Көмірмен сурет салу
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
І ТАРАУ.
БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІНІҢ РОЛІ МЕН МАҢЫЗЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... .
1.1. Бейнелеу өнерінің даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Бейнелеу өнерінің түрлері және
жанрлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ІІ ТАРАУ.
БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІ САУАТТЫЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ...
2.1. Сурет салу
жабдықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
2.2. Сызықтар мен
штрихтер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...
2.3. Әртүрлі материалдармен
жұмыс ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .
2.4. Суретке қойылатын
заңдылықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІІ ТАРАУ.
СУРЕТ ДӘРІСХАНАСЫ ЖӘНЕ БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІ ПӘНІ ... ... ...
3.1. Сурет дәрісханасын
жабдықтау ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2. Бейнелеу өнері сабағын оқыту
формалары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
К І Р І С П Е
Бейнелеу өнерінің даму жолы бірнеше ғасырларға созылған. Даму барысында
жаңаша ойлар қалыптасты. Грекия, Мысыр, Россияда көркем сурет, сәулет
өнерінің қалай дамығандығы, олардың дамуына кімдер ықпал еткендігі
айтылады. Сол кездердегі өнер храм мен сарайларды сәулеттендіруден
басталды. Өнеріді одан әрі дамыту үшін академиялық мектептер ашылып,
шебер суретшілердің шығуына ықпал етті. Академия шәкірттері бүкіл әлемге
өнерді тәрбиелеудің қаңдай деңгейде дамығанын көрсете білу.
Көркемсурет педагогикасының әдістемелік нұсқаулары берілді, яғни толық
фигураны, жалаңаштанған денені, көркемдеудің қаңдай әдістері мен тәсілдері
бар екендігі, тәрбиелік кеңестер беріліп жазылған.
Суретті салуда сауатты болуға үйретудің мәні бар. Бейнелеу теориясын
меңгеріп қана қоймай, оны практикалық жүзеге асыруда шеберлікті меңгере
отырып, орындау керектігі айтылады. Суретші педагогтардың ақыл-кеңестері,
сурет салу барысында шеберлікке қалай ие болу керектігін, алған жерлерін
салған сурет арқылы беруді үйрете отырып, жас үйреніп жүрген суретшіге
бағыт береді. Практикалық жаттығуларды мұқият орындау керек. Сонда ғана
табысты нәтижеге жетуге болады. Бір практикалық жұмысты дұрыс орындамаса,
келесі жұмысқа көшу, оны түсіну, дұрыс беру мүмкін еместігі ашылып
жазылған. Студенттер өздерінің қалталарында нобайлар үшін емес және этюд
үшін кішкене альбом салып жүру керектігі, яғни дағды мен шеберлікті
қалыптастыру барысында қолдың жаттығуына көп көмек керектері ойсыз. Сонымен
бірге көрген, білгенді. Қиялдағыны қағаз бетіне дәл түсірудің өзі
шеберліктің бірі болып табылады.
Сурет көрінісінде кескіндеменің алатын ролі айтылған. Заттарды
бейнелеуде тон мен түс қатынасын, кеңестікті тиімді пайдалану керектігі
жазылған. Кескіндемелік этюдта негізгі мәселе пластикалық форманы көрсету
болып табылатындығы белгілі. Жарық – көлеңке заңдылығы, форманын сезімі
суретті меңгеру барысында жасалынады.
Белгілі суретшілердің шығармаларын көшіріп алуды көмекші құрал ретінде
қолдануға болатыны, бірақ оны жиі қолданудың тиімсіздігі ашық түрде
берілген. Студенттердің сурет салу барысында өз таңдау болатынын, мысалы,
тондық суретті емес, конструкциялық суретті қалайтындығын көруге болады.
Көрнекілікті оқытудың ең сенімді тәсілі әрине суретші педагогтың
қолындағы бояу жаққыш жеке басының практикалығын кескіндемені бейнелеуде
немесе оның жеке техникалық әдіс-тәсілдерінің процесінде көрсету болып
табылады.
Кескіндеме заңдылығының көрнекілігін ашуда ерекше рольді, оның
кескіндеме шығармасының тұс қатарын құрудағы колорит есебінде арнайы
көрсетілетін модельдер орында алады.
Натюрморт көшіріп алу методы арқылы кескіндемені түсіну үшін шексіз
бағалы материал болып табылады. реалистік бейнелеу сауатына кәсчіптік
шеберлікке оқытудан басқа, студент өнердің жалпы мәселелерін, практика
ұсынып отырған талас сұрақтарға, қазіргі көркемсурет өмірінде бағыт таба
білуге деген мәселелерді ажырата білуі керек. Конкурс – бұл студент өз ойын
айта алатын өзінің білімі мен тәжірибесін көрсете алатын, өздік шығармалық
жұмыс. Конкурсқа студент кезінен бастап қатысу болашақ суретші-педагогтар
үшін пайдалы.
Біздің табиғатта көрген нәрселеріміздің суретін сала білуіміз немесе
мүсін жасай білуіміз (тастан тағы басқадан) бейнелеу өнері деп аталады.
Адамзат өмірінде бейнелеу өнерінің маңызы өте үлкен, оның қоғам
өміріндегі ролі аса зор.
Көркем шығармалар бізді айналамыздағы дүниені жақсырақ, толығырақ
түсінуге үйретіп қана қоймайды, өзімізді өзіміз жете түсінуге де себін
тигізеді, біздің ой-санамыз бен түйсік-сезімдерімізге де игі әсерін
тигізеді. Көркем шығармалардың қоғамдық маңызының үлкен екендігі осында.
Көркем шығармалар бізді ертедегі болған оқиғалармен, әлдеқашанғы
замандарда немесе бертінде өмір сүрген ел-жұрттың тұрмысымен таныстырады.
Көркем шығармалар өткендегіні көз алдымызға алып келгендей болады.
Бейнелеу өнері бізге өмірді қолмен ұстап, көзбен көргендей етіп, көркем
бейнелер арқылы баяндайды. Суретшінің салған нәрселерінің, оқиғаларының
куәсындай боламыз.
Көркемөнер біздің өз тәжірибесізді өмірден алынған айқын да терең
мағыналы суреттермен байыта түсуімен қабат, бізді дұрыс өмір сүруге, болып
жатқан оқиғаларды дұрысырақ түсіне білуге үйретеді, өзімізді жақсырақ,
ақылдырақ, демек, бақыттырақ етеді.
Суретші өзінің шығармаларында өмірді еш уақытта парықсыз көрсете
алмайды. Ол өзінің шығармасында сол нәрсеге қандай көзбен қарайтындығын
суреттейді, өзінің өмірде нені өте сұлу, нені көріксіз, жексұрын деп
ұғынатынын жұртқа көрсетеді.
Суретшінің сұлулықты дұрыс түсіне білуінің маңызы, әрине, зор.
Сұлулықты сан қилы пікірлер мен алуан түрлі талғамдардың жиынтығы деп, әр
адам өзінше түсінетін нәрсе деп қарауға болмайды.
Халықты сүюшілік, оның бостандығы мен гүлденуі үшін күрес – міне,
тамаша сұлулық осындай. өзінің барлық еңбегін адамзат игілігіне сарып етуші
адам – тамаша сұлу адам. Ерлік, адалдық, айнымас достық сияқты сипаттар –
тамаша сұлу қасиеттер. Осы қасиеттерге қарсы сипаттардың барлығы жиренішті
нәрселер десек, жаңылғандық болмас еді.
Суретшінің өмір шындығын түсінуі, оның өмірді шығармасында көрсетуімен
тығыз байланысты. Қалайда суретшінің көзқарасы оның шығармасынан көрініп
тұруы тиіс. Реалистік көркемөнердің заңы сондай.
Буржуазиялық көркемөнер сыншылары әдетте көркемөнер мен өмір шындығының
қатысы болмауға тиіс, суретшінің зор міндеті – жұрттың қоғамдық тіршілігіне
араласпауында деп уағыздайды.
Сондықтан да буржуазиялық елдердегі қазіргі формалистік көркемөнер
ақиқат тұрмысты шектеп тыс бұрмалайды немесе оны көрсетуден мүлдем бас
тартады; дерексіз көркемөнер дегеннен мұны айқын көруге болады.
Көркемөнер қоғамдық пікір тартысында қашан болса да зор күш болып
келді, солай болады да, өйткені көркемөнер адам санасына күшті әсер етеді,
сол сананы прогрестік рухта қалыптастырады, әділеттілікті табуға
көмектеседі, өмір қойған сұрақтарға дұрыс жауап табуға себепші болады,
халықтардың реакцияға, езушілікке қарсы күресінде жәрдемдеседі.
Зерттеудің басты мақсаты – бейнелеу өнері заттарының технологиясы және
терминологиясы жайлы және олардың теориялық, практикалық жағынан іске
асыру. Бейнелеу өнері кабинетін жабдықтау барысында суреттің орны. Осы
мақсаттарды іске асыру үшін бірнеше міндеттерді орындау қажет.
- Оқушыларды бейнелеу өнерге баулудың теориясының негізі;
- Сурет өнерін жоғары сынып оқушыларына үйретудің әдістемелері;
- Сурет өнерінің тарихын зерттеу және олардың анықтамалары;
- Бейнелеу өнері кабинетінде құрал жабдықтар атаулары;
- Сурет салуда сурет кабинетінде керекті құрал жабдықтар;
Жұмыстың болжамы:
Оқушыларға бейнелеу өнері заттарының технологиясын және терминологиясын
жете меңгерту. Бейнелеу өнері кабинетін жаңаша безендіру.
Зерттеудің жаңалығы:
- Бейнелеу өнері кабинетінің өзіне тән ерекшеліктерін зерттеу;
- Сурет өнері түрлерінің мектепте өтілетін формаларын зерттеу.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы және нәтижелердің практикалық құндылығы:
- сурет материалдарының түрлері, құрал-саймандары, техникалық
ерекшеліктерді анықтау, сурет сабағында түс-түрлерінің үйлесімдерін мұқият
талдауды үйрену. Бейнелеу өнері кабинетінің жаңаша безендендіру
технологиясын болашақ мұғалімдерге үйрету.
І ТАРАУ.
БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІНІҢ РОЛІ МЕН МАҢЫЗЫ.
1.1. Бейнелеу өнерінің даму тарихы.
Адам баласының қоршаған ортаны бейнелеуге ынтасы ежелгі дәуірлерден
басталған. Оған алғашқы адамдардың сүйектерге, мамонт мүйіздеріне және
үңгірлерге бейнелеген суреттері дәлел. Ол бейнелер сол кездегі адамдардың
тұрмыс-тіршілігін, қоршаған орта туралы көзқарасын көрсетеді. Біртіндеп осы
бейнелер негізінде жазу пайда болды. Сөз жоқ, алғашқы адамдар жасаған
бейнелеу өнерінің үлгілері аяқ астынан пайда болған жетістік емес, ол
көптеген жылдар бойы дамып жетілген тәжірибе мен дәстүрдің жемісі болатын.
Алғашқы сурет салуға үйрену тікелей көргенді қайталау, яғни көргенді
көшіру еді. Алғашқы бейнелер үлкендердің тіршілік үшін жасаған еңбек
процесіне, тіршілік көзі болған табиғатқа, жануарларға байланысты болды.
Неолит дәуіріндегі (б.з.б. 5-6 мың.ж.) жер өеңдеу мен қолөнердің пайда
болуы адамдардың өнерге деген көзқарасын мүлдем өзгертті. Адамның сурет
сала білу шеберлігі, қолөнер бұйымдарын, соның ішінде қыштан жасалған
бұйымдарды безендіру басталды.
Нағыз өнерге оқыту, мектепте ұйымдастыру тек өркениет дәуірінде пайда
бола бастады. Оған дәлел ретінде ежелгі Мысырда (Египет) дамыған жоғары
дәрежелі мәденитті қарастыруға болады.
Тарихи деректер бойынша ежелгі Мысырда сурет салу мектепте сызу пәнімен
қатар оқытылғанын білуге болады. Мектеп бітіруші жерді өлшеуді, бөлме
жобасын, су құбырының кестесін сызуды білуге міндетті болды.
Мысыр мектептерінде оқушыларға сурет салуды оқытуға ерекше көңіл
бөлінді, өйткені иероглифтік жазу әр түрлі заттар бейнелерінен тұрды.
Мысалға А әрпі құс бейнесінде, Б әрпі адамның аяғының бейнесінде салынды
(сурет).
Мысыр мектебі.
Тәрбиелеу мен оқыту тәртібі бұл мектептерде өте қатал болды: мектеп
немесе оқушы ережесін болмашы бұзушыларды таяқпен соққыға алып жазалауға
дейін барды, тіпті кей жағдайларда оқушының қол-аяғын байлап
ғибадатханалардың қараңғы бөлмесіне ұзақ уақытқа қамады. Ол мектептер
заңында былай делінген: Күнделікті жұмысқа ынталы бол, жігерлі бол. Бір
күн де ерінбе, болмаса соққыға жығыласың.
Оқыту әдісі мен тәртібі барлық суретші педагогтарда бірдей болды.
Алғашқыда болып ежелгі мысырлықтар жас ұрпақты сурет салу дағдысына оқытуда
белгілі бір жүйеге негізделген теориялық заңдылықтарды жасай бастады. Олар
сурет салуға оқыту процесін қоршаған ортаны тануға байқауға емес,
сызбаларды, қағадаларды (канондарды) жаттау арқылы үлгілерді көшіруге
негіздейді.
Ал Ежелгі Грек суретшілері оқыту мен тәрбие мәселесіне жаңаша тұрғыдан
қарады. Олар қоршаған ортадағы өсімдікке, табиғи құбылыстарға көңіл бөлу
қажеттілігін мойындап, бейнелеу өнерін оқытудың өзіндік ережелерін жасады.
Гректер әдеміліктің мәні сымбаттылық, симметриялық, бөліктердің тұтастық
үндестігі, дұрыс математикалық тепе-теңділік деп тұжырымдады.
Грекияда б.з.д. IV ғасырда бірнеше сурет мектептері болды. Олар –
Сикиондық, Эфестік және Фивандық мектептер. Бұл мектептер әр түрлі
әдістемелік бағыт ұстады. Фивандық мектеп жарық, көлеңке арқылы өмір
шындығын және елесті көрсетуге бағытталды. Эфестік мектепте сыртқы
сұлулыққа және табиғатты көркемдік тұрғыдан қабылдауға, соның ішінде
шығармашылық, эстетикалық шабытқа үлкен мән берілді.
Сикиондық сурет мектебі жаратылыстанудың ғылыми мәліметтеріне және
табиғат заңдарына негізделді. Сикион сурет мектебі оқыту әдістемесінің
дамуына ғана емес, сонымен қатар жалпы бейнелеу өнерінің дамуына үлкен
әсер етті. Бұл мектеп оқыту әдістемесін ғылыми негізде құрып, оқушыны
табиғатты зерттеуге, оның заңдылықтарын ашуға жетелеп, табиғат сұлулығына
деген сүйіспеншілік көзқарасын тәрбиелейді.
Сикиондық мектептен Памфил, Мелантий Павзий және ұлы Апелес сияқты
атақты сурешілер шықты. Сикиондық мектептің басшысы болған Памфилдың
арқасында сурет салуға оқытудың міндеті өмір шындығындағы заттарды тек
көшіріп бейнелеу ғана емес, сонымен қатар, ол заттардың құрылысының
заңдылықтарын зерттеп, тану екендігін алғаш рет Памфил дәлелдеді.
Ежелгі Римде де өнерге, соның ішінде бейнелеу өнеріне өте үлкен
сүйіспеншіліпен қарады. Ауқатты адамдар грек суретшілерінің туындыларынан
коллекциялар жинап, тіпті ақсүйектер мен үкімет қызметкерлері сурет және
кескіндемемен (живопись) айналысты. Суретке оқыту Римдегі жалпы білім беру
мектептерінде жүргізіллі.
Бірақ Римдіктер грек суретші педагогтарының жасаған бейнелеуге оқыту
әдістемесін одан әрі дамытып жетілдірмеді, керісінше, кейбір оқыту
әдістерін олар сақтай алмады. Грек суретші –педагогтары бейнелеу өнерінің
басты мәселелерін шешуге талпынып, өз шәкірттерін бейнелеуге оқыту ғылым
арқылы игеруге шақырып, бейнелеуге ұсақ кәсіп ретінде емес үлкен
шығармашылық өнер ретінде қарау керектігін түсіндірсе, ал Рим империясының
суретші-педагогтарын бейнелеу өнерін оқыту одан әрі дамыту мәселелері көп
алаңдатады. Олар бейнелеу өнеріне ұсақ кәсіп ретінде қарап, бейнелеуге
оқытуда тек үлгіден көшіру әдісімен шектеліп, ұлы грек шеберлерінің жұмыс
тәсілдерін қайталады.
Сөйтіп римдік суретшілер гректер жасаған бейнелеуді оқыту әдістемелерін
біртіндеп жоғалта бастады.
Ұлы Рим империясы құлаған соң орта ғасырда шынайы өнер жетістіктері
мүлдем жоққа шығарылды. Суретшілер бейнені жазықтық бетінде тұрғызу
ережелерін, гректер жасаған оқыту әдістерін (император Константин және папы
Сильвестр тұсында) білмеді. Ағарту ісінің қарсы болған христиан шіркеулері
грек шеберлерінің теориялық еңбектерін, сонымен қатар бейнелеу өнерінің аса
құнды туындыларын аяусыз құртып талқандады. Өнерге деген сүйіспеншілік,
өнерге табынушылық деп танылып қудаланды.
ІХ-ХІ ғасырлардағы дағдарыс-тоқыраудан кейінгі қайта өрлеу дәуірі
бейнелеу өнерінің және оны оқыті әдістемесінің даму тарихына үлкен әсерін
тигізді.
Бейнелеу мәселелері мен Ченнини Ченнино, Альберти, Леонардо да Винчи,
Дюрер және т.б. бейнелеу өнерінің шеберлері айналыса бастады. Олар табиғи
құбылыстар заңддылықтарын түсіну мақсатында ғылыми-зерттеу жұмыстарымен
айналысып, бейнелеу өнерін ғылыммен байланыстырды. Жұмыстың нәтижелі
болуына археологиялық қазбалардан табылған өнер үлгілері және Ежелгі
Грекияның ұлы өнер жөніндегі тарихшылар қалдырған деректер көмектесті.
Қайта өрлеу суретшілері антикалық өнер үлгілерін зерттеу барысында игерген
теориялық білімдерін өздерінің шығарма, анатомия, пропорция ілімдерін
зерттеп жетілдіруді басты мақсат етіп алды.
Қайта өрлеу дәуірінің суретшілері бейнелеуді оқыту әдістеріне
байланысты біршама құнды пікірлер айтты. Олар бейнелеуді оқытудың негізі
заттан қарай бейнелеу болу керек деді. Мысалға, Ченнино өзінің кескіндеме
туралы трактатында Байқасаң, салтанатты қақпа арқылы жетелеп өнерге
апаратын ең жетілген жетекші – ол заттан қарай бейнелеу деп жазған.
Ченнино бейнелеуді оқытуда теориялық білім негіздерін игеру үшін мұғалімнің
жүйеіл басшылығы қажет деп санады.
Живопись туралы үш кітап еңбегінде Леон Баттиста Альберти бірқатар
құнды әдістемелік ережелер ұсынды. Ол бейнелеуді бмаңызды ғылыми пән
ретінде қарастырды. өнерге оқытудың нәтижелі болуы ғылыми біліктілікке
байланысты деп жазды. Альберти оқыту әдістемесіне ғылыми негіздеме бере
отырып сурет салу тек қолды жаттықтыру емес, ақыл-ойды жаттықтыру деп
қарастырды. Бұл қағиданы басшылыққа алып кейіннен Микеланджело суретті
қолмен емес баспен салады деген болатын.
Альберти оқыту процесінің барлығын заттан қарап бейнелеуге байланысты
құрауды ұсынды. Оның ұсынған әдістемелік оқыту жүйесіне көңіл аударсақ:
бірінші нүктелер және түзу сызықтармен танысу, содан соң әрі түрлі
бұрыштар, жазықтықтар, соңында көлемді денелермен таныстыруды ұсынған.
Осыған орай бейнелеуді енді ғана үйренуге кіріскен жастар бірінші әріптің
бейнесін жеке-дара, яғни бұрынғылардың айтуынша элементтерін оқиды, содан
соң буындарды оқиды, тек осыдан кейін сөзді қүрастыруды оқиды деп жазды.
Альберти бірізділікті сақтай отырып, оқушыны сызықтық перспективаның
негізгі қағидаларымен таныстырып ауа перспективасы жөнінде де әңгіме етеді.
Оның жасаған кейбір ережелері әлі күнге дейін бейнелеу өнерін оқытуда
қолданылып келеді. Әрине бейнелеуді оқыту әдістерінің одан әрі жетілуінің
нәтижесінде Альбертидің бірқатар әдістері қате деп табылды. Ол екінші
кітабындағы сурет салуда ілмені (завес) пайдалануды ұсынуы еді.
А.Дюрер. Перспективаны салу.
Ілмені пайдалану әдісіне дәлірек тоқталатын болсақ, бейнеленетін зат
пен суретшінің арасына кергішке керілген мөлдір қағаз (калька) немесе жұқа
мөлдір мата (кисея), кей жағдайда жіптерден торлап керілген кергіш қойылды.
Суретті нәрсені әдейі әзірленген көздеу құралы арқылы нысанаға ала отырып
ілме бетіне түсірді. Бұл әдіс перспектива заңдылықтарын дәл сақтап
бейнелеуге мүмкіндік жасады, сонымен қатар айтарлықтай кемшілігі де болды:
ол сурет салуды механикалық жобалауға айналдырды.
Дегенмен ХV ғасырда бейнелеу әдістемесінің дамуына суретші-ағартушы
Альбертидің қосқан үлесі зор болды. Бейнелеу әдістемесінің дамуына үлкен
әсерін тигізген Леонардо да Винчидің Живопись туралы кітап еңбегін айтыға
болады. Альберти сияқты Леонардо да Винчи де бейнелеуге негізгі ғылыми пән
ретінде қарады. Леонардо ілме арқылы бейнелеу тәсілі оқышыларға зиян
екенін айтып: Бұл ойластырылған құралдан бас тарту керек, өздігінен сурет
сала алмайтын адамдар үшін бұл бағыт ақыл-ойларына зиян келтіреді және оның
көмегінсіз ешбір жақсы дүние жасай алмайды деп жазды.
Леонардоның болыды әдістерінің бірі өткен жаңа материады бекіту
мақсатында есте сақтау арқылы сурет салу болды. Ол Егер сен жаңа танысқан
нәрсені жақсы есіңде сақтағың келсе, онда мына тәсілді пайдалан: бір
нәрсені бірнеше мәрте көшіріп салған соң, ол есінде қалды деп ойласаң, онда
оны үлгіден қарамай бейнелеп көр, - деп жазды.
Қайта өрлеу дәуірінің ұлы неміс суретшісі Альбрехт Дюрер бейнелеу
өнерін оқыту әдістемесі жөнінде, сондай-ақ жалпы өнер мәселелерә жөнінде
аса құнды теориялық еңбектер қалдырды. Ол өзінің ... кімде-кім өзі нені
болса да білсе, қажет еткен өзгелерге соны оқыту керек деген гуманистік
көзқарасымен де ерекшеленеді.
Бейнелеу өнерін оқыту әдістемесіне енгізген Дюрердің көлемді жалпылау
әдісі аса құнды жетістік болды. Сол кездегі ағартушы-суретшілер кеңінен
пайдаланған бұл әдіс қазіргі кезде бе бейнелеуге оқытудың классикалық
әдістерінің бірі ретінде қолданылып жүр.
А.Дюрер. Бастың сызықтық-құрылымдық суреті.
Осыған дәлірек тоқталатын болсақ: адам саусақтарын білезік буынына
дейінгі бейнесін перспективада дұрыс бейнелеу өте қиын, ал оқуды жаңа
бастаған адамға мүлдем алынбайтын қамал тәрізді. Осы қиындықты жеңілдету
үшін қол саусақтарын бірінші қарапайым геометриялық пішінге айналдырып,
яғни көлемді жалпылап бейнелеуді жеңілдету мақсатында Дюрер бейнелеудің
алғашқы сатысында қолданылатын әр түрлі геометриялық пішіндерден тұратын,
ағаштан шабылып жасалған тәрізді адам басының үлгісін жасады. Ол үлгі
обрубовка деген атпен әлі де көптеген оқу орындарында пайдаланылып келеді.
А.Дюрер. Обрубовка.
Дюрердің күрделі пішіндергі талдау (анализ) жасау және адам басының
құрылысын зерттеу ережелері қазіргі кездегі бейнелеу өнерін оқыту арналған
әдістемелік әдебиеттердің барлығында дерлік кездеседі. Ол жалпы педагогика
және оқыту мен тәрбиелеу мәселелері жөнінде де бірқатар пікірлер қалдырды.
Қайта өрлеу дәуірі суртешілерінің ісін қорытындылай келіп, олардың
біріншіден, бейнелеу ережелерінің ғылыми-теориялық негіздерін жасаудағы
шексіз еңбектерін атауға болады. Олардың перспектива заңдылықтары жөніндегі
еңбектері кеңістіктегі үш өлшемді нәрселерді жазықтық бетіне бейнелеудегі
қиындықтарды жеңуге көмегін тигізді.
Кейбір қайта өрлеу дәуірінің суретшілері барлық уақытын перспектива,
жарық, көлеңке, пропорциялық заңдылықтарды ғылыми тұрғыдан зерттеуге
арнады. Қайта өрлеу дәуірінің шеберлері практик-суретшілерге ғана емес,
сонымен қатар педагогтарға бейнелеу өнерінің аса құнды үлгілерін, ереде
заңдылықтарын қалдырғанмен, олар өз алдарына оқыту мен тәрбие жүйесін
жасауды мақсат етіп қоймады.
Бұл маңызды жұмыспен ХVІ ғасырдың аяғында ашылған Көркем Академия
айналыса бастады. Осы уақыттан бастап бейнелеуге оқыту арнаулы оқу
орындарында жүргізілді.
ХVІІ ғасыр бейнелеу өнерін оқыту әдістемесінің даму тарихындағы жаңа
педагогикалық жүйе академиялық жүйенің қалыптасу кезеңі болды. Жаңа жүйе
тек оқушыларға ғана емес, сонымен қатар педагогке де нақты талаптар қоя
бастады. Оқыту әдістемесі және тәрбие табылып, академия ұстаздары өнер,
суретші жетістігі – ол құайдың сыйы емес, еңбек пен ғылыми танымның
нәтижесі деп уағыздады.
Академиялық жүйемен оқытудың ерекшелігі өнерге оқыту, ғылыми ағарту
және биік мақсаттарға тәрбиелеумен қатар жүргізіледі.
Академиялық жүйе бойынша бейнелеуді меңгерген оқушы қоршаған ортаға
ғылыми көзқарасты қалыптасып, әлемді таныды. Бұдан, бейнелеуге оқу барлық
адамға пайдалы деген ойды тек өнер адамдары ғана емес, сонымен қатар халық
ағарту ісінің қайраткерлері де насихаттай бастады.
Бейнелеу жүйе бойынша бейнелеуді меңгерген оқушы қоршаған ортаға ғылыми
көзқарасы қалыптасып, әлемді таныды. Бұдан, бейнелеуге оқу барлық адамға
пайдалы деген ойды тек өнер адамдары ғана емес, сонымен қатар халық ағарту
ісінің қайраткерлері де насихаттай бастады.
Бейнелеу өнерін жалпы білім беретін пайдалы пән ретінде тану жөнінде
чех педагогы Ян Амос Коменский (1592-1670 ж.ж.) ағылшын педагогы және
философы Джон Локк (1632-1704 ж.ж.) Тәрбие туралы ойлар кітабында,
француз философ-энциклопедисті Жан Жак Руссо (1712-1778 ж.ж.) Эмиль
еңбектерінде жазды. Руссо қоршаған орта шындығын тану үшін балалардың сезім
мүшелерін нәрсеге қарап сурет салу арқылы дамытуда болады деп жазды. Ол
сурет салуды табиғат аясында өткізу керек, өйткені, оқушы перспективалық
заңдылықтарды өз көзімен көріп түсінеді, сонымен қатар табиғатты байқау
арқылы ол өзінің талғамын тәрбиелейді, табиғатты сүюді үйренеді, оның
әдемілігін түсінеді. Бейнелеуге оқыту тек қана нәрседен қарап бейнелеуге
негізделуі керек. Баланың табиғаттан басқа оқытушысы немесе нәрсенің дәл
өзінен басқа көшірмесі болмауы тиіс, үйді үйден, теректі теректен қарап
бейнелеу керек деген болатын.
Бірақ, осындай белгілі адамдардың қолдауы бола тұра ХVII-ХVIII
ғасырларда бейнелеу өнері жалпы білім беретін мектептерге өз алдына жеке
пән ретінде енгізілмейді. Тек ХІХ ғасырдың басында Швейцария педагогы
Иоганн Генрих Песталоццидің (1746-1827 ж.ж.) ықпалымен бейнелеу өнері жалпы
білім беретін мектептерге пән ретінде енгізіле бастады. Песталоцци сурет
салуға оқытудың, әсіресе бастауыш сыныптарда маңызы зор екендігін айтты.
Оның айтуынша жазуға үйренбес бұрын сурет салуға үйрену керек, өйткені
сурет салу дағдысы жазуды меңгеруді жеңілдетеді.
Дұрыс ойлану үшін қоршаған ортадағы табиғатты дұрыс көре білу керек. Ол
біліктілкке жетудің бірден бір тәсілі – сурет салу деді.
Песталоцци сурет салуға оқыту әдістемесі туралы көзқарасын өзінің
Гертруда өз балаларын қалай оқытады? кітабында жазды. Песталоцци өзі
суретші болмағандықтан, сурет салу әдістемесінің кәсіби ережелерін
жасамады, бірақ сурет салуда көз мөлшерді дамытуға, нәрсе көлемін түсінуге,
сурет салу әдісін меңгеруге жеке-жеке әдістемесе жасау қажет екендігін
айтты. Осы жұмыстарды оның шәкірттері мен ізбасарлары жалғастырды.
Песталоццидан соң бейнелеу жалпы білім беретін пән ретінде барлық бастауыш
мектептерге енгізіле бастады. Сонымен қатар орта білім беретін мектептерге
де арналған бейнелеу әдістемесіне байланысты еңбектер көптеп басылып жарыө
көрді. Соның ішінде Песталоццидің шәкірті Иосиф Шмидтің еңбектері аса
жоғары танымал болды.
И.Шмидтің ойына бейнелеуге оқыту барысында арнаулы жаттығулар дайындау
қажет:
1. Қолды дамытуға және оны сурет салуға дайындау жаттығуы;
2. Әдемі пішінде табу және жасау жаттығуы;
3. Елестетуді дамытға арналған жаттығу;
4. Нәрселерді геометриялық бейнелеу жаттығу;
5. Перспективада бейнелеуге жаттығу.
ХІХ ғасырдың бірінші жартысында ағайынды Александр және Фрединанд
Дюпюилердің жасаған әдістемелері ерекше танымал болды. Сол кезде олар
жасаған әдістеме дұрыс, жаңа және алдыңғы қатарлы деп табылып, дүниежүзінің
көптеген оқытушыларының тәжірибесінде қолданылды. 1835 жылы Парижде олар
қолөнершілерге және оқушыларға арнап ақысыз бейнелеу мектебін ашты.
Ағайынды Дюпюилер өздерінің әдістемелерін осы мектепте пайдаланды.
Фрединанд алғашқы оқыту сатысының әдістемесімен жұмыстанды, ал Александр
адам басын және адам денесін бейнелеуді оқыту әдістемесін жасады.
Ресейде бейнелеу өнерін оқыту әдістемесі өте ертеде қалыптасты.
ХІ ғасырда кітап графикасы мен миниатюра өзінің жоғарғы дамуында болды.
Осы кездегі үлгілер бейнелеу өнерімен шұғылданған оқушылардың сурет салу
сауаттылығын меңгергенін байқатады. Бұл кездегі суретті жалпы ұштықпен
салу дами отырып, бейнелеу өнерінің оқыту әдістемесі көшіріп сурет салумен
шектелді. Ресейле сурет салу жалпы білім беру пәні ретінде ХVІІІ ғасырдың
басында бірінші рет дами бастады.
Сурет жалпы білім беру пәні ретінде кең өріс алып, 1732 жылы Кадет
корпусында, 1747 жылы Ғылым академиясы жанындағы гимназияда, 1764 жылы
Воскресенск монастыріндегі кішігірім сурет шеберханасында өрбіді.
Осы оқу орындарының бәрі кәсіби-суретшілер дайындауды алға мақсат етіп
қойған жоқ, олар өз тәрбиелегушілеріне қарапайым білім беретін мақсатты
ұстанды.
1735 жылы немыс және орыс тілінде И.Д. Преслердің Негізгі ереже немесе
көркем сурет салудағы қысқа жетекшілік атты сурет туралы оқулық жарық
көрді. Бейнелеу өнерін оқыту әдістемесіне үлкен үлес қосқан Сурет
Академиясының суретші-педагогтары А.П.Лосенко және В.К.Шебуев көп еңбек
сіңірді.
ХІХ ғасырдың басында Орыс көркем академиясы Батыс Еуропа көркем
академияларының алдыңғы қатарынан орын ала бастады. Орыс көркем
академиясының алғашқы түлектерінің бірі – О.А.Кипренский.
ХVІІІ ғасырдың бірінше жартысы мен ХІХ ғасырда Орыс көркем академиясы
сурет мектебінің Ресейдегі ең үздік әдістемелік орталғығы болып саналды.
1834 жылы А.П.Сапожниковтың Сурет салу курсы атты жалпы білім беретін
оқу орындарына арналған алғашқы оқулық жарық көрді. А.П.Сапожников
әдістемесінің мақсаты көріністен, яғни тұлғадан қарап сурет салудың негізін
қалайды.
1804 жылы училище, гимназияларға орта мектептерде сурет пән ретінде
қабылданды. 1879 жылы Строганов мектебінде сурет мұғалімдерін даярлайтын
курс ашылып, Ресей мектебін бейнелеу өнері маманы бойынша мұғалімдермен
қамтамасыз етіп отырды.
Жалпы алғанда, бейнелеу өнеріне сабақ ретінде көңіл аударылуы және оның
әсіресе тәрбиелік мәнінің зерттелуі 1970 жылдардың аяғы, 1980 жылдардың
басынан басталды. Мысалы, 1978 жылы Я.Я.Чарнецкийдің Преемственности в
изобразительной деятельности дошкольников и младших школьников как фактор
формирования художественных интересов учащихся атты зерттеуі жарық көрді.
Онда балабақша жасындағы балалар мен бастауыш сынып оқушыларының
қызығушылық сезімін қалыптастыру жөнінде айтылады. Келесі бір зерттеу
жұмысы В.Т.Тихомировтың Восприятие произведений изобразительного искусства
как средство общего и нравственного разивтия младшиз школьников (1983) деп
аталады. Бұл жұмыста бастауыш сынып оқушыларының қабылдауы туралы айтылады.
Осы тұрғыдан бұл жұмыс біз зерттеп отырған мәселемен үндесіп жатыр.
Тақырыпта көрсетілгендей автор бейнелеу өнері пәніндегі қабылдаудың жалпы
тәрбиелік ықпалы мен әсіресе, адамгершілікке тәрбиелеудегі ықпалын
тәптіштеп ашуға ден қояды.
ХХ ғасырда Ресей бейнелеу өнерін оқыту әдістемесі Кеңес үкіметіне
дейінгі ғылыми ізденістердің аясында болды. Оған мысал ретінде Г.В.Беданың
Бейнелеу өнерінің сауаттылығының негіздері еңбегін келтіруімізге болады.
Кітаптың мақсаты – бейнелеу өнері мұғалімдерінің кәсіби деңгейлері мен
дайындығын көтеру болып табылады. Кітапта реалистік бейнелеу өнерінің
сауаттылығы мен суретті көріністен салудың композициялық принциптерінің
теориялық және практикалық сұрақтары қарастырылады.
1.2. Бейнелеу өнерінің түрлері және жанрлар.
Бейнелеу өнерінің түрлері. Бейнелеу өнерінің әрбір түрі өмірдің сан
белесін көрсете отырып дамыды. Бейнелеу өнерінің түрлері шындықтары
қабылдауымен, көркемдік міндеттерімен, сонымен қатар бейнені сомдағанда
қолданылатын материалдардың әртүрлігімен ерекшеленеді. Оның әрқайсысы әр
кезеңде дамып, өзіндік сипат ала бастады.
Алдымен, сәулет өнері, мүсін өнері және жанды бейне бейнелеу өнерінің
басты үш түрі болып есептеледі. Содан кейін, өнердің бір түрі графика
қызметтік және қосалқы түрден өнердің жеке және мүлдем дербес түріне
айналды. Сонымен қатар сәндік қолданбалы өнер түрі де ерекше сипатта бағыт
алды. Соңғы жылдары өнердің дизайын сияқты әрқайсысына жеке-жеке тоқталып
өтейік.
Графика. Графика шығармалары адам баласы өмірінің барлық кезеңдерінде
кездеседі. Белгілі бір мағынаны білдіретін суреттер мен гравюра, кітаптағы
және плакаттағы қаріп (шрифт), кітап безендірулері (иллюстрация), плакат,
почта маркалары, журнал безендірілуі және газет карикатурасы, түрлі
заттарға арналған белгі қағаздар, театр және кино жарқағазы (афиша), жолдың
және заттардың белгілері – мәне мұның барлығы станокты және қолданбалы
графика шығармалары.
Графика сөзі гректің графо - жазамын, сызамын, сурет саламын деген
сөзінен шыққан. Ал жалпы графика дегеніміз – ақ және қара түстердің
негізінде, қатаң сызықтармен салынған сурет. Ақ түс ретінде қағаз, қара түс
ретінде қарандаш, көмір және т.б. материалдар қолданылады. Сонымен қатар
жұмыстың түріне қарай түстердің шектеулі түрлерін де пайдаланалы. (Плакат,
безендіру, жол белгілері т.б.).
Суреттер қолмен және машинамен бірнеше данада жасалуы мүмкін. Сондықтан
да графиканы екі түрге бөлуге болады: қағазға тікелей салынған сурет және
баспа графика.
Сурет бейнелеу өнерінің жеке түрі ретінде ХV ғасырдың аяғы мен XVI
ғасырдың басында қалыптасты. Бұған дейін оған картинамен, мүсінмен,
гобеленмен жұмыс жасаудың алдындағы дайындық ретінде қарады. Тарихи даму
барысында суретке әр түрлі түстер де араласа бастады. Енді графикаға
пастельмен, акварельмен, гуашьпен салынған суреттер де қатысты болды.
Әлемнің үлкен мұражайларында тез салынған нобайлар да, болашақ
картинаның нұсқасы ретінде салынған ұзақ мерзімді суреттер де сақталған.
Көптеген мұражайларда енді арнайы графика бөлмелері жабдықталған.
Егер жанды бейнеде барлық түстердің палитрасы қолданылса, суретші-
график бір ғана түспен немесе аз ғана түстермен үлкен шығарма жазады.
Жоғарыда айтып өткендей суретшінің орындаған жалғыз шығармасымен қатар,
бастыру арқылы көп дананы орындауға болады.
Осындай баспа графикасының негізгі түрі гравюра деп аталады (ағашта,
металда, таста).
Гравюрлеудің ең көне әдісі XV ғасырда Батыс Еуропада және XVІ ғасырда
Ресейде қолданыла бастаған ағашқы салынған гравюра болды.
Гравюра сөзі француз тілінен аударғанда ойып алу деген мағынаны
білдіреді. Гравюраға литография, ксилография, линогравюра офорт түрлері
жатады.
Жанды бейне. Бейнелеу өнері түрлерінің ішінен жанды бейне көрермендер
арасында барынша танымал. Егер мүсін өнері – көлемді денелерді, графика –
қағазда салынғ,ан ақ-қара түстер арқылы көрсетілсе, жанды бейне өз
көрермендеріне ешқандай түсініктемесіз-ақ түсінікті. Жанды бейне – бүкіл
майлы бояулармен жасалған және кергішке салынған, біз мұражайда қызықтайтын
картиналар ғана емес. Жанды бейне ұғымы кең, әрі сан алуан техниканы
қамтиды. Мысалы: темперамен, гуашьпен, акварельмен, пастельмен, сангинамен
салынады. Сонымен қатар жартылай гравюра – жанды бейне де (монотипил) бар.
Мұның бәрі станоктік, яғни станокте (мольбертте) жасалатын жанды бейне
техникада әк сүтіне араластырылған бояулар мен жаңа сылақ бетінде диі
жасалады (Фреска). Мүлдем бояусыз істелетін өзінше ерекшелігі бар
монументтік жанды бейне де бар. Бейне түрлі материалдардың алуан түсті
кесектерінен жасалады (мозайка). Сондай-ақ жарықтанатын жанды бейне –
шыныдан жасалған картинадан өтіп, түрлі-түсті жарық түсіретін шығармада да
болады (витраж).
Сәулет өнері. Мүсін өнері әрқашан да пластикалық өнердің ішінде ең
бастысы болып келді. Ол дәуір идеясын мейлінше айқын білдірді және өз
заманының басқа бейнелеу өнерлерінің – мүсін мен жанды бейненің стилін
анықтап отырды. Бұл әрі ұзақ жасайтын өнер: мысырлық пирамидалар немесе
американ үндістерінің ежелгі храмдары сан мыңдаған жылдар тұрып, бізге
дейін жетті.
Сонымен бірге, сәулетті өнері ретінде қабылдау көбіне мүмкін емес
сияқты көрінеді. Біріншіден, оның мүсін мен суреттерден айырмашылығы өте
көп: ол ештеңені бейнелемейді және ештеңені суреттемейді. Екіншіден, біз
сурет ғимаратында өмір сүреміз, оқимыз және жұмыс жасаймыз, барлық уақытта
сәулет өнерінің арасында жүреміз. Сәулет – бұл адам қызметінің ерекше түрі,
мұнда техника мен өнер, пайда мен әсемдік бірге өрілген.
Сондықтан да сәулет тікелей ештеңені бейнелемегенімен және
суреттемегенімен бейнелеу өнерінің барлық түрлерінің ішінде мейлінше
әсерлі, біздің сезімімізге әсер етуге мейлінше қабілетті өнер болып
табылады.
Дарынды суретші жасаған ғимаратта, әрбір құрылыста өзіндік бет-бейне
бар, оған ерекше көңіл күй берілген.
Сәулет негізгі үш түрге бөлінеді. Бірінші – көлемді құрлыстар сәулеті.
Бұған тұрғызылған үйлер, қоғамдық орындар (мектеп, театр, стадион, дүкен
т.б.) жатады. Екінші түрі – ландшафты сәулет. Ол негізінен демалыс
орындарының құрылыстарымен байланысты. Бұған скерлер, сонымен қатар сәнді
орындықтар, фонтандары бар саябақтар жатады.
Сәулеттің үшінші түрі – қала құрылысы. Бұларға жаңадан қалалар мен
ауылдар салу немесе қала аудандарын өзгерту жұмыстары жатады.
Мүсін. Мүсін, яғни скульптура (латынша sculptura) сөзі алғашқыда
қатты материалдардан фигураларды қашап жасауды, шекуді (мүсін жасауды)
білдірген. Кеңінен пішіндеу арқылы жасалған шығармалар осы ұғыммен
білдірілген.
Мүсіннің басқа бейнелеу өнері түрлерінен айырмашылығы сол, оның басты
әсерлі құралы аймақтық форма. Мұның өзі оны жасаған кезде ағаш, металл, тас
сияқты ұзақ сақталатын материалдарды пайдалануға мүмкіндік береді.
Түрлі халықтар мен дәуірлердің толып жатқан мүсіндік шығармалары бізге
дейін жетті. ежелгі мысырдың, Үндістан мен Американың мүсіндері мен
барельефтері кеңінен мәлім. Антикалық Грекия аса көрнекті мүсіншілер –
Фидийдің, Мирон мен Поликлеттің мәңгі өшпейтін шығармаларын әлемге тарту
етті.
Мүсін жұмыр (оны барлық жағынан қарауға болады) және бедерлі (рельеф)
болып келеді. Жұмыр мүсінде адамды бейнелеу отырып тек маскамен, яғни
бетпен, баспен ғана шектеліп қала алады. Басты иықпен бірге кеудеге дейін
мүсіндеу кеуіт (бюст) болып табылады. Адамды беліне дейін бейнелеу жартылай
фигура, ал бүкіл бойымен бейнелеу мүсінше (статуя) деп аталады. Көпфигуралы
композиция мүсіндік топ немесе ансамбль деп аталады.
Рельеф – тек бір жағынан қарағанда жақсы көрінетін, жазық беттегі
мүсіндік бейне. Рельеф екі түрге бөлінеді: фигуралар фонның жазықтығынан өз
көлемінің жартысынан аз шығып тұрса, барельеф деп, ал фигуралар жартысынан
көбірек шығып тұрса ол горельеф деп аталады.
Мүсін шығармалары жанды бейнедегі сияқты, станокты және монументті-
сәндік болып бөлінеді. Станокты шығармалар айналадағыларға тәуілсіз
тәуелсіз өмір сүреді, сондықтан түрлі жағдайларда қоюға болады. Монументті-
сәндік шығармалар әдетте жеке ансамбльдің алаңның немесе саябақтың сәулет
композициясының құрамдас бөлігі болып табылады.
ІІ ТАРАУ.
БЕЙНЕЛЕУ САУАТТЫЛЫҒЫНЫҢ НЕГІЗДЕРІ.
2.1. Сурет салу жабдықтары.
Сурет салу үшін суретшілердің алуан түрлі жабдықтар мен материалдарды
пайдаланатыны белгілі.
Қандай да болмасын нақты суретпен жұмыс, заттың өзіне қарап салудан,
оның пластикалық қасиетін оқып-білуден басталады.
Нақты бейненің ерекшелігіне байланысты сурет қарындашпен, перомен,
көмірмен, қалқаламмен салынуы мүмкін.
Олардың ішінде ең көп қолданылатыны – кәдімгі графиттік қарындаш.
Сурет салатын қарындаштар қатты-жұмсақтығына қарай мынадай түрлерге
бөлінеді: 6Т, 5Т, 4Т, 3Т, 2Т, Т, ТМ, М, 2М,3М, 6М, бұлар латынша мыналарға
сәйкес келеді: 6Н, Н, НВ, 2В, 3В, 4В т.т.
Қарындашты жазуы бар жағынан ұштамау керек. Жартысынан азы қалған
қарындашпен сурет салу өте қолайсыз болады, сондықтан оны арнаулы түтікке
орнатып, ұзартып пайдаланған жөн.
Сурет салу үшін сызу және сурет қағазы деп аталатын жартылай ватман
қағазы қолданылады. Сурет салуға жылтыр, жұқа, жұмсақ немесе өте қалың,
бедерлі қағаздар мүлдем жарамайды. Қағаздың бедерлігі немесе жылтырлығы
суретті өңдеуге қолайсыздықты туғызады, ал жұмсақ қағаз тек сарғайып
кетеді. Бұл қағаздарға тек жұмсақ заттармен – сангинамен, көмірмен, ал
жылтыр қағазға тек қана тушьпен және қаламұшпен сурет салған ыңғайлы.
Суретті керексіз сызықтарды өшіру үшін жұмсақ ақ өшіргіш қолданылады.
Өшіргішті өте бір қажетті жағдайда болмаса, сирек пайдалануға дағдыланған
жөн.
Сурет салынатын қағазды планшетке керіп бекіту үшін сызба (архитектура)
жапсырма шегесін (кнопка) қағазды шамалы сулап, планшетке қатты жапсыра нық
ұстап тұрып, шетін жапсырма шегемен бекітіп не желіммен желімдеп, планшет
қырының арт жағынан бекіту керек. Сурет салуға кіріспес бұрын қағаз
керілген планшетті жұмыс істеуге ыңғайлап, дайындап алған дұрыс.
Сурет салынғанда графитті қарындашпен қатар, көмірді де пайдалануға
болады. Ол анағұрлым жұмсақ материалдар қатарына жатады. Көмір таяқшаларын
ағаштардың жіңішке бұтақтарын отқа жағу арқылы дайындап алуға болады. Ол
үшін биіктігі – 20-25 см консерві қалбырын тауып алып, оған құрғақ құм
толтырады да ішіне қабығы аршылған, биіктігі қалбырдың бойындай шыбықтарды
шаншиды. Сонан соң қалбырдың бетін жауып отқа қыздырады. Шыбықтар әбден
күйген кезде оттан шығарып алып, оны суытады, сосын сол күйінде пайдалануға
болады.
Фабрикада арнайы дайындалған көмірлер де болады. Мәселен, қолдан
дайындалған көмірге өсімдіктен жасалған желім қосылады. Мұндай көмірлер
беті бұдыр қағаздарға жақсы жұғады. Графитті қарындашпен және көмірмен
салынған суреттерді ұзақ сақтау қиын, сондықтан көмескіленіп немесе өшіп
кетпеуі үшін оларды фиксаторлар арқылы өңдеу керек. Фиксаторларды жасау
әдістері де әр түрлі. Мысалға, қаймағы айырылған сиыр сүтін алып, оған
соншама су қосады. Бұл тез еріту үшін керек. Мұндай әдщістермен дайындалған
ерітіндіні қағаз бетіне бүріккіш арқылы бүркуге болады. Графитті
қарындашпен және көмірмен салынған суреттерді фиксатиф арқылы әбден қатырып
тастайды. Әдетте мұндай әдістер салынған суреттерді ұзақ мерзімге сақтау
үшін өте қажет.
Көбінесе суретшілер түрлі-түсті қарындаштарды пайдалан бермейді. Олар
суреттерді көмірмен, тушьпен, қара қарындашпен, пастель деп аталатын әр
түрлі борлармен салады.
Сурет салуды жетік игеруге күн сайын жүйелі жұмыс істеу арқылы ғана
жетуге болады. Сонда суретші тәжірибе жинақтап, техникалық білім мен
тәсілдерді игереді. Өткен және қазіргі заманғы шеберлердің сурет салу
техникасын зерттеп, үйренген жөн. Мұның өзі суретшінің ой-өрісін кеңейтіп,
сурет салудың сан алуан тәсілдермен танысуына көмектеседі, сондай-ақ
игеруге, олардың мүмкіндіктері мен қасиеттерін іс барысында танып білуге
үйретеді.
2.2. Сызықтар мен штрихтар
Сурет салудың негізгі тәсілдерінің бірі – сызық жүргізу. Жіңішке
сызықтар арқылы болашақ пішіннің нобайы жасалады. Осы сызықтармен негізгі
пропорциялар белгіленіп, суреттің жеке бөліктері салынады. Сызық жүргізу
арқылы сурет кейпі белгіленеді.
Пішіннің түрі түсетін жарыққа қарай өзгергендіктен, сызықтың түрі де
өзгереді. Мұндай сызық штрих сызық немесе кеңістік сызық деп аталады.
Штрихтардың басқа сызықтардан (сызба сызықтарынан) айырмашылығы – мұның
кеңістік сипаттары көбірек. Мәселен, сызықтар деп өзіндік дербес мәні бар
ұзын сызықтарды айтсақ, ал штрих – қысқа сызық, әрі ол басқа штрихтармен
бірлестікте ғана белгілі бір мәнге шекараларын белгілеп, олардың сұлбасын
(контур) жасаса, ал штрихтар тобы пішінге өң-рең береді. Сөйтіп, жеңіл,
болар-болмас көрінетін сызықтардың көмегімен болашақ жалпы пішін, қимыл-
қозғалыс, кеңістік беріледі.
Штрихтарды оңға, солға немесе төмен (өзіңе қарай) сызуға болады, ал
қарындаштың ұшын жоғары қарай (өзінен әрі қарай) жүргізуге болмайды.
Егер штрих сызығы дұрыс жүргізілмеген болса, оны өшірмей-ақ дәл сол
жанынан екінші сызық жүргізген дұрыс. Сонда жіңішке жүргізілген алғашқы дәл
емес штрих сызықтары суретке қарағанда көзге түспейді де, сурет салынып
біткенде ол сызықтар көрінбей қалады.
Сызықтар мен штрихтарды жүргізу
Штрихтар мен нәрсенің түрін, жарық пен көлеңкені, нәрселердің рең-
бояуындағы үйлесімін, қандай материалдардан жасалғанын, суреттегі түрліше
көлеңкелерді, түсер қатынасын қарындашпен бірқатар штрихтар жасау арқылы
көрсетуге болады.
Сонымен, штрих дегеніміз – суретке салынатын заттың объектісін, яғни,
оның сурет салушыдан қанша қашықтықта тұрғандығын, қандай материалдан
жасалғандығын және сыртқы түсін белгілейтін сызық.
Штрихтың қоюлылығы мен жиілігі, бағыты нәрсенің нендей материалдан
істелгендігі мен оның бетінің өзіне тән ерекшелігін көрсететіндей болуы
керек.
2.3. Әр түрлі материалдармен жұмыс
Перомен салу. Перомен салынған суреттерді кітаптардан, газет,
журналдардың беттерінен көруге болады. Бұл – графиканың ең көп тараған
түрі. Мұндай әдісті атақты жанды бейне шеберлері, соның ішінде Рембрандт
тамаша меңгерген. Перомен сурет салу техникасы әр түрлі: түзу немесе үзік
қара сызықтар, әр түрлі бағыттағы штрихтар, кейде тушпен бояу.
Мұндай техникада кеңістік сызықтық перспектива арқылы ғана емес,
сонымен қатар әр түрлі реңде және бағытта салынған штрихпен де беріледі.
Алыстағы көрініс (дальный план) өте жеңіл кейде үзік сызықтармен, ал жақын
көріністер (передний план) қою штрихтармен көрсетіледі.
Перомен сурет салу ерекше назарды, ұқыптылықты қажет етеді. Сурет
салушыны нақты бейнеден ең маңыздысын таңдап алуға мәжбүрлеп, көз мөлшерін
дамытады. Сонымен қатар мұндай суреттердің қатаңдыққа, дәлдік пен
сенімділікке тәрбиелеуде маңызы зор. Тушь штрихтары өшіргішпен
өшірілмейді, сондықтан да бұл әдісте қате жіберуге болмайды.
Нобайлар мен суреттерді бірден перомен салса, шынайы көрінеді. Егер де
ұзақ мерзімді сурет болса, тек қана қатты қарындашпен белгі салынады.
Қарындашпен сурет салғандағы сияқты, перомен жұмыс негізгі пропорцияларды
нүктелермен немесе қысқа штрихтармен белгілеуден бастайды.
Содан соң жартылай көлеңкені көрсетіп, әрмен қарай жетілдіреді. Штрих
бағыттары заттың пішініне сәйкес келгені жөн. Перомен сурет салу тығыз және
теріс қағазға орындалады. Өйткені перо қазақ бетінде еркін қозғалып, тушь
жайылып кетпеу керек. Сондықтан да кедір-бұдырлы, әр түрлі дақтары бар
қағаз жарамсыз.
Қылқаламмен бір түсті сурет салу (гризайль). Жалпақ акварель
қылқаламымен (16-20) қоңыр немесе қара түс арқылы нобай суреттерді салады.
Жалпақ акварель қылқаламымен салу себебі, жіңішке қылқаламмен салған
суреттің сызықпен салынған суреттен айырмашылығы болмай қалады. Сондықтан
да жалпақ қылқаламның мүмкіндігі мол, көлемді бөлшектерді бояп, жіңішке
сызықтарды жа түсіре алады.
Қылқаламмен жұмыс істеу сурет салушыдан жинақтылықты, шығармашылық
икемділікті талап етеді. Бұл техникамен сурет салуды қылқаламды жеңіл
тигізу арқылы бейненің көлемін, пішіннің негізгі бөлшектерін белгілеуден
бастайды.
Содан соң күңгірт рең арқылы көлеңке жерлерін көрсетеді, қылқаламның
ұшы арқылы айқын көрінетін шеткі сызықтарын шығарады.
Өте тез салынатын нобайлар үшін планшетке әр қағазды жеке-жеке
бекітпей, бірнеше данасын шеге арқылы ұстатқан тиімді. Өйткені дайын
нобайды тез алып тастап, жаңасын бастау оңай.
Гризайль техникасымен тек қана нобайларды емес, сонымен қатар этюдтар
мен ұзақ мерзімді суреттерді де орындайды. Бұл әсіресе қандай да болмасын
бояу түрімен сурет салып үйренердің алдында тиімді. Оқушылар бояудың
қасиетін, ерекшелігін, мүмкіндігін түсініп біледі.
Көмірмен сурет салу. Көмірмен сурет салу графиканың бір түрі болып
табылады. Көмір арқылы жіңішке, анық штрихтарды түсіріп, саусақпен де
жағуға болады. Көмірмен тек ақ қағазға ғана емес, сонымен қатар түсқағазға,
кенепке, картонға салуға болады. Көмір шүберекпен оңай сүртіледі, ал
өшіргішпен кетіруге болмайды, қағаз бетін ластап тастайды. Көмірмен
салынған суреттер ұзақ мерзімге шыдамайды, оны бекіткіштер арқылы бетін
жабу қажет.
Гуашь. Гуашь – желім араласқан бояу. Оның құрамындағы желім
байланыстырғыш қызмет атқарады. Сондықтан да акварель сияқты гуашьпен
жұмысты негізінен қағазда немесе картонда орындайды. Ал, айырмашылығы гуашь
түстері бірін-бірі жабады, мөлдір емес. Гуашь бояулары кепкен кезде
ағарады. Бұл әсіресе затқа қарап салынған кезде кейбір қиындықтарды
туғызады. Сол себептен гуашьпен жұмыс істердің алдында жаттығу жұмыстарын
жасап, түстердің қаншалықты ағаратынын анықтау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
І ТАРАУ.
БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІНІҢ РОЛІ МЕН МАҢЫЗЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... .
1.1. Бейнелеу өнерінің даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Бейнелеу өнерінің түрлері және
жанрлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ІІ ТАРАУ.
БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІ САУАТТЫЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ...
2.1. Сурет салу
жабдықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
2.2. Сызықтар мен
штрихтер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...
2.3. Әртүрлі материалдармен
жұмыс ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .
2.4. Суретке қойылатын
заңдылықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІІ ТАРАУ.
СУРЕТ ДӘРІСХАНАСЫ ЖӘНЕ БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІ ПӘНІ ... ... ...
3.1. Сурет дәрісханасын
жабдықтау ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2. Бейнелеу өнері сабағын оқыту
формалары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
К І Р І С П Е
Бейнелеу өнерінің даму жолы бірнеше ғасырларға созылған. Даму барысында
жаңаша ойлар қалыптасты. Грекия, Мысыр, Россияда көркем сурет, сәулет
өнерінің қалай дамығандығы, олардың дамуына кімдер ықпал еткендігі
айтылады. Сол кездердегі өнер храм мен сарайларды сәулеттендіруден
басталды. Өнеріді одан әрі дамыту үшін академиялық мектептер ашылып,
шебер суретшілердің шығуына ықпал етті. Академия шәкірттері бүкіл әлемге
өнерді тәрбиелеудің қаңдай деңгейде дамығанын көрсете білу.
Көркемсурет педагогикасының әдістемелік нұсқаулары берілді, яғни толық
фигураны, жалаңаштанған денені, көркемдеудің қаңдай әдістері мен тәсілдері
бар екендігі, тәрбиелік кеңестер беріліп жазылған.
Суретті салуда сауатты болуға үйретудің мәні бар. Бейнелеу теориясын
меңгеріп қана қоймай, оны практикалық жүзеге асыруда шеберлікті меңгере
отырып, орындау керектігі айтылады. Суретші педагогтардың ақыл-кеңестері,
сурет салу барысында шеберлікке қалай ие болу керектігін, алған жерлерін
салған сурет арқылы беруді үйрете отырып, жас үйреніп жүрген суретшіге
бағыт береді. Практикалық жаттығуларды мұқият орындау керек. Сонда ғана
табысты нәтижеге жетуге болады. Бір практикалық жұмысты дұрыс орындамаса,
келесі жұмысқа көшу, оны түсіну, дұрыс беру мүмкін еместігі ашылып
жазылған. Студенттер өздерінің қалталарында нобайлар үшін емес және этюд
үшін кішкене альбом салып жүру керектігі, яғни дағды мен шеберлікті
қалыптастыру барысында қолдың жаттығуына көп көмек керектері ойсыз. Сонымен
бірге көрген, білгенді. Қиялдағыны қағаз бетіне дәл түсірудің өзі
шеберліктің бірі болып табылады.
Сурет көрінісінде кескіндеменің алатын ролі айтылған. Заттарды
бейнелеуде тон мен түс қатынасын, кеңестікті тиімді пайдалану керектігі
жазылған. Кескіндемелік этюдта негізгі мәселе пластикалық форманы көрсету
болып табылатындығы белгілі. Жарық – көлеңке заңдылығы, форманын сезімі
суретті меңгеру барысында жасалынады.
Белгілі суретшілердің шығармаларын көшіріп алуды көмекші құрал ретінде
қолдануға болатыны, бірақ оны жиі қолданудың тиімсіздігі ашық түрде
берілген. Студенттердің сурет салу барысында өз таңдау болатынын, мысалы,
тондық суретті емес, конструкциялық суретті қалайтындығын көруге болады.
Көрнекілікті оқытудың ең сенімді тәсілі әрине суретші педагогтың
қолындағы бояу жаққыш жеке басының практикалығын кескіндемені бейнелеуде
немесе оның жеке техникалық әдіс-тәсілдерінің процесінде көрсету болып
табылады.
Кескіндеме заңдылығының көрнекілігін ашуда ерекше рольді, оның
кескіндеме шығармасының тұс қатарын құрудағы колорит есебінде арнайы
көрсетілетін модельдер орында алады.
Натюрморт көшіріп алу методы арқылы кескіндемені түсіну үшін шексіз
бағалы материал болып табылады. реалистік бейнелеу сауатына кәсчіптік
шеберлікке оқытудан басқа, студент өнердің жалпы мәселелерін, практика
ұсынып отырған талас сұрақтарға, қазіргі көркемсурет өмірінде бағыт таба
білуге деген мәселелерді ажырата білуі керек. Конкурс – бұл студент өз ойын
айта алатын өзінің білімі мен тәжірибесін көрсете алатын, өздік шығармалық
жұмыс. Конкурсқа студент кезінен бастап қатысу болашақ суретші-педагогтар
үшін пайдалы.
Біздің табиғатта көрген нәрселеріміздің суретін сала білуіміз немесе
мүсін жасай білуіміз (тастан тағы басқадан) бейнелеу өнері деп аталады.
Адамзат өмірінде бейнелеу өнерінің маңызы өте үлкен, оның қоғам
өміріндегі ролі аса зор.
Көркем шығармалар бізді айналамыздағы дүниені жақсырақ, толығырақ
түсінуге үйретіп қана қоймайды, өзімізді өзіміз жете түсінуге де себін
тигізеді, біздің ой-санамыз бен түйсік-сезімдерімізге де игі әсерін
тигізеді. Көркем шығармалардың қоғамдық маңызының үлкен екендігі осында.
Көркем шығармалар бізді ертедегі болған оқиғалармен, әлдеқашанғы
замандарда немесе бертінде өмір сүрген ел-жұрттың тұрмысымен таныстырады.
Көркем шығармалар өткендегіні көз алдымызға алып келгендей болады.
Бейнелеу өнері бізге өмірді қолмен ұстап, көзбен көргендей етіп, көркем
бейнелер арқылы баяндайды. Суретшінің салған нәрселерінің, оқиғаларының
куәсындай боламыз.
Көркемөнер біздің өз тәжірибесізді өмірден алынған айқын да терең
мағыналы суреттермен байыта түсуімен қабат, бізді дұрыс өмір сүруге, болып
жатқан оқиғаларды дұрысырақ түсіне білуге үйретеді, өзімізді жақсырақ,
ақылдырақ, демек, бақыттырақ етеді.
Суретші өзінің шығармаларында өмірді еш уақытта парықсыз көрсете
алмайды. Ол өзінің шығармасында сол нәрсеге қандай көзбен қарайтындығын
суреттейді, өзінің өмірде нені өте сұлу, нені көріксіз, жексұрын деп
ұғынатынын жұртқа көрсетеді.
Суретшінің сұлулықты дұрыс түсіне білуінің маңызы, әрине, зор.
Сұлулықты сан қилы пікірлер мен алуан түрлі талғамдардың жиынтығы деп, әр
адам өзінше түсінетін нәрсе деп қарауға болмайды.
Халықты сүюшілік, оның бостандығы мен гүлденуі үшін күрес – міне,
тамаша сұлулық осындай. өзінің барлық еңбегін адамзат игілігіне сарып етуші
адам – тамаша сұлу адам. Ерлік, адалдық, айнымас достық сияқты сипаттар –
тамаша сұлу қасиеттер. Осы қасиеттерге қарсы сипаттардың барлығы жиренішті
нәрселер десек, жаңылғандық болмас еді.
Суретшінің өмір шындығын түсінуі, оның өмірді шығармасында көрсетуімен
тығыз байланысты. Қалайда суретшінің көзқарасы оның шығармасынан көрініп
тұруы тиіс. Реалистік көркемөнердің заңы сондай.
Буржуазиялық көркемөнер сыншылары әдетте көркемөнер мен өмір шындығының
қатысы болмауға тиіс, суретшінің зор міндеті – жұрттың қоғамдық тіршілігіне
араласпауында деп уағыздайды.
Сондықтан да буржуазиялық елдердегі қазіргі формалистік көркемөнер
ақиқат тұрмысты шектеп тыс бұрмалайды немесе оны көрсетуден мүлдем бас
тартады; дерексіз көркемөнер дегеннен мұны айқын көруге болады.
Көркемөнер қоғамдық пікір тартысында қашан болса да зор күш болып
келді, солай болады да, өйткені көркемөнер адам санасына күшті әсер етеді,
сол сананы прогрестік рухта қалыптастырады, әділеттілікті табуға
көмектеседі, өмір қойған сұрақтарға дұрыс жауап табуға себепші болады,
халықтардың реакцияға, езушілікке қарсы күресінде жәрдемдеседі.
Зерттеудің басты мақсаты – бейнелеу өнері заттарының технологиясы және
терминологиясы жайлы және олардың теориялық, практикалық жағынан іске
асыру. Бейнелеу өнері кабинетін жабдықтау барысында суреттің орны. Осы
мақсаттарды іске асыру үшін бірнеше міндеттерді орындау қажет.
- Оқушыларды бейнелеу өнерге баулудың теориясының негізі;
- Сурет өнерін жоғары сынып оқушыларына үйретудің әдістемелері;
- Сурет өнерінің тарихын зерттеу және олардың анықтамалары;
- Бейнелеу өнері кабинетінде құрал жабдықтар атаулары;
- Сурет салуда сурет кабинетінде керекті құрал жабдықтар;
Жұмыстың болжамы:
Оқушыларға бейнелеу өнері заттарының технологиясын және терминологиясын
жете меңгерту. Бейнелеу өнері кабинетін жаңаша безендіру.
Зерттеудің жаңалығы:
- Бейнелеу өнері кабинетінің өзіне тән ерекшеліктерін зерттеу;
- Сурет өнері түрлерінің мектепте өтілетін формаларын зерттеу.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы және нәтижелердің практикалық құндылығы:
- сурет материалдарының түрлері, құрал-саймандары, техникалық
ерекшеліктерді анықтау, сурет сабағында түс-түрлерінің үйлесімдерін мұқият
талдауды үйрену. Бейнелеу өнері кабинетінің жаңаша безендендіру
технологиясын болашақ мұғалімдерге үйрету.
І ТАРАУ.
БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІНІҢ РОЛІ МЕН МАҢЫЗЫ.
1.1. Бейнелеу өнерінің даму тарихы.
Адам баласының қоршаған ортаны бейнелеуге ынтасы ежелгі дәуірлерден
басталған. Оған алғашқы адамдардың сүйектерге, мамонт мүйіздеріне және
үңгірлерге бейнелеген суреттері дәлел. Ол бейнелер сол кездегі адамдардың
тұрмыс-тіршілігін, қоршаған орта туралы көзқарасын көрсетеді. Біртіндеп осы
бейнелер негізінде жазу пайда болды. Сөз жоқ, алғашқы адамдар жасаған
бейнелеу өнерінің үлгілері аяқ астынан пайда болған жетістік емес, ол
көптеген жылдар бойы дамып жетілген тәжірибе мен дәстүрдің жемісі болатын.
Алғашқы сурет салуға үйрену тікелей көргенді қайталау, яғни көргенді
көшіру еді. Алғашқы бейнелер үлкендердің тіршілік үшін жасаған еңбек
процесіне, тіршілік көзі болған табиғатқа, жануарларға байланысты болды.
Неолит дәуіріндегі (б.з.б. 5-6 мың.ж.) жер өеңдеу мен қолөнердің пайда
болуы адамдардың өнерге деген көзқарасын мүлдем өзгертті. Адамның сурет
сала білу шеберлігі, қолөнер бұйымдарын, соның ішінде қыштан жасалған
бұйымдарды безендіру басталды.
Нағыз өнерге оқыту, мектепте ұйымдастыру тек өркениет дәуірінде пайда
бола бастады. Оған дәлел ретінде ежелгі Мысырда (Египет) дамыған жоғары
дәрежелі мәденитті қарастыруға болады.
Тарихи деректер бойынша ежелгі Мысырда сурет салу мектепте сызу пәнімен
қатар оқытылғанын білуге болады. Мектеп бітіруші жерді өлшеуді, бөлме
жобасын, су құбырының кестесін сызуды білуге міндетті болды.
Мысыр мектептерінде оқушыларға сурет салуды оқытуға ерекше көңіл
бөлінді, өйткені иероглифтік жазу әр түрлі заттар бейнелерінен тұрды.
Мысалға А әрпі құс бейнесінде, Б әрпі адамның аяғының бейнесінде салынды
(сурет).
Мысыр мектебі.
Тәрбиелеу мен оқыту тәртібі бұл мектептерде өте қатал болды: мектеп
немесе оқушы ережесін болмашы бұзушыларды таяқпен соққыға алып жазалауға
дейін барды, тіпті кей жағдайларда оқушының қол-аяғын байлап
ғибадатханалардың қараңғы бөлмесіне ұзақ уақытқа қамады. Ол мектептер
заңында былай делінген: Күнделікті жұмысқа ынталы бол, жігерлі бол. Бір
күн де ерінбе, болмаса соққыға жығыласың.
Оқыту әдісі мен тәртібі барлық суретші педагогтарда бірдей болды.
Алғашқыда болып ежелгі мысырлықтар жас ұрпақты сурет салу дағдысына оқытуда
белгілі бір жүйеге негізделген теориялық заңдылықтарды жасай бастады. Олар
сурет салуға оқыту процесін қоршаған ортаны тануға байқауға емес,
сызбаларды, қағадаларды (канондарды) жаттау арқылы үлгілерді көшіруге
негіздейді.
Ал Ежелгі Грек суретшілері оқыту мен тәрбие мәселесіне жаңаша тұрғыдан
қарады. Олар қоршаған ортадағы өсімдікке, табиғи құбылыстарға көңіл бөлу
қажеттілігін мойындап, бейнелеу өнерін оқытудың өзіндік ережелерін жасады.
Гректер әдеміліктің мәні сымбаттылық, симметриялық, бөліктердің тұтастық
үндестігі, дұрыс математикалық тепе-теңділік деп тұжырымдады.
Грекияда б.з.д. IV ғасырда бірнеше сурет мектептері болды. Олар –
Сикиондық, Эфестік және Фивандық мектептер. Бұл мектептер әр түрлі
әдістемелік бағыт ұстады. Фивандық мектеп жарық, көлеңке арқылы өмір
шындығын және елесті көрсетуге бағытталды. Эфестік мектепте сыртқы
сұлулыққа және табиғатты көркемдік тұрғыдан қабылдауға, соның ішінде
шығармашылық, эстетикалық шабытқа үлкен мән берілді.
Сикиондық сурет мектебі жаратылыстанудың ғылыми мәліметтеріне және
табиғат заңдарына негізделді. Сикион сурет мектебі оқыту әдістемесінің
дамуына ғана емес, сонымен қатар жалпы бейнелеу өнерінің дамуына үлкен
әсер етті. Бұл мектеп оқыту әдістемесін ғылыми негізде құрып, оқушыны
табиғатты зерттеуге, оның заңдылықтарын ашуға жетелеп, табиғат сұлулығына
деген сүйіспеншілік көзқарасын тәрбиелейді.
Сикиондық мектептен Памфил, Мелантий Павзий және ұлы Апелес сияқты
атақты сурешілер шықты. Сикиондық мектептің басшысы болған Памфилдың
арқасында сурет салуға оқытудың міндеті өмір шындығындағы заттарды тек
көшіріп бейнелеу ғана емес, сонымен қатар, ол заттардың құрылысының
заңдылықтарын зерттеп, тану екендігін алғаш рет Памфил дәлелдеді.
Ежелгі Римде де өнерге, соның ішінде бейнелеу өнеріне өте үлкен
сүйіспеншіліпен қарады. Ауқатты адамдар грек суретшілерінің туындыларынан
коллекциялар жинап, тіпті ақсүйектер мен үкімет қызметкерлері сурет және
кескіндемемен (живопись) айналысты. Суретке оқыту Римдегі жалпы білім беру
мектептерінде жүргізіллі.
Бірақ Римдіктер грек суретші педагогтарының жасаған бейнелеуге оқыту
әдістемесін одан әрі дамытып жетілдірмеді, керісінше, кейбір оқыту
әдістерін олар сақтай алмады. Грек суретші –педагогтары бейнелеу өнерінің
басты мәселелерін шешуге талпынып, өз шәкірттерін бейнелеуге оқыту ғылым
арқылы игеруге шақырып, бейнелеуге ұсақ кәсіп ретінде емес үлкен
шығармашылық өнер ретінде қарау керектігін түсіндірсе, ал Рим империясының
суретші-педагогтарын бейнелеу өнерін оқыту одан әрі дамыту мәселелері көп
алаңдатады. Олар бейнелеу өнеріне ұсақ кәсіп ретінде қарап, бейнелеуге
оқытуда тек үлгіден көшіру әдісімен шектеліп, ұлы грек шеберлерінің жұмыс
тәсілдерін қайталады.
Сөйтіп римдік суретшілер гректер жасаған бейнелеуді оқыту әдістемелерін
біртіндеп жоғалта бастады.
Ұлы Рим империясы құлаған соң орта ғасырда шынайы өнер жетістіктері
мүлдем жоққа шығарылды. Суретшілер бейнені жазықтық бетінде тұрғызу
ережелерін, гректер жасаған оқыту әдістерін (император Константин және папы
Сильвестр тұсында) білмеді. Ағарту ісінің қарсы болған христиан шіркеулері
грек шеберлерінің теориялық еңбектерін, сонымен қатар бейнелеу өнерінің аса
құнды туындыларын аяусыз құртып талқандады. Өнерге деген сүйіспеншілік,
өнерге табынушылық деп танылып қудаланды.
ІХ-ХІ ғасырлардағы дағдарыс-тоқыраудан кейінгі қайта өрлеу дәуірі
бейнелеу өнерінің және оны оқыті әдістемесінің даму тарихына үлкен әсерін
тигізді.
Бейнелеу мәселелері мен Ченнини Ченнино, Альберти, Леонардо да Винчи,
Дюрер және т.б. бейнелеу өнерінің шеберлері айналыса бастады. Олар табиғи
құбылыстар заңддылықтарын түсіну мақсатында ғылыми-зерттеу жұмыстарымен
айналысып, бейнелеу өнерін ғылыммен байланыстырды. Жұмыстың нәтижелі
болуына археологиялық қазбалардан табылған өнер үлгілері және Ежелгі
Грекияның ұлы өнер жөніндегі тарихшылар қалдырған деректер көмектесті.
Қайта өрлеу суретшілері антикалық өнер үлгілерін зерттеу барысында игерген
теориялық білімдерін өздерінің шығарма, анатомия, пропорция ілімдерін
зерттеп жетілдіруді басты мақсат етіп алды.
Қайта өрлеу дәуірінің суретшілері бейнелеуді оқыту әдістеріне
байланысты біршама құнды пікірлер айтты. Олар бейнелеуді оқытудың негізі
заттан қарай бейнелеу болу керек деді. Мысалға, Ченнино өзінің кескіндеме
туралы трактатында Байқасаң, салтанатты қақпа арқылы жетелеп өнерге
апаратын ең жетілген жетекші – ол заттан қарай бейнелеу деп жазған.
Ченнино бейнелеуді оқытуда теориялық білім негіздерін игеру үшін мұғалімнің
жүйеіл басшылығы қажет деп санады.
Живопись туралы үш кітап еңбегінде Леон Баттиста Альберти бірқатар
құнды әдістемелік ережелер ұсынды. Ол бейнелеуді бмаңызды ғылыми пән
ретінде қарастырды. өнерге оқытудың нәтижелі болуы ғылыми біліктілікке
байланысты деп жазды. Альберти оқыту әдістемесіне ғылыми негіздеме бере
отырып сурет салу тек қолды жаттықтыру емес, ақыл-ойды жаттықтыру деп
қарастырды. Бұл қағиданы басшылыққа алып кейіннен Микеланджело суретті
қолмен емес баспен салады деген болатын.
Альберти оқыту процесінің барлығын заттан қарап бейнелеуге байланысты
құрауды ұсынды. Оның ұсынған әдістемелік оқыту жүйесіне көңіл аударсақ:
бірінші нүктелер және түзу сызықтармен танысу, содан соң әрі түрлі
бұрыштар, жазықтықтар, соңында көлемді денелермен таныстыруды ұсынған.
Осыған орай бейнелеуді енді ғана үйренуге кіріскен жастар бірінші әріптің
бейнесін жеке-дара, яғни бұрынғылардың айтуынша элементтерін оқиды, содан
соң буындарды оқиды, тек осыдан кейін сөзді қүрастыруды оқиды деп жазды.
Альберти бірізділікті сақтай отырып, оқушыны сызықтық перспективаның
негізгі қағидаларымен таныстырып ауа перспективасы жөнінде де әңгіме етеді.
Оның жасаған кейбір ережелері әлі күнге дейін бейнелеу өнерін оқытуда
қолданылып келеді. Әрине бейнелеуді оқыту әдістерінің одан әрі жетілуінің
нәтижесінде Альбертидің бірқатар әдістері қате деп табылды. Ол екінші
кітабындағы сурет салуда ілмені (завес) пайдалануды ұсынуы еді.
А.Дюрер. Перспективаны салу.
Ілмені пайдалану әдісіне дәлірек тоқталатын болсақ, бейнеленетін зат
пен суретшінің арасына кергішке керілген мөлдір қағаз (калька) немесе жұқа
мөлдір мата (кисея), кей жағдайда жіптерден торлап керілген кергіш қойылды.
Суретті нәрсені әдейі әзірленген көздеу құралы арқылы нысанаға ала отырып
ілме бетіне түсірді. Бұл әдіс перспектива заңдылықтарын дәл сақтап
бейнелеуге мүмкіндік жасады, сонымен қатар айтарлықтай кемшілігі де болды:
ол сурет салуды механикалық жобалауға айналдырды.
Дегенмен ХV ғасырда бейнелеу әдістемесінің дамуына суретші-ағартушы
Альбертидің қосқан үлесі зор болды. Бейнелеу әдістемесінің дамуына үлкен
әсерін тигізген Леонардо да Винчидің Живопись туралы кітап еңбегін айтыға
болады. Альберти сияқты Леонардо да Винчи де бейнелеуге негізгі ғылыми пән
ретінде қарады. Леонардо ілме арқылы бейнелеу тәсілі оқышыларға зиян
екенін айтып: Бұл ойластырылған құралдан бас тарту керек, өздігінен сурет
сала алмайтын адамдар үшін бұл бағыт ақыл-ойларына зиян келтіреді және оның
көмегінсіз ешбір жақсы дүние жасай алмайды деп жазды.
Леонардоның болыды әдістерінің бірі өткен жаңа материады бекіту
мақсатында есте сақтау арқылы сурет салу болды. Ол Егер сен жаңа танысқан
нәрсені жақсы есіңде сақтағың келсе, онда мына тәсілді пайдалан: бір
нәрсені бірнеше мәрте көшіріп салған соң, ол есінде қалды деп ойласаң, онда
оны үлгіден қарамай бейнелеп көр, - деп жазды.
Қайта өрлеу дәуірінің ұлы неміс суретшісі Альбрехт Дюрер бейнелеу
өнерін оқыту әдістемесі жөнінде, сондай-ақ жалпы өнер мәселелерә жөнінде
аса құнды теориялық еңбектер қалдырды. Ол өзінің ... кімде-кім өзі нені
болса да білсе, қажет еткен өзгелерге соны оқыту керек деген гуманистік
көзқарасымен де ерекшеленеді.
Бейнелеу өнерін оқыту әдістемесіне енгізген Дюрердің көлемді жалпылау
әдісі аса құнды жетістік болды. Сол кездегі ағартушы-суретшілер кеңінен
пайдаланған бұл әдіс қазіргі кезде бе бейнелеуге оқытудың классикалық
әдістерінің бірі ретінде қолданылып жүр.
А.Дюрер. Бастың сызықтық-құрылымдық суреті.
Осыған дәлірек тоқталатын болсақ: адам саусақтарын білезік буынына
дейінгі бейнесін перспективада дұрыс бейнелеу өте қиын, ал оқуды жаңа
бастаған адамға мүлдем алынбайтын қамал тәрізді. Осы қиындықты жеңілдету
үшін қол саусақтарын бірінші қарапайым геометриялық пішінге айналдырып,
яғни көлемді жалпылап бейнелеуді жеңілдету мақсатында Дюрер бейнелеудің
алғашқы сатысында қолданылатын әр түрлі геометриялық пішіндерден тұратын,
ағаштан шабылып жасалған тәрізді адам басының үлгісін жасады. Ол үлгі
обрубовка деген атпен әлі де көптеген оқу орындарында пайдаланылып келеді.
А.Дюрер. Обрубовка.
Дюрердің күрделі пішіндергі талдау (анализ) жасау және адам басының
құрылысын зерттеу ережелері қазіргі кездегі бейнелеу өнерін оқыту арналған
әдістемелік әдебиеттердің барлығында дерлік кездеседі. Ол жалпы педагогика
және оқыту мен тәрбиелеу мәселелері жөнінде де бірқатар пікірлер қалдырды.
Қайта өрлеу дәуірі суртешілерінің ісін қорытындылай келіп, олардың
біріншіден, бейнелеу ережелерінің ғылыми-теориялық негіздерін жасаудағы
шексіз еңбектерін атауға болады. Олардың перспектива заңдылықтары жөніндегі
еңбектері кеңістіктегі үш өлшемді нәрселерді жазықтық бетіне бейнелеудегі
қиындықтарды жеңуге көмегін тигізді.
Кейбір қайта өрлеу дәуірінің суретшілері барлық уақытын перспектива,
жарық, көлеңке, пропорциялық заңдылықтарды ғылыми тұрғыдан зерттеуге
арнады. Қайта өрлеу дәуірінің шеберлері практик-суретшілерге ғана емес,
сонымен қатар педагогтарға бейнелеу өнерінің аса құнды үлгілерін, ереде
заңдылықтарын қалдырғанмен, олар өз алдарына оқыту мен тәрбие жүйесін
жасауды мақсат етіп қоймады.
Бұл маңызды жұмыспен ХVІ ғасырдың аяғында ашылған Көркем Академия
айналыса бастады. Осы уақыттан бастап бейнелеуге оқыту арнаулы оқу
орындарында жүргізілді.
ХVІІ ғасыр бейнелеу өнерін оқыту әдістемесінің даму тарихындағы жаңа
педагогикалық жүйе академиялық жүйенің қалыптасу кезеңі болды. Жаңа жүйе
тек оқушыларға ғана емес, сонымен қатар педагогке де нақты талаптар қоя
бастады. Оқыту әдістемесі және тәрбие табылып, академия ұстаздары өнер,
суретші жетістігі – ол құайдың сыйы емес, еңбек пен ғылыми танымның
нәтижесі деп уағыздады.
Академиялық жүйемен оқытудың ерекшелігі өнерге оқыту, ғылыми ағарту
және биік мақсаттарға тәрбиелеумен қатар жүргізіледі.
Академиялық жүйе бойынша бейнелеуді меңгерген оқушы қоршаған ортаға
ғылыми көзқарасты қалыптасып, әлемді таныды. Бұдан, бейнелеуге оқу барлық
адамға пайдалы деген ойды тек өнер адамдары ғана емес, сонымен қатар халық
ағарту ісінің қайраткерлері де насихаттай бастады.
Бейнелеу жүйе бойынша бейнелеуді меңгерген оқушы қоршаған ортаға ғылыми
көзқарасы қалыптасып, әлемді таныды. Бұдан, бейнелеуге оқу барлық адамға
пайдалы деген ойды тек өнер адамдары ғана емес, сонымен қатар халық ағарту
ісінің қайраткерлері де насихаттай бастады.
Бейнелеу өнерін жалпы білім беретін пайдалы пән ретінде тану жөнінде
чех педагогы Ян Амос Коменский (1592-1670 ж.ж.) ағылшын педагогы және
философы Джон Локк (1632-1704 ж.ж.) Тәрбие туралы ойлар кітабында,
француз философ-энциклопедисті Жан Жак Руссо (1712-1778 ж.ж.) Эмиль
еңбектерінде жазды. Руссо қоршаған орта шындығын тану үшін балалардың сезім
мүшелерін нәрсеге қарап сурет салу арқылы дамытуда болады деп жазды. Ол
сурет салуды табиғат аясында өткізу керек, өйткені, оқушы перспективалық
заңдылықтарды өз көзімен көріп түсінеді, сонымен қатар табиғатты байқау
арқылы ол өзінің талғамын тәрбиелейді, табиғатты сүюді үйренеді, оның
әдемілігін түсінеді. Бейнелеуге оқыту тек қана нәрседен қарап бейнелеуге
негізделуі керек. Баланың табиғаттан басқа оқытушысы немесе нәрсенің дәл
өзінен басқа көшірмесі болмауы тиіс, үйді үйден, теректі теректен қарап
бейнелеу керек деген болатын.
Бірақ, осындай белгілі адамдардың қолдауы бола тұра ХVII-ХVIII
ғасырларда бейнелеу өнері жалпы білім беретін мектептерге өз алдына жеке
пән ретінде енгізілмейді. Тек ХІХ ғасырдың басында Швейцария педагогы
Иоганн Генрих Песталоццидің (1746-1827 ж.ж.) ықпалымен бейнелеу өнері жалпы
білім беретін мектептерге пән ретінде енгізіле бастады. Песталоцци сурет
салуға оқытудың, әсіресе бастауыш сыныптарда маңызы зор екендігін айтты.
Оның айтуынша жазуға үйренбес бұрын сурет салуға үйрену керек, өйткені
сурет салу дағдысы жазуды меңгеруді жеңілдетеді.
Дұрыс ойлану үшін қоршаған ортадағы табиғатты дұрыс көре білу керек. Ол
біліктілкке жетудің бірден бір тәсілі – сурет салу деді.
Песталоцци сурет салуға оқыту әдістемесі туралы көзқарасын өзінің
Гертруда өз балаларын қалай оқытады? кітабында жазды. Песталоцци өзі
суретші болмағандықтан, сурет салу әдістемесінің кәсіби ережелерін
жасамады, бірақ сурет салуда көз мөлшерді дамытуға, нәрсе көлемін түсінуге,
сурет салу әдісін меңгеруге жеке-жеке әдістемесе жасау қажет екендігін
айтты. Осы жұмыстарды оның шәкірттері мен ізбасарлары жалғастырды.
Песталоццидан соң бейнелеу жалпы білім беретін пән ретінде барлық бастауыш
мектептерге енгізіле бастады. Сонымен қатар орта білім беретін мектептерге
де арналған бейнелеу әдістемесіне байланысты еңбектер көптеп басылып жарыө
көрді. Соның ішінде Песталоццидің шәкірті Иосиф Шмидтің еңбектері аса
жоғары танымал болды.
И.Шмидтің ойына бейнелеуге оқыту барысында арнаулы жаттығулар дайындау
қажет:
1. Қолды дамытуға және оны сурет салуға дайындау жаттығуы;
2. Әдемі пішінде табу және жасау жаттығуы;
3. Елестетуді дамытға арналған жаттығу;
4. Нәрселерді геометриялық бейнелеу жаттығу;
5. Перспективада бейнелеуге жаттығу.
ХІХ ғасырдың бірінші жартысында ағайынды Александр және Фрединанд
Дюпюилердің жасаған әдістемелері ерекше танымал болды. Сол кезде олар
жасаған әдістеме дұрыс, жаңа және алдыңғы қатарлы деп табылып, дүниежүзінің
көптеген оқытушыларының тәжірибесінде қолданылды. 1835 жылы Парижде олар
қолөнершілерге және оқушыларға арнап ақысыз бейнелеу мектебін ашты.
Ағайынды Дюпюилер өздерінің әдістемелерін осы мектепте пайдаланды.
Фрединанд алғашқы оқыту сатысының әдістемесімен жұмыстанды, ал Александр
адам басын және адам денесін бейнелеуді оқыту әдістемесін жасады.
Ресейде бейнелеу өнерін оқыту әдістемесі өте ертеде қалыптасты.
ХІ ғасырда кітап графикасы мен миниатюра өзінің жоғарғы дамуында болды.
Осы кездегі үлгілер бейнелеу өнерімен шұғылданған оқушылардың сурет салу
сауаттылығын меңгергенін байқатады. Бұл кездегі суретті жалпы ұштықпен
салу дами отырып, бейнелеу өнерінің оқыту әдістемесі көшіріп сурет салумен
шектелді. Ресейле сурет салу жалпы білім беру пәні ретінде ХVІІІ ғасырдың
басында бірінші рет дами бастады.
Сурет жалпы білім беру пәні ретінде кең өріс алып, 1732 жылы Кадет
корпусында, 1747 жылы Ғылым академиясы жанындағы гимназияда, 1764 жылы
Воскресенск монастыріндегі кішігірім сурет шеберханасында өрбіді.
Осы оқу орындарының бәрі кәсіби-суретшілер дайындауды алға мақсат етіп
қойған жоқ, олар өз тәрбиелегушілеріне қарапайым білім беретін мақсатты
ұстанды.
1735 жылы немыс және орыс тілінде И.Д. Преслердің Негізгі ереже немесе
көркем сурет салудағы қысқа жетекшілік атты сурет туралы оқулық жарық
көрді. Бейнелеу өнерін оқыту әдістемесіне үлкен үлес қосқан Сурет
Академиясының суретші-педагогтары А.П.Лосенко және В.К.Шебуев көп еңбек
сіңірді.
ХІХ ғасырдың басында Орыс көркем академиясы Батыс Еуропа көркем
академияларының алдыңғы қатарынан орын ала бастады. Орыс көркем
академиясының алғашқы түлектерінің бірі – О.А.Кипренский.
ХVІІІ ғасырдың бірінше жартысы мен ХІХ ғасырда Орыс көркем академиясы
сурет мектебінің Ресейдегі ең үздік әдістемелік орталғығы болып саналды.
1834 жылы А.П.Сапожниковтың Сурет салу курсы атты жалпы білім беретін
оқу орындарына арналған алғашқы оқулық жарық көрді. А.П.Сапожников
әдістемесінің мақсаты көріністен, яғни тұлғадан қарап сурет салудың негізін
қалайды.
1804 жылы училище, гимназияларға орта мектептерде сурет пән ретінде
қабылданды. 1879 жылы Строганов мектебінде сурет мұғалімдерін даярлайтын
курс ашылып, Ресей мектебін бейнелеу өнері маманы бойынша мұғалімдермен
қамтамасыз етіп отырды.
Жалпы алғанда, бейнелеу өнеріне сабақ ретінде көңіл аударылуы және оның
әсіресе тәрбиелік мәнінің зерттелуі 1970 жылдардың аяғы, 1980 жылдардың
басынан басталды. Мысалы, 1978 жылы Я.Я.Чарнецкийдің Преемственности в
изобразительной деятельности дошкольников и младших школьников как фактор
формирования художественных интересов учащихся атты зерттеуі жарық көрді.
Онда балабақша жасындағы балалар мен бастауыш сынып оқушыларының
қызығушылық сезімін қалыптастыру жөнінде айтылады. Келесі бір зерттеу
жұмысы В.Т.Тихомировтың Восприятие произведений изобразительного искусства
как средство общего и нравственного разивтия младшиз школьников (1983) деп
аталады. Бұл жұмыста бастауыш сынып оқушыларының қабылдауы туралы айтылады.
Осы тұрғыдан бұл жұмыс біз зерттеп отырған мәселемен үндесіп жатыр.
Тақырыпта көрсетілгендей автор бейнелеу өнері пәніндегі қабылдаудың жалпы
тәрбиелік ықпалы мен әсіресе, адамгершілікке тәрбиелеудегі ықпалын
тәптіштеп ашуға ден қояды.
ХХ ғасырда Ресей бейнелеу өнерін оқыту әдістемесі Кеңес үкіметіне
дейінгі ғылыми ізденістердің аясында болды. Оған мысал ретінде Г.В.Беданың
Бейнелеу өнерінің сауаттылығының негіздері еңбегін келтіруімізге болады.
Кітаптың мақсаты – бейнелеу өнері мұғалімдерінің кәсіби деңгейлері мен
дайындығын көтеру болып табылады. Кітапта реалистік бейнелеу өнерінің
сауаттылығы мен суретті көріністен салудың композициялық принциптерінің
теориялық және практикалық сұрақтары қарастырылады.
1.2. Бейнелеу өнерінің түрлері және жанрлар.
Бейнелеу өнерінің түрлері. Бейнелеу өнерінің әрбір түрі өмірдің сан
белесін көрсете отырып дамыды. Бейнелеу өнерінің түрлері шындықтары
қабылдауымен, көркемдік міндеттерімен, сонымен қатар бейнені сомдағанда
қолданылатын материалдардың әртүрлігімен ерекшеленеді. Оның әрқайсысы әр
кезеңде дамып, өзіндік сипат ала бастады.
Алдымен, сәулет өнері, мүсін өнері және жанды бейне бейнелеу өнерінің
басты үш түрі болып есептеледі. Содан кейін, өнердің бір түрі графика
қызметтік және қосалқы түрден өнердің жеке және мүлдем дербес түріне
айналды. Сонымен қатар сәндік қолданбалы өнер түрі де ерекше сипатта бағыт
алды. Соңғы жылдары өнердің дизайын сияқты әрқайсысына жеке-жеке тоқталып
өтейік.
Графика. Графика шығармалары адам баласы өмірінің барлық кезеңдерінде
кездеседі. Белгілі бір мағынаны білдіретін суреттер мен гравюра, кітаптағы
және плакаттағы қаріп (шрифт), кітап безендірулері (иллюстрация), плакат,
почта маркалары, журнал безендірілуі және газет карикатурасы, түрлі
заттарға арналған белгі қағаздар, театр және кино жарқағазы (афиша), жолдың
және заттардың белгілері – мәне мұның барлығы станокты және қолданбалы
графика шығармалары.
Графика сөзі гректің графо - жазамын, сызамын, сурет саламын деген
сөзінен шыққан. Ал жалпы графика дегеніміз – ақ және қара түстердің
негізінде, қатаң сызықтармен салынған сурет. Ақ түс ретінде қағаз, қара түс
ретінде қарандаш, көмір және т.б. материалдар қолданылады. Сонымен қатар
жұмыстың түріне қарай түстердің шектеулі түрлерін де пайдаланалы. (Плакат,
безендіру, жол белгілері т.б.).
Суреттер қолмен және машинамен бірнеше данада жасалуы мүмкін. Сондықтан
да графиканы екі түрге бөлуге болады: қағазға тікелей салынған сурет және
баспа графика.
Сурет бейнелеу өнерінің жеке түрі ретінде ХV ғасырдың аяғы мен XVI
ғасырдың басында қалыптасты. Бұған дейін оған картинамен, мүсінмен,
гобеленмен жұмыс жасаудың алдындағы дайындық ретінде қарады. Тарихи даму
барысында суретке әр түрлі түстер де араласа бастады. Енді графикаға
пастельмен, акварельмен, гуашьпен салынған суреттер де қатысты болды.
Әлемнің үлкен мұражайларында тез салынған нобайлар да, болашақ
картинаның нұсқасы ретінде салынған ұзақ мерзімді суреттер де сақталған.
Көптеген мұражайларда енді арнайы графика бөлмелері жабдықталған.
Егер жанды бейнеде барлық түстердің палитрасы қолданылса, суретші-
график бір ғана түспен немесе аз ғана түстермен үлкен шығарма жазады.
Жоғарыда айтып өткендей суретшінің орындаған жалғыз шығармасымен қатар,
бастыру арқылы көп дананы орындауға болады.
Осындай баспа графикасының негізгі түрі гравюра деп аталады (ағашта,
металда, таста).
Гравюрлеудің ең көне әдісі XV ғасырда Батыс Еуропада және XVІ ғасырда
Ресейде қолданыла бастаған ағашқы салынған гравюра болды.
Гравюра сөзі француз тілінен аударғанда ойып алу деген мағынаны
білдіреді. Гравюраға литография, ксилография, линогравюра офорт түрлері
жатады.
Жанды бейне. Бейнелеу өнері түрлерінің ішінен жанды бейне көрермендер
арасында барынша танымал. Егер мүсін өнері – көлемді денелерді, графика –
қағазда салынғ,ан ақ-қара түстер арқылы көрсетілсе, жанды бейне өз
көрермендеріне ешқандай түсініктемесіз-ақ түсінікті. Жанды бейне – бүкіл
майлы бояулармен жасалған және кергішке салынған, біз мұражайда қызықтайтын
картиналар ғана емес. Жанды бейне ұғымы кең, әрі сан алуан техниканы
қамтиды. Мысалы: темперамен, гуашьпен, акварельмен, пастельмен, сангинамен
салынады. Сонымен қатар жартылай гравюра – жанды бейне де (монотипил) бар.
Мұның бәрі станоктік, яғни станокте (мольбертте) жасалатын жанды бейне
техникада әк сүтіне араластырылған бояулар мен жаңа сылақ бетінде диі
жасалады (Фреска). Мүлдем бояусыз істелетін өзінше ерекшелігі бар
монументтік жанды бейне де бар. Бейне түрлі материалдардың алуан түсті
кесектерінен жасалады (мозайка). Сондай-ақ жарықтанатын жанды бейне –
шыныдан жасалған картинадан өтіп, түрлі-түсті жарық түсіретін шығармада да
болады (витраж).
Сәулет өнері. Мүсін өнері әрқашан да пластикалық өнердің ішінде ең
бастысы болып келді. Ол дәуір идеясын мейлінше айқын білдірді және өз
заманының басқа бейнелеу өнерлерінің – мүсін мен жанды бейненің стилін
анықтап отырды. Бұл әрі ұзақ жасайтын өнер: мысырлық пирамидалар немесе
американ үндістерінің ежелгі храмдары сан мыңдаған жылдар тұрып, бізге
дейін жетті.
Сонымен бірге, сәулетті өнері ретінде қабылдау көбіне мүмкін емес
сияқты көрінеді. Біріншіден, оның мүсін мен суреттерден айырмашылығы өте
көп: ол ештеңені бейнелемейді және ештеңені суреттемейді. Екіншіден, біз
сурет ғимаратында өмір сүреміз, оқимыз және жұмыс жасаймыз, барлық уақытта
сәулет өнерінің арасында жүреміз. Сәулет – бұл адам қызметінің ерекше түрі,
мұнда техника мен өнер, пайда мен әсемдік бірге өрілген.
Сондықтан да сәулет тікелей ештеңені бейнелемегенімен және
суреттемегенімен бейнелеу өнерінің барлық түрлерінің ішінде мейлінше
әсерлі, біздің сезімімізге әсер етуге мейлінше қабілетті өнер болып
табылады.
Дарынды суретші жасаған ғимаратта, әрбір құрылыста өзіндік бет-бейне
бар, оған ерекше көңіл күй берілген.
Сәулет негізгі үш түрге бөлінеді. Бірінші – көлемді құрлыстар сәулеті.
Бұған тұрғызылған үйлер, қоғамдық орындар (мектеп, театр, стадион, дүкен
т.б.) жатады. Екінші түрі – ландшафты сәулет. Ол негізінен демалыс
орындарының құрылыстарымен байланысты. Бұған скерлер, сонымен қатар сәнді
орындықтар, фонтандары бар саябақтар жатады.
Сәулеттің үшінші түрі – қала құрылысы. Бұларға жаңадан қалалар мен
ауылдар салу немесе қала аудандарын өзгерту жұмыстары жатады.
Мүсін. Мүсін, яғни скульптура (латынша sculptura) сөзі алғашқыда
қатты материалдардан фигураларды қашап жасауды, шекуді (мүсін жасауды)
білдірген. Кеңінен пішіндеу арқылы жасалған шығармалар осы ұғыммен
білдірілген.
Мүсіннің басқа бейнелеу өнері түрлерінен айырмашылығы сол, оның басты
әсерлі құралы аймақтық форма. Мұның өзі оны жасаған кезде ағаш, металл, тас
сияқты ұзақ сақталатын материалдарды пайдалануға мүмкіндік береді.
Түрлі халықтар мен дәуірлердің толып жатқан мүсіндік шығармалары бізге
дейін жетті. ежелгі мысырдың, Үндістан мен Американың мүсіндері мен
барельефтері кеңінен мәлім. Антикалық Грекия аса көрнекті мүсіншілер –
Фидийдің, Мирон мен Поликлеттің мәңгі өшпейтін шығармаларын әлемге тарту
етті.
Мүсін жұмыр (оны барлық жағынан қарауға болады) және бедерлі (рельеф)
болып келеді. Жұмыр мүсінде адамды бейнелеу отырып тек маскамен, яғни
бетпен, баспен ғана шектеліп қала алады. Басты иықпен бірге кеудеге дейін
мүсіндеу кеуіт (бюст) болып табылады. Адамды беліне дейін бейнелеу жартылай
фигура, ал бүкіл бойымен бейнелеу мүсінше (статуя) деп аталады. Көпфигуралы
композиция мүсіндік топ немесе ансамбль деп аталады.
Рельеф – тек бір жағынан қарағанда жақсы көрінетін, жазық беттегі
мүсіндік бейне. Рельеф екі түрге бөлінеді: фигуралар фонның жазықтығынан өз
көлемінің жартысынан аз шығып тұрса, барельеф деп, ал фигуралар жартысынан
көбірек шығып тұрса ол горельеф деп аталады.
Мүсін шығармалары жанды бейнедегі сияқты, станокты және монументті-
сәндік болып бөлінеді. Станокты шығармалар айналадағыларға тәуілсіз
тәуелсіз өмір сүреді, сондықтан түрлі жағдайларда қоюға болады. Монументті-
сәндік шығармалар әдетте жеке ансамбльдің алаңның немесе саябақтың сәулет
композициясының құрамдас бөлігі болып табылады.
ІІ ТАРАУ.
БЕЙНЕЛЕУ САУАТТЫЛЫҒЫНЫҢ НЕГІЗДЕРІ.
2.1. Сурет салу жабдықтары.
Сурет салу үшін суретшілердің алуан түрлі жабдықтар мен материалдарды
пайдаланатыны белгілі.
Қандай да болмасын нақты суретпен жұмыс, заттың өзіне қарап салудан,
оның пластикалық қасиетін оқып-білуден басталады.
Нақты бейненің ерекшелігіне байланысты сурет қарындашпен, перомен,
көмірмен, қалқаламмен салынуы мүмкін.
Олардың ішінде ең көп қолданылатыны – кәдімгі графиттік қарындаш.
Сурет салатын қарындаштар қатты-жұмсақтығына қарай мынадай түрлерге
бөлінеді: 6Т, 5Т, 4Т, 3Т, 2Т, Т, ТМ, М, 2М,3М, 6М, бұлар латынша мыналарға
сәйкес келеді: 6Н, Н, НВ, 2В, 3В, 4В т.т.
Қарындашты жазуы бар жағынан ұштамау керек. Жартысынан азы қалған
қарындашпен сурет салу өте қолайсыз болады, сондықтан оны арнаулы түтікке
орнатып, ұзартып пайдаланған жөн.
Сурет салу үшін сызу және сурет қағазы деп аталатын жартылай ватман
қағазы қолданылады. Сурет салуға жылтыр, жұқа, жұмсақ немесе өте қалың,
бедерлі қағаздар мүлдем жарамайды. Қағаздың бедерлігі немесе жылтырлығы
суретті өңдеуге қолайсыздықты туғызады, ал жұмсақ қағаз тек сарғайып
кетеді. Бұл қағаздарға тек жұмсақ заттармен – сангинамен, көмірмен, ал
жылтыр қағазға тек қана тушьпен және қаламұшпен сурет салған ыңғайлы.
Суретті керексіз сызықтарды өшіру үшін жұмсақ ақ өшіргіш қолданылады.
Өшіргішті өте бір қажетті жағдайда болмаса, сирек пайдалануға дағдыланған
жөн.
Сурет салынатын қағазды планшетке керіп бекіту үшін сызба (архитектура)
жапсырма шегесін (кнопка) қағазды шамалы сулап, планшетке қатты жапсыра нық
ұстап тұрып, шетін жапсырма шегемен бекітіп не желіммен желімдеп, планшет
қырының арт жағынан бекіту керек. Сурет салуға кіріспес бұрын қағаз
керілген планшетті жұмыс істеуге ыңғайлап, дайындап алған дұрыс.
Сурет салынғанда графитті қарындашпен қатар, көмірді де пайдалануға
болады. Ол анағұрлым жұмсақ материалдар қатарына жатады. Көмір таяқшаларын
ағаштардың жіңішке бұтақтарын отқа жағу арқылы дайындап алуға болады. Ол
үшін биіктігі – 20-25 см консерві қалбырын тауып алып, оған құрғақ құм
толтырады да ішіне қабығы аршылған, биіктігі қалбырдың бойындай шыбықтарды
шаншиды. Сонан соң қалбырдың бетін жауып отқа қыздырады. Шыбықтар әбден
күйген кезде оттан шығарып алып, оны суытады, сосын сол күйінде пайдалануға
болады.
Фабрикада арнайы дайындалған көмірлер де болады. Мәселен, қолдан
дайындалған көмірге өсімдіктен жасалған желім қосылады. Мұндай көмірлер
беті бұдыр қағаздарға жақсы жұғады. Графитті қарындашпен және көмірмен
салынған суреттерді ұзақ сақтау қиын, сондықтан көмескіленіп немесе өшіп
кетпеуі үшін оларды фиксаторлар арқылы өңдеу керек. Фиксаторларды жасау
әдістері де әр түрлі. Мысалға, қаймағы айырылған сиыр сүтін алып, оған
соншама су қосады. Бұл тез еріту үшін керек. Мұндай әдщістермен дайындалған
ерітіндіні қағаз бетіне бүріккіш арқылы бүркуге болады. Графитті
қарындашпен және көмірмен салынған суреттерді фиксатиф арқылы әбден қатырып
тастайды. Әдетте мұндай әдістер салынған суреттерді ұзақ мерзімге сақтау
үшін өте қажет.
Көбінесе суретшілер түрлі-түсті қарындаштарды пайдалан бермейді. Олар
суреттерді көмірмен, тушьпен, қара қарындашпен, пастель деп аталатын әр
түрлі борлармен салады.
Сурет салуды жетік игеруге күн сайын жүйелі жұмыс істеу арқылы ғана
жетуге болады. Сонда суретші тәжірибе жинақтап, техникалық білім мен
тәсілдерді игереді. Өткен және қазіргі заманғы шеберлердің сурет салу
техникасын зерттеп, үйренген жөн. Мұның өзі суретшінің ой-өрісін кеңейтіп,
сурет салудың сан алуан тәсілдермен танысуына көмектеседі, сондай-ақ
игеруге, олардың мүмкіндіктері мен қасиеттерін іс барысында танып білуге
үйретеді.
2.2. Сызықтар мен штрихтар
Сурет салудың негізгі тәсілдерінің бірі – сызық жүргізу. Жіңішке
сызықтар арқылы болашақ пішіннің нобайы жасалады. Осы сызықтармен негізгі
пропорциялар белгіленіп, суреттің жеке бөліктері салынады. Сызық жүргізу
арқылы сурет кейпі белгіленеді.
Пішіннің түрі түсетін жарыққа қарай өзгергендіктен, сызықтың түрі де
өзгереді. Мұндай сызық штрих сызық немесе кеңістік сызық деп аталады.
Штрихтардың басқа сызықтардан (сызба сызықтарынан) айырмашылығы – мұның
кеңістік сипаттары көбірек. Мәселен, сызықтар деп өзіндік дербес мәні бар
ұзын сызықтарды айтсақ, ал штрих – қысқа сызық, әрі ол басқа штрихтармен
бірлестікте ғана белгілі бір мәнге шекараларын белгілеп, олардың сұлбасын
(контур) жасаса, ал штрихтар тобы пішінге өң-рең береді. Сөйтіп, жеңіл,
болар-болмас көрінетін сызықтардың көмегімен болашақ жалпы пішін, қимыл-
қозғалыс, кеңістік беріледі.
Штрихтарды оңға, солға немесе төмен (өзіңе қарай) сызуға болады, ал
қарындаштың ұшын жоғары қарай (өзінен әрі қарай) жүргізуге болмайды.
Егер штрих сызығы дұрыс жүргізілмеген болса, оны өшірмей-ақ дәл сол
жанынан екінші сызық жүргізген дұрыс. Сонда жіңішке жүргізілген алғашқы дәл
емес штрих сызықтары суретке қарағанда көзге түспейді де, сурет салынып
біткенде ол сызықтар көрінбей қалады.
Сызықтар мен штрихтарды жүргізу
Штрихтар мен нәрсенің түрін, жарық пен көлеңкені, нәрселердің рең-
бояуындағы үйлесімін, қандай материалдардан жасалғанын, суреттегі түрліше
көлеңкелерді, түсер қатынасын қарындашпен бірқатар штрихтар жасау арқылы
көрсетуге болады.
Сонымен, штрих дегеніміз – суретке салынатын заттың объектісін, яғни,
оның сурет салушыдан қанша қашықтықта тұрғандығын, қандай материалдан
жасалғандығын және сыртқы түсін белгілейтін сызық.
Штрихтың қоюлылығы мен жиілігі, бағыты нәрсенің нендей материалдан
істелгендігі мен оның бетінің өзіне тән ерекшелігін көрсететіндей болуы
керек.
2.3. Әр түрлі материалдармен жұмыс
Перомен салу. Перомен салынған суреттерді кітаптардан, газет,
журналдардың беттерінен көруге болады. Бұл – графиканың ең көп тараған
түрі. Мұндай әдісті атақты жанды бейне шеберлері, соның ішінде Рембрандт
тамаша меңгерген. Перомен сурет салу техникасы әр түрлі: түзу немесе үзік
қара сызықтар, әр түрлі бағыттағы штрихтар, кейде тушпен бояу.
Мұндай техникада кеңістік сызықтық перспектива арқылы ғана емес,
сонымен қатар әр түрлі реңде және бағытта салынған штрихпен де беріледі.
Алыстағы көрініс (дальный план) өте жеңіл кейде үзік сызықтармен, ал жақын
көріністер (передний план) қою штрихтармен көрсетіледі.
Перомен сурет салу ерекше назарды, ұқыптылықты қажет етеді. Сурет
салушыны нақты бейнеден ең маңыздысын таңдап алуға мәжбүрлеп, көз мөлшерін
дамытады. Сонымен қатар мұндай суреттердің қатаңдыққа, дәлдік пен
сенімділікке тәрбиелеуде маңызы зор. Тушь штрихтары өшіргішпен
өшірілмейді, сондықтан да бұл әдісте қате жіберуге болмайды.
Нобайлар мен суреттерді бірден перомен салса, шынайы көрінеді. Егер де
ұзақ мерзімді сурет болса, тек қана қатты қарындашпен белгі салынады.
Қарындашпен сурет салғандағы сияқты, перомен жұмыс негізгі пропорцияларды
нүктелермен немесе қысқа штрихтармен белгілеуден бастайды.
Содан соң жартылай көлеңкені көрсетіп, әрмен қарай жетілдіреді. Штрих
бағыттары заттың пішініне сәйкес келгені жөн. Перомен сурет салу тығыз және
теріс қағазға орындалады. Өйткені перо қазақ бетінде еркін қозғалып, тушь
жайылып кетпеу керек. Сондықтан да кедір-бұдырлы, әр түрлі дақтары бар
қағаз жарамсыз.
Қылқаламмен бір түсті сурет салу (гризайль). Жалпақ акварель
қылқаламымен (16-20) қоңыр немесе қара түс арқылы нобай суреттерді салады.
Жалпақ акварель қылқаламымен салу себебі, жіңішке қылқаламмен салған
суреттің сызықпен салынған суреттен айырмашылығы болмай қалады. Сондықтан
да жалпақ қылқаламның мүмкіндігі мол, көлемді бөлшектерді бояп, жіңішке
сызықтарды жа түсіре алады.
Қылқаламмен жұмыс істеу сурет салушыдан жинақтылықты, шығармашылық
икемділікті талап етеді. Бұл техникамен сурет салуды қылқаламды жеңіл
тигізу арқылы бейненің көлемін, пішіннің негізгі бөлшектерін белгілеуден
бастайды.
Содан соң күңгірт рең арқылы көлеңке жерлерін көрсетеді, қылқаламның
ұшы арқылы айқын көрінетін шеткі сызықтарын шығарады.
Өте тез салынатын нобайлар үшін планшетке әр қағазды жеке-жеке
бекітпей, бірнеше данасын шеге арқылы ұстатқан тиімді. Өйткені дайын
нобайды тез алып тастап, жаңасын бастау оңай.
Гризайль техникасымен тек қана нобайларды емес, сонымен қатар этюдтар
мен ұзақ мерзімді суреттерді де орындайды. Бұл әсіресе қандай да болмасын
бояу түрімен сурет салып үйренердің алдында тиімді. Оқушылар бояудың
қасиетін, ерекшелігін, мүмкіндігін түсініп біледі.
Көмірмен сурет салу. Көмірмен сурет салу графиканың бір түрі болып
табылады. Көмір арқылы жіңішке, анық штрихтарды түсіріп, саусақпен де
жағуға болады. Көмірмен тек ақ қағазға ғана емес, сонымен қатар түсқағазға,
кенепке, картонға салуға болады. Көмір шүберекпен оңай сүртіледі, ал
өшіргішпен кетіруге болмайды, қағаз бетін ластап тастайды. Көмірмен
салынған суреттер ұзақ мерзімге шыдамайды, оны бекіткіштер арқылы бетін
жабу қажет.
Гуашь. Гуашь – желім араласқан бояу. Оның құрамындағы желім
байланыстырғыш қызмет атқарады. Сондықтан да акварель сияқты гуашьпен
жұмысты негізінен қағазда немесе картонда орындайды. Ал, айырмашылығы гуашь
түстері бірін-бірі жабады, мөлдір емес. Гуашь бояулары кепкен кезде
ағарады. Бұл әсіресе затқа қарап салынған кезде кейбір қиындықтарды
туғызады. Сол себептен гуашьпен жұмыс істердің алдында жаттығу жұмыстарын
жасап, түстердің қаншалықты ағаратынын анықтау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz