетті
сақтандырудың әрбір түрі сақтандырудың жеке сыныбы болып табылады.
Міндетті сақтандыру нысаны бойынша әрбір сыныптың мазмұны және оны жүргізу
жағдайлары бойынша қосымша талаптар сақтандырудың осы сыныбын реттейтін
заңнамалық актілермен белгіленеді.
Жеке басты сақтандыру - жеке тұлғаның мүддесін - оған қатысты оның
өмірін, денсаулығын және сақтанушының өзінің де және үшінші жеке адамдардың
да басқа қасиеттерін сақтандыру. Жеке басты сақтандырудың арналымы -
азаматтарға олардың өмірінде белгілі бір оқиға болған кезде алдын ала
келісілген ақша сомасын төлеу.
Мүлікті сақтандырудың арналымы дүлей апаттардың және басқа кездейсоқ
оқиғалардың әр түрлі мүлікке келтірген зиянын өтеуінде. Демек,
сақтандырудың объектісі әр түрлі материалдық құндылықтар және олармен
байланысты мүдделер болады.
Сақтандырылған мүліктің түріне немесе тобына қарай сақтандарудың
мынадай түрлерін ажыратады: ауылшаруашылығы дақылдарын, малдарды,
құрылыстарды, мемлекеттік, жеке меншік, кооперативтік кәсіпорындардың,
қоғамдық ұғымдардың мүлкін, көлік құралдарын, қаржылық тәуекелді (соның
ішінде банк салымдары мен баж операцияларын, бағалы қағаздар рыногындағы
операцияларды), жүктерді, мұнай операцияларын (мұнай шығару, оны өңдеу және
тасымалдау жөніндегі) және т.б. сақтандару. Мүліктік сақтандыруға міндетті
нысанда көліктің барлық түрімен тасу жасалғанда тасымалдаушының жолаушылар
алдындағы азаматтық-кұқықтық жауаптылығы мен автокөлік иелерінің азаматтық-
құқықтық жауаптылығы сақтандырылады. 1996 жылдан бастап ауыл шаруашылығы
өндірісін: көп жылдық екпелерді, ауыл шаруашылығы малдарын, жылжымалы және
жылжымайтын мүліктерді, ауыл шаруашылығы өнімдері мен тауарларын қолайсыз
табиғат-климат жағдайларынан, эпизоотиялардан және басқа дүлей апаттардан
міндетті сақтандыру қайта қалпына келтірілді.
Мына негіздемелердің: сақтандыру келісімшартымен белгіленген кезеңнің
өтуі бойынша, не сақтық жағдайы болған кезде кез келгені бойынша сақтық
төлемін жүзеге асыруды қарастыратын сақтандыру жинақтаушы болып табылады.
Сақтандыру түрі сақтық ұйымы сақтанушыға сақтандыру шартын жасау арқылы
сақтандырудың бір немесе бірнеше сыныбы шеңберінде әзірлейтін және беретін
сақтық өнімі болып табылады.
Міндетті сақтандырудың әрбір түрі сақтандырудың бөлек сыныбы болып
табылады. Міндетті сақтандыру нысаны бойынша әрбір сыныптың мазмұны және
оны жүргізу жағдайлары бойынша қосымша талаптар міндетті сақтандырудың осы
сыныбын реттейтін заңнамалық актімен белгіленеді.
Шетелдік азаматтар, азаматтығы жоқ адамдар шетелдік заңи тұлғалар,
соның ішінде өз қызметін Қазақстан Республикасының аумағында жүзеге
асыратындар сақтандыру арқылы қорғалу құқығын Қазақстан Республикасы
азаматтарымен және заңи тұлғаларымен бірдей пайдаланады.
Заңи тұлғаның немесе оның оқшауланған бөлімшелерінің Қазақстан
Республикасы аумағында орналасқан мүліктік мүдделерін және Қазақстан
Республикасының резиденті болып табылатын жеке тұлғаның мүліктік мүдделерін
сақтандыру тек қана сақтық ұйымы - Қазақстан Республикасының резиденті
жүзеге асыра алады.
Қазақстан Республикасының резиденті емес сақтық ұйымдарымен, жұмыс
істеу, оқу, емделу немесе демалу мақсатында Қазақстан Республикасынан
тысқары жерлерде уақытша болатын жеке тұлғаларымен - Қазақстан
Республикасының резиденттерімен Қазақстан Республикасынан тысқары жерлерде
уақытша болу кезеңіне ғана сақтық келісімшарттарын жасауға жол беріледі.
Қазақстан Республикасының екінші деңгей банктеріне және банк
операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдарға жеке және заңи
тұлғалардан - Қазақстан Республикасының резиденттерінен Қазақстан
Республикасының бейрезиденттерінің пайдасына сақтық сыйлықақыларын төлеуге
байланысты төлемдер мен ақша аударымдарын жүзеге асыруға тиым салынады.
2 САҚТАНДЫРУ НАРЫҒЫНДА ӘЛЕУМЕТТІК САҚТАНДЫРУ ҚЫЗМЕТІНІҢ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ МЕН
АТҚАРАТЫН РОЛІН БАҒАЛАУ (Темір Ат САҚТАНДЫРУ КОМПАНИЯСЫ МЫСАЛЫНДА)
2.1 Темір Ат сақтандыру компаниясының атқаратын қызметі мен даму
бағыттарын талдау
Әлеуметтік сақтандыру категорияларының іс-әрекетінің, объективті
қажеттігі ұлғаймалы ұдайы өндіріс үдерісінің, атап айтқанда, оның құрамды
бөліктері бірінің - жұмыс күшінің ұдайы толықтырылуының талаптарынан
туындайды. Ұдайы өндірістің бұл түрі үшін қаражаттардың негізгі көзімен -
әлеуметтік қамсыздандыру және әлеуметтік сақтандыру қорларымен қатар
сақтандыру компаниялары жұмыс істейді[4].
Сақтандыру қызметі туралы Қазақстан Республикасының заңына сәйкес
Темір Ат сақтандыру компаниясы Акционерлік қоғам болып құрылды. Темір
Ат сақтандыру компаниясы – Қазақстанның сақтандыру нарығындағы жетекші
компаниялардың бірі болып табылады. Бұл компания заңды және жеке тұлғалар
үшін қызмет көрсету барысында сақтандырудың барлық түрімен айналысып,
қамтамасыз етеді. Темір Ат сақтандыру компаниясы өзінің қызмет аясын
жетілдіруде, тәжірибелік алмасуда ірі шетелдік сақтандыру компаниялармен,
яғни Willis, Aon Group, Health Lambert, Munich Re, Partner Re,
Transatlantic Re, Zurich Re, Trug Baltica, Ингосстрах, РОСНО,
Капитал Ре сияқты басқа да сақтандыру компаниялармен тығыз қарым-қатынас
жасауда.
Темір Ат сақтандыру компаниясының құрылуына төмендегідей жағдайлар
себеп болды. Қазіргі кездегі Қазақстандық сақтандыру нарығының
мүмкіндіктері ірі көлемдегі қауіп-қатерді жабуды қамтамасыз ете алмайды.
Сондықтан қайта сақтандыру сапалық жаңа маңызға ие болды. Негізгі 2007
жылғы Елбасының Қазақстан халқына жолдауында бірнеше шешуші нормативтер
белгіленді, яғни жауапкершіліктің ең жоғары көлемі сақтандырушының жеке
қорын 10% кем емес, және өзінің ұстап қалған сомасының төменгі мөлшері –
қатердің 5% пайызынан кем емес болып бекітілді. Бірақта Қазақстандағы
көпшілік компаниялардың әлсіз қаржылық мүмкіндіктері бұл жағдайын шығудың
жалғыз мүмкін жолы қатер бөліктерін жергілікті сақтандыру компаниялары
арасында бірлесе сақтандыру немесе қайта сақтандыру көмегімен бөлу болып
табылады.
Алғашқы жылы Темір Ат сақтандыру компаниясы сыртқы экономикалық
қызметтің стратегиялық қызметін бірінші рет сақтандыру операциясынан
өткізілгенін әлемдік сақтандыру бизнесінің осы заманғы ең үздік
стандарттарына сәйкес келетін жағдайларын белсенді түрде жасауға
бағытталды. Қазақстандағы барлық қоғамдық қатынастар жүйесінің реформалануы
терең және шұғыл өзгерістерге байланысты. Қайта сақтандыру қауіптің
деңгейін өз мүмкіндіктердің шеңбері шегіне дейін төмендетуге мүмкіндік
береді. Осыған байланысты Темір Ат сақтандыру компаниясының алған
сақтандыру сыйақының 2006-2007 жылдары сомасын мемлекеттік емес сақтандыру
компаниясының мемлекеттік емес түрлері сақтандыру сыйының шамасымен тығыз
байланысты.
Темір Ат сақтандыру компаниясының нарықтық жоғары өсу көрсеткіштері
компанияның перспективалы бағытын айқындап, қарқынды жүргізіліп жатқан іс-
шаралар негізі үлкен нәтижелерге қол жеткізгенін көрсетті. 2003 жылдың
қорытындысы бойынша Қазақстанның сақтандыру нарығында алдыңғы үштік
қатарынан көрінді. 2008 жылғы жарғылық капиталының көлемі 2 500 млрд.
теңгені құрады.
Шетелдік капиталдың қатысуымен байланысты барлық қауіптерді,
әлеуметтік, мүліктік, жеке, жауапкершілік, Қазақстан аумағында тек қана
аталған компания арқылы міндетті түрде сақтандыру қажет. Жалпы қайта
ұйымдастырудың мақсаты - Темір Ат сақтандыру компаниясының жеке
капиталының деңгейін көтеру болып табылады. 2008 жылдан бастап сақтандыру
нарығындағы компаниялардың ішінде Темір Ат сақтандыру компаниясының
үлесі АҚШ долларымен есептегенде жоғары болды.
Кесте-2. Темір Ат сақтандыру компаниясы қызметінің қаржылық көрсеткіштері
млн.
теңге
2006 жыл 2007 жыл 2008 жыл
Сыйақы 3 067 5 051 3 892
Сыйақы бойынша таза сома көлемі 1 309 1 430 3 378
Төлемдер 449 1 058 1 182
Төлемдер бойынша таза сома көлемі393 358 1 117
Жарғылық капитал ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz