Бастауыш мектептің дене шынықтыру сабақтарында ұлттық ойындарды пайдалану

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 49 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ
МИНИСТРЛІГІ

Бастауыш мектептің дене шынықтыру сабақтарында ұлттық ойындарды пайдалану

Алматы, 2010

МАЗМҰНЫ

Кіріспе

І тарау. Бастауыш мектепте қазақтың ұлттық ойындарын пайдаланудың
теориялық негіздері.

1. Педагогика тарихында қазақтың ұлттық ойындарының зерттелу жайы.

1.2 Бастауыш мектептің оқу-тәрбие үрдісінде қазақтың ұлттық ойындарын
пайдаланудың маңызы.

ІІ тарау. Дене шынықтыру сабақтарында ұлттық ойындарды пайдалану
әдістемесі.

2.1 Дене шынықтыру сабақтарында ұлттық ойындарды ұйымдастырудың жолдары.

2.2. Озат мұғалімдердің іс – тәжірибесі.

Қорытынды

Пайдаланылған әдебиет тізімі

Кіріспе
Халқымыздың тарихи – мәдени мұраларының түрлері сан алуан. Солардың қай
– қайсысы да адамға, соның игілігіне қызмет етуге бағытталған. Осындай аса
құнды мәдени құндылықтардың бірі – ұлттық қимыл – қозғалыс ойындары.
Бастауыш сынып оқушыларының дене тәрбиесі процесінде ұлттық қимыл –
қозғалыс ойындарына жетекші роль беріледі. Дене тәрбиесінің негізгі
құралдары мен әдістерінің бірі ретінде көп қозғалысты ойындар сауықтыру
және тәрбие – білім беру міндеттерін тиімді шешуге мүмкіндік береді.
Бүгінде ойын халық педагогикасының құрамды бір бөлігі деп тегін айтылмаса
керек.
Қазақ халқы – материалдық мұраларға қоса мәдени қазыналарға да аса бай
халықтардың бірі. Сондай қомақты дүниелер қатарына ұлт ойындары да жатады.
Бүгінгі замандастарымыз бен болашақ ұрпақтарымыз оларды оқып үйреніп,
өздерінің кім екендіктеріне барлау жасауына, ата – бабаларының
психологиялық болмысы мен ойлау жүйелеріне зер салуларына, көздеген
мақсаттарын саралап, жете білулеріне, дәстүрлер жалғасын өрістетіп, өткен
мен бүгінгіні байланыстыра білулеріне, сөйтіп “мәңгүрттік” атаулыға
тосқауыл қоюларына ұлт ойындары септігін тигізбек. Халқымыздың ұлы
перзенттерінің бірі, заманымыздың аса көрнекті жазушысы М.О.Әуезов:
“Біздің халқымыздың өмір кешкен ұзақ жылдарында, өздері қызықтаған алуан
ойын өнері бар ғой. Ойын деген, менің түсінуімше, көңіл көтеру, жұрттың
көзін қуантып, көңілін шаттандыру ғана емес, ойының өзінше бір ерекше
мағыналы болған ”, - деп тегінен айтпаса керек.
Ұлттық қимыл – қозғалыс ойындары балалардың игеріп үлгерген қимыл
дағдыларын жетілдіру және дене қабілетін қалыптастыру әдісі ретінде қызмет
етеді. Ұлт ойындары халықтық әлеуметтік – экономикалық жағдайларына
үйлесімді жасалғандай әсер береді. Олай дейтініміз: осы ойындардың
көпшілігі сол көшпелі тұрмысқа лайықталып, арнайы материалдық әзірліксіз
ойнала берілетіндігенде ғана емес, сонымен бірге халықтың психологиялық
ерекшеліктеріне де байланыстылығында. Ойын процесінде бала өзінің назарын
қимылды орындау әдісіне емес, мақсатқа жетуге аударады. Ол ойын шарттарына
бейімделіп, ептілік көрсетіп, сол арқылы қимылды жетілдіріп, мақсатты
әрекет етеді.
Сондықтан ойында үйренудің, күнделікті тұрмысқа пайдаланудың
заманымызға сай ұрпақ тәрбиелеуге пайдасы орасан зор. Ойын баланың алдынан
өмірдің есігін ашып, оның творчестволық қабілетін оятып, бүкіл өміріне
ұштаса береді. В.В. Сухомлинскийдің сөзімен аяқтағанда: “Ойынсыз ақыл –
ойдың қалыпты дамуы да жоқ және болуы мүмкін емес. Ойын дүниеге қарай
ашылған үлкен жарық терезе іспетті, ол арқылы баланың рухани сезімі
жасампаз өмірмен ұштасып, өзін қоршаған дүние туралы түсінік алады. Ойын
дегеніміз – ұшқын, білімге құмарлық пен еліктеудің маздап жанар оты”. Міне,
ойын дегеніміз – тынысы кең, алысқа меңзейтін, ойдан – ойға жетелейтін,
адамға қиялы мен қанат бітіретін осындай ғажайып нәрсе, ақыл – ой
жетекшісі, денсаулық кепілі, өмір тынысы. Ұлттық қимыл – қозғалыс
ойындардың сауықтыру, тәрбиелеу және білім беру маңызы сан салалы, бірақ
мұны іске асыру үшін мұғалімнің шығармашылық көзқарасы және педагогтық
шеберлігі қажет.
Дегенмен, мектеп тәжірибесінде ұлттық ойындарды дене тәрбиесінде жүйелі
пайдалануда теория мен практиканың арасында қайшылық байқалады.
Осы қайшылықты шешу мақсатында диплом жұмысымыздың тақырыбын “Бастауыш
мектепте дене шынықтыру сабақтарында ұлттық ойындарды пайдалану деп алып
отырмыз.
Зерттеудің мақсаты. Қазақтың ұлттық ойындарының танымдық тәрбиелік
мүмкіндіктерін анықтау, оларды бастауыш мектептегі оқу – тәрбие үрдісінде
пайдаланудың жолдарын көрсету.
Зерттеу міндеті.
1. Ұлттық ойындардың бала тәрбиесіндегі маңызын ашу.
2. Бастауыш мектептің дене шынықтыру сабақтарында ұлттық ойындарды
ұйымдастырудың жолдарын анықтау.
3. Озат мұғалімдерді іс – тәжірибелерін жинақтау.
Зерттеу обьектісі: Бастауыш сыныптардағы оқу – тәрбие үрдісі.
Зерттеу пәні: Ұлттық ойындарды дене тәрбиесі сабақтарында пайдалану
жолдары.
Зерттеу әдістері: Ғылыми – педагогикалық теориялық еңбектерді және озат іс
– тәжірибелерді талдау, тұжырымдау, әңгімелесу, бақылау, әңгіме т.б.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, 2 тараудан, қорытынды,
әдебиеттер тізімінен тұрады.

І тарау. Бастауыш мектептің оқыту процесінде қазақтың ұлт ойындарын
пайдаланудың теориялық негіздері.

1. Педагогика тарихында қазақтың ұлттық ойындарының зерттеу жайы.
Қазақ халқының бай және әртүрлі мәдени мұрасының арасында ең маңызды
орын алатын ұлттық ойындары.
Қазақтар ежелден – ақ осы ұлттық ойындарын жақсы көрген. Ешбір тап
ұлттық мейрамдар, ешбір үйлену тойлар күш шыдамдылық, ептілік
бәсекелесінсіз өтпейтін болған. Рухани жағынан өте бай және өте күшті,
шыдамды, өз халқының әділетті күресі үшін ешқандай қиындықтан қорықпайтын
адамдар әрқашанда және барлық жерде де үлкен құрметке ие болды. Батырлық
“Батырлар жыры” бұған дәлел бола алады. Қазақтардың ескілікті көптеген
ұлттық ойындары біздің уақытымызға жетті. Және бұл қазіргі кезде
республикада қызықты ұлттық спорт ойындары сияқты кеңінен таратылуда. Қазақ
халқының ұлттық спорт ойындарын зерттеу – Қазақстан тарихындағы ең бір
актуальды мәселелердің бірі болып отыр. Оны дұрыстап түсіндіру – қазақ
халқының тарихы үшін саяси және ғылыми маңызы бар.
Ойындар арқылы көңіл көтеріп отырған бірде – бір халық шығармасын
ойынсыз, өлең - әнсіз өтпейтін болған.
Қазақтар әртүрлі көңіл көтеретін ойындар өте жақсы көрген. Дәрігер
этнограф Н. Зиландео еңбегін қазақтардың қоғамдық өміріне арнай отырып,
олардың көңіл көтерулері қонақтарды сыйлаудын, күле сынаудан, бәгеден
тұрады деп жазды. Қазақтардың жаппай көңіл көтеретін спорттық жаттығулар
тарихи жағдайымен, соғысқа, жорыққа байланысты болады. Мұның өзі әрқашанда
қорғауға және шабуыл жасауға дайындықта отыруын талап етті.
Сондықтан да олар өздерінің батылдыған, күштілігін және ептілігін
дамытып отырды.
Мысалы: соғысу мақсатындағы ойын, “ аламыз бәйге” көп шоқпармен
қаруланған екі салдаттың жекпе – жегі “ жамбы – ату” сияқты ойындар. Осы
диплом жұмысында ұлттық спорт ойындарының түрлері көрестіледі және
оларға талдау жасалады.
1927 жылы академик В.В. Бартольдтың - “История культурной жизни в
Туркестане” – деген еңбегі жарық көрді. Тақырыптың атынан көріп
отырғанымыздай мұның өзі де қазақ халқының мәдениетіне арналған жоқ. Мұнда
көне заманнан бері Түркістан халықтарының материалдық және рухани тарихы
түгелінен қаралады. Демек сүйікті өз отанының нағыз ұлттық мәдениетін жасау
үшін, өз елін, өз халқының өткен мәдениетін тарихын оқып білу керек. Әр
түрлі жағдайларда қазақтар ұлттық спорт ойындарының түрлері туралы
мәліметтер М.Тәнікеевтің еңбегінде берілген. Сонымен қатар бұл еңбекте
совет дәуіріндегі дене тәрбиесінің дамуының барысын көрсететін фактілер
көрсетілген.
1974 жылы баспадан шыққан Ә. Бүркітбаевтың “Қазақтың ат спорты” туралы
деген кітабы шықты. Мұнда қазақ халқының ұлттық ойындарының пайдасы
жайлы айтылады.
Неғұрлым ересек балалардың өмірінен балалар үшін қызығылықты ойын
бастауларды, жеңіл өлеңдерді, санамақтарды қамтитын әр түрлі қимылдар
жасалатын халық ойындары орын алды.
Қазақ халқы – ұлт ойындарына бай халықтардың бірі. Бірақ ол ертеде
ауызекі туып, жалпақ жұртқа ауызекі таралған, сондықтан, көпшілігі бүгінгі
күнге дейін жетпей, ұмыт қалып кеткен. Қазақтың ұлттық ойындары туралы
қағаз бетіне түскен алғашқы деректер ХІІІ ғасырдан басталады. Оны алғаш
жинап, Европа жұртшылығына таныстырған Италия саяхатшысы Плано Корпини
болды. ХІІІ ғасырда Европа халқына Монғол тарихын таныстыру мақсатымен
саяхатқа шыққан П. Карпини Жетісу мен Тарбағатайды басып өткен кезде, осы
өңірді мекендеген ру – тайпалардың тұрмысы, әдет – ғұрыптары, ойын –
сауықтары жайлы көптеген этнографиялық материалдар жинаған.
Одан кейінгі деректерді біз италияндық И. Новокалеискийдің, италияндық
Марко Поланың, австралиялық С.Герберштейннің, орыс саяхатшысы
П.И.Рычковтың, орыс ғалымы С.Полостың, венгер зерттеушісі А.Вамберидің,
неміс этнографы Р. Картуцканың,, неміс ғалымы Гумбольдтың, поляк
Б.Зелинскийдің т.б. жазбаланынан кездестіреміз.
Одан кейінгі кезеңде қазақ халқының бай этнографиялық материалдарын
жинаған және оның ішінде ұлт ойнының тәрбиелік маңызы туралы пікір
айтқандар А.Покройский, И.Ивановский, А.Алекторов, Ә.Диваев, А.Гарячкин,
К.Ходырев, Е.Букин, О.Әлжанов, т.б. болды.
Қазақтың ұлттық ойындары ерлікті, өжеттілікті, батылдылықты,
шапшаңдықты, ептілікті, тапқырлықты, табандылықты т.б. мінез – құлықтың
ерекшеліктерімен бірге күш – қуат молдылығын, білек күшін, дененің сомданып
шығуын қажет етеді. Сонымен бірге бұл ойындар әділдік пен адамгершіліктің
жоғары прициптеріне негізделген.
Қазақтың ұлттық ойындары: көкпар, сайыс, күрес, теңге алу, қыз қуу,
т.б. спорттық сипатпен бірге үлкен тәрбиелік маңызға да ие болды.
Қазақ халқының ұлттық ойындары елдің өмірімен тығыз байланысты, оның
шарушылық, экономикалық, әлеуметтік тұрмысынан туған. Сондықтан оның
тәрбиелік маңызы аса жоғары, әрі құнды.
Қазақ халқының өмірінде ойын араласпаған бірді – бір тұрмыс шарушылық
саласы жоқ десе де болады.
Қазақ халқының фольклорын, ұлт ойындарын жинаушы этнограф Ә. Диваев
өзінің “ Қырғыз ( қазақ ) балаларының ойыны” деген еңбегінде оның бала
тәрбиелеудегі маңызын айта келіп, сол кездегі қалыптасқан әдет – ғұрып жас
ерекшелігіне қарай жасөспірімдерді негізінен үш топқа бөледі: бір жастан
жетіге дейін – нәресте, жеті жастан он бес жасқа дейін – бозбала, ал он
бестен отызға дейін – жігіт. Осының негізінде қазақ ойындарын да сәбилер
ойыны, бозбала ойыны және жігіттер ойыны деп негізінен үш топқа бөледі.
Сонымен бірге Ә. Диваев мынаны атап көрсеткен: “ . . .бұл жерде менің
айтарым, егер қыз баланың қолдан жасайтын қуыршақтары мен әр балалардың
ойыншығы мүлде жоқ”.
Қазақтың ұлт ойындарының көбі дер кезінде қағаз бетіне түсіп
үлгермегендіктен, бүгін ұмыт болған. Сәбит Мұқанов өзінің “Өмір мектебі”
атты мемуарлық еңбегінде ертеректе “Орда” атты есеппен аталатын асық ойыны
болғанын бірнеше рет атап өтеді. “Орда” атты асық ойыны қырғыз халқында да
болған. Сондай – ақ Б. Төтенаев “Қазақтың ұлт ойындары” деген кітапшасында
аты ғана сақталып қалған ойындардың аса бір маңыздыларының бірі деп
“Абылайдың алты ағашы” атты ойынды атап көрсеткен. Дер кезінде қағаз бетіне
түспей, жинаушылардың көзінен таса қалған ойындар әлі де көптеп кездеседі.
Солардың арасында “Сары құлан”, “Сарыала қаз”, “Ақ аю”, “Ағызбақ”, “Бақай
пісті”, “Жылмаң”, “Топай”, т.б. ойындар бар.
Дегенмен, халық ойынының неше алуан түрлерін туғызып қана қойған жоқ,
соны іс жүзінде қолданып, оның тәрбиелік, білімділік жақтарын да көре
білді.
Белгілі педагог Н. К. Крупская өзінің “ Ұлт оқулығы” деген еңбегінде
ұлт ойындарын жоғары бағалап, олардың зор мүмкіндіктеріне тоқтай келіп,
былай деп жазды: “ Әрбір ұлттың аса қызық тұрмыс ойындары бар. Дәл көздей
білу, атқа шаба білу, нысанаға тигізе білу осындай ойындарға жатады.
Бізге осының өзі қазақ халқының ұлт ойындарына әдейіленіп айтқандай
әсер етеді.
Қазақтың ұлт ойындарының бірқыдыруы “ ойлануды қажет ететін ойындарға”
жатады. Олар көбінесе, логикалық ойлау мен математикалық, философиялық
ойлануды дамытуға негізделген. Солардың төресі “ тоғыз құмалақ”.
“ Тоғыз құмалақ” ойынының фотосуреті мен ойнау тәртібін қиғиз бетіне
алғаш түсірген этнограф Н. Пантусов 1906 жылы: “ Бұл ойын өте көне және
кім ойлап тапқаны белгісіз. Ол қазақтың үш ордасының барлығына тегіс
таралған” деп жазды.
Қазір бұл ойынның тарихы жайлы Н. Пантусовтың көрсеткенінен
гөрі анығырақ айтуға болатын тың деректер ашылды.
Көрнекті ғалым Ғ. Мұсабаевтың этнографиялық зерттеулері нәтижесінде “
Тоғыз құмалақтың” тас бетіне қашалып салынған таңбалары табылды. Ғалым мұны
біздің заманымыздан бұрын салынған суреттермен қатарлас қарап, көне дәуірге
жатқызады. Оймен келетін ойындарды сөз еткенде шахмат, дойбы ойындарына
тоқталмасқа болмайды.
Өйткені Н. Пантусов жоғарыда аталған еңбегінде дойбы ойыны қазақтарда
бар, бірақ ол біздікі, европалақ ойын дейді. Ал бүкіл пікірді теріске
шығаратын деректер қазірде баршылық .
“ Мұнымен қоймай,” деп жазды Ғ. Мұсабаев – шахмат, дойбы тақтасын
таудың басына қашап сызғанын да көрдік. Шахмат, дойбы қазақтар мекендеген
жерде ежелгі түрік заманынан белгілі екенін көрсететін деректер де бар.
Ғылыми зертеушілер Б. Төтенаев, Е. Сағындықов және басқалар өз
жұмыстарында көп қырлы мәселенің түрлі жақтарын баяндайды. Бұл тақырып
бойынша ғылыми әдебиет соңғы жылдары жаңа зерттеулермен толықты.

1.2 Бастауыш мектептің оқу-тәрбие үрдісінде қазақтың ұлттық ойындарын
пайдаланудың маңызы.
Қазақ халқының жылдар бойы атадан балаға жалғасып, қалыптасқан ұлттық
дәстүрлі, әдет – ғұрпы, тәрбие мектебі бар. Баршамызға белгілі ойын арқылы
баланың дене құрылысы жетіліп, өзі жасағын қимылына сенімі артады.
Ұлттық ойындар өзінің бастауын халықтық педагогиканың тұңғиығынан
алады. Сәби жасынан бала өзінің алғашқы жасаған қимылдарымен байланысты
әсем ойыншықтармен ойнап, әзілдерді, күлдіргілерді естіп, қызық ойындарға
кенеліп тәрбиеленеді.
Баланың бойында ойлау, тапқырлық, шыдамдылық, ұйымдастырушылық,
белсенділік қасиеттер қалыптасады.
Бастауыш мектептердегі балалардың дене тәрбиесі процесінде қозғалмалы
ойындарға жетекші роль беріледі. Дене тәрбиесінің негізгі құралдары мен
әдістерінің бірі ретінді көп қозғалысты ойындар сауықтыру және тәрбие,
білім беру міндеттерін тиімді шешуге мүмкіндік ашады.
Ол бала денесінің дамуына және сауығуына жан – жақты ықпал жасайды.
Ойын процесінде балалардың қозғалғыш ширақтығы бүкіл организмде жігерлі
жағдай туғызады, алмасу процестерін күшейтеді, өмірлік тонустарын
арттырады. Қимыл – қозғалыс ойындарын өткізу кезінде қол жеткен сауықтыру
тиімділігі балалардың ойнау әрекеті процесінде пайда болған және баланың
психикасына ізгілікті әсер ететін жағымды эмоциямен тығыз байланысты.
Қимыл – қозғалыс ойындары балалардың игеріп үлгерген қимыл дағдыларын
жетілдіру және дене қабілетін қалыптастыру әдісі ретінде қызмет етеді.
Қимыл – қозғалыс ойындары өзінің мазмұны мен формасы жағынан
эстетикалық әрекет болып табылады. Балалардың бұрын игерген қимыл
дағдыларын тірек ететін әр алуан ойын қимылдары оларға қолайлы дәлдікпен,
қалыптылықтан, ептіліктен, ерекше мәнерліліктен көрінеді.
Ойындардың ,әсіресе, халық ойындарының эстетикалық сипаты ойын
бастаумен, әңгімелесумен, санамақпен байи түседі.
Балаларға музыка ерекше эстетикалық ықпал жасайды: ол балаларды
жігерлендіреді, олардың көңіл – күйін біріктіреді, қимылға эстетикалық
сипат береді.
Музыканың қимыл ойындарына енгізілуі, ең алдымен, оның эстетикалық –
тәрбиелік ролін атқаруы керек. Балалардың музыкалық шығарманың ерекшелігі
мен формасына сай қимылдауы маңызды. Осыны ескеріп, музыканы ойынның
жекелеген бөлімдеріне енгізу керек.
Сөйтіп, эмоционалды – сауықтыру, танып – білу және тәрбие
компоненттерінің қимыл ойындарына енгізілген бүкіл жиынтығын пайдалану жан
– жақты тәрбие беру міндетін жүзеге асыруға көмектеседі.
Қимыл – қозғалыс ойындарының сан қырлы тәрбиелік маңызы, олардың
мектеп жасындағы балалар үшін ыңғайлылығы, ойындардың қуанышты, балаларды
өзіне тартатын әрекет саласын туғызуы – осылардың бәрі қимыл – қозғалыс
ойындарын балалардың күнделікті өмірінің ажырағысыз бағалы серігі ретінде
айқындайды. Қимыл – қозғалыс ойындарын өткізу кезінде қол жеткен сауықтыру
тиімділігі балалардың ойнау әрекеті процесінде пайда болған және баланың
психикасын ізгілікті әсер ететін жағымды эмоциямен тығыз байланысты.
Эмоциялық өрлеу балалардың жалпыға ортақ мақсатқа жетуге ұмтылысын туғызады
және тапсырман айқын түсінуінен қимылдардың жақсы үйлесімімен, кеңістікте
және ойын жағдайында неғұрлым дәл бағдар белгіленуінен, тапсырманы жедел
қарқынмен орындауынан көрінеді. Мақсатқа жетуге ұмтылу қуынышы баураған
балалардың осындай әуестенуі кезінде әр түрлі кедергілерді жеңуге
көмектесетін жігердің ролі артады.
Спорттық ойындар нышандары қолданыдатын ойындарға жатытындар –
волейбол, баскетбол, бадминтон, городки, үстелде ойналатын теннис, хоккей,
футбол.
Сюжетті қимыл – қозғалыс ойындары шартты формада өмірлік немесе ертегі
оқиғасын бейнелейді. Балаларды ойында шығармашылықпен көрінетін ойын
бейнелері қызықтырады.
Қазақтың ұлт ойындары тақырыпқа өте бай және әр алуан болып келеді.
Ұлт ойындары тақырыбына, мазмұнына, көздеген мақсатына байланысты,
негізінен, үш салаға бөлінеді. Атап айтқанда: ойын – сауық, тұрмыс – салт
ойындары жәе оймен келетін ойындар. Швндап келгенде ұлт ойындары – ауыз
әдебиетінің бір саласы. Олай болса, ұлан байтақ қазақ даласына ауызекі
тарай келіп, ол түрленіп, өзгеріп отырған. Осыған орай, халық арасына кең
тараған кейбір ойындардың бірнеше түрлерін қоса беруді жөн көрдік. Өйткені,
олардың мазмұны кеңейіп, әрлене түседі. Жан – жануарларды бейнелейтін
ойындардың кейбіреуі тұрмыстық, ойын – сауықтық мақсатта берілсе, кейбірі
дене шынықтыру, спорттық мақсатты көздейді.
Ойын тегінде адам баласының ұжымдық шығармашылығы және орындалуы да
көбіне ұжымдық түрде болғандықтан, ойын үстінде жолдастық, достық қарым –
қатынасқа әрекеттенуге, тәрбиеленуге мүмкіндік мол.
Ойынның тіл дамытудағы ролі ерекше. М. Горький айтқандай, бала сөзбен
де ойнайды. Ол сөзбен ойнағанда, өз ана тілінің нәзік қасиеттерін үйренеді,
тілдің музыкасын ұғынады.
Сонымен, нақтылай айтсақ, ұлт ойындары, тіпті жалпы ойын атаулы,
біздің пікірімізше, тіл меңгерудің құралдарының бірі болып табылады. Ойын
үстінде бала ешнәрсеге тәуелсіз. Өзін еркін ұстайды, ал еркіндік дегеніміз
– барлық дамудың баспалдағы. Олай болса тәрбиенің баға жетпес құралы
ретінде де ойынның айтарлықтай ролі бар. Ойын үстінде бала тілдің ішкі
иірімдерін, ойлау жүйелерін, сөз қолдану әдістерін, сөйлеу дәстүрлерін,
тілдік психологиялық ерекшеліктерін жете түсініп, еркін білуге мүмкіндік
алады.
Бастауыш мектепте дене тәрбие барысында баланың психологиялық,
физиологиялық, ұлттық ерекшеліктерін ескере отырып мына мәселелерге қатты
көңіл аударуды жөн деп санаймыз.
1. Баланың мектепке дейінгі білім деңгейі, ұғымы, танымы еске алыну керек.
Оқушының мектепке дейінгі тәрбиесі дағдысы оны қоршаған ортамен
байланысты. Сондықтан мектеп қабырғысындағы дене шынықтыру сабағы
мектепке дейінгі алған қимыл – қозғалыс дағдысына ұштастырып жүргізілуі
керек.
2. Бастауыш мектепте берілетін дене шынықтыру бағыты, ондағы өткізілетін
қимыл – қозғалыс жаттығу ойындар болашақ орта мектепте жүргізілетін дене
шынықтыру сабағына бағытталып жүргізілуі тиісті.
3. Ойдың дамуы тіл арқылы жүзеге асатынын естен шығармай, дене тәрбие
сабағында баланың түсінуіне жеңіл келетін термин – атаулардың ана тілінде
дамып қалыптасуына ерекше жағдай жасалған жөн.
4. Баланың үздіксіз дамуына ескере қолайлы жағдай туғызу мақсатында, әр
сабақта белгілі бір пәнаралық байланыстарды жүзеге асырып отыру қажет.
5. Баланың бойынан үйлесімділік табу үшін, әр күнгі дене шынықтыру
сабақтарының кезеңдері мен элементтері арасында өзара байланыстылық болуы
керек, ол үшін сабақтың кіріспе бөлімінде қолданылған жаттығу, қимыл,
құралдар, негізгі бөлімде іске асырылып отыруы тиіс, ол – сабақтың құнды
өтуінің кепілі.
6. Дене шынықтыруға бағытталған қимыл – қозғалыс ойындары, жаттығулар
балаға таныс, өздері білетін, қоршаған ортадан алынған болуы керек.
7. Дене шынықтыру сабағындағы қолданылатын құралдар ( қамшы, доп, арқан,
белбен, тұсау, асық, тұғыр т.б.) балаға таныс табиғи күнделікті тұрмыста
қолданылып жүрген болса, тіпті жақсы. Дене шынықтыру сабағының жақсы,
сапалы жүргізілуі, ол оқытушының іскерлігіне, іздемпаздығына, біліміне
тікелей байланысты екенін ешқашан естен шығармауымыз керек.
8. Бастауыш сыныпта дене шынықтыру сабағының мазмұнды болуы, оның шындық
өмірден алынуы, немесе шындыққа жалғасуы оқушылардың бұл пәнге деген
қызығуына себепші болады.
Жоғарыдағы мәліметтерге сүйене отырып, төменгі мектеп оқушыларының
дене тәрбие барысында, балалардың психологиясын ескере отырып, халықтық
педагогика элементтерін қолданса, балалардың дене қасиетіне, сабақ
үлгеріміне, танымына, ақыл ойына, тілінің дамуына әсері зор болады. Ол
үшін, әрине, оқушыларға дене тәрбиесіне деген қызығушылық пен білім алуға
деген ынта – ықыласты да болуы шарт. Төменгі сынып оқушыларының
психологиясын ескере отырып халықтық педагогика элементтерін дене
тәрбиесіне үздіксіз қолданып отырсақ онда баланың оқу материалды қабылдауға
дайындығы да анағұрлым артатындығын байқалады. Дайындық деген не екенін
түсіндіре отырып В.А. Сластенин оны – “ іс-әрекетті бастар алдындағы
психологиялық жағдай” десе, ал Н.Д. Хмель бұл дайындыққа мынадай үш
компонентті қосады:
1. Мотивациялық – қажеттілікті өтеуге ұмтылыс;
2. Мазмұндылық – арнайы ұғым – білім;
3. Процессуалды – біліктілік (ебдейлік), дағды.
Бастауыш мектеп оқушыларының дене тәрбиесі жүйесін жетілдірудің
теориялық негіздері ретінде біздер А.Н. Леонтьевтың, Л.С.Выготскийдің, П.Я.
Гальпериннің психологиялық ғылыми еңбектеріне сүйенуге болады, нақтырақ
айтсақ, Выготскийдің айтуы бойынша, 1-сынып оқушыларының дене тәрбие
сабақтарында болатын өтпелі кезеңдегі кризистік жағдайын тез жою үшін,
оларға көбінесе алғашында үйдегі тұрмыс – тіршілігіне байланысты қимыл –
қозғалыстар жасаттыру қажет. Леонтьевтің қызмет теориясы негізінде
оқушылардың ұлттық билер мен ойындарға қатынасты іс - әректтін әр сабақта
ұдайы дамытып отыру қажеттігі туады.
П.Я. Гальпериннің оқушылардың ақыл – ой әреткетін кезеңдерге бөліп
қалыптастыру теориясы бойынша, алдымен бағдарлы негізін (түсіндіру, түсіну,
соңғы нәтижесін бағдарлау) , соның іс - әрекетін орындау негізін (
жаттығулар, қимыл – қозғалыстар) және іс - әрекеттің нәтижесін тексеру
негіздеріне сәйкес дене тәрбиесі сабақтары жүргізілуі тиіс.
Дене тәрбиесі – баланың дұрыс өсіп жетілуіне өте қажетті тәрбие
жүйесінің бірі. Ал осы физиологиялық, психологиялық қажеттілікті өтеу үшін
дене тәрбиесінде игерілетін қимыл – қозғалысты қабылдауға дайын болуы
керек. Дайындық туралы баланың бойында жоғарыдағы көрсетілгендей үш
компонент болуы керек екенін ескереміз.
Бастауыш мектептегі дене тәрбие сабақтарының маңызын арттыру үшін
музыканың әсері де мол, ол баланың эстетикалық талғамдыққа, көркемдікке,
әдемілікке деген ынтасын оятып және осы ырғаққа қосыла іс – қимыл, би
қимылдарын, жаттығуларды орындауда жеңілдік туғызады ( күйлер, ырғақтар,
көңілге жағымды әдемі дала, аттың шабысын келтіретіндей бірі жылдам, бірі
мәнді болуы керек).
Бастауыш мектепте дене тәпрбие сабағын арттыруды көздей отырып
жаттығуға әртүрлі би элементтерін, тұрмыс тіршілікте кездесетін еңбек
барысындағы қимылдарды қолданады. Мысалы: ағаш жару, шөп шабу, киіз тебу,
саба сабау, күбі пісу, арқан тастау, атқа мігу т.т. Міне осындай іс –
қимылдарды, жаттығулар жасау үстінде қолдану және қолдану барысында айту
керек болады. Сонда жаттығуларды бала жақсы түсініп, оларды өздігінен
мектепте, аулада, үйде өзінше жақсы, саналы түрде орындайтын болады.
Қазақтың ұлт ойындарының тағы бір ерекшелігі – оған өлең сөздің
араласып келіп отыратындығы.
Егер ойын барысында тақпақ, өлең жолдары кездеспесе, оны ойында
жеңіліп, өз ұпайын өтеушілер орындайды. Олар тақпақ айтып, өлең оқып, ән
салады.
Мақал – мәтелдер мен жұмбақтар, жаңылтпаштар орындалады. Қазақтың ұлт
ойындарының бірқыдыру асық ойындарынан тұрады. Кезінде мән беріп, дұрыс
бағасын ала алмаған бұл ойындар бүгінде мүлде ұмыт болуға айналған. Олай
дейтініміз “ асық ойыны” деген жалпы атпен баспа беттерінен анда – санда
көрінгені болмаса, осы күнге дейін бірде – бір асық ойнының нақтылы түрі
мен мазмұны жазылып, көпшілік назарына ұсынылмаған.
Асық ойындары адамның жүйке жүйесін шыңдап, ұстамдылыққа, дәлділікке,
тұрақтылыққа, тыныс мүшелерінің қалыпты дамуына т.б. тәрбиелейді.
Әрбір оқушы өз денесін жан – жақты жетілдіру үшін қимыл – қозғалыста
болуы керек. Ол үшін әрбір тұлға бос уақытында дене шынықтырумен айналысу
қажет екенін өмір көрсетіп отыр. Дене тәрбиесі арқылы қажетті қимыл -
қозғалыс түрлерін жасау тәсілдерін үйреніп, оларды сабақтан тыс уақытта өз
беттерімен орындай алатын дәрежеге жету үшін үнемі спорт жаттығуларымен
таныс болуы керек. Мектеп оқушылары, соның ішіндегі бастауыш мыныптағы
балалар дене шынықтыру пәні сабақтарында қажетті қимыл – қозғалыс түрлерін,
гимнастика, жеңіл атлетика, жалпы дамыту, акробатика, көркем гимнастика
жаттығулары, сонымен қатар спорт жаттығуларының түрлері мен әдіс –
тәсілдерін үйренеді. Дене шынықтыру сабағынан басқа бос уақытында қазақ
халқының ұлттық ойындарын пайдалану арқылы да өзінің денесін шынықтыруға
болады. Мектеп қабырғасында жүріп дене шынықтыру сабағына ерекше көңіл
бөлген дұрыс. Себебі дене шынықтыру жаттығулардың жай ғана үйреніп қою
жеткіліксіз. Олардың пайдалы екенін түсініп, бос уақытта өздері қалаған
спорт түрімен айналысуға бағыт – бағдар беріп отыратын пән мұғалімі және
ата – ана болып табылады. Сондықтан мектеп қабырғасында жүрген
оқушыларспорт түрімен жүйелі түрде айналысу қажет екенін түсіндіре отырып
айту педагогтың алдына қойған басты мақсаты. Спортпен үзбей шұғылданған
бала күшті де батыл, икемді де төзімді, сымбатты да сұлу болып өседі.
Болашақта еліміздің намысын қорғап , әлемге атын шығаратын спортшы да
мектеп балаларының арасынан шағады. Дене тәрбиесі оқушыларды жан – жақты
жетілдіріп, денсаулығын нығайтып, денемүсінінің сұлулығын қалыптастыруға,
оларды өмірде белсенді болуға, елін қорғауға дайындайды. Бастауыш
сыныптарда жүргізілетін дене шынықтыру тәрбиесі сабағының алдында қоятын
мынадай міндеттері бар:
- денсаулықтарын нығайтып, денесін шынықтыру:
- жаттығулар мен ойындар туралы түсінік алып, олармен шұғылдану үшін
керекті гигиеналық талаптарды білу:
- негізгі қимылдарды жасау техникасының дұрыс негізін қалап, балалардың
жалпы икемділігін арттыру;
- қимыл салаларын жетілдіріп, дене құрылысын дұрыс қалыптастыру;
- өз денелерін дұрыс ұстап, жаттығуларды тез, әдемі, тиімді жасауға
үйрету;
- сабақтан тыс уақытта жаттығуларды ынталанып жасауға, спорт түрлеріне
деген қызғушылығын арттыру.
Бұл мақсаттарға жетуде жеке дене тәрбиесі жүйесінің барлық түрлері
қолданылады. Олардың ең негізгісі дене шынықтыру сабақтары және сабақтан
тыс уақытта ойындарды қолдану болып табылады. Дене шынықтыру сабақтарында
оқушылар өмірге керекті дағдыларды игереді. Өз беттерімен жаттығып,
ұйымдасып шынығуға машықтанады. Бұл сабақтарда оқушылар әр түрлі қимылдар
жасап, денесіне көп ауырлықты түсіріп, епті күшті, шапшаң, төзімді болуға
жаттығады.
Сайып келгенде, жоғарыда аты аталған ойындар қазақ халқына еңбек етіп
келеді және болашақ ұрпақтарға да еңбек ете береді.
Қазақтың барлық халық ойындары белгілі бір айқын мақсатқа ие және
олардың ортақ ерекше белгісі тәрбиелік мәнінде. Мысалы, “Ұшты! Ұшты!” ойыны
балаларды алғырлыққа, тез шапшаң ойлауға үйретеді, сонымен қатар,
қатысушылардың жүйке жүйесін шынықтырады. Жүргізуші басында “Ұшты, Ұшты”
сөзін бірнеше рет жаңылтпаш сияқты қайталайды, сөйтіп қатысушылардың
назарын өзіне аудартады. Ал ол күтпеген жерден ұшуға қабілетсіз жануарларды
немесе заттарды атағанда, кейбіреулері қолдарын қателесіп көтеруі мүмкін.
Міне, неліктен оқушылардан ең жоғары аңғарғыштық талап етіледі. Бұл ойынға
қайта оралғанымыз да сондықтан, біз мұғалімдерді тәрбие мақсатында бұл
ойындағы халық даналығын, ежелгі ойынды ойлап шығарушылар салып кеткен
астарлы ишара мен көркем құрылысын творчестволықпен пайдалану қажеттігі
туралы ескертпекпіз.
Бұнымен қатар, көптеген халық ойындарын қазіргі заман педагогикасы
талаптарына сай біраз түрлендіре отырып, оларды үзілістерде пайдалануға
болады. “Орамал тастамақ”, “Жылдыр-жылдырт” – осы ойындардың бәрі де
педагогтық ұйымдастыру шеберлігіне қарай тәрбиенің ұтымды болуы
туралы.Қазақтың көптеген халық ойындары көптүрлілігімен сипатталатынын,
олардың шарттарында көптеген сәйкес келмейтін сәттер барлығын естен
шығармаған жөн.Сондықтан “орамал тастамақ” ойының қазіргі өмір тәрбиесі
мақсаттарына сәйкес өзгерістер енгізіп, оны үзілістерде сыныптан тыс
жұмыстарда, сонымен бірге ұзартылған күн топтарында пайдалануға болады.
Осыған байланысты орамалды ақ қағаз бетімен алмастыруға болады. Жүргізуші
алдыға шығады да, басқаларға мынадай сөз айтады: “Біздің халқымызда мынадай
мақал бар: “Сөз әлемінде жауап бермейтін бірде-бір сұрақ жоқ”. Өзінің
бүкіл тарихы өне бойында халық айшықты, тауып айтылған сөз қадірін бағалап
келді, бағалайды да. Ендеше, біз де туған тіл маржандарын ұқыпты шебер
пайдаланып үйретейік”.Бұл ойын мақсаты – сөйлеу мәдениетіне көмектесу.
Сосын ол ойын ережесін түсіндіруге ауысады: қағаз бетіне ойлаған сөзін
жазады да келесіге береді. Ол да бір сөз жазады да, бетті көршісіне
береді.Осылайша ойынға қатысушылардың бәрі бетті толтырады.Бұл ойынды нақты
бір тақырыпта өткізуге болады: антонимдер мен синонимдер, қос және
қысқарған сөздерге т.б. жаттығу.Ал егер ойын мектеп ауласында немесе
дәлізде өтсе, онда сөз сайысының ауызша түрін қолданған дұрыс.
Балалармен жұмыс істеудің дәстүрлі түрлері халық ойындарымен
үйлестірілген кезде ғана үзілісті тәрбие мақсатында пайдаланудың едәуір
қомақты нәтижелеріне жетуге болады. Алайда, сабақаралық үзілістерде ойындар
негізінен аз қимыл – қозғалысты болуы қажеттігін есте сақтау керек.
- Педагогтың оқушылар бос уақытын ұйымдастыруға қатысуы балаларға үздіксіз
жұмыс қажеттігін дарытуын қамтамассыз ететіндігі сөзсіз. Бірақ оқушылар
белсенділігін бұл іске тарту бұдан кем маңызды емес, бұл мектеп
коллективінде өзін : өзі басқару ісін мейілінше жетілдіру мәселесін
шешеді.
- Үзілістердегі ойындар оқушының ұнамды, адамгершілікті қасиеттерін дәйекті
тереңдетеді, әрі кеңейтеді. Алайда, нақты мектептер шартына байланысты
халық ойындары көп жағдайда өзгертілуі мүмкін.
- Сабақаралық үзіліс олардың заңды жалғасы болып табылады және балалардың
өмірі туралы білімдерін байытуға, олардың оқу еңбегіне және өз басы
тәртібіне, мінез – құлқына сапалы қарауын тәрбиелеуге шақырады.
Жоғарыда айтылған басқа да ойындардың елеулі тәрбиелік маңызы бар.
Олардың ішінде “ соқыр теке” ойынының бірнеше түрін ерекше атап өтуге
болады. Оған төменгі сынып оқушыларынан бастап, 4 – 6 сынып оқушыларына
дейін қатысады. “Допты ұстап ал” таптық ойыны спорт алаңында өтеді. “
Ақсүйек”, және “Орда” ойындары кешкісін ұйымдастырылады. Қала мектептері
оқушылары кешке мектеп ауласында ойнай алады. Бұл қызықты ойынды үлкен
көлемде жүргізуге ауыл мектептері көп мүмкіндік береді.
Сонымен, халық ойындары оқушылардың жан – жақты білім алуына мүмкіндік
беретін, олардың өмір тәжірибесін байытатын, сонымен қатар балалардың
айнала қоршаған дүниені тану қабілеттерін жетілдіретін тәрбиенің маңызыды
құралдарының бірі болып табылады. Бұның барлығы тәжірибемен дәлелденген.
Мұғалімдер коллективтен тек халық ойындарының бай тәрбиелік мүмкіндіктерін
тауып, оны пайдаланудың жүйелі, табанды жұмысы талап етіледі.
Тәрбие сағаттарында сынып жетекшісі оқушыларды адамгершілік
тәрбиесінің әр саласына баулиды, олардың алдында адамгершілік тәрбиенің
мәнін жан – жақты ашады. Бұл жерде ол жоғары сынып оқушыларымен тығыз
байланыс жасай отырып, балаларды ертеңгілікке және кештер өткізуге
даярлайды, жаңа ойындар түрін енгізеді. Халық ойындарын орынды
пайдаланғанда мамандыққа бағдарлау жұмысын жүргізудің де жаңа мүмкіндіктері
ашылады.
Мектеп кештерінде ғана оқушылар өз білімдері мен шеберліктерін
көрсетуге мүмкіндік алады. Мұндай кештер әр алуан болады: сұрақ – жауап
кештері бойынша мектепте мерекелерге дайындалу үшін жүргізілетін кештер мен
ертеңгіліктер, тағы басқалар. Мұндай кештерді ұйымдастырушылар көп жағдайда
көркемөнер үйірмесі концерттерінің алдында оқылатын баяндамаларды да
ескереді. Бір сарындылық ойынға қатысушылардың белсенділігін төмендетіп,
мұндай істерге қызығуын бірте – бірте салқындатады. Мұндай жағдай да
мектеп ұтылмаса, ұтпайды.
Ертеңгіліктер мен кештер тәжірибесінде халық ойындарын жүйелі, дәйекті
және батыл енгізу олардың танымдық міндетін табысты атқаратын көрсетеді. Ол
қатысушылардың көңіл – күйін көтереді және оларға көптеген қызықты ой –
пікірлер туғызады. Сыныптан тыс жұмыстың әр түрлі бөлектерін лайықты
үйлестіріп, мұғалім ертеңгіліктер мен кештер үшін, басқа қажетті
мәліметтермен бірге, халық ойындарын да таңдап алады.
Біздің тәжірибеде ұлттық ойындарды тәрбие жұмыстарында , пайдалану 1-
4 сыныптардың тәрбие сағаттарында, ертеңгіліктерде, пәндік және жалпы
мектептік кештерде жүзеге асырылады. Осы істердің бәрінде де мұғалімдерге
жоғары сынып оқушылары көмек көрсетті. Солардың көмегіне сүйеніп,
педагогикалық коллектив 1- 4 сыныптарды жүргізілетін сыныптан тыс
жұмыстарға басшылықты ойдағыдай жүзеге асырады.
Бастауыш сынып мұғалімдері тәрбие жоспарларына енгізілетін тәрбие
сағаттары мен ертеңгіліктердің тақырыптарын алыдын ала ойластырулары қажет.

ІІ тарау. Дене шынықтыру сабақтарында ұлттық ойындарды пайдалану
әдістемесі.

2.1 Дене шынықтыру сабақтарында ұлттық ойындарды ұйымдастырудың жолдары.
Қазақ халқының жылдар бойы атадан балаға жалғасып, қалыптасқан
ұлттық дәстүрлі, әдет – ғұрпы, тәрбие мектебі бар. Баршамызға белгілі ойын
арқылы баланың дене құрылысы жетіліп, өзі жасағын қимылына сенімі артады.
Баланың бойында ойлау тапқырлық шыдамдылық ұйымдастырушылық
белсенділік қасиеттер қалыптасады.
Әрбір оқушы өз денесін жан – жақты жетілдіру үшін қимыл – қозғалыста
болуы керек. Ол үшін әрбір тұлға бос уақытында дене шынықтырумен айналысу
қажет екенін өмір көрсетіп отыр. Дене тәрбиесі арқылы қажетті қимыл -
қозғалыс түрлерін жасау тәсілдерін үйреніп, оларды сабақтан тыс уақытта өз
беттерімен орындай алатын дәрежеге жету үшін үнемі спорт жаттығуларымен
таныс болуы керек. Мектеп оқушылары, соның ішіндегі бастауыш мыныптағы
балалар дене шынықтыру пәні сабақтарында қажетті қимыл – қозғалыс түрлерін,
гимнастика, жеңіл атлетика, жалпы дамыту, акробатика, көркем гимнастика
жаттығулары, сонымен қатар спорт жаттығуларының түрлері мен әдіс –
тәсілдерін үйренеді. Дене шынықтыру сабағынан басқа бос уақытында қазақ
халқының ұлттық ойындарын пайдалану арқылы да өзінің денесін шынықтыруға
болады. Мектеп қабырғасында жүріп дене шынықтыру сабағына ерекше көңіл
бөлген дұрыс. Себебі дене шынықтыру жаттығулардың жай ғана үйреніп қою
жеткіліксіз. Олардың пайдалы екенін түсініп, бос уақытта өздері қалаған
спорт түрімен айналысуға бағыт – бағдар беріп отыратын пән мұғалімі және
ата – ана болып табылады. Сондықтан мектеп қабырғасында жүрген оқушылар
спорт түрімен жүйелі түрде айналысу қажет екенін түсіндіре отырып айту
педагогтың алдына қойған басты мақсаты. Спортпен үзбей шұғылданған бала
күшті де батыл, икемді де төзімді, сымбатты да сұлу болып өседі. Болашақта
еліміздің намысын қорғап , әлемге атын шығаратын спортшы да мектеп
балаларының арасынан шағады. Дене тәрбиесі оқушыларды жан – жақты
жетілдіріп, денсаулығын нығайтып, дене мүсінінің сұлулығын қалыптастыруға,
оларды өмірде белсенді болуға, елін қорғауға дайындайды. Бастауыш
сыныптарда жүргізілетін дене шынықтыру тәрбиесі сабағының алдында қоятын
мынадай міндеттері бар:
- денсаулықтарын нығайтып, денесін шынықтыру:
- жаттығулар мен ойындар туралы түсінік алып, олармен шұғылдану үшін
керекті гигиеналық талаптарды білу:
- негізгі қимылдарды жасау техникасының ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.