Салықтық емес түсімдер
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІНІҢ БУЫНДАРЫ АРАСЫНДАҒЫ КІРІСТЕР МЕН ШЫҒЫСТАРДЫҢ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАҢЫЗЫ
1.1 Бюджет жүйесінің экономикалық мәні мен
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ..6
1.2 Мемлекеттік бюджеттің кірістері және оның атқаратын
ролі ... ... ... ... ..11
1.3 Мемлекеттік бюджет шығыстарының бағытталу ерекшеліктері ... ... ... .14
2 НАРЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАР ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІНІҢ БУЫНДАРЫ АРАСЫНДАҒЫ
КІРІСТЕР МЕН ШЫҒЫСТАРДЫҢ БӨЛІНУІН ТАЛДАУ
2.1 Мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығыстарының құрамына және
құрылымына талдау
жасау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..20
2.2 Бюджетке түсетін кіріс түсімдерін қалыптастырудың экономикалық
қажеттілігін
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...31
2.3 Жалпы мемлекеттік сипаттағы қызметтерге жұмсалатын бюджет шығыстарының
қаржыландырылуын
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
3 БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІНДЕГІ КІРІСТЕР МЕН ШЫҒЫСТАРДЫҢ ОРЫНДАЛУЫН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Мемлекеттік бюджет аясындағы кірістер мен шығыстардың тепе-теңдігінің
қамтамасыз етілуін жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
3.2 Кірістер мен шығыстардың бөлінуін реттеудегі бюджеттік үдеріс қызметін
дамыту
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 49
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 59
КІРІСПЕ
Мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен және
пайдаланумен байланысты болып келетін бюджеттің жұмыс жасауы ерекше
экономикалық нысандар – бюджеттің кірістері мен шығыстары арқылы болып
отырады. Олар құндық бөліністің жеке көздерін білдіреді. Категориялардың
екеуі де бюджеттің өзі сияқты объективті және олардың өзгеше қоғамдық
арналымы болады: кірістер мемлекетті қажетті ақша қаражаттарымен қамтамасыз
етеді, шығыстар орталықтандырылған ресурстарды жалпы мемлекеттік
қажеттіліктерге сәйкес бөледі. Бюджеттердің түсімдері кірістер, бюджеттік
кредиттерді өтеу, мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін түсімдер,
алынған трансферттер, сондай-ақ мемлекеттік қарыздар, ал олардың шығыстары
шығындар, бюджеттік кредиттер, қаржы активтерін сатып алу, қарыздар бойынша
негізгі борышты өтеу болып табылады. Сол себепті Бюджет жүйесінің буындары
арасындағы кірістер мен шығыстардың бөлінуін талдау тақырыбында дипломдық
жұмысты таңдадым.
Бюджет кірістері мемлекеттік функцияларды орындауға қажетті елдің бір
ортаға топталған қаржы ресурстарының бөлігін және заңнамаларға сәйкес билік
органдарының әр деңгейлеріне иелік істеуге ақысыз және қайтарылмайтын
тәртіппен түсетін ақша құралдарын көрсетеді. Олар ақша құралдар қоры
қалыптасу процесінде пайда болатын экономикалық қатынастарды сипаттайды.
Бюджет кірістері түсінігі мемлекет кірістері түсінігінен біршама қысаң,
бірақ олардың республиканың мемлекеттік кірістер құрылымында шешімді мәні
бар.
Нарықтық қатынастар жағдайында бюджет шығындары қайтарылмайтын негізде
бөлінетін бюджет қаражаты ретінде сипатталады. Мемлекеттің функцияларын
іске асыру мүмкін, егерде олар материалдық құралдармен қамтамасыз етілсе,
себебі мемлекеттің іс-әрекеті мемлекеттік құралдарды тікелей шығыстармен
байланысты. Шығыстар нақты шығындардың көлемін көрсетеді.
Сондықтан,бюджеттердің барлық деңгейлері бойынша мемлекеттік шығыстардың
бір-бірімен өзара байланысты нақты түрлерінің жиынтығы әрбір мемлекеттің
бюджет шығыстар жүйесі болып табылады. Шығыстар жүйесін құрайтын құралдарды
арнаулы бағыттау, үнем режимі мен мемлекеттік құралдарды жұмсаудың қайтып
оралмас принциптеріне негізделеді.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты: бюджет түсімдерін қалыптастырудағы
қолданылатын әдістердің тиімділігін анықтау арқылы тұрақты экономикалық
өсуді қамтамасыз ету үшін жүргізілетін бюджет жүйесінің буындары арасындағы
кірістер мен шығыстардың бөлінуін жетілдіруге бағытталған ғылыми
негізделген ұсыныстарды әзірлеу болып табылады.
Қойылған мақсатқа қол жеткізу үшін, дипломның мазмұнын және
дәйектілігін анықтаған келесі міндеттерді шешу қажет:
- бюджет түсімдерінің қалыптасуына және оның тұрақтануына ықпал ететін
факторлар әсерін анықтау;
- бюджет кірістері мен шығыстарының басқа да экономикалық салалармен
тығыз байланыстылығына теориялық негізді сипаттама беру;
- бюджет жүйесінің буындары арасындағы кірістер мен шығыстардың бөлінуін
арттыруды қамтамасыз ететін экономикалық шараларды айқындау;
- мемлекеттік бюджет аясындағы кірістер мен шығыстардың тепе-теңдігінің
қамтамасыз етілуін жетілдіруге қатысты нақты ұсыныстар жасау.
Дипломдық жұмыс құрылымы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Бірінші тарауда бюджет жүйесінің экономикалық мәні мен маңызы,
мемлекеттік бюджеттің кірістері және оның атқаратын ролі, сондай-ақ
мемлекеттік бюджет шығыстарының бағытталу ерекшеліктері сипатталады.
Екінші тарауда мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығыстарының
құрамына және құрылымына талдау жасалынып, бюджетке түсетін кіріс
түсімдерін қалыптастырудың экономикалық қажеттілігін бағалау мен жалпы
мемлекеттік сипаттағы қызметтерге жұмсалатын бюджет шығыстарының
қаржыландырылуы талданады.
Үшінші тарауда мемлекеттік бюджет аясындағы кірістер мен шығыстардың
тепе-теңдігінің қамтамасыз етілуін жетілдіру жолдары, сондай-ақ кірістер
мен шығыстардың бөлінуін реттеудегі бюджеттік үдеріс қызметін дамыту
шаралары қарастырылады.
Қазіргі таңда бюджет түсімдерінің негізін салықтар мен алымдар
түрлерінде жұмылдыратын төлемдер құрайды. Республика аумағында орналасқан
меншік және шаруашылық формаларынан тәуелсіз барлық заңды тұлғалар мен
азаматтар қолданыстағы заңнамаларға сәйкес бюджетке салықтар, алымдар және
міндетті төлемдер төлеуге тартылады. Салықтар, алымдар мен төлем
төлеушілер, яғни заңды және жеке тұлғалар оларды бюджетке төлеудің басқа
төлемдерден басымдылығын қамтамасыз ету мен әрекеттегі заңнамаларға сәйкес
оларды уақытымен және толығымен төлеуге жауапкершіліктері тағайындалған.
Жалпы мемлекеттік шығыстар мақсатты белгілеулер бойынша қатаң іске
асыруға тиіс, яғни бюджетте қарастырылған бағыттар бойынша. Құралдардың
қайтып оралмас принципі негізінде әлеуметтік саланы қаржыландыру
пайдаланады. Ал, егерде экономиканың дамуын қаржыландыру құралдары жөнінде
айтсақ, онда нәтижелік инвестициялау орын алады, яғни бұл арада бөлінген
бюджеттік құралдарды қайтару принципі әрекетте болады. Үнем режимін сақтау
принципі - ол өз алды бюджет шығыстарын төмендетудің формалары мен
әдістерінің жүйесі. Бұл жүйе бюджет ресурстарын нәтижелі және тиімді
пайдалануды іске асыруға мүмкіншілік береді.
1 БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІНІҢ БУЫНДАРЫ АРАСЫНДАҒЫ КІРІСТЕР МЕН ШЫҒЫСТАРДЫҢ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАҢЫЗЫ
1.1 Бюджет жүйесінің экономикалық мәні мен маңызы
Бюджеттік жүйе — мемлекеттің барлық қаржы жүйесінің маңызды кұрамдық
бөлігі болып табылады. Бюджеттік жүйе экономикалық категория ретінде
мемлекеттің орталандырылған ақша қорын бюджетті қалыптасу мен пайдалану
бойынша заңды, жеке тұлғалар мен аймақтар арасындағы барлығы қаржылық
қатынастар, бюджеттік калыптасу мен атқарудың әдіс-тәсілдері және сол
қатынастарды басқару органдарымен танысты. Басқаша айтқанда, барлық
деңгейдегі бюджеттер мен Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры және
экономикалык қатынастар мен құқықтык нормаларға негізделген бюджеттік
процесс пен бюджеттік қатынастар қосындысын бюджеттік жүйе деп
түсіндіріледі.
2005 жылы қаңтар айыньң 1 жұлдызында күшіне енгізілген жаңа Бюджеттік
кодекстің 6-бабына сәйкес Қазақстан Республикасының бюджеттік жүйе құрамьна
келесі бюджет түрлері мен деңгейлері кіргізілген[1]:
– республикалық бюджеті;
– облыстық бюджеті, республикалық маңызы бар қалалар мен астана
бюджеті;
– аудан бюджеті (облыстық маңызы бар қалалар бюджеті).
Бюджеттік заңнамаларға сәйкес бюджеттің барлық түрлері мен деңгейлері
дербес болып есептеледі. Бюджеттік жүйе құрылымьнда Төтенше мемлекеттік
бюджет пен Ұлттық қор қарастырылады.
Елдің бюджеттік жүйесінің орталық орнын келесі қаржы жылға Қазақстан
Ресиубликасының заңымен бекітілетін республикалық бюджет алады. Жаңа
Бюджеттік кодекс бойынша республикалық бюджет салықтық және басқа түсімдер
арқылы қалыптасқан және мемлекеттік биліктің орталық органдарының
функцияларын қаржымен қамту және мемлекеттік саясаттың жалпы республикалық
бағыттарын іске асыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры ретінде
анықталған. Кодексте осыған сәйкес анықтамалар бюджеттің басқа түрлеріне де
берілген. Олар жергілікті мемлекеттік органдардың функцияларын қаржымен
қамту және аймақтар, мен аудандарда мемлекеттік саясатты іске асыруға
арналған.
Республикалық және жергілікті бюджеттер негізінде қалыптасатын және
республикадағы төтенше немесе әскери жағдай кезінде енгізілетін бюджетті
Төтенше мемлекеттік бюджет деп атайды. Мұндай бюджет тек қана Қазақстан
Республикасы Президентінің Жарлығымен енгізіледі және күшін жояды, егерде
ел аумағьнда төтенше немесе әскери жағдай жарияланса.
Бюджеттік жүйе қызмет атқаруының негізі келесі қаржылық қатынастары:
– мемлекеттің кәсіпорындармен орталықтандырылған ақша қоры
қалыптасу процесі жөнінде;
– мемлекеттің өндірістен тыс саласының мекемелерімен бюджет
тарапынан қаржыландыру жөнінде;
– мемлекеттің халықпен бюджет кірісін қалыптасу және әр түрлі
өтемақы төлеу мен әлеуметтік жәрдем жасау жөнінде;
– қаржы-банк жүйесінің мекемелері арасында (Қаржы министірлігі,
Ұлттық банк және т.б.);
– мемлекеттің шетелдік мемлекеттермен.
Қаржылық қатынастардың барлық бұл формалары мемлекетпен реттеледі,
жетілдіріледі және белгілі принциптер мен кұқықтық нормалар негізінде
басқарылады.
Қазақстан Республикасының бюджеттік жүйесі ьнтымақтық, толығу,
бірізділік, басымдылық, шьнайшылық, жайдарылық, дербестік, жауаптылық,
тиімділік және нәтижелілік принциптерге негізделеді. Бұл принциптер
арасында басты болып ынтымақтық және дербестік принциптері саналады, олар
бюджеттік процесті ұйымдастырудьң да негізгі принциптері болып саналады.
Бюджеттік кодексте жоғарыда айтылған принциптердің әр біреуіне түсініктеме
берілген.
Осы принциптер негізінде әр мемлекет өз бюджеттік жүйесін
жетілдіреді, бірақ біртұтас және федералды мемлекеттердің бюджеттік
жүйелерін ұйымдастыруда мемлекеттік құрылымына байланысты ерекшеліктер бар.
Мемлекеттің федералдық жайластырушылығына үшбуынды бюджеттік жүйе сәйкес.
Мұндай жүйенің маңында орталық бюджет (одақтык, федералдық), федерация
мүшелерінің бюджеттері (республика, штаттар) және жергілікті бюджеттер
кіреді. Біртұтас мемлекеттерде екі буынды бюджеттік жүйе қолданылады -
орталық (республикалық) бюджет және жергілікті бюджеттер.
Федералды жайластырушылықты мемлекеттерде бюджеттік жайластырушылық
бюджеттік федерализм принциптеріне негізделеді. Федерализм басқару әдіс
ретінде мемлекеттің барлық мүдделерін оның әрбір бөлімдерінің мүдделерімен
тіркестіреді және аумақтардың өздеріне берілген сауалдарды шешу дербестігін
сақтай отырып, елдің бірлігі мен тұтастығын қамсыз етеді.
Сондықтан, бюджеттік федерализмді федералдық билік пен ұлт-мемлекеттік
және әкімші-аумақтық билік арасындағы әрбір деңгейдегі бюджет кірістерін
оңтайлы, ғылыми-негізді бөлу мен олардың шығындарын қаржыландыру
себебіндегі қатынастар деп анықтауға болады. Бюджеттік федерализм төменде
көрсетілгендей негізделеді:
– федералдық бюджеттің бастаушы рөлін сақтап, аумақтық бюджеттердің
дербестігінің жоғары деңгейін қамтамасыз ету арқылы мүдделерді
тіркестіруге;
– әрбір буынның бюджеттер құқықтарының теңбе-теңдігі мен үшбуынды
бюджеттік жүйе барлығына;
– аймақтарға қаржылық жәрдем көрсету мен олардың дамуын теңестіру
мақсатына федералдық бюджеттен бөлінген құралдардың көлемі
есебінің мемлекеттің барлық субъектілеріне біріккен критерийлерді
пайдалану.
Кірістерді федералдық деңгейде орталықтандыру жалпы мемлекеттік
экономикалық және әлеуметтік бағдарламаларды орындау, мемлекет қаржыларының
тұрақтылығын қамтамасыз ету мен аймақтар арасында қаржы ресурстарын қайта
бөліс үшін өндіріледі. Кірістерді бюджеттер арасында бөлгенге дейін
биліктің әрбір деңгейіне жүктелген өкілеттікке сәйкес олардың шығыстары
шектелуі тиіс.
Федералды мемлекеттерде жергілікті бюджеттердің кіріс пен шығыстары
федерация мүшелерінің бюджеттеріне, ал федерация мүшелері өз кірістері және
шығыстарымен федералды бюджетке кірмейді. Біртұтас мемлекеттерде жергілікті
бюджеттер өз кірістері және шығыстарымен республикалық бюджетке кірмейді,
яғни олар дербесті болады. Жоғары экономикадық және әлеуметтік тиімділікке
жету үшін шығыстар неғұрлым жергілікті әкімші-аумақтық бірлікке жақын болуы
қажет, себебі сол бірлік мүдделеріне жұмсалатын шығыстар.
Мемлекет біртұтас немесе федералды болсын олардың бюжеттік жүйелерінде
бюджеттер әр түрлі деңгейде оңашалану мен дербестігі болуы мүмкін, бірақ та
орталық бюджет маңында әлеуметтік-экономикалық процестерді басқаруды
орталықтандырылған деңгейге байланысты төменгі тұрған бюджеттерге катынасты
белгілі бір реттеуші рөлі сақталады. Қазақстан Республикасында, екі буынды
бюджеттік жүйе қолданылады - республикалық бюджет және жергілікті
бюджеттер.
Мемлекеттің кәсіпорындар, мемлекеттік мекемелер мен халық арасындағы
қаржылық қатынастарды бюджеттік қатынастар деп атайды. Бұл қатынастардың
қаржылық катынастар бөлігі ретіндегі ерекшелігі, біріншіден, олар мемлекет
қатысатын бөліс процесінде болуынан, екіншіден, олар жалпы мемлекеттік
мұқтаждықты қамтамасыз етуге арналған ақша қүралдарының орталықтандырылған
қорды қалыптастыру және пайдалану байланысынан тұрады.
Бюджеттік құрылым - ол елдің мемлекеттік бюджеті мен бюджеттік жүйені
ұйымдастыруы және олардың өзара байланысының ұйымдастырушылық формалары.
Бюджеттік жайластырушылық түсінігі бюджеттік жүйенің кұрылымын, бюджеттік
жіктеуді, бюджеттік жүйе мен бюджеттерді құру принциптерін енгізеді.
Қазақстан Республикасының бюджеттік жайластырушылығы мемлекеттік
құрылымның біртұтас формасына сәйкес, мұнда елдің әкімшілік-аумақтық
бірліктерінде автономия да, мемлекеттілік те жоқ. Олар барлығы біріккен
құқықтық актілерге, биліктің біріккен органдарына, саясаттық, экономикалық
және әлеуметтік процестерді орталықтандырылған басқаруға бағынады. Жалпы
айтканда, бюджеттік құрылым әрекеттегі негізгі қүқықтық актілер және
экономикалық-әлеуметтік процестердегі бюджеттің рөлі мен мәні арқылы
анықталады.
Бюджетаралық қатынастар жүйесі тек қана республикалық бюджет пен
республиканың аймақтар бюджеттері арасындағы қатынастардан тұрмайды, оған
аймақтар ішіндегі облыстық және аудандық бюджеттер арасындағы қатьнастар да
кіреді. Бюджетаралық қатынастардың негізі болып мемлекеттік басқару
деңгейлерінің өкілеттілігі мен функцияларын айқын шектеу, бюджет деңгейлері
арасында кірістер мен шығыстарды бөлу әдістерінің бірлестігі табылады.
Бюджетаральқ қатынастар белгілі принциптерге негізделеді. Қазақстан
Республикасының Бюджеттік кодексінде келесі бюджетаралық прнциптер
мазмұндалған: түсімдердің келесі шектеу критерийлерін есепке ала отырып,
оларды тиімді бөлу:
– төмен тұрған бюджеттердің жоғары тұрған бюджеттермен
арақатынасындағы теңбе-теңдік;
– түсімдердің келесі шектеу критерийлерін есепке ала отырып, оларды
тиімді бөлу:
а) төмен тұрған бюджеттер маңында тиянақты сипаттары бар, сыртқы
факторлардың әсеріне тәуелсіз салықтық және салықтық емес
түсімдер бекітіледі;
ә) мемлекеттік мекемелер көрсеткен қызметтерге төленген төлемдер
салықтық және салықтық емес түсімдер ретінде сол қызметтерді
қаржыландыратын бюджеттің кірісі болып түседі;
б) қайта бөліс сипатты және салықтық базасының жайғастыруы бір қалыпты
емес салықтар бюджеттік жүйенің неғұрлым деңгейіне бекітіледі;
в) салықтар мен бюджеттің басқа міндетті түсімдері неғұрлым оларды
жоғары дәрежеде жинайтын бюджет деңгейіне бекітіледі;
г) тиянақты аумақтық салықтық база бойьнша жинайтын салықтар
жергілікті бюджеттер маңына бекітіледі.
– әкімшілік-аумақтық бірліктер бойынша бюджеттік деңгейлерді
қамтамасыз етуді теңестіру;
– жергілікті атқарушы органдардың мөлшерлес деңгейде мемлекеттік
қызмет көрсетуді қамтамасыз ету;
– мемлекеттік кызметті максималды тиімді және нәтижелі көрсету,
яғни мемлекеттік қызмет көрсетуді неғұрлым соларды тиімділік және
нәтижелік түрде өндіретін және көрсететін мемлекеттік органдар
маңына бекіту;
– мемлекеттік кызмет көрсету деңгейді оларды алушыларға максималды
жақындату, яғни мемлекеттік қызмет сапасын жоғарлату мен оларды
алушылардың сұраныстарын жақсы білу үшін қызмет атқаруды бюджеттік
жүйенің неғұрлым төменгі деңгейіне беру;
– алынған ресми трансферттер мен несиелерді тиімді және бекіткен
мақсатта пайдалану маңындағы әрбір бюджет деңгейінің
жауапкершілігі.
Трансферттер механизмі бюджеттік реттеуді біріккен әдістемемен
қамтамасыз ету мен бюджетаралық қатынастар қалыптасуының субъективтік түрде
болмауы үшін қолданылады. Трансферттер нормативті-бөлшекті әдіс негізінде
есептеледі, сондықтан ол аумақтардың бюджеттік кірістерін көлбеулі
теңестіру мен оларға қаржылық жәрдемді бәріне бірдей тәртіппен көрсетуге
мүмкіншілік береді.
Жаңа Бюджеттік кодекске сәйкес республика бюджеті жаңа құрылымда
қалыптасады. Құрылымға келесі бөлімдер кіреді:
1. Кірістер:
– салықтық түсімдер;
– салықтық емес түсімдер;
– негізгі капитал сатудың түсімдері;
– ресми трансферттер түсімдері.
2. Шығындар;
3. Операциалық қалдық;
4. Таза бюджеттік несиелеу - бюджеттік несиелер, бюджеттік несиелерді
өтеу;
5. Қаржы активтер операциялары бойынша қалдық - қаржы активтерді сатып
алу, мемлекеттің қаржы активтерді сатудың түсімдері;
6. Бюджет тапшылығы (профициті);
7. Бюджет тапшылығын қаржыландыру (профицитін пайдалану) - займдар
түсу, займдарды өтеу, бюджет құралдары қалдығының қозғалысы.
Жоғарыда келтірілген кұрылым бойынша бюджеттің бекітуі мен оны атқару
жөніндегі есеп беру құрастырылуы іске асады. Бұл арада бюджет кірістері
мадында салықтық және басқа да міндетті, қайырылмайтын төлемдер, ресми
трансферттер, бюджетке ақысыз берілетін ақшалар келтіріледі. Және де ресми
трапсферттерден басқа кірістерде мақсатты арнаулары болмайды.
Бюджет шығындары маңында қайырылмайтын негізде бөлінетін бюджеттік
кұралдар алынады. Олар мемлекеттік мекемелерінің іс-әрекетін қамтамасыз
ету, мемлекеттік саясатты іске асыруға қажетті тауарлар, жұмыстар және
қызметтер сатып алу, жеке тұлғаларға ақшалы төлемдер мен занды тұлғаларға
субсидиялар беруге пайдаланады. Бюджет шығындарына ресми трансферттер де
жатады, себебі олар бір бюджеттен басқа деңгейдегі бюджет пен Ұлттық қорға
төлейтін төлемдер.
1.2 Мемлекеттік бюджеттің кірістері және оның атқаратын ролі
Бюджет кірістері – ол мемлекеттік функцияларды орындауға қажетті елдің
бір ортаға топталған қаржы ресурстарының бөлігін және заңнамаларға сәйкес
билік органдарының әр деңгейлеріне иелік істеуге ақысыз және қайтарылмайтын
тәртіппен түсетін ақша құралдарын көрсетеді. Олар ақша құралдар қоры
қалыптасу процесінде пайда болатын экономикалық қатынастарды сипаттайды.
Бюджет кірістері түсінігі мемлекет кірістері түсінігінен біршама қысаң,
бірақ олардың республиканың мемлекеттік кірістер құрылымында шешімді мәні
бар.
Бюджет кірістерінің басты материалды көзі – ол Ұлттық табыс. Ұлттық
табыстың өсуі мемлекет кірістері мен мемлекеттік бюджет кірістері көлемінің
тұрақты ұлғаюын қамтамасыз етеді. Мемлекеттік кірістердің айтарлықтай
бөлігі – ол өндіріс пен айналым салалары мен әр түрлі меншік формаларының
кәсіпорындарында жасалынған қоғамның таза табысы. Сонымен бірге, мемлекет
жалпы мемлекеттік мұқтаждықтарды қанағаттандыру үшін әр түрлі кәсіптік іс-
әрекетпен және өндірістік емес салаларда шұғылданатын азаматтардың
табысының бөлігін өз кірістеріне алады.
Бюджетке түсетін кірістер, оларды жұмылдыратын формалар мен әдістер
жиынтығы мемлекеттік бюджеттің түсімдер жүйесін құрады. Мұндай түсімдер
маңында Бюджет кодексімен тағайындаған белгілі мөлшерде және тағайындаған
мерзімде бюджет есебіне алынатын міндетті төлемдер түсініледі.
Бюджет түсімдерінің негізін салықтар мен алымдар түрлерінде
жұмылдыратын төлемдер құрайды. Республика аумағында орналасқан меншік және
шаруашылық формаларынан тәуелсіз барлық заңды тұлғалар мен азаматтар
қолданыстағы заңнамаларға сәйкес бюджетке салықтар, алымдар және міндетті
төлемдер төлеуге тартылады. Салықтар, алымдар мен төлем төлеушілер, яғни
заңды және жеке тұлғалар оларды бюджетке төлеудің басқа төлемдерден
басымдылығын қамтамасыз ету мен әрекеттегі заңнамаларға сәйкес оларды
уақытымен және толығымен төлеуге жауапкершіліктері тағайындалған.
Мемлекеттік бюджет кірістері салықтық түсімдерге, салықтық емес
түсімдерге, негізгі капитал сатудың кірістеріне, ресми трансферттерге,
мемлекетке ақысыз негізде берілген ақшаларға бөлінеді. Республикада бюджет
кірістерінің құрылымында ең үлкен үлес салмақты салықтық түсімдер құрайды.
Салықтар, алымдар, баж салықтары арқылы экономиканың басымдылық
салалары мен бөлек экономикалық аумақтарды жетілдіруге немесе олардың
дамуын баялауға, тұрғындардың бөлек топтарының табыстарын реттеуге, белгілі
бір экономикалық іс әрекеті ынталандыруға не болмаса одан бас тартуға
мүмкіндік жасауға болады.
Анықтама бойынша салықтық түсімдер деп "ҚР бюджетке салықтар және
басқа да міндетті төлемдер жөніндегі" ҚР Заңымен[2] тағайындалған бюджетке
төлейтін салықтар мен басқа да төлемдер айтылады. Сондықтан, салықтық
түсімдердің экономикалық мазмұны солардың негізіндегі салықтар құрайды.
Олар кірістердің материалдық көзі – Ұлттық табысты қайта бөлісуге
қалыптасатын болғандықтан өндірістік қатынастардың арнайы формасын құрайды.
Осыған байланысты салықтық түсімдер тұрақты ішкі белгілерімен, заңнамалықты
даму мен ерекше формаларымен сипатталады. Олар нақты әрекеттегі ақшалай
қатынастармен дәлелденеді және қаржы қатынастарының бөлігі ретінде үнемі
қозғалыста болады.
ҚР-ның Бюджеттік кодексіне сәйкес барлық бюджет түрлерінің құрамына
келесі салықтар кіреді:
1. Корпорациялық табыс салығы
2. Жеке табыс салығы
3. Қосымша құн салығы
4. Акциздер
5. Үстеме пайдаға салық
6. Экспорттайтын шикі мұнайға салық
7. Бонустар
8. Роялти
9. Әлеуметтік салық
10. Жер салығы
11. Бірыңғай жер салығы
12. Транспорттық құралдарға салық
13. Мүлікке салық
14. ҚР-ның өнім бөлігі бойынша үлесі
Салықтық түсімдерге Бюджеттік кодексімен бюджеттердің түрлері мен
деңгейлері бойынша тағайындалған басқа да әр түрлі алымдар, ақылар мен
баждар жатады.
Бюджеттік кодексте салықтық түсімдердің нақты түрлері бюджет жүйесінің
тиісті деңгейлері бойынша бекітілген. Республикалық бюджет бойынша өте
маңызды фискалды және экономикалық мәні бар салықтық түсімдер бекітілген.
Бұл мемлекеттік мүддеде салықтардың қаржылық категория ретіндегі
функцияларын пайдалану қажеттілікпен дәлелденеді, себебі салықтардың
фискалдық функциясы мемлекетке экономикалық қатынастарды реттеуге
объективтік шарттар туғызады. Мысалы, мемлекет салықтардың экономикалық
функциясы арқылы ел экономикасында болып жатқан процестерге, қайта
өндіріске, капитал қорландыруға, тұрғындардың төлем қабілеттілік сұранысына
маңызды әсер етеді.
Салықтарды және олардың функцияларын экономикалық процестерге әсер ету
үшін пайдалану мемлекеттің салықтық саясатының негізін құрайды. Бұл
саясатты іске асыру салық салудың ұйымдастырушы-құқықтық нормалары мен
басқару әдістерінің жиынтығынан қалыптасатын салықтық механизм арқылы
жүргізіледі. Салықтық механизм заңнамалы түрде Салық кодексінде бекітіледі.
Қоғам өмірі мен мемлекеттің іс-әрекетінде салықтардың рөлі осы салықтық
саясат пен салықтық механизм арқылы көрінеді. Мемлекеттің экономикалық
саясатына байланысты салықтық түсімдердің рөлі мен мәні, механизмі
өзгереді, оларды жаңарту мен жетілдіруі болады.
Салықтық емес түсімдер маңында бюджетке Салық кодексінде
қарастырылғандардан басқа Бюджет кодексінде тағайындалған міндетті және
қайтарылмайтын төлемдер жатады. Салықтық түсімдерге қарағанда салықтық емес
түсімдердің мығым тағайындалған мөлшерлемелері жоқ, басқаша айтқанда, олар
фискалды-тұрақты сипатта емес, сондықтан мұндай түсімдер мөлшерін өткен жыл
деңгейінде жоспарланады. Салықтық емес түсімдер тізімі бюджеттер түрлері
мен деңгейлері бойынша заңды және жеке тұлғаларға бөлек міндетті төлемдер
форма ретінде Бюджет кодексімен тағайындалады.
Салықтық емес түсімдер жіктеледі: а) аумақтық белгілері бойынша; ә)
қалыптастыру мен төлету белгілері бойынша; б) төлемдер төлету үшін нақты
негіздері бойынша. Бірінші белгілері бойынша белгілі деңгейдегі бюджетке
түсетін, яғни республикалық, облыс немесе аудан бюджеттері кірістеріне,
салықтық емес түсімдер айырылады. Екінші белгілері бойынша міндетті және өз
еркілік төлемдерге бөлінеді. Үшінші белгілері бойынша салықтық емес
түсімдер төлемді қалыптастыратын негізге байланысты нақты түрлерге
бөлінеді, мысалы, бюджеттен қаржыландыратын мемлекеттік мекемелердің тауар
сатудан түсетіндері.
Мемлекеттік бюджет кірістерінің құрамында салықтық және салықтық емес
түсімдердің рөлі мен мәні өте зор, себебі барлық кірістер ішінде 80-90
пайызы осы түсімдер үлесіне жатады және жалпы ішкі өнім көлемінің 25
пайызын құрайды, ал салықтық түсімдердің жыл сайынғы өсуі орта есеппен 12-
13 пайызға жетеді.
1.3 Мемлекеттік бюджет шығыстарының бағытталу ерекшеліктері
Мемлекеттің функцияларын іске асыру мүмкін, егерде олар материалдық
құралдармен қамтамасыз етілсе, себебі мемлекеттің іс-әрекеті мемлекеттік
құралдарды тікелей шығыстармен байланысты. Шығыстар нақты шығындардың
көлемін көрсетеді. Сондықтан,бюджеттердің барлық деңгейлері бойынша
мемлекеттік шығыстардың бір-бірімен өзара байланысты нақты түрлерінің
жиынтығы әрбір мемлекеттің бюджет шығыстар жүйесі болып табылады. Шығыстар
жүйесін құрайтын құралдарды арнаулы бағыттау, үнем режимі мен мемлекеттік
құралдарды жұмсаудың қайтып оралмас принциптеріне негізделеді.
Мемлекеттік шығыстар мақсатты белгілеулер бойынша қатаң іске асыруға
тиіс, яғни бюджетте қарастырылған бағыттар бойынша.Құралдардың қайтып
оралмас принципі негізінде әлеуметтік саланы қаржыландыру пайдаланады. Ал,
егерде экономиканың дамуын қаржыландыру құралдары жөнінде айтсақ, онда
нәтижелік инвестициялау орын алады, яғни бұл арада бөлінген бюджеттік
құралдарды қайтару принципі әрекетте болады. Үнем режимін сақтау принципі -
ол өз алды бюджет шығыстарын төмендетудің формалары мен әдістерінің жүйесі.
Бұл жүйе бюджет ресурстарын нәтижелі және тиімді пайдалануды іске асыруға
мүмкіншілік береді.
Мемлекеттік бюджет шығыстары жүйесі бірнеше факторлармен шарттанады,
олардың ішінде негізгісі болып мемлекеттің табиғаты мен функциялары, елдің
әлеуметтік-экономикалық даму деңгейі, мемлекеттің әкімшілік-аумақтық
жайластырушылығы, бюджеттік құралдар беру формалары саналады.Мемлекеттік
бюджет шығыстарының құрамы мен құрылымы олардың экономикалық мазмұны
және жалпы ішкі өнімді бөлу жөніндегі мемлекет алдында тұрған мақсаттармен
анықталады. Бюджет шығыстарының ел экономикасындағы рөлі мен мәнін анықтау
мақсатпен олар әр түрлі белгілер бойынша жіктеледі. Бюджет кодексінде
бюджет жүйесінің барлық деңгейлері бойынша әрекеті бар бюджет шығыстарының
жіктеуі тағайындалған.
Мемлекеттің барлық шығыстары негізінде мемлекеттік бюджетте
шоғырланған құралдар арқылы қаржыландырылады. Бұл шығыстары қоғамдық қайта
өндірістегі рөліне байланысты келесі екі топқа бөлуге болады[3]:
- өндірістік қорларды ұлғайтумен өндірістің үздіксіз процесін
қамтамасыз ету үшін;
- қоғам мүшелерінің әлеуметті-мәдениеттік мұқтаждықтарын
қанағаттандыру үшін.
Бірінші топқа - мемлекеттік бюджеттің экономиканы қаржыландыруға
бағытталған шығыстары жатады. Екінші топқа - әлеуметті-мәдениеттік
шараларды, білім беруді, ғылым, қорғаныс пен мемлекетті басқаруды
қаржыландыру үшін арналған бюджет шығыстары жатады.
Осы екі топ арасында арақатынас бюджеттің тиімділігін анықтайды.
Экономиканың бәсеке қабілеттілігі дамуға бағытталған шығындардың деңгейі
қаншалықты жоғары және бюджеттің тұтынушылық шығындары соған сәйкес төмен
болса, соғұрлым бюджет құралдарын пайдалану тиімділігі жоғары болады.Әрине,
бюджет құралдарын пайдалану тиімділігі бұл арада мемлекеттік бюджеттің
шығыстарын қалыптастыру әдістеріне, мемлекеттің жүргізіп жатқан әлеуметтік
саясатына және елдің бүгінгі күнгі әлеуметтік-экономикалық ахуалына
байланысты.
Бюджет түрлері бойынша шығыстарды қалыптастыру ерекшеліктері олардың
арнаулары маңында жатыр. Сондықтан, бюджет түрлері бойынша шығыстарды
қалыптастырғанда келесі негізгі факторларды есептеу қажет:
- басқару органдар арасындағы функцияларды шектеу;
- мекемелердің бағынушылығы;
- мекемелердің іс-әрекет шекарасы;
- шығыстарды тиісті бюджетке апару.
Республикалық бюджеттің шығыстары келесі бағыттар бойынша қаржыландыру
үшін қалыптасады:
- жалпы сипаттағы мемлекеттік қызметтер;
- қорғаныс, қоғамдық тәртіп, қауіпсіздік;
- құқықтық, соттық, құқық қорғау қызметтері;
- білім беру;
- денсаулық сақтау;
- әлеуметтік көмек және әлеуметтік қамтамасыз ету;
- мәдениет, спорт, туризм және ақпарат кеңістігі;
- тұрғын үй –коммуналдық шаруашылығы;
- ауыл, орман, су, балық шаруашылықтары мен қоршаған ортаны қорғау
және жер қатынастары;
- өнеркәсіп, құрылыс және жер қойнауын пайдалану;
- көлік және коммуникация;
- басқа да бағыттар.
Осыған сәйкес, бірақ тиісті әкімшілік аумақтарға арналған шығыстар
бағыттары төмен тұрған бюджеттер деңгейлері бойынша да қалыптасады.
жергілікті бюджеттер шығыстарының қалыптастыру Бюджет кодексімен,
нормативті-құқықтық актілермен және тиісті маслихаттар шешімдерімен
реттеледі. Биліктің жергілікті органдарына аумақтардың экономикалық және
қаржылық базаларын пайдалану жөнінде өкілеттік берілген, Әрбір бөлік
әкімшілік-аумақтардың экономикалық базасы ретінде жергілікті тұрғындардың
әлеуметтік-экономикалық мұқтаждықтарын қамтамасыз ету үшін қажетті кірістер
көздері болатын меншікті мүлік пен оларға берілген объектілер саналады. Ал
қаржылық база болып меншікті бюджеттік құралдар мен жоғары тұрған
бюджеттерден берілетін ресми трансферттерден қалыптасатын қаржылық
ресурстар табылады.
Бюджет жүйесінің әрбір деңгейінің шығыстар құрамымен қалыптасу
әрекеттегі заңнамалық актілермен, тиісті аумақ бойынша қаржыландыру қажет
нақты объектілер және олардың іс-әрекетін қамтамасыз ету үшін қажетті
шығындармен анықталады.
Республикалық және жергілікті бюджеттер шығыстарының лимиті бюджеттік
жоспарлау жөніндегі тиісті уәкілетті органдармен ағымдағы және даму
бюджеттік бағдарламалар үшін қалыптастырылады. Бюджеттің болжамдық
көрсеткіштері, бюджет құралдарын пайдалануының басымдылық бағыттар
көрсеткіштер, операциялық қалдық мөлшері, орташа мерзімді фискалдық
саясатпен белгіленген көрсеткіштер және республика мен аймақтар дамуының
орташа мерзімді жоспарларымен анықталған көрсеткіштер бюджет шығыстарының
лимитін анықтау негіздері болады. Бұл лимиттерді, бюджеттік комиссияда
қаралып бекітілгеннен кейін, бюджет жоспарлау жөніндегі уәкілетті органдар
әрбір бюджеттік бағдарлама әкімшіліктеріне жеткізеді.
Ағымдағы бюджеттік бағдарламалар үшін бюджет шығыстарының лимитін
есептегенде келесілер қолданылады[4].
- ағымдағы бюджеттік бағдарламалар бойынша шығындардың жалпы сомасы
(бюджеттік субвенциялар мен алымдарды қоса);
- бекітілген натуралды нормалар;
- тиісті қаржы жылдағы ағымдағы бюджеттік бағдарламалар көлемі;
- орташа мерзімді фискальды саясатта анықталған бюджет шығыстарының
өсуі немесе төмендеуі;
- ағымдағы қаржы жылда аяқталатын ағымдағы бюджеттік бағдарламалар
(оларды алып тастау).
Даму бюджеттік бағдарламалар үшін шығыстар лимиті бағдарламалар
әкімшіліктері арасында бөлінбей анықталады және оның көлемі бюджеттің
барлық шығыстарының жалпы болжамдық көлемі мен ағымдағы бюджеттік
бағдарламалар бойы анықталған бюджет шығыстар лимитінің жалпы көлемі
арасында айырмасы ретінде есептеледі.
Үкімет тағайындаған мерзімде бюджеттік бағдарламалар әкімшіліктері
бюджет жоспарлау жөніндегі уәкілетті органға бюджеттік өтініш (заявка)
ұсынады. Бюджеттік өтініштерді құрудың негізгі мақсаты - ол бағдарламаны
орындау нәтижесі мен қажетті ресурстар жөніндегі сандық және қаржылық
ақпарат базасы арқылы болжамдық мерзімге бюджеттік бағдарламалар таңдау
және олардың нәтижелігі мен тиімділігін бағалау.
Бюджеттік өтініш аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуының орташа
мерзімді жоспары, тиісті мерзімдегі мемлекеттік, салалық және аймақтық
бағдарламалар негізінде құралады. Оның мәліметтері бағдарлама жөнінде нақты
және толық ақпараттарды көрсетуі тиіс. Бұл өтінішті бюджеттік бағдарламалар
әкімшіліктері ағымдағы және даму бюджеттік бағдарламалар үшін бекітілген
шығыстар лимиті мөлшері мен тиісті бюджеттік комиссия анықтаған тиісті
бюджеттен қаржыландырылатын инвестициялық жобалар тізімі мен көлемі
негіздерінде құрады. Республикалық немесе жергілікті бюджеттік бағдарлама
әкімшілігі тек қана бір бюджеттік өтініш құрады.
Бюджеттік өтініш келесі бөлімдерден тұрады:
- бюджеттік бағдарламалар тізімі және шығындар соммасы;
- әрбір бюджеттік бағдарламаға түсіндірме хат;
- бюджеттік өтінішке кірген әрбір бюджеттік бағдарламаның паспортының
жобасы.
Бюджеттік өтініш бағдарламаларды қаржыландыру жоспары мен
қаржыландырудың жиынтық жоспарын құру үшін негіз болып табылады.
Шығыстарды қайта құрылымдау аумағындағы бюджеттік саясат экономиканың
әр салаларына мемлекет қатысуының салыстырмалы тиімділігіне баға беру мен
мемлекетке жөнді және қасиетті емес бағыттарда қатысуын бюджет құралдары
арқылы қаржыландыруды азайтуға негізделеді. Бұл саясат бюджет құралдарын
шоғырландырып, мемлекеттің ағымдағы міндеттемелерін атқарумен бірге
экономика дамуының басымды бағыттарын шешуге мүмкіндік береді.
Сонымен бірге, бюджеттік бағдарламалады қарастырылған шаралардың
бюджет шығыстарын байланысын айқын белгілеу мен бюджет құралдарын
пайдалану тиімділігін жоғарылатуға экономикалық және бюджеттік
жоспарлаудың әсершіл жүйесін жасау, бағдарламалық құжаттарды оңтайландыру
мен қалыптандыру және оларды бағалау әдісін дайындау себепші болады.
Бюджет шығыстарын жоспарлауының сапасы жоғарылатуға мүмкіншілік
беретін жолдардың бірі - ол натуралдық нормаларды пайдалану,яғни бұрынғы
мемлекеттік органдар топтары бойынша бір қызметкерге шаққандағы ағымдағы
шығындардың орташаландырылған нормативін пайдалану орнына қажетті
материалды және материалды емес байлықтарды тұтынудың минималды натуралдық
көрсеткіштерін қолдану. Республиканың
әлеуметтік-экономикалық дамуының орташа мерзімді жоспарының негізінде
салалық бағдарламаларға сәйкес басымды бюджеттік шығыстар ретінде
алдымыздағы жылдарға келесі бағыттар анықталған[5]:
- денсаулық сақтауды реформалау мен оның дамуы;
- білім берудің дамуы;
- әлеуметтік реформалардың әрі қарай тереңдеуі;
- индустриалды-инновациялық дамытуды;
- аграрлық секторды дамытуды;
- жаңа тұрғын-үй саясатын іске асыруды;
- Астана қаласының дамуы.
2 НАРЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАР ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІНІҢ БУЫНДАРЫ АРАСЫНДАҒЫ
КІРІСТЕР МЕН ШЫҒЫСТАРДЫҢ БӨЛІНУІН ТАЛДАУ
2.1 Мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығыстарының құрамына және
құрылымына талдау жасау
Мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен және
пайдаланумен байланысты болып келетін бюджеттің жұмыс жасауы ерекше
экономикалық нысандар – бюджеттің кірістері мен шығыстары арқылы болып
отырады. Олар құндық бөліністің жеке көздерін білдіреді. Категориялардың
екеуі де бюджеттің өзі сияқты объективті және олардың өзгеше қоғамдық
арналымы болады: кірістер мемлекетті қажетті ақша қаражаттарымен қамтамасыз
етеді, шығыстар орталықтандырылған ресурстарды жалпы мемлекеттік
қажеттіліктерге сәйкес бөледі. Бюджеттердің түсімдері кірістер, бюджеттік
кредиттерді өтеу, мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін түсімдер,
алынған трансферттер, сондай-ақ мемлекеттік қарыздар, ал олардың шығыстары
шығындар, бюджеттік кредиттер, қаржы активтерін сатып алу, қарыздар бойынша
негізгі борышты өтеу болып табылады.
Кірістер мен шығыстардың кұрамы мен құрылымы нақты әлеуметтік-
экономикалық және тарихи жағдайларда жүзеге асырылатын мемлекеттік бюджет
және салық саясатын жүргізудің бағыттарына байланысты болады. Бұл кезде
мемлекет белгілі бір жағдайларда кірістерді қалыптастырудың және шығыстарды
жұмсаудың қолайлы нысандары мен әдістерін пайдаланады.
Рыноктық қатынастарға көшкенге дейін КСРО-ның мемлекеттік бюджетінің
кірістері мемлекеттік кәсіпорындардың ақша жинақтарына негізделінп келді.
Ол бюджет кірістерінің жалпы сомасының 90% кұрады және негізінен екі
толемнен - айналым салығы мен пайдадан алынатын төлемдердсн тұрды. Бұл жүйе
1930 жылдан 1990 жылға дейін өмір сүрді. 1980 жылдары енгізілген өндірістік
қорлар, еңбек ресурстары және басқалары үшін ақы түрінде пайдадан алынатын
нормативті төлемдер қолданылып жүрген төлемдер жүйесін өзгертпеді және жеке
кәсіпорындар қызметінің жеке-дара нәтижелеріне бағытталып отырды.
Жалпы кірістердің кезі салықтар немесе оларға бара-бар төлемдер болып
табылады. Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджеті кірістерінің құрамы
мен құрылымы салық төлемдерінің колданыстағы жүйесімен және салыстырмалы
тұрақсыз сипаттағы салықтық емес қаражаттардың түсімдерімен айқындалады
(Кесте-1).
Кесте-1. Салық және төлемдер бойынша бюджетке түсетін бересі
мерзімділігі: жылдық млн.теңге
Төлемнің атауы 2006 жылдың 2007 жылдың ауытқу
1 қантарына 1 қантарына
1 2 3 4
Салықтық түсімдер
Заңды тұлғалардан алынатын 8 849 14 569 5 719
корпорациялық табыс салығы
Төлем көздеріне салынатын табыстан1 239 993 -246
алынатын
Бір реттік талон бойынша қызметін 844 1 012 168
жүзеге асыратын жеке тұлғалардан
және төлем көздеріне салынбайтын
табыстан алынатын
Әлеуметтік салық 4 087 3 807 -281
Заңды тұлғалар мен жеке 970 1 129 159
кәсіпкерлер мүлкіне салынатын
салық
Жеке тұлғалар мүлкіне салынатын 637 572 -65
салық
Жер салығы 724 676 -48
Заңды тұлғалардан алынатын көлік 91 85 -6
құралдарына салынатын салық
Жеке тұлғалардан алынатын көлік 24 17 -7
құралдарына салынатын салық
Ішкі өнім тауарларына салынатын 16 690 19 002 2 312
қосымша құн салығы
Ішкі өнім тауарларына акциздер 5 108 5 106 -2
Бонустар 2 15 13
Суға төлем 67 56 -11
Орманды пайдаланғаны үшін төлем 5 4 -1
Роялти 102 76 -26
Радиожиілік спектрін пайдаланғаны 3 3 -0,1
үшін төлем
Тауаларға, жұмыстарға және 4 4 -
қызметтер көрсетуге салынатын ішкі
салықтар
Жер участкелерін пайдаланғаны үшін367 342 -25
төлем
Қоршаған ортаны ластағаны үшін 365 394 28
төленетін төлем
Басқа да салықтар 53 72 19
Салықтық түсімдер, БАРЛЫҒЫ 40 233 47 934 7 701
Салықтық емес түсімдер
Салықтық емес түсімдер, БАРЛЫҒЫ - - -
Капиталмен жасалған операциялардан
алынатын кірістер
Капиталмен жасалған операциялардан
алынатын кірістер, БАРЛЫҒЫ - - -
БАРЛЫҒЫ 40 233 47 934 7 701
Бюджет кодексіне сәйкес республикалық және жергілікті бюджеттердің
құрылымы мынадай бөлімдерден тұрады:
1) Кірістер:
- салықтық түсімдер;
- салықтық емес түсімдер;
- негізгі капиталды сатудан түскен түсімдер;
- трансферттер түсімдері;
Шығындар:
- операциялық сальдо;
- таза бюджеттік кредит беру:
- бюджеттік кредиттер;
- бюджеттік кредиттерді өтеу;
Қаржы активтерімен жасалатын операциялар бойынша салъдо:
- қаржы активтерін сатып алу;
- мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін түсімдер;
Бюджет тапшылығы (профициті);
Бюджет тапшылығын қаржыландыру (профицитін пайдалану):
- қарыздар түсімі;
- қарыздарды өтеу;
- бюджет қаражаты қалдықтарының қозғалысы.
Бюджеттерді бекіту және бюджеттердің атқарылуы туралы есептерді түзеу
осы көрсетілген құылым бойынша жүзеге асырылады.
Шоғырландырылған бюджеттің құрылымы мынадай бөлімдерден тұрады:
республикалық бюджет;
облыс бюджеті, республикалық маңызы бар қала, астана
бюджеттері;
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына жіберілетін бюджеттік түсімдер
және оларды Ұлттық қорға Үкіметтің Ұлттық, банктегі шоттарына аударымдар.
Мақсатты трансферттерді қоспағанда, кірістердің нысаналы мақсаты
болмайды.
Бюджеттің шығындары – қайтарылмайтын негізде бөлінетін бюджет
қаражаттары. Шығындардың қатаң мақсатты арналымы болады.
Республикалық және жергілікті бюджеттердің шығындары мынадай түрлерге
бөлінеді:
1) мемлекеттік мекемелердің кызметін қамтамасыз ететін шығындар;
2) тұрақты сипаты жоқ іс-шараларды ұйымдастыру мен өткізуге
байланысты шығындар;
3) мемлекеттік тапсырыс шығындары - бюджеттік бағдарламаларды
(ішкі бағдарламаларды) іске асыру шеңберіндегі азаматтық құкықтық мәмілелер
негізінде жеке, заңды тұлғалардан және шаруа (фермер) қожалықтарынан
алынған тауарларға (жұмыстарға, керсетілетін кызметтерге) мемлекеттік
мекемелердің ақы төлеуі;
4) жеке тұлғаларға ақшалай төлемдер – жұмыскерлерге еңбегі үшін
ақшалай төлемдерден басқа, Қазақстан Республикасының заңнамалық актілеріне
сәйкес жеке тұлғаларға ақша нысанындағы төлемдермен байланысты шығындар;
5) мемлекеттің мідеттемелерін орындауға арналған
шығындардың өзге түрлері.
Орталық мемлекеттік органдарды және олардың аумақтық бөлімшелерін
ұстауға жұмсалатын шығындар Қазақстан Республикасы Президентінің және
Үкіметінің актілерімен бекттілетін штат саны лимиті мен Үкімет бекітетін
натуралдық нормалар негізінде жоспарланады.
Трансферттердің жалпылама сипаты да, нысаналы сипаты да болуы мүмкін.
Нысаналы сипаты бар трансферттер нысаналы трансферттер болып табылады
(Кесте-2).
Кесте-2. Жалпы сипаттағы ресми трансферттер
(млн.теңге)
Атауы 2004 ж. 2005 ж.2006 ж.2007 ж.
есеп есеп есеп тамыз есеп
1 2 3 4 5
Жергілікті бюджеттерден бюджеттік 66 673 95 009 119 47721 358
алулар
Ақтөбе облысының облыстық - 1 371 1 601 165
бюджетiнен алынатын бюджеттік алу
Атырау облысының облыстық 22 669 28 989 35 621 4 741
бюджетiнен алынатын бюджеттік алу
Маңғыстау облысының облыстық 10 139 15 989 19 440 3 580
бюджетiнен алынатын бюджеттік алу
Алматы қаласының бюджетiнен 32 061 45 358 56 508 11 442
алынатын бюджеттік алу
Астана қаласының бюджетiнен 1 804 3 301 6 306 1 429
алынатын бюджеттік алу
Республикалық бюджеттен 134 395 133 028153 15035 937
субвенциялар
Ақмола облысы 14 112 13 864 15 959 2 740
Ақтөбе облысы 2 131 - - -
Алматы облысы 14 425 15 419 17 708 2 576
Шығыс Қазақстан облысы 15 010 15 469 17 610 6 244
Жамбыл облысы 15 065 15 058 17 396 3 441
Батыс Қазақстан облысы 5 657 7 665 8 490 1 628
Қарағанды облысы 6 998 5 026 5 909 1 398
Қызылорда облысы 10 909 11 009 12 330 2 500
Қостанай облысы 8 892 9 478 10 935 2 544
Павлодар облысы 1 043 1 259 1 618 1 016
Солтүстiк Қазақстан облысы 11 468 11 461 13 367 2 428
Оңтүстiк Қазақстан облысы 28 685 27 317 31 828 9 422
Үкімет резервінің және жергілікті атқарушы орган резервінің жалпы
көлемі тиісті бюджет түсімдері көлемінің екі пайызынан аспауға тиіс.
Үкіметтің және жергілікті атқарушы органдардың резервтерінен ақша бөлу
тиісті қаржы жылына арналған республикалық немесе жергілікті бюджеттерде
бекітілген көлемдер шегінде тиісінше Үкіметтің және жергілікті атқарушы
органдардың ағымдағы қаржы жылы аяқталғаннан кейін күшін жоятын шешімдері
бойынша жүзеге асырылады.
Үкіметтің немесе жергілікті атқарушы органның резервінен бөлінген ақша
қаржы жылы ішінде пайдаланылмаған немесе ішінара пайдаланылған жағдайда,
бюджет бағдарламасының әкімшісі бөлінген ақшаның пайдаланылмаған бөлігін
ағымдағы қаржы жылының соңына дейін тиісті бюджетке кайтаруды қамтамасыз
етеді.
Үкіметтің және жергілікті атқарушы органдардың резервтерін пайдалану
тәртібін Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілейді.
Операциялық сальдо бюджет кірістері мен шығындары арасындағы айырма
ретінде айқындалады.
Бюджет шығындарының бюджет кірістерінен асып түскен сомасы теріс
операциялық сальдо, ал бюджет кірістерінің бюджет шығындарынан асып түскен
сомасы он операциялық сальдо болып табылады.
Ағымдағы бюджеттік бағдарламалардың жалпы көлемі бюджет кірістерінің
көлемінен асып түспеуге тиіс.
Таза бюджеттік кредит беру бюджеттік кредиттердің және бюджеттік
кредиттерді өтеудің арасындағы айырма рстінде айқындалады.
Қаржы активтерімен жасалатын операциялар:
қаржы активтерін сатып алуды;
мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін түсімдерді кіріктіреді.
Қаржы активтерін сатып алу - заңи тұлғалардың, соның ішінде
халықаралық ұйымдардың қатысу үлестерін, бағалы қағаздарын мемлекеттік
меншікке сатып алу операцияларымен байланнсты бюджет шығыстары.
Мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін түсімдер - мемлекеттік
меншіктегі заңи тұлғалардың, соның ішінде халықаралық ұйымдардың, мүліктік
кешен түріндегі мемлекеттік мекемелер мен мемлекеттік кәспорындардың қатысу
үлесін, бағалы қағаздарың, сондай-ақ мемлекеттік кәсіпорындардың жедел
басқаруындағы немесе шаруашылық жүргізуіндегі өзге меммекеттік мүлікті сату
жөніндегі операцияларға байланысты бюджетке түсетін түсімдер.
Қаржы активтерімен жасалатын операциялар бойынша сальдо қаржы
активтерін сатып алу мен мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін
түсімдердің арасындағы айырма ретінде айқындалады.
Қаржы активтерін сатып алу және мемлекеттің қаржы активтерін сатудан
түсетін түсімдер Қазақстан Республикасы заңнамалық актілеріне және
әлеуметтік-экономикалық дамудың орта мерзімді жоспарына сәйкес жүзеге
асырылады.
Бекітілген, нақтыланған және түзетілген республикалық және жергілікті
бюджеттердің тапшылығы (профициті) олардың борышының негізгі сомасын өтеу
сомасын шегеріп тастағандағы қарыз алу сомасына тең.
Оң белгімен алынған шама республикалық және жергілікті бюджеттердің
тапшылығы, теріс белгімен алынған шама профициті болып табылады.
Бюджет тапшылығының жол берілетін шекті мөлшері әлеуметтік-
экономикалық дамудың орта мерзімді жоспарымен белгіленеді.
Республикалық бюджетің мұнайға қатысты емес тапшылығы (профициті)
Ұлттық қор түсімдерінен басқа, республикалық бюджет шығыстарын шегеріп
тастағандағы республикалық бюджет түсімдерінің сомасына тең.
Бесжылдық кезеңде республикалық бюджеттің тапшылығы кепілдендірілген
трансферт мөлшерін алып тастап, Ұлттық қорға түсетін жалпы түсімдер ретінде
есептелетін Ұлттық қордың орташа жылдық өсімінен аспауы тиіс.
Мемлекеттік бюжеттің тұрақтылығын қамтамасыз етуге бағытталған орта
мерзімді перспективаға арналған Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының
қаражаттарын калыптастыру мен пайдалапу тұжырымдамасына сәйкес 2006 жылдан
бастап орта мерзімді фискалдық саясат шеңберінде мемлекеттік бюджеттің
кірістері мен шығыстарының мынандай құрылымы қарастырылған (Кесте-3).
Кесте-3. Мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығыстарының құрылымы, ІЖӨ-ге
%-бен
Атауы 2007 жыл 2008 жыл 2009 жыл
І. Мұнайлық емес кірістер 19,4 18,4 18,6
салықтық түсімдер 18,3 17,3 18,0
салықтық емес түсімдер 0,46 0,42 0,39
Негізгі капиталды сатудан түсетін түсімдер0,73 0,66 0,27
ІІ. Шығындар 22,1 20,9 19,4
1. Жалпы сипаттағы мемлекеттік қызметтер 1,4 1,2 0,9
2. Қорғаныс 1,4 1,4 1,3
3. Қоғамдық тәртіп және қауіпсіздік, 2,0 1,9 1,7
құқық, сот, қылмыстық – атқару қызметі
4. Білім беру 3,6 3,6 3,6
5. Денсаулық сақтау 2,6 2,7 2,6
6. Әлеуметтік көмек және әлеуметтік 4,3 4,4 4,4
қамсыздандыру
7. Тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығы 1,2 1,0 0,9
8. Мәдениет, спорт, туризм және жер 0,7 0,6 0,6
қойнауын пайдалану ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІНІҢ БУЫНДАРЫ АРАСЫНДАҒЫ КІРІСТЕР МЕН ШЫҒЫСТАРДЫҢ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАҢЫЗЫ
1.1 Бюджет жүйесінің экономикалық мәні мен
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ..6
1.2 Мемлекеттік бюджеттің кірістері және оның атқаратын
ролі ... ... ... ... ..11
1.3 Мемлекеттік бюджет шығыстарының бағытталу ерекшеліктері ... ... ... .14
2 НАРЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАР ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІНІҢ БУЫНДАРЫ АРАСЫНДАҒЫ
КІРІСТЕР МЕН ШЫҒЫСТАРДЫҢ БӨЛІНУІН ТАЛДАУ
2.1 Мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығыстарының құрамына және
құрылымына талдау
жасау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..20
2.2 Бюджетке түсетін кіріс түсімдерін қалыптастырудың экономикалық
қажеттілігін
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...31
2.3 Жалпы мемлекеттік сипаттағы қызметтерге жұмсалатын бюджет шығыстарының
қаржыландырылуын
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
3 БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІНДЕГІ КІРІСТЕР МЕН ШЫҒЫСТАРДЫҢ ОРЫНДАЛУЫН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Мемлекеттік бюджет аясындағы кірістер мен шығыстардың тепе-теңдігінің
қамтамасыз етілуін жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
3.2 Кірістер мен шығыстардың бөлінуін реттеудегі бюджеттік үдеріс қызметін
дамыту
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 49
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 59
КІРІСПЕ
Мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен және
пайдаланумен байланысты болып келетін бюджеттің жұмыс жасауы ерекше
экономикалық нысандар – бюджеттің кірістері мен шығыстары арқылы болып
отырады. Олар құндық бөліністің жеке көздерін білдіреді. Категориялардың
екеуі де бюджеттің өзі сияқты объективті және олардың өзгеше қоғамдық
арналымы болады: кірістер мемлекетті қажетті ақша қаражаттарымен қамтамасыз
етеді, шығыстар орталықтандырылған ресурстарды жалпы мемлекеттік
қажеттіліктерге сәйкес бөледі. Бюджеттердің түсімдері кірістер, бюджеттік
кредиттерді өтеу, мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін түсімдер,
алынған трансферттер, сондай-ақ мемлекеттік қарыздар, ал олардың шығыстары
шығындар, бюджеттік кредиттер, қаржы активтерін сатып алу, қарыздар бойынша
негізгі борышты өтеу болып табылады. Сол себепті Бюджет жүйесінің буындары
арасындағы кірістер мен шығыстардың бөлінуін талдау тақырыбында дипломдық
жұмысты таңдадым.
Бюджет кірістері мемлекеттік функцияларды орындауға қажетті елдің бір
ортаға топталған қаржы ресурстарының бөлігін және заңнамаларға сәйкес билік
органдарының әр деңгейлеріне иелік істеуге ақысыз және қайтарылмайтын
тәртіппен түсетін ақша құралдарын көрсетеді. Олар ақша құралдар қоры
қалыптасу процесінде пайда болатын экономикалық қатынастарды сипаттайды.
Бюджет кірістері түсінігі мемлекет кірістері түсінігінен біршама қысаң,
бірақ олардың республиканың мемлекеттік кірістер құрылымында шешімді мәні
бар.
Нарықтық қатынастар жағдайында бюджет шығындары қайтарылмайтын негізде
бөлінетін бюджет қаражаты ретінде сипатталады. Мемлекеттің функцияларын
іске асыру мүмкін, егерде олар материалдық құралдармен қамтамасыз етілсе,
себебі мемлекеттің іс-әрекеті мемлекеттік құралдарды тікелей шығыстармен
байланысты. Шығыстар нақты шығындардың көлемін көрсетеді.
Сондықтан,бюджеттердің барлық деңгейлері бойынша мемлекеттік шығыстардың
бір-бірімен өзара байланысты нақты түрлерінің жиынтығы әрбір мемлекеттің
бюджет шығыстар жүйесі болып табылады. Шығыстар жүйесін құрайтын құралдарды
арнаулы бағыттау, үнем режимі мен мемлекеттік құралдарды жұмсаудың қайтып
оралмас принциптеріне негізделеді.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты: бюджет түсімдерін қалыптастырудағы
қолданылатын әдістердің тиімділігін анықтау арқылы тұрақты экономикалық
өсуді қамтамасыз ету үшін жүргізілетін бюджет жүйесінің буындары арасындағы
кірістер мен шығыстардың бөлінуін жетілдіруге бағытталған ғылыми
негізделген ұсыныстарды әзірлеу болып табылады.
Қойылған мақсатқа қол жеткізу үшін, дипломның мазмұнын және
дәйектілігін анықтаған келесі міндеттерді шешу қажет:
- бюджет түсімдерінің қалыптасуына және оның тұрақтануына ықпал ететін
факторлар әсерін анықтау;
- бюджет кірістері мен шығыстарының басқа да экономикалық салалармен
тығыз байланыстылығына теориялық негізді сипаттама беру;
- бюджет жүйесінің буындары арасындағы кірістер мен шығыстардың бөлінуін
арттыруды қамтамасыз ететін экономикалық шараларды айқындау;
- мемлекеттік бюджет аясындағы кірістер мен шығыстардың тепе-теңдігінің
қамтамасыз етілуін жетілдіруге қатысты нақты ұсыныстар жасау.
Дипломдық жұмыс құрылымы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Бірінші тарауда бюджет жүйесінің экономикалық мәні мен маңызы,
мемлекеттік бюджеттің кірістері және оның атқаратын ролі, сондай-ақ
мемлекеттік бюджет шығыстарының бағытталу ерекшеліктері сипатталады.
Екінші тарауда мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығыстарының
құрамына және құрылымына талдау жасалынып, бюджетке түсетін кіріс
түсімдерін қалыптастырудың экономикалық қажеттілігін бағалау мен жалпы
мемлекеттік сипаттағы қызметтерге жұмсалатын бюджет шығыстарының
қаржыландырылуы талданады.
Үшінші тарауда мемлекеттік бюджет аясындағы кірістер мен шығыстардың
тепе-теңдігінің қамтамасыз етілуін жетілдіру жолдары, сондай-ақ кірістер
мен шығыстардың бөлінуін реттеудегі бюджеттік үдеріс қызметін дамыту
шаралары қарастырылады.
Қазіргі таңда бюджет түсімдерінің негізін салықтар мен алымдар
түрлерінде жұмылдыратын төлемдер құрайды. Республика аумағында орналасқан
меншік және шаруашылық формаларынан тәуелсіз барлық заңды тұлғалар мен
азаматтар қолданыстағы заңнамаларға сәйкес бюджетке салықтар, алымдар және
міндетті төлемдер төлеуге тартылады. Салықтар, алымдар мен төлем
төлеушілер, яғни заңды және жеке тұлғалар оларды бюджетке төлеудің басқа
төлемдерден басымдылығын қамтамасыз ету мен әрекеттегі заңнамаларға сәйкес
оларды уақытымен және толығымен төлеуге жауапкершіліктері тағайындалған.
Жалпы мемлекеттік шығыстар мақсатты белгілеулер бойынша қатаң іске
асыруға тиіс, яғни бюджетте қарастырылған бағыттар бойынша. Құралдардың
қайтып оралмас принципі негізінде әлеуметтік саланы қаржыландыру
пайдаланады. Ал, егерде экономиканың дамуын қаржыландыру құралдары жөнінде
айтсақ, онда нәтижелік инвестициялау орын алады, яғни бұл арада бөлінген
бюджеттік құралдарды қайтару принципі әрекетте болады. Үнем режимін сақтау
принципі - ол өз алды бюджет шығыстарын төмендетудің формалары мен
әдістерінің жүйесі. Бұл жүйе бюджет ресурстарын нәтижелі және тиімді
пайдалануды іске асыруға мүмкіншілік береді.
1 БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІНІҢ БУЫНДАРЫ АРАСЫНДАҒЫ КІРІСТЕР МЕН ШЫҒЫСТАРДЫҢ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАҢЫЗЫ
1.1 Бюджет жүйесінің экономикалық мәні мен маңызы
Бюджеттік жүйе — мемлекеттің барлық қаржы жүйесінің маңызды кұрамдық
бөлігі болып табылады. Бюджеттік жүйе экономикалық категория ретінде
мемлекеттің орталандырылған ақша қорын бюджетті қалыптасу мен пайдалану
бойынша заңды, жеке тұлғалар мен аймақтар арасындағы барлығы қаржылық
қатынастар, бюджеттік калыптасу мен атқарудың әдіс-тәсілдері және сол
қатынастарды басқару органдарымен танысты. Басқаша айтқанда, барлық
деңгейдегі бюджеттер мен Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры және
экономикалык қатынастар мен құқықтык нормаларға негізделген бюджеттік
процесс пен бюджеттік қатынастар қосындысын бюджеттік жүйе деп
түсіндіріледі.
2005 жылы қаңтар айыньң 1 жұлдызында күшіне енгізілген жаңа Бюджеттік
кодекстің 6-бабына сәйкес Қазақстан Республикасының бюджеттік жүйе құрамьна
келесі бюджет түрлері мен деңгейлері кіргізілген[1]:
– республикалық бюджеті;
– облыстық бюджеті, республикалық маңызы бар қалалар мен астана
бюджеті;
– аудан бюджеті (облыстық маңызы бар қалалар бюджеті).
Бюджеттік заңнамаларға сәйкес бюджеттің барлық түрлері мен деңгейлері
дербес болып есептеледі. Бюджеттік жүйе құрылымьнда Төтенше мемлекеттік
бюджет пен Ұлттық қор қарастырылады.
Елдің бюджеттік жүйесінің орталық орнын келесі қаржы жылға Қазақстан
Ресиубликасының заңымен бекітілетін республикалық бюджет алады. Жаңа
Бюджеттік кодекс бойынша республикалық бюджет салықтық және басқа түсімдер
арқылы қалыптасқан және мемлекеттік биліктің орталық органдарының
функцияларын қаржымен қамту және мемлекеттік саясаттың жалпы республикалық
бағыттарын іске асыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры ретінде
анықталған. Кодексте осыған сәйкес анықтамалар бюджеттің басқа түрлеріне де
берілген. Олар жергілікті мемлекеттік органдардың функцияларын қаржымен
қамту және аймақтар, мен аудандарда мемлекеттік саясатты іске асыруға
арналған.
Республикалық және жергілікті бюджеттер негізінде қалыптасатын және
республикадағы төтенше немесе әскери жағдай кезінде енгізілетін бюджетті
Төтенше мемлекеттік бюджет деп атайды. Мұндай бюджет тек қана Қазақстан
Республикасы Президентінің Жарлығымен енгізіледі және күшін жояды, егерде
ел аумағьнда төтенше немесе әскери жағдай жарияланса.
Бюджеттік жүйе қызмет атқаруының негізі келесі қаржылық қатынастары:
– мемлекеттің кәсіпорындармен орталықтандырылған ақша қоры
қалыптасу процесі жөнінде;
– мемлекеттің өндірістен тыс саласының мекемелерімен бюджет
тарапынан қаржыландыру жөнінде;
– мемлекеттің халықпен бюджет кірісін қалыптасу және әр түрлі
өтемақы төлеу мен әлеуметтік жәрдем жасау жөнінде;
– қаржы-банк жүйесінің мекемелері арасында (Қаржы министірлігі,
Ұлттық банк және т.б.);
– мемлекеттің шетелдік мемлекеттермен.
Қаржылық қатынастардың барлық бұл формалары мемлекетпен реттеледі,
жетілдіріледі және белгілі принциптер мен кұқықтық нормалар негізінде
басқарылады.
Қазақстан Республикасының бюджеттік жүйесі ьнтымақтық, толығу,
бірізділік, басымдылық, шьнайшылық, жайдарылық, дербестік, жауаптылық,
тиімділік және нәтижелілік принциптерге негізделеді. Бұл принциптер
арасында басты болып ынтымақтық және дербестік принциптері саналады, олар
бюджеттік процесті ұйымдастырудьң да негізгі принциптері болып саналады.
Бюджеттік кодексте жоғарыда айтылған принциптердің әр біреуіне түсініктеме
берілген.
Осы принциптер негізінде әр мемлекет өз бюджеттік жүйесін
жетілдіреді, бірақ біртұтас және федералды мемлекеттердің бюджеттік
жүйелерін ұйымдастыруда мемлекеттік құрылымына байланысты ерекшеліктер бар.
Мемлекеттің федералдық жайластырушылығына үшбуынды бюджеттік жүйе сәйкес.
Мұндай жүйенің маңында орталық бюджет (одақтык, федералдық), федерация
мүшелерінің бюджеттері (республика, штаттар) және жергілікті бюджеттер
кіреді. Біртұтас мемлекеттерде екі буынды бюджеттік жүйе қолданылады -
орталық (республикалық) бюджет және жергілікті бюджеттер.
Федералды жайластырушылықты мемлекеттерде бюджеттік жайластырушылық
бюджеттік федерализм принциптеріне негізделеді. Федерализм басқару әдіс
ретінде мемлекеттің барлық мүдделерін оның әрбір бөлімдерінің мүдделерімен
тіркестіреді және аумақтардың өздеріне берілген сауалдарды шешу дербестігін
сақтай отырып, елдің бірлігі мен тұтастығын қамсыз етеді.
Сондықтан, бюджеттік федерализмді федералдық билік пен ұлт-мемлекеттік
және әкімші-аумақтық билік арасындағы әрбір деңгейдегі бюджет кірістерін
оңтайлы, ғылыми-негізді бөлу мен олардың шығындарын қаржыландыру
себебіндегі қатынастар деп анықтауға болады. Бюджеттік федерализм төменде
көрсетілгендей негізделеді:
– федералдық бюджеттің бастаушы рөлін сақтап, аумақтық бюджеттердің
дербестігінің жоғары деңгейін қамтамасыз ету арқылы мүдделерді
тіркестіруге;
– әрбір буынның бюджеттер құқықтарының теңбе-теңдігі мен үшбуынды
бюджеттік жүйе барлығына;
– аймақтарға қаржылық жәрдем көрсету мен олардың дамуын теңестіру
мақсатына федералдық бюджеттен бөлінген құралдардың көлемі
есебінің мемлекеттің барлық субъектілеріне біріккен критерийлерді
пайдалану.
Кірістерді федералдық деңгейде орталықтандыру жалпы мемлекеттік
экономикалық және әлеуметтік бағдарламаларды орындау, мемлекет қаржыларының
тұрақтылығын қамтамасыз ету мен аймақтар арасында қаржы ресурстарын қайта
бөліс үшін өндіріледі. Кірістерді бюджеттер арасында бөлгенге дейін
биліктің әрбір деңгейіне жүктелген өкілеттікке сәйкес олардың шығыстары
шектелуі тиіс.
Федералды мемлекеттерде жергілікті бюджеттердің кіріс пен шығыстары
федерация мүшелерінің бюджеттеріне, ал федерация мүшелері өз кірістері және
шығыстарымен федералды бюджетке кірмейді. Біртұтас мемлекеттерде жергілікті
бюджеттер өз кірістері және шығыстарымен республикалық бюджетке кірмейді,
яғни олар дербесті болады. Жоғары экономикадық және әлеуметтік тиімділікке
жету үшін шығыстар неғұрлым жергілікті әкімші-аумақтық бірлікке жақын болуы
қажет, себебі сол бірлік мүдделеріне жұмсалатын шығыстар.
Мемлекет біртұтас немесе федералды болсын олардың бюжеттік жүйелерінде
бюджеттер әр түрлі деңгейде оңашалану мен дербестігі болуы мүмкін, бірақ та
орталық бюджет маңында әлеуметтік-экономикалық процестерді басқаруды
орталықтандырылған деңгейге байланысты төменгі тұрған бюджеттерге катынасты
белгілі бір реттеуші рөлі сақталады. Қазақстан Республикасында, екі буынды
бюджеттік жүйе қолданылады - республикалық бюджет және жергілікті
бюджеттер.
Мемлекеттің кәсіпорындар, мемлекеттік мекемелер мен халық арасындағы
қаржылық қатынастарды бюджеттік қатынастар деп атайды. Бұл қатынастардың
қаржылық катынастар бөлігі ретіндегі ерекшелігі, біріншіден, олар мемлекет
қатысатын бөліс процесінде болуынан, екіншіден, олар жалпы мемлекеттік
мұқтаждықты қамтамасыз етуге арналған ақша қүралдарының орталықтандырылған
қорды қалыптастыру және пайдалану байланысынан тұрады.
Бюджеттік құрылым - ол елдің мемлекеттік бюджеті мен бюджеттік жүйені
ұйымдастыруы және олардың өзара байланысының ұйымдастырушылық формалары.
Бюджеттік жайластырушылық түсінігі бюджеттік жүйенің кұрылымын, бюджеттік
жіктеуді, бюджеттік жүйе мен бюджеттерді құру принциптерін енгізеді.
Қазақстан Республикасының бюджеттік жайластырушылығы мемлекеттік
құрылымның біртұтас формасына сәйкес, мұнда елдің әкімшілік-аумақтық
бірліктерінде автономия да, мемлекеттілік те жоқ. Олар барлығы біріккен
құқықтық актілерге, биліктің біріккен органдарына, саясаттық, экономикалық
және әлеуметтік процестерді орталықтандырылған басқаруға бағынады. Жалпы
айтканда, бюджеттік құрылым әрекеттегі негізгі қүқықтық актілер және
экономикалық-әлеуметтік процестердегі бюджеттің рөлі мен мәні арқылы
анықталады.
Бюджетаралық қатынастар жүйесі тек қана республикалық бюджет пен
республиканың аймақтар бюджеттері арасындағы қатынастардан тұрмайды, оған
аймақтар ішіндегі облыстық және аудандық бюджеттер арасындағы қатьнастар да
кіреді. Бюджетаралық қатынастардың негізі болып мемлекеттік басқару
деңгейлерінің өкілеттілігі мен функцияларын айқын шектеу, бюджет деңгейлері
арасында кірістер мен шығыстарды бөлу әдістерінің бірлестігі табылады.
Бюджетаральқ қатынастар белгілі принциптерге негізделеді. Қазақстан
Республикасының Бюджеттік кодексінде келесі бюджетаралық прнциптер
мазмұндалған: түсімдердің келесі шектеу критерийлерін есепке ала отырып,
оларды тиімді бөлу:
– төмен тұрған бюджеттердің жоғары тұрған бюджеттермен
арақатынасындағы теңбе-теңдік;
– түсімдердің келесі шектеу критерийлерін есепке ала отырып, оларды
тиімді бөлу:
а) төмен тұрған бюджеттер маңында тиянақты сипаттары бар, сыртқы
факторлардың әсеріне тәуелсіз салықтық және салықтық емес
түсімдер бекітіледі;
ә) мемлекеттік мекемелер көрсеткен қызметтерге төленген төлемдер
салықтық және салықтық емес түсімдер ретінде сол қызметтерді
қаржыландыратын бюджеттің кірісі болып түседі;
б) қайта бөліс сипатты және салықтық базасының жайғастыруы бір қалыпты
емес салықтар бюджеттік жүйенің неғұрлым деңгейіне бекітіледі;
в) салықтар мен бюджеттің басқа міндетті түсімдері неғұрлым оларды
жоғары дәрежеде жинайтын бюджет деңгейіне бекітіледі;
г) тиянақты аумақтық салықтық база бойьнша жинайтын салықтар
жергілікті бюджеттер маңына бекітіледі.
– әкімшілік-аумақтық бірліктер бойынша бюджеттік деңгейлерді
қамтамасыз етуді теңестіру;
– жергілікті атқарушы органдардың мөлшерлес деңгейде мемлекеттік
қызмет көрсетуді қамтамасыз ету;
– мемлекеттік кызметті максималды тиімді және нәтижелі көрсету,
яғни мемлекеттік қызмет көрсетуді неғұрлым соларды тиімділік және
нәтижелік түрде өндіретін және көрсететін мемлекеттік органдар
маңына бекіту;
– мемлекеттік кызмет көрсету деңгейді оларды алушыларға максималды
жақындату, яғни мемлекеттік қызмет сапасын жоғарлату мен оларды
алушылардың сұраныстарын жақсы білу үшін қызмет атқаруды бюджеттік
жүйенің неғұрлым төменгі деңгейіне беру;
– алынған ресми трансферттер мен несиелерді тиімді және бекіткен
мақсатта пайдалану маңындағы әрбір бюджет деңгейінің
жауапкершілігі.
Трансферттер механизмі бюджеттік реттеуді біріккен әдістемемен
қамтамасыз ету мен бюджетаралық қатынастар қалыптасуының субъективтік түрде
болмауы үшін қолданылады. Трансферттер нормативті-бөлшекті әдіс негізінде
есептеледі, сондықтан ол аумақтардың бюджеттік кірістерін көлбеулі
теңестіру мен оларға қаржылық жәрдемді бәріне бірдей тәртіппен көрсетуге
мүмкіншілік береді.
Жаңа Бюджеттік кодекске сәйкес республика бюджеті жаңа құрылымда
қалыптасады. Құрылымға келесі бөлімдер кіреді:
1. Кірістер:
– салықтық түсімдер;
– салықтық емес түсімдер;
– негізгі капитал сатудың түсімдері;
– ресми трансферттер түсімдері.
2. Шығындар;
3. Операциалық қалдық;
4. Таза бюджеттік несиелеу - бюджеттік несиелер, бюджеттік несиелерді
өтеу;
5. Қаржы активтер операциялары бойынша қалдық - қаржы активтерді сатып
алу, мемлекеттің қаржы активтерді сатудың түсімдері;
6. Бюджет тапшылығы (профициті);
7. Бюджет тапшылығын қаржыландыру (профицитін пайдалану) - займдар
түсу, займдарды өтеу, бюджет құралдары қалдығының қозғалысы.
Жоғарыда келтірілген кұрылым бойынша бюджеттің бекітуі мен оны атқару
жөніндегі есеп беру құрастырылуы іске асады. Бұл арада бюджет кірістері
мадында салықтық және басқа да міндетті, қайырылмайтын төлемдер, ресми
трансферттер, бюджетке ақысыз берілетін ақшалар келтіріледі. Және де ресми
трапсферттерден басқа кірістерде мақсатты арнаулары болмайды.
Бюджет шығындары маңында қайырылмайтын негізде бөлінетін бюджеттік
кұралдар алынады. Олар мемлекеттік мекемелерінің іс-әрекетін қамтамасыз
ету, мемлекеттік саясатты іске асыруға қажетті тауарлар, жұмыстар және
қызметтер сатып алу, жеке тұлғаларға ақшалы төлемдер мен занды тұлғаларға
субсидиялар беруге пайдаланады. Бюджет шығындарына ресми трансферттер де
жатады, себебі олар бір бюджеттен басқа деңгейдегі бюджет пен Ұлттық қорға
төлейтін төлемдер.
1.2 Мемлекеттік бюджеттің кірістері және оның атқаратын ролі
Бюджет кірістері – ол мемлекеттік функцияларды орындауға қажетті елдің
бір ортаға топталған қаржы ресурстарының бөлігін және заңнамаларға сәйкес
билік органдарының әр деңгейлеріне иелік істеуге ақысыз және қайтарылмайтын
тәртіппен түсетін ақша құралдарын көрсетеді. Олар ақша құралдар қоры
қалыптасу процесінде пайда болатын экономикалық қатынастарды сипаттайды.
Бюджет кірістері түсінігі мемлекет кірістері түсінігінен біршама қысаң,
бірақ олардың республиканың мемлекеттік кірістер құрылымында шешімді мәні
бар.
Бюджет кірістерінің басты материалды көзі – ол Ұлттық табыс. Ұлттық
табыстың өсуі мемлекет кірістері мен мемлекеттік бюджет кірістері көлемінің
тұрақты ұлғаюын қамтамасыз етеді. Мемлекеттік кірістердің айтарлықтай
бөлігі – ол өндіріс пен айналым салалары мен әр түрлі меншік формаларының
кәсіпорындарында жасалынған қоғамның таза табысы. Сонымен бірге, мемлекет
жалпы мемлекеттік мұқтаждықтарды қанағаттандыру үшін әр түрлі кәсіптік іс-
әрекетпен және өндірістік емес салаларда шұғылданатын азаматтардың
табысының бөлігін өз кірістеріне алады.
Бюджетке түсетін кірістер, оларды жұмылдыратын формалар мен әдістер
жиынтығы мемлекеттік бюджеттің түсімдер жүйесін құрады. Мұндай түсімдер
маңында Бюджет кодексімен тағайындаған белгілі мөлшерде және тағайындаған
мерзімде бюджет есебіне алынатын міндетті төлемдер түсініледі.
Бюджет түсімдерінің негізін салықтар мен алымдар түрлерінде
жұмылдыратын төлемдер құрайды. Республика аумағында орналасқан меншік және
шаруашылық формаларынан тәуелсіз барлық заңды тұлғалар мен азаматтар
қолданыстағы заңнамаларға сәйкес бюджетке салықтар, алымдар және міндетті
төлемдер төлеуге тартылады. Салықтар, алымдар мен төлем төлеушілер, яғни
заңды және жеке тұлғалар оларды бюджетке төлеудің басқа төлемдерден
басымдылығын қамтамасыз ету мен әрекеттегі заңнамаларға сәйкес оларды
уақытымен және толығымен төлеуге жауапкершіліктері тағайындалған.
Мемлекеттік бюджет кірістері салықтық түсімдерге, салықтық емес
түсімдерге, негізгі капитал сатудың кірістеріне, ресми трансферттерге,
мемлекетке ақысыз негізде берілген ақшаларға бөлінеді. Республикада бюджет
кірістерінің құрылымында ең үлкен үлес салмақты салықтық түсімдер құрайды.
Салықтар, алымдар, баж салықтары арқылы экономиканың басымдылық
салалары мен бөлек экономикалық аумақтарды жетілдіруге немесе олардың
дамуын баялауға, тұрғындардың бөлек топтарының табыстарын реттеуге, белгілі
бір экономикалық іс әрекеті ынталандыруға не болмаса одан бас тартуға
мүмкіндік жасауға болады.
Анықтама бойынша салықтық түсімдер деп "ҚР бюджетке салықтар және
басқа да міндетті төлемдер жөніндегі" ҚР Заңымен[2] тағайындалған бюджетке
төлейтін салықтар мен басқа да төлемдер айтылады. Сондықтан, салықтық
түсімдердің экономикалық мазмұны солардың негізіндегі салықтар құрайды.
Олар кірістердің материалдық көзі – Ұлттық табысты қайта бөлісуге
қалыптасатын болғандықтан өндірістік қатынастардың арнайы формасын құрайды.
Осыған байланысты салықтық түсімдер тұрақты ішкі белгілерімен, заңнамалықты
даму мен ерекше формаларымен сипатталады. Олар нақты әрекеттегі ақшалай
қатынастармен дәлелденеді және қаржы қатынастарының бөлігі ретінде үнемі
қозғалыста болады.
ҚР-ның Бюджеттік кодексіне сәйкес барлық бюджет түрлерінің құрамына
келесі салықтар кіреді:
1. Корпорациялық табыс салығы
2. Жеке табыс салығы
3. Қосымша құн салығы
4. Акциздер
5. Үстеме пайдаға салық
6. Экспорттайтын шикі мұнайға салық
7. Бонустар
8. Роялти
9. Әлеуметтік салық
10. Жер салығы
11. Бірыңғай жер салығы
12. Транспорттық құралдарға салық
13. Мүлікке салық
14. ҚР-ның өнім бөлігі бойынша үлесі
Салықтық түсімдерге Бюджеттік кодексімен бюджеттердің түрлері мен
деңгейлері бойынша тағайындалған басқа да әр түрлі алымдар, ақылар мен
баждар жатады.
Бюджеттік кодексте салықтық түсімдердің нақты түрлері бюджет жүйесінің
тиісті деңгейлері бойынша бекітілген. Республикалық бюджет бойынша өте
маңызды фискалды және экономикалық мәні бар салықтық түсімдер бекітілген.
Бұл мемлекеттік мүддеде салықтардың қаржылық категория ретіндегі
функцияларын пайдалану қажеттілікпен дәлелденеді, себебі салықтардың
фискалдық функциясы мемлекетке экономикалық қатынастарды реттеуге
объективтік шарттар туғызады. Мысалы, мемлекет салықтардың экономикалық
функциясы арқылы ел экономикасында болып жатқан процестерге, қайта
өндіріске, капитал қорландыруға, тұрғындардың төлем қабілеттілік сұранысына
маңызды әсер етеді.
Салықтарды және олардың функцияларын экономикалық процестерге әсер ету
үшін пайдалану мемлекеттің салықтық саясатының негізін құрайды. Бұл
саясатты іске асыру салық салудың ұйымдастырушы-құқықтық нормалары мен
басқару әдістерінің жиынтығынан қалыптасатын салықтық механизм арқылы
жүргізіледі. Салықтық механизм заңнамалы түрде Салық кодексінде бекітіледі.
Қоғам өмірі мен мемлекеттің іс-әрекетінде салықтардың рөлі осы салықтық
саясат пен салықтық механизм арқылы көрінеді. Мемлекеттің экономикалық
саясатына байланысты салықтық түсімдердің рөлі мен мәні, механизмі
өзгереді, оларды жаңарту мен жетілдіруі болады.
Салықтық емес түсімдер маңында бюджетке Салық кодексінде
қарастырылғандардан басқа Бюджет кодексінде тағайындалған міндетті және
қайтарылмайтын төлемдер жатады. Салықтық түсімдерге қарағанда салықтық емес
түсімдердің мығым тағайындалған мөлшерлемелері жоқ, басқаша айтқанда, олар
фискалды-тұрақты сипатта емес, сондықтан мұндай түсімдер мөлшерін өткен жыл
деңгейінде жоспарланады. Салықтық емес түсімдер тізімі бюджеттер түрлері
мен деңгейлері бойынша заңды және жеке тұлғаларға бөлек міндетті төлемдер
форма ретінде Бюджет кодексімен тағайындалады.
Салықтық емес түсімдер жіктеледі: а) аумақтық белгілері бойынша; ә)
қалыптастыру мен төлету белгілері бойынша; б) төлемдер төлету үшін нақты
негіздері бойынша. Бірінші белгілері бойынша белгілі деңгейдегі бюджетке
түсетін, яғни республикалық, облыс немесе аудан бюджеттері кірістеріне,
салықтық емес түсімдер айырылады. Екінші белгілері бойынша міндетті және өз
еркілік төлемдерге бөлінеді. Үшінші белгілері бойынша салықтық емес
түсімдер төлемді қалыптастыратын негізге байланысты нақты түрлерге
бөлінеді, мысалы, бюджеттен қаржыландыратын мемлекеттік мекемелердің тауар
сатудан түсетіндері.
Мемлекеттік бюджет кірістерінің құрамында салықтық және салықтық емес
түсімдердің рөлі мен мәні өте зор, себебі барлық кірістер ішінде 80-90
пайызы осы түсімдер үлесіне жатады және жалпы ішкі өнім көлемінің 25
пайызын құрайды, ал салықтық түсімдердің жыл сайынғы өсуі орта есеппен 12-
13 пайызға жетеді.
1.3 Мемлекеттік бюджет шығыстарының бағытталу ерекшеліктері
Мемлекеттің функцияларын іске асыру мүмкін, егерде олар материалдық
құралдармен қамтамасыз етілсе, себебі мемлекеттің іс-әрекеті мемлекеттік
құралдарды тікелей шығыстармен байланысты. Шығыстар нақты шығындардың
көлемін көрсетеді. Сондықтан,бюджеттердің барлық деңгейлері бойынша
мемлекеттік шығыстардың бір-бірімен өзара байланысты нақты түрлерінің
жиынтығы әрбір мемлекеттің бюджет шығыстар жүйесі болып табылады. Шығыстар
жүйесін құрайтын құралдарды арнаулы бағыттау, үнем режимі мен мемлекеттік
құралдарды жұмсаудың қайтып оралмас принциптеріне негізделеді.
Мемлекеттік шығыстар мақсатты белгілеулер бойынша қатаң іске асыруға
тиіс, яғни бюджетте қарастырылған бағыттар бойынша.Құралдардың қайтып
оралмас принципі негізінде әлеуметтік саланы қаржыландыру пайдаланады. Ал,
егерде экономиканың дамуын қаржыландыру құралдары жөнінде айтсақ, онда
нәтижелік инвестициялау орын алады, яғни бұл арада бөлінген бюджеттік
құралдарды қайтару принципі әрекетте болады. Үнем режимін сақтау принципі -
ол өз алды бюджет шығыстарын төмендетудің формалары мен әдістерінің жүйесі.
Бұл жүйе бюджет ресурстарын нәтижелі және тиімді пайдалануды іске асыруға
мүмкіншілік береді.
Мемлекеттік бюджет шығыстары жүйесі бірнеше факторлармен шарттанады,
олардың ішінде негізгісі болып мемлекеттің табиғаты мен функциялары, елдің
әлеуметтік-экономикалық даму деңгейі, мемлекеттің әкімшілік-аумақтық
жайластырушылығы, бюджеттік құралдар беру формалары саналады.Мемлекеттік
бюджет шығыстарының құрамы мен құрылымы олардың экономикалық мазмұны
және жалпы ішкі өнімді бөлу жөніндегі мемлекет алдында тұрған мақсаттармен
анықталады. Бюджет шығыстарының ел экономикасындағы рөлі мен мәнін анықтау
мақсатпен олар әр түрлі белгілер бойынша жіктеледі. Бюджет кодексінде
бюджет жүйесінің барлық деңгейлері бойынша әрекеті бар бюджет шығыстарының
жіктеуі тағайындалған.
Мемлекеттің барлық шығыстары негізінде мемлекеттік бюджетте
шоғырланған құралдар арқылы қаржыландырылады. Бұл шығыстары қоғамдық қайта
өндірістегі рөліне байланысты келесі екі топқа бөлуге болады[3]:
- өндірістік қорларды ұлғайтумен өндірістің үздіксіз процесін
қамтамасыз ету үшін;
- қоғам мүшелерінің әлеуметті-мәдениеттік мұқтаждықтарын
қанағаттандыру үшін.
Бірінші топқа - мемлекеттік бюджеттің экономиканы қаржыландыруға
бағытталған шығыстары жатады. Екінші топқа - әлеуметті-мәдениеттік
шараларды, білім беруді, ғылым, қорғаныс пен мемлекетті басқаруды
қаржыландыру үшін арналған бюджет шығыстары жатады.
Осы екі топ арасында арақатынас бюджеттің тиімділігін анықтайды.
Экономиканың бәсеке қабілеттілігі дамуға бағытталған шығындардың деңгейі
қаншалықты жоғары және бюджеттің тұтынушылық шығындары соған сәйкес төмен
болса, соғұрлым бюджет құралдарын пайдалану тиімділігі жоғары болады.Әрине,
бюджет құралдарын пайдалану тиімділігі бұл арада мемлекеттік бюджеттің
шығыстарын қалыптастыру әдістеріне, мемлекеттің жүргізіп жатқан әлеуметтік
саясатына және елдің бүгінгі күнгі әлеуметтік-экономикалық ахуалына
байланысты.
Бюджет түрлері бойынша шығыстарды қалыптастыру ерекшеліктері олардың
арнаулары маңында жатыр. Сондықтан, бюджет түрлері бойынша шығыстарды
қалыптастырғанда келесі негізгі факторларды есептеу қажет:
- басқару органдар арасындағы функцияларды шектеу;
- мекемелердің бағынушылығы;
- мекемелердің іс-әрекет шекарасы;
- шығыстарды тиісті бюджетке апару.
Республикалық бюджеттің шығыстары келесі бағыттар бойынша қаржыландыру
үшін қалыптасады:
- жалпы сипаттағы мемлекеттік қызметтер;
- қорғаныс, қоғамдық тәртіп, қауіпсіздік;
- құқықтық, соттық, құқық қорғау қызметтері;
- білім беру;
- денсаулық сақтау;
- әлеуметтік көмек және әлеуметтік қамтамасыз ету;
- мәдениет, спорт, туризм және ақпарат кеңістігі;
- тұрғын үй –коммуналдық шаруашылығы;
- ауыл, орман, су, балық шаруашылықтары мен қоршаған ортаны қорғау
және жер қатынастары;
- өнеркәсіп, құрылыс және жер қойнауын пайдалану;
- көлік және коммуникация;
- басқа да бағыттар.
Осыған сәйкес, бірақ тиісті әкімшілік аумақтарға арналған шығыстар
бағыттары төмен тұрған бюджеттер деңгейлері бойынша да қалыптасады.
жергілікті бюджеттер шығыстарының қалыптастыру Бюджет кодексімен,
нормативті-құқықтық актілермен және тиісті маслихаттар шешімдерімен
реттеледі. Биліктің жергілікті органдарына аумақтардың экономикалық және
қаржылық базаларын пайдалану жөнінде өкілеттік берілген, Әрбір бөлік
әкімшілік-аумақтардың экономикалық базасы ретінде жергілікті тұрғындардың
әлеуметтік-экономикалық мұқтаждықтарын қамтамасыз ету үшін қажетті кірістер
көздері болатын меншікті мүлік пен оларға берілген объектілер саналады. Ал
қаржылық база болып меншікті бюджеттік құралдар мен жоғары тұрған
бюджеттерден берілетін ресми трансферттерден қалыптасатын қаржылық
ресурстар табылады.
Бюджет жүйесінің әрбір деңгейінің шығыстар құрамымен қалыптасу
әрекеттегі заңнамалық актілермен, тиісті аумақ бойынша қаржыландыру қажет
нақты объектілер және олардың іс-әрекетін қамтамасыз ету үшін қажетті
шығындармен анықталады.
Республикалық және жергілікті бюджеттер шығыстарының лимиті бюджеттік
жоспарлау жөніндегі тиісті уәкілетті органдармен ағымдағы және даму
бюджеттік бағдарламалар үшін қалыптастырылады. Бюджеттің болжамдық
көрсеткіштері, бюджет құралдарын пайдалануының басымдылық бағыттар
көрсеткіштер, операциялық қалдық мөлшері, орташа мерзімді фискалдық
саясатпен белгіленген көрсеткіштер және республика мен аймақтар дамуының
орташа мерзімді жоспарларымен анықталған көрсеткіштер бюджет шығыстарының
лимитін анықтау негіздері болады. Бұл лимиттерді, бюджеттік комиссияда
қаралып бекітілгеннен кейін, бюджет жоспарлау жөніндегі уәкілетті органдар
әрбір бюджеттік бағдарлама әкімшіліктеріне жеткізеді.
Ағымдағы бюджеттік бағдарламалар үшін бюджет шығыстарының лимитін
есептегенде келесілер қолданылады[4].
- ағымдағы бюджеттік бағдарламалар бойынша шығындардың жалпы сомасы
(бюджеттік субвенциялар мен алымдарды қоса);
- бекітілген натуралды нормалар;
- тиісті қаржы жылдағы ағымдағы бюджеттік бағдарламалар көлемі;
- орташа мерзімді фискальды саясатта анықталған бюджет шығыстарының
өсуі немесе төмендеуі;
- ағымдағы қаржы жылда аяқталатын ағымдағы бюджеттік бағдарламалар
(оларды алып тастау).
Даму бюджеттік бағдарламалар үшін шығыстар лимиті бағдарламалар
әкімшіліктері арасында бөлінбей анықталады және оның көлемі бюджеттің
барлық шығыстарының жалпы болжамдық көлемі мен ағымдағы бюджеттік
бағдарламалар бойы анықталған бюджет шығыстар лимитінің жалпы көлемі
арасында айырмасы ретінде есептеледі.
Үкімет тағайындаған мерзімде бюджеттік бағдарламалар әкімшіліктері
бюджет жоспарлау жөніндегі уәкілетті органға бюджеттік өтініш (заявка)
ұсынады. Бюджеттік өтініштерді құрудың негізгі мақсаты - ол бағдарламаны
орындау нәтижесі мен қажетті ресурстар жөніндегі сандық және қаржылық
ақпарат базасы арқылы болжамдық мерзімге бюджеттік бағдарламалар таңдау
және олардың нәтижелігі мен тиімділігін бағалау.
Бюджеттік өтініш аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуының орташа
мерзімді жоспары, тиісті мерзімдегі мемлекеттік, салалық және аймақтық
бағдарламалар негізінде құралады. Оның мәліметтері бағдарлама жөнінде нақты
және толық ақпараттарды көрсетуі тиіс. Бұл өтінішті бюджеттік бағдарламалар
әкімшіліктері ағымдағы және даму бюджеттік бағдарламалар үшін бекітілген
шығыстар лимиті мөлшері мен тиісті бюджеттік комиссия анықтаған тиісті
бюджеттен қаржыландырылатын инвестициялық жобалар тізімі мен көлемі
негіздерінде құрады. Республикалық немесе жергілікті бюджеттік бағдарлама
әкімшілігі тек қана бір бюджеттік өтініш құрады.
Бюджеттік өтініш келесі бөлімдерден тұрады:
- бюджеттік бағдарламалар тізімі және шығындар соммасы;
- әрбір бюджеттік бағдарламаға түсіндірме хат;
- бюджеттік өтінішке кірген әрбір бюджеттік бағдарламаның паспортының
жобасы.
Бюджеттік өтініш бағдарламаларды қаржыландыру жоспары мен
қаржыландырудың жиынтық жоспарын құру үшін негіз болып табылады.
Шығыстарды қайта құрылымдау аумағындағы бюджеттік саясат экономиканың
әр салаларына мемлекет қатысуының салыстырмалы тиімділігіне баға беру мен
мемлекетке жөнді және қасиетті емес бағыттарда қатысуын бюджет құралдары
арқылы қаржыландыруды азайтуға негізделеді. Бұл саясат бюджет құралдарын
шоғырландырып, мемлекеттің ағымдағы міндеттемелерін атқарумен бірге
экономика дамуының басымды бағыттарын шешуге мүмкіндік береді.
Сонымен бірге, бюджеттік бағдарламалады қарастырылған шаралардың
бюджет шығыстарын байланысын айқын белгілеу мен бюджет құралдарын
пайдалану тиімділігін жоғарылатуға экономикалық және бюджеттік
жоспарлаудың әсершіл жүйесін жасау, бағдарламалық құжаттарды оңтайландыру
мен қалыптандыру және оларды бағалау әдісін дайындау себепші болады.
Бюджет шығыстарын жоспарлауының сапасы жоғарылатуға мүмкіншілік
беретін жолдардың бірі - ол натуралдық нормаларды пайдалану,яғни бұрынғы
мемлекеттік органдар топтары бойынша бір қызметкерге шаққандағы ағымдағы
шығындардың орташаландырылған нормативін пайдалану орнына қажетті
материалды және материалды емес байлықтарды тұтынудың минималды натуралдық
көрсеткіштерін қолдану. Республиканың
әлеуметтік-экономикалық дамуының орташа мерзімді жоспарының негізінде
салалық бағдарламаларға сәйкес басымды бюджеттік шығыстар ретінде
алдымыздағы жылдарға келесі бағыттар анықталған[5]:
- денсаулық сақтауды реформалау мен оның дамуы;
- білім берудің дамуы;
- әлеуметтік реформалардың әрі қарай тереңдеуі;
- индустриалды-инновациялық дамытуды;
- аграрлық секторды дамытуды;
- жаңа тұрғын-үй саясатын іске асыруды;
- Астана қаласының дамуы.
2 НАРЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАР ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІНІҢ БУЫНДАРЫ АРАСЫНДАҒЫ
КІРІСТЕР МЕН ШЫҒЫСТАРДЫҢ БӨЛІНУІН ТАЛДАУ
2.1 Мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығыстарының құрамына және
құрылымына талдау жасау
Мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен және
пайдаланумен байланысты болып келетін бюджеттің жұмыс жасауы ерекше
экономикалық нысандар – бюджеттің кірістері мен шығыстары арқылы болып
отырады. Олар құндық бөліністің жеке көздерін білдіреді. Категориялардың
екеуі де бюджеттің өзі сияқты объективті және олардың өзгеше қоғамдық
арналымы болады: кірістер мемлекетті қажетті ақша қаражаттарымен қамтамасыз
етеді, шығыстар орталықтандырылған ресурстарды жалпы мемлекеттік
қажеттіліктерге сәйкес бөледі. Бюджеттердің түсімдері кірістер, бюджеттік
кредиттерді өтеу, мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін түсімдер,
алынған трансферттер, сондай-ақ мемлекеттік қарыздар, ал олардың шығыстары
шығындар, бюджеттік кредиттер, қаржы активтерін сатып алу, қарыздар бойынша
негізгі борышты өтеу болып табылады.
Кірістер мен шығыстардың кұрамы мен құрылымы нақты әлеуметтік-
экономикалық және тарихи жағдайларда жүзеге асырылатын мемлекеттік бюджет
және салық саясатын жүргізудің бағыттарына байланысты болады. Бұл кезде
мемлекет белгілі бір жағдайларда кірістерді қалыптастырудың және шығыстарды
жұмсаудың қолайлы нысандары мен әдістерін пайдаланады.
Рыноктық қатынастарға көшкенге дейін КСРО-ның мемлекеттік бюджетінің
кірістері мемлекеттік кәсіпорындардың ақша жинақтарына негізделінп келді.
Ол бюджет кірістерінің жалпы сомасының 90% кұрады және негізінен екі
толемнен - айналым салығы мен пайдадан алынатын төлемдердсн тұрды. Бұл жүйе
1930 жылдан 1990 жылға дейін өмір сүрді. 1980 жылдары енгізілген өндірістік
қорлар, еңбек ресурстары және басқалары үшін ақы түрінде пайдадан алынатын
нормативті төлемдер қолданылып жүрген төлемдер жүйесін өзгертпеді және жеке
кәсіпорындар қызметінің жеке-дара нәтижелеріне бағытталып отырды.
Жалпы кірістердің кезі салықтар немесе оларға бара-бар төлемдер болып
табылады. Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджеті кірістерінің құрамы
мен құрылымы салық төлемдерінің колданыстағы жүйесімен және салыстырмалы
тұрақсыз сипаттағы салықтық емес қаражаттардың түсімдерімен айқындалады
(Кесте-1).
Кесте-1. Салық және төлемдер бойынша бюджетке түсетін бересі
мерзімділігі: жылдық млн.теңге
Төлемнің атауы 2006 жылдың 2007 жылдың ауытқу
1 қантарына 1 қантарына
1 2 3 4
Салықтық түсімдер
Заңды тұлғалардан алынатын 8 849 14 569 5 719
корпорациялық табыс салығы
Төлем көздеріне салынатын табыстан1 239 993 -246
алынатын
Бір реттік талон бойынша қызметін 844 1 012 168
жүзеге асыратын жеке тұлғалардан
және төлем көздеріне салынбайтын
табыстан алынатын
Әлеуметтік салық 4 087 3 807 -281
Заңды тұлғалар мен жеке 970 1 129 159
кәсіпкерлер мүлкіне салынатын
салық
Жеке тұлғалар мүлкіне салынатын 637 572 -65
салық
Жер салығы 724 676 -48
Заңды тұлғалардан алынатын көлік 91 85 -6
құралдарына салынатын салық
Жеке тұлғалардан алынатын көлік 24 17 -7
құралдарына салынатын салық
Ішкі өнім тауарларына салынатын 16 690 19 002 2 312
қосымша құн салығы
Ішкі өнім тауарларына акциздер 5 108 5 106 -2
Бонустар 2 15 13
Суға төлем 67 56 -11
Орманды пайдаланғаны үшін төлем 5 4 -1
Роялти 102 76 -26
Радиожиілік спектрін пайдаланғаны 3 3 -0,1
үшін төлем
Тауаларға, жұмыстарға және 4 4 -
қызметтер көрсетуге салынатын ішкі
салықтар
Жер участкелерін пайдаланғаны үшін367 342 -25
төлем
Қоршаған ортаны ластағаны үшін 365 394 28
төленетін төлем
Басқа да салықтар 53 72 19
Салықтық түсімдер, БАРЛЫҒЫ 40 233 47 934 7 701
Салықтық емес түсімдер
Салықтық емес түсімдер, БАРЛЫҒЫ - - -
Капиталмен жасалған операциялардан
алынатын кірістер
Капиталмен жасалған операциялардан
алынатын кірістер, БАРЛЫҒЫ - - -
БАРЛЫҒЫ 40 233 47 934 7 701
Бюджет кодексіне сәйкес республикалық және жергілікті бюджеттердің
құрылымы мынадай бөлімдерден тұрады:
1) Кірістер:
- салықтық түсімдер;
- салықтық емес түсімдер;
- негізгі капиталды сатудан түскен түсімдер;
- трансферттер түсімдері;
Шығындар:
- операциялық сальдо;
- таза бюджеттік кредит беру:
- бюджеттік кредиттер;
- бюджеттік кредиттерді өтеу;
Қаржы активтерімен жасалатын операциялар бойынша салъдо:
- қаржы активтерін сатып алу;
- мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін түсімдер;
Бюджет тапшылығы (профициті);
Бюджет тапшылығын қаржыландыру (профицитін пайдалану):
- қарыздар түсімі;
- қарыздарды өтеу;
- бюджет қаражаты қалдықтарының қозғалысы.
Бюджеттерді бекіту және бюджеттердің атқарылуы туралы есептерді түзеу
осы көрсетілген құылым бойынша жүзеге асырылады.
Шоғырландырылған бюджеттің құрылымы мынадай бөлімдерден тұрады:
республикалық бюджет;
облыс бюджеті, республикалық маңызы бар қала, астана
бюджеттері;
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына жіберілетін бюджеттік түсімдер
және оларды Ұлттық қорға Үкіметтің Ұлттық, банктегі шоттарына аударымдар.
Мақсатты трансферттерді қоспағанда, кірістердің нысаналы мақсаты
болмайды.
Бюджеттің шығындары – қайтарылмайтын негізде бөлінетін бюджет
қаражаттары. Шығындардың қатаң мақсатты арналымы болады.
Республикалық және жергілікті бюджеттердің шығындары мынадай түрлерге
бөлінеді:
1) мемлекеттік мекемелердің кызметін қамтамасыз ететін шығындар;
2) тұрақты сипаты жоқ іс-шараларды ұйымдастыру мен өткізуге
байланысты шығындар;
3) мемлекеттік тапсырыс шығындары - бюджеттік бағдарламаларды
(ішкі бағдарламаларды) іске асыру шеңберіндегі азаматтық құкықтық мәмілелер
негізінде жеке, заңды тұлғалардан және шаруа (фермер) қожалықтарынан
алынған тауарларға (жұмыстарға, керсетілетін кызметтерге) мемлекеттік
мекемелердің ақы төлеуі;
4) жеке тұлғаларға ақшалай төлемдер – жұмыскерлерге еңбегі үшін
ақшалай төлемдерден басқа, Қазақстан Республикасының заңнамалық актілеріне
сәйкес жеке тұлғаларға ақша нысанындағы төлемдермен байланысты шығындар;
5) мемлекеттің мідеттемелерін орындауға арналған
шығындардың өзге түрлері.
Орталық мемлекеттік органдарды және олардың аумақтық бөлімшелерін
ұстауға жұмсалатын шығындар Қазақстан Республикасы Президентінің және
Үкіметінің актілерімен бекттілетін штат саны лимиті мен Үкімет бекітетін
натуралдық нормалар негізінде жоспарланады.
Трансферттердің жалпылама сипаты да, нысаналы сипаты да болуы мүмкін.
Нысаналы сипаты бар трансферттер нысаналы трансферттер болып табылады
(Кесте-2).
Кесте-2. Жалпы сипаттағы ресми трансферттер
(млн.теңге)
Атауы 2004 ж. 2005 ж.2006 ж.2007 ж.
есеп есеп есеп тамыз есеп
1 2 3 4 5
Жергілікті бюджеттерден бюджеттік 66 673 95 009 119 47721 358
алулар
Ақтөбе облысының облыстық - 1 371 1 601 165
бюджетiнен алынатын бюджеттік алу
Атырау облысының облыстық 22 669 28 989 35 621 4 741
бюджетiнен алынатын бюджеттік алу
Маңғыстау облысының облыстық 10 139 15 989 19 440 3 580
бюджетiнен алынатын бюджеттік алу
Алматы қаласының бюджетiнен 32 061 45 358 56 508 11 442
алынатын бюджеттік алу
Астана қаласының бюджетiнен 1 804 3 301 6 306 1 429
алынатын бюджеттік алу
Республикалық бюджеттен 134 395 133 028153 15035 937
субвенциялар
Ақмола облысы 14 112 13 864 15 959 2 740
Ақтөбе облысы 2 131 - - -
Алматы облысы 14 425 15 419 17 708 2 576
Шығыс Қазақстан облысы 15 010 15 469 17 610 6 244
Жамбыл облысы 15 065 15 058 17 396 3 441
Батыс Қазақстан облысы 5 657 7 665 8 490 1 628
Қарағанды облысы 6 998 5 026 5 909 1 398
Қызылорда облысы 10 909 11 009 12 330 2 500
Қостанай облысы 8 892 9 478 10 935 2 544
Павлодар облысы 1 043 1 259 1 618 1 016
Солтүстiк Қазақстан облысы 11 468 11 461 13 367 2 428
Оңтүстiк Қазақстан облысы 28 685 27 317 31 828 9 422
Үкімет резервінің және жергілікті атқарушы орган резервінің жалпы
көлемі тиісті бюджет түсімдері көлемінің екі пайызынан аспауға тиіс.
Үкіметтің және жергілікті атқарушы органдардың резервтерінен ақша бөлу
тиісті қаржы жылына арналған республикалық немесе жергілікті бюджеттерде
бекітілген көлемдер шегінде тиісінше Үкіметтің және жергілікті атқарушы
органдардың ағымдағы қаржы жылы аяқталғаннан кейін күшін жоятын шешімдері
бойынша жүзеге асырылады.
Үкіметтің немесе жергілікті атқарушы органның резервінен бөлінген ақша
қаржы жылы ішінде пайдаланылмаған немесе ішінара пайдаланылған жағдайда,
бюджет бағдарламасының әкімшісі бөлінген ақшаның пайдаланылмаған бөлігін
ағымдағы қаржы жылының соңына дейін тиісті бюджетке кайтаруды қамтамасыз
етеді.
Үкіметтің және жергілікті атқарушы органдардың резервтерін пайдалану
тәртібін Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілейді.
Операциялық сальдо бюджет кірістері мен шығындары арасындағы айырма
ретінде айқындалады.
Бюджет шығындарының бюджет кірістерінен асып түскен сомасы теріс
операциялық сальдо, ал бюджет кірістерінің бюджет шығындарынан асып түскен
сомасы он операциялық сальдо болып табылады.
Ағымдағы бюджеттік бағдарламалардың жалпы көлемі бюджет кірістерінің
көлемінен асып түспеуге тиіс.
Таза бюджеттік кредит беру бюджеттік кредиттердің және бюджеттік
кредиттерді өтеудің арасындағы айырма рстінде айқындалады.
Қаржы активтерімен жасалатын операциялар:
қаржы активтерін сатып алуды;
мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін түсімдерді кіріктіреді.
Қаржы активтерін сатып алу - заңи тұлғалардың, соның ішінде
халықаралық ұйымдардың қатысу үлестерін, бағалы қағаздарын мемлекеттік
меншікке сатып алу операцияларымен байланнсты бюджет шығыстары.
Мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін түсімдер - мемлекеттік
меншіктегі заңи тұлғалардың, соның ішінде халықаралық ұйымдардың, мүліктік
кешен түріндегі мемлекеттік мекемелер мен мемлекеттік кәспорындардың қатысу
үлесін, бағалы қағаздарың, сондай-ақ мемлекеттік кәсіпорындардың жедел
басқаруындағы немесе шаруашылық жүргізуіндегі өзге меммекеттік мүлікті сату
жөніндегі операцияларға байланысты бюджетке түсетін түсімдер.
Қаржы активтерімен жасалатын операциялар бойынша сальдо қаржы
активтерін сатып алу мен мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін
түсімдердің арасындағы айырма ретінде айқындалады.
Қаржы активтерін сатып алу және мемлекеттің қаржы активтерін сатудан
түсетін түсімдер Қазақстан Республикасы заңнамалық актілеріне және
әлеуметтік-экономикалық дамудың орта мерзімді жоспарына сәйкес жүзеге
асырылады.
Бекітілген, нақтыланған және түзетілген республикалық және жергілікті
бюджеттердің тапшылығы (профициті) олардың борышының негізгі сомасын өтеу
сомасын шегеріп тастағандағы қарыз алу сомасына тең.
Оң белгімен алынған шама республикалық және жергілікті бюджеттердің
тапшылығы, теріс белгімен алынған шама профициті болып табылады.
Бюджет тапшылығының жол берілетін шекті мөлшері әлеуметтік-
экономикалық дамудың орта мерзімді жоспарымен белгіленеді.
Республикалық бюджетің мұнайға қатысты емес тапшылығы (профициті)
Ұлттық қор түсімдерінен басқа, республикалық бюджет шығыстарын шегеріп
тастағандағы республикалық бюджет түсімдерінің сомасына тең.
Бесжылдық кезеңде республикалық бюджеттің тапшылығы кепілдендірілген
трансферт мөлшерін алып тастап, Ұлттық қорға түсетін жалпы түсімдер ретінде
есептелетін Ұлттық қордың орташа жылдық өсімінен аспауы тиіс.
Мемлекеттік бюжеттің тұрақтылығын қамтамасыз етуге бағытталған орта
мерзімді перспективаға арналған Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының
қаражаттарын калыптастыру мен пайдалапу тұжырымдамасына сәйкес 2006 жылдан
бастап орта мерзімді фискалдық саясат шеңберінде мемлекеттік бюджеттің
кірістері мен шығыстарының мынандай құрылымы қарастырылған (Кесте-3).
Кесте-3. Мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығыстарының құрылымы, ІЖӨ-ге
%-бен
Атауы 2007 жыл 2008 жыл 2009 жыл
І. Мұнайлық емес кірістер 19,4 18,4 18,6
салықтық түсімдер 18,3 17,3 18,0
салықтық емес түсімдер 0,46 0,42 0,39
Негізгі капиталды сатудан түсетін түсімдер0,73 0,66 0,27
ІІ. Шығындар 22,1 20,9 19,4
1. Жалпы сипаттағы мемлекеттік қызметтер 1,4 1,2 0,9
2. Қорғаныс 1,4 1,4 1,3
3. Қоғамдық тәртіп және қауіпсіздік, 2,0 1,9 1,7
құқық, сот, қылмыстық – атқару қызметі
4. Білім беру 3,6 3,6 3,6
5. Денсаулық сақтау 2,6 2,7 2,6
6. Әлеуметтік көмек және әлеуметтік 4,3 4,4 4,4
қамсыздандыру
7. Тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығы 1,2 1,0 0,9
8. Мәдениет, спорт, туризм және жер 0,7 0,6 0,6
қойнауын пайдалану ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz