Мектеп оқушыларына құқықтық тәрбие берудің мәселелері
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Жалпы білім беретін орта мектеп оқушыларына құқықтық тәрбие беру
Алматы, 2011
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3-5
І тарау Жалпы білім беретін орта мектеп оқушыларына құқықтық тәрбие
берудің теориялық негіздері
1.1. Құқықтық тәрбиенің педагогика тарихындағы сипаттамасы ... ... ... ...6-20
1.2. Жалпы білім беретін орта мектеп оқушыларына құқықтық тәрбие берудің
мүмкіндіктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 21-29
ІІ тарау Жалпы білім беретін орта мектеп оқушыларына құқықтық тәрбие
берудің жолдары
2.1. Жалпы білім беретін орта мектеп оқушыларына құқықтық тәрбие берудің
формалары мен әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... .
.30-38
2.2. Оқушыларға тәрбие үрдісінде құқықтық тәрбие берудің
тиімділігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... . 39-55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . .56-57
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58-59
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі
Өркениеттілікке, жарқын қоғамға қол жеткізу үшін жастар саналы
тәрбие, сапалы білім алуы керек. Қазіргі кезенде ұлттық тәрбиенің үлгілерін
заман талабына сай қайта жаңғыртып, жас ұрпақ тәрбиесіне қолданып, жоғарғы
оқу орындарында болашақ педагогтарды дайындау жүйесіне енгізу жаңа
ізденістерді қажет етеді. Қоғамдағы шынайылықтың обьективті ақиқат қисынын
тек зиялы, білімді қоғам өзінің дамуының барысында, демократияның барлық
мүмкіндіктерін пайдалана отырып, жан-жақты аша түсетінін мемлекеттің
тәжірибесі дәлелдеп отыр. Демократияның қанат жайып көркеюінің басты кепілі-
құқықтық тәрбиенің жан-жақты дами түсуі.
Мемлекеттің өркендеуінде табиғи байлық, халық саны, жердің кеңдігі
қандай рөл атқарған болса, қазақ халқының құқықтық тәрбиесі оның
құндылықтарының бірі болады. Қазақстанның ғылым мен білім саласында жеткен
жетістіктерін болашақ ұрпақтың бойына сіңіріп, ұрпақ сабақтастығын басты
назарда ұстау қажеттілігі туындайды. Сонда ғана біз алдыңғы қатарлы
елдердің деңгеіне көтеріле аламыз.Демек,алдын-ала құқықтық тәрбие беру
жұмыстарын жетілдіре түсу керектігі белгілі.
Конституцияда адам құқығын қорғау, теңдік адамды рухани жетілдіру,
оның қоғамдық имандылығын көтеру құқығына сәйкес міндеттер атқару, әр
адамның қадір-қасиетіне,ар-ождан бостандығына қол сұқпау т.б.құндылықтарды
белгілеуде. Сондықтан да мектеп оқушыларына өзі өмір сүріп отырған қоғам
идеясын ұғындыруда конституцияның талаптарына сүйену керек.
Қазіргі біздің қоғамымыздың басты талабы-мемлекеттік және
халықаралық деңгейге сай, бәсекеге икемді жан-жақты дүние танымы
кең,әлеуметтік-адамгершілік талаптар мен этикалық нормаларды меңгерген,
Отан сүйгіш, патриоттық сезімде тәрбиеленген ұрпақтар қалыптастыру болып
табылады. Құқықтық тәрбиені қалыптастыру-үйлесімді тәрбиені білім беретін
оқу орындарында пайдалану, оны жетілдіру, өзге тәрбие нысандарымен
байланыстыра отырып, оқушылардың құқықтық санасын қалыптастыруда, олардың
қоғам алдындағы жауапкершілігін арттыруда қолдану басты іс болып табылады.
Жалпы құқықтық тәрбиенің және оның ішінде оқушылардың құқықтық
тәрбиеге қатысты мәселелер Отандық танымал заңгер ғалымдар – С.З.Зимонов,
М.Т.Баймаханов, Ж.Д.Бусурманов, С.С.Сартаев, С.Н.Сабікенов,
Г.С.Сапарғалиев, Н.Б.Мухитдинов, Т.Ағдарбеков, Н.Ө.Өсеров, С.Ө.Өзбекұлы,
Е.К.Нүрпейсов, А.К.Мұхтарова, Е.Б.Абдрасулов, С.Ф.Ударцев, З.Ж.кенжалиев,
А.С.Ибраева,У.А.Бейсенова, С.Б Бейсебаева т.б.ғалымдар зерттеген.
Оқушылардың құқықтық тәрбиесін жетілдірудің мәселелерімен айналысушы
ресейлік ғалымдар-С.С.Алексеев, В.А.Александров, Н.А.Крашенников,
М.А.Супатаев, И.Е.Синицина, А.Х.Солдатов, С.А.Батова, Л.М.Голубеева,
В.В.Оксамытный т.б.
Құқықтық тәрбиені ғалымдар жан-жақты зерттеген, алайда жалпы білім
беретін орта мектепте қарастырылмаған, міне осы қарама-қайшылықтан диплом
жұмысымыздың тақырыбын Жалпы білім беретін орта мектеп оқушыларына
құқықтық тәрбие беру деп таңдауымызға себеп болды.
Зерттеу объектісі: Жалпы білім беретін орта мектеп оқушыларына
құқықтық тәрбие беру процесі.
Зерттеу пәні: Мектеп оқушыларына құқықтық тәрбие берудің мәселелері.
Зерттеудің мақсаты: Құқықтық тәрбие беруді педагогикалық тұрғыда
негіздеп оның әдістемелік жолдарын көрсету.
Зерттеудің міндеттері:
1. Құқықтық тәрбиенің теориялық негіздерін айқындау;
2. Жалпы білім беретін орта мектеп оқушыларына құқықтық тәрбие берудің
әдіс-тәсілдерін анықтау;
3. Педагогикалық практика кезеңіндегі жинақталған тәжірибелерімізді
қорытындылау.
Зерттеу әдістері:
1.Педагогикалық әдебиеттерді талдау
2.Бақылау
3.Озат тәжірибені жинақтау, танысу, талдау.
Диплом жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. Жалпы білім беретін орта мектеп оқушыларына құқықтық тәрбие берудің
теориялық негіздері
1.1 Құқықтық тәрбиенің педагогика тарихындағы сипаттамасы
Жеке тұлғаға дұрыс құқықтық тәрбие беру - қазақ халқында
ежелден келе жатқан өзекті мәселелердің бірі. Қазақ даласындағы құқықтық
тәрбие әдет-ғүрып нормаларының негізінде жүзеге асырылып отырды. Қазақтың
әдет-ғүрып нормалары міндеттемелік, меншік, неке, қылмыстық құқықтарды
реттейді. Бұл норма бойынша жасалынған қылмыс деңгейіне қарай жаза
тағайындалып отырған. Ол заманда қылмыс жасаған адам халық алдында
масқараланып, жер аударылған немесе айып ретінде құн төлеген немесе
зынданға қамалған. Міндеттемелік құқық нормаларының реттелінуі арқылы
адамның санасына өз міндеттері мен құқықтарын ұғындырып отырған. Мысалы:
жылу (апат немесе т.б. табиғи құбылыстардан зардап шеккендерге берілетін
көмек); асар (егін егу немесе үй салу барысында ауыл болып көмек беру);
аманат (жеке тұлғаға белгілі бір мерзімге берілетін мүлік, мал) және т.б.
Осы аталған қүқық салаларының жүзеге асуы негізінде заң нормаларын,
міндеттерін уақытылы орындайтын саналы азамат қалыптастыруға болатындығына
көзіміз жетеді.
Қазақ даласында сот билігіне иелі, яғни сот процесін жүргізетін және
әртүрлі дауларды шешетін сот қызметін билер атқарған.
Қазақ билері арасында бір заманда өмір сүрген және тарих беттерінде
өздерінің ерекше қасиеттерімен көзге түсіп, мәңгілік есте қалған Майқы би,
Төле би, Қазыбек би, Әйтеке билердің болғандығы белгілі жайт. Қазақ
даласындағы ұлы заңгер, әрі реформатор ретінде әйгілі Үйсін Майқы би қазақ
халқының бейбіт болашағын армандап, оны жүзеге асыруға бар күшін салған.
Қазақ даласындағы әдет-ғүрып нормалары және басқа да "Қасым ханның
қасқа жолы", "Есім ханның ескі жолы" сияқты заң нормалары "Жеті Жарғы"
заңының негізгі қайнар көздері. Майқы бидің бастауы-мен жарық көрген "Жеті
Жарғы" шамамен 450 жылдан кейін XVIII ғасыр-да Төле би, Қазыбек би, Әйтеке
би талқылап, Тәуке хан қолдап шыға-рған "Жеті Жарғы " заң нормасымен
айырмашылықтары көп емес.
Сәкен Өзбекұлы өзінің "Көшпелі қазақ өркениетіндегі құқық. Пра-во
кочевой цивилизации казахов" атты монографиясында "Жеті Жа-рғы" заңына көп
көңіл бөлген. Онда: Жеті Жарғы" негізінде жеті әдеттік құқықтық жүйеден
тұратын қоғамдық қатынастарды реттейтін салалар-дың жиынтығы. Бір сөзбен
айтқанда, жеті Жарғылык, жер дауы, жесір дауы, қүн дауы, бала тәрбиесі және
неке, қылмыстық жауапкершілік, рулар арасындағы дау, ұлт қауіпсіздігін
қамтамасыз ету". "Жеті жарғы" заң нормасы қылмыстық, мүліктік, елшілік,
жұртшылық (міндеттемелік), әскери заңдарды қамтыған. Аталынған заң салалары
әдет-ғүрып нор-маларымен қоса жаза шаралары арқылы, сонымен бірге көшпелі
қазақ халқына тән әлеуметтік, тұрмыстық жағдайларды қамти отырып қоғам-
дағы, мемлекеттегі тәртіп мәселесін шешіп отырған.
Ерте заманнан келе жатқан қазақ даласында тәрбие мәселесі орта ғасыр,
жаңа дәуір, сондай-ақ қазіргі заманға дейін өз маңызын жоғалт-қан жоқ.
Қазақ жерінде өмір сүрген Қорқыт ата, әл-Фараби, Жүсіп Бала-сағұни, Махмүд
Қашғари, Қожа Ахмет Яссауи, Ахмет Иүгінеки, Молла Ахмет әл-Женди, Құсайын
Уағыз Кашифи, Асан Қайғы, Мұхаммед Қай-дар Дулати, Қадырғали Қосымулы
Жалаири, Бүхар жырау, Сүйінбай Аронүлы, Махамбет Өтемісүлы, т.б. ғүламалар
керемет болашақтың орнауына негізгі себепкер - бала тәрбиесі екендігін
айтып кеткен.
Соның ішінде, әл-Фарабидің философиялық жүйесі орта ғасырлық
философияның барлық мәселелерін жан-жақты қамтыған, олар: түрмыс жөнінде,
білім беру, ана жөніндегі мәселе мен адамның танымдық әрекеттерін дамыту
мәселелері; логика мәселесі; адамның қоғамдық әрекетіндегі санасы мен оның
рөлі жөніндегі мәселелер; этика мен педагогика мәселелері және т.б. Өзінің
"Мемлекет қайраткерлерінің афоризмдері" сынды трактатында азаматтық
қоғамның пайда болуы, адам түрмысының түрлі қалыптары, іс-әрекеттердің
этикалық норма-лары туралы ой қозғаған. Оның ойынша әртүрлі табиғи
қасиеттері бар адамдар өз тәрбиелілігімен ерекшеленеді, жақсы тәрбиеленген
адам гәрбиесіз адамнан едәуір жоғары дәрежеде екені көзге бірден түседі.
"Азаматтық саясат" атты еңбегінде әл-Фараби қүқықтық тәрбие мәселесін
адамгершілік тәрбиесі негізінде қозғайды.
Қарастырып өткен ерте және орта ғасырдағы үлы ойшылдар мен
ағартушылардың негізгі армандаған мақсаты - қүқықтық мемлекет қүрып,
азаматтық қоғам мен тәртіп орнату.
Қазақтың үлы ғалымы Ш.Уәлиханов 1862 жылы Атбасар округінің аға
сүлтаны болуға ризалық білдірді. Қүқықтық мемлекеттің негізгі белгілерінің
бірі - сот әділдігі болып табылатындықтан Шоқан қазақ даласындағы әділ сот
органын қүруды көздей отырып, Омбы облыс-тық басқармасындағы заң алқасының
қүрамына қатысқан, Шоқан қазақ халқының саяси-экономикалық қүқықтары мен
мүдделерін ғылыми түрғыдан дәлелдеп, қорғады. Сондай-ақ, ол халық мүддесіне
қайшы келетін және империяның отаршылдық заңдары мен соттарының рөлінің
артуын қолдайтын Ресей империясының соттық реформасына қарсылық білдіріп,
билер сотын қолдады.
XIX ғасырдың екінші жартысындағы қазақтың түңғыш ағартушысы
Ы.Алтынсарин "Мұсылманшылықтың түтқасы" атты еңбегінде қазақ жастарының
діни білімділігінің дамуы қазақ тілінің басқа тілдермен араласпауы үшін
арнағанын кіріспе бөлімінде айтады. Ыбырайдың бұл еңбегін зерттей келе
С.Қалиев былай дейді, "Ыбырайдың бұл кітабының құндылығы, біріншіден,
мүсылман дінінің шариғат заңдарына ана тілінде түсінік беруі болса,
екіншіден, діни терминдердің мән-мағынасын ашу-ына зер салуында, үшіншіден,
(ең бастысы) шариғат заңын өмір тіршілігімен, адам тәрбиесімен тығыз
байлданыстыра талдауында болып отыр. Ол діннің өзін тәрбиенің құралы деп
қарайды".
Абай Қүнанбаев шығармаларында адамның рухани әлемі, ғарыш түңғиығы мен
жердегі өмір біртүтас қубылыс ретінде қарастырылады. "Адам бол" этикалық
өсиетінде адам бойындағы философиялық қасиеттерді орталықтандырады: ерік,
жігер, сезім мен ақылдың адамды алға қойған мақсатына жеткізетін қасиеттер
екендігі көрсетіледі. Ұлы Абай өзінің 3-ші сөзінде әрбір старшина басы мен
би сайлау сая-сатын сынай отырып, былай дейді: "Бүл билік деген біздің
қазақ ішінде әрбір сайланған кісінің қолынан келмейді. Бүған бүрынғы Қасым
сал-ған қасқа жолын, Есім салған ескі жолын, әз Тәуке ханның Күлтөбенің
басындағы күнде кеңес болғанда Жеті жарғысын білмек керек", - деп бекер
айтпаған. Тәуелсіздік қадамы нығайып, қүқықтық мемлекет бо-луға үмтылып
отырған қазіргідей шақта, жас үрпаққа қүқықтық тәрбие беру туралы үлы
ғүламалар ой-пікірлерін оқытудың маңызы зор деп есептейміз. Бұл орайда Абай
мүрасындағы "Әділет" түсінігі арқылы айқындалып, өріс алған қүқықтық тәрбие
идеяларының аясы кең.
Бес арыстың бірі Мағжан Жүмабаев "Педагогика (баланы тәрбия қылу
жолдары)" атты еңбегінде былай дейді: "... қысқасынан айтқан-да, тәрбиядан
мақсүт - адам деген атты қүр жала қылып жапсырмай, шын мағынасымен адам
қылып шығару".
"Алаш" партиясын қүрушы Ахмет Байтүрсынов қазақ мемлекетінің
тәуелсіздігін армандап, сол үшін күресіп, құқықтық мемлекет орнату мақсатын
қолдаған. Азаматтық қоғам қүру мәселесін жеке түлғалар-дың тең қүқылығы
және оның мемлекетпен қорғалу маңыздылығымен байланыстыра отырып көтерген.
Сондай-ақ, қүқықтық мемлекет азаматын жоғары қүқықтық білімді, тәртіпті
түлға ретінде сипаттаған.
Құқықтық тәрбие - оқушыларға еңбек әрекеті саласында заңдар мен
заңдық күші бар нормалар туралы мәліметтер беру болып табылады. Құқықтық
тәрбие адамның құқықтық мәдениетімен байланысты. Құқықтық мәдениет мазмұны
жалпы адамзаттық рухани мәдениет мазмұнына енеді. Сондықтан да құқықтық
тәрбие адамгершілікті адам тәрбиелеу теориясының құрамды бөлігі ретінде
қарастырылады. Құқықтық тәрбиенің мақсаты-оқушының мемлекет заңдары мен
қоғамда өмір сүру ережелерін құрметтеуге, қоғам заңдылықтарын бұзуға
төзімсіздікке, қоғамдық тәртіпті тәрбиелеу. Құқықтық тәрбиенің бір жолдық
жүргілізу нысандары: лекция, баяндама, әңгіме, пікірталас, олимпиада,
кештер, сайыстар т.б. Оқушының мектептегі өмірі тұлғаның азаматтық
қалыптасуының шешуші кезеңі болып табылады. Осы жылдары адамгершіліктің
дүниетанымы, сенімдері, тәртіптілігі, өзіне және басқаға талап қоюы,
адамдылығы мен шыншылдылығы, қайырымдылығы мен ұстамдылығы, жігерлігі мен
батылдылығы қалыптасады.
Дегенмен, қоғам болашағын құқықтық мемлекет тағдырымен байланыстыра
қарап отырған шағымызда аға ұрпақ іс-тәжірибесі мен қарым-қатынасты
тәжірибесін негізге ала отырып, жас ұрпақтың құқықтық тәрбиесі
мәселесін педагогика ғылымы мазмұнында қарастырғанымыз жөн.
Қоғамда өмір сүруші әрбір оқушы сол қоғамның іс-әрекеті,
мәдени дәстүрлерінің құрсауында болады. Өкінішке орай, күнделікті
күбең тіршіліктің құрығына түсіп, өз ар-ожданын, ұятын, намысын бір
сәттік дүниенің жалған қызығына айырбастап, сатып жүргендер де аз
емес. Осының өзі мектептің алдына жас ұрпақтың шынайы құқықтық
тәрбиесін зор міндет етіп қойып отыр.
Құқықтық мәдениет екі тұрғыдан қаралады. Біріншісі кең
мәнінде. Бұл құықтық мәселелер, құқықтық қатынастар, құқықтық
мекемелер әрекетінің ауқымын қамтиды. Екіншісі, тұлғалық,
педагогикалық және психологиялық мәнәне қарау. Құқықтық тәрбиенің
мақсаты – оқушыны мемлекет заңдары мен қоғамда өмір сүру ережелерін
құрметтеуге, қоғам заңдылықтарын бұзуға төзімділікке, қоғамдық
тәртіпті сақтауға тәрбиелеу. Тұлғаның осы сапалары болашақ қоғам
азаматының құқықтық мәдениетінің мәнін құрайды. Құқықтық тәрбиенің
құқықтық лекторийлер, кинолекторийлер, жасөспірімдердің заң тану
мектебі, құқықтық білім клубтары және т.б нысандары бар. Олардың
мақсаты- жеткіншектер мен жасөспірімдерді еліміздің заңдарына және
халқына құрмет сезімін білдіруге тәрбиелеу, құқықтық білімдерді
меңгерту, оны насихаттау. Құқықтық тәрбиенің бір жолдық жүргізілу
нысандары: лекция, баяндама, әңгіме, пікірталас, олимпиада, кештер
т.б.
Талантты педагог В.А.Сухомлинскийдің "қоғамды мазасыздандырып
отырған құбылыстардың басты себебі мектептегі оқу жылдарындағы
зиялылық мұраттарының бишаралығы және қуыс кеуделілігінің негізінде
дамып отырған жас өспірімдер мен жастар арасындағы мазкүнемдік,
бұзақалақ, уақытты мағынасыз өткізу " деген тұжырымымен толық келісуге
болады.
Адамның жалпы мәдениеті мен оның құқықтық мәдениетінің арасында
тығыз байланыс бар. Құқықтық мәдениет мазмұны жалпы адамзаттық
рухани мәдениет мазмұнына енеді, бірақ өзіндік ерекшеліктерін
сақтайды. Сондада құқтық тәрбиені адамгершілікті адам тәрбиелеу
теориясының құрамды бөлігі ретінде қарастырамыз.
Қоғамды қайта құру кезеңінде құқықтық мәдениетті қалыптастыру
барысындағы кемшіліктерді жеңу ерекше орын алады. Бұл жұмыс нәтижелі
жүріп және көздеген мақсатқа жету үшін ол кемшіліктерді жақсы
біліп, олардың жеке адамға және қоғамға қандай зиян келтіретінін
білу керек.
Құқық бүкіл қоғам және сол қоғамның әрбір мүшесінің бүкіл
өмірін қамтытып жатады. Адамның құқықтық мәдениеті мектеп жасынан
бастап қалыптасатынынына көз жеткізу қиын емес. Осыған қарамай
оқушылардың біраз бөлігі көп жағдайда қылмысқа тартылудың шектеулі
жас кезеңдері бар екенін біле білмейді. Қылмысты істер үшін кейде
14 жаста, кейде 16 жастан жауапқа тартылатынын сезбейді. Оқушылардың
көпшілігі заң алдындағы жауапкершілігіне кәмелетке жеткен уақыттан,
яғни 18 жастан деп біледі. Адамның құқықтық мәдениеті – күрделі
психологиялық құбылыс. Бұл құбылыс қоғамның, мемілекеттің көптеген
маңызды жағын бейнелейді. "Барлығы да салыстыру арқылы танылады"
деген халық даналығы тегін емес. Ұлы орыс педагогы К.Д.Ушинский кез
келген түсіну мен кез-келген ойлаудың негізгі салыстыру деген
болатын.
Педагогикалық тұрғыда мұны В.А.Сухомлинский өте жетік
тұжырымдады "Сіздің қалауыңыз – бұл жақындықтарыңыздың қуанышы немесе
көз жасы. Өз қылықтарыңызды саналы тексеріңіз. Қылықтарыңызбен
зұлымдыққа, жағымсыздыққа, ыңғайсыздыққа барып тұрған жоқсыз ба?
Өзіңізді қоршаған адамдарға жақсы боларлықтай іс орындаңыз", - деді
ол. Құқыққа қатынасымызды бастан кешіруміз құқықты біз үшін құнды
етеді. Оның қажет екендігіне сене бастаймыз, біздің өміріміздгегі
оның ролі мен қызыметін түсінеміз. Біздің санамыздағы заңдардың
мағынасы бізге қымбат әділдік, игілк, қайырымдылық, қамқоршылық,
табандылық, жақсылық ұғымдарына тығыз жақындайды. Мемілекеттік құқық,
мемілекеттік Герб, Ту, Әнұранына деген құрмет пайда болады. Заңдылық
сезімі бекиді. Осымен қатар құқыққа құштарлық өсе түсіп, оарға
күнделікті тұрмыстық қатынастан арылуға үңіле түсіп, теориясы мен
тарихына сын көзбен қарай бастаймыз.
Жалпы құқық теориясында қүқықтық тәрбие мәселесі әртүрлі
аспектілерде, ракурстарда қарастырылып жүрген өте ауқымды меселенің бірі
болып саналады. Себебі, қүқықтық тәрбие бір түсініктің аясында толығымен
ашып көрсету мүмкін емес. Қүқықтық тәрбие - әлеуметтік феномен ретіндегі
күрделі құбылыс. Ол - өзінің бойына әртүлі маңызды белгілер мен
критерийлерді топтастыра алған ете ауқымды жүйелік қүрылым.
Құқықтық тәрбиенің теориялық жөне методологиялық мөселелерімен
терең айналысқан ғалымдардың бірі В.П.Сальников құқықтық табиғатын ашуға
байланысты көзқарастардың дамуыньщ кейбір қырларына тоқтала келе, XX
ғасырдын 60-ы жылдары мен 70-і жылдарының басында құқықтық тәрбиелуде екі
бағыт тұрғысынан: қоғам дамуының белгілі кезеңіндегі идеялық құқықтық
жағдай мен құқық туралы білім жиынтығы, зандарды қолдана білу және оған
деген құрметке қатысты көзқарас қырынан келгендігін сөз етеді. Құқықтық
тәрбие үғымын беруде әртүрлі ғалымдар кұқықтық тәрбиенің табиғатын
сипаттайтын белгілерінің біріне ғана басымдық беріп, оны құқықтық
тәрбиенің "приматы" ретінде сипаттауға тырысады. Енді осыларға жеке-жеке
кіші-гірім талдау жасайтын болсақ, бірінші - белсенді- қызметтік бағыт
бойыкша құқықтық тәрбие адамның белсенді қызмет жасау аясында қарастырып
және оны негізге ала отырып, құқықтық тәрбие ұғымын жанаша тұжырымдауға
ұмтылыстар жасаған болатын. Осы бағыттың бұл түріне кұқықтық тәрбие
ұғымын беруде субъектінің әлеуметтік қызмет ету әдістерін негізге
жатқызатын технологиялық" деген атпен белгілі түрін жатқызуға да болады.
Әрине, бүл көзқараста құқықтық тәрбиенің құндылық қыры да көзден таса
қалмайды. Сонымен қатар, бұл бағытты сот әділдігі мен сот ісін жүргізуді
тәрбиеге қатысты еңбектерінде А.Л.Ликас пен Н.Ф.Волкодаев сот әділдігінің
мәдениетін қызметтік әдіс ретінде өрбіте отырып дамытты.
Құқықтық тәрбие ұғымы мағынасын ашып көрсетуге қатысты екінші бір
көзқарастар легін құқықтық сана аясында өрбітуін жатқызуға болады. Бүл
бағыт құқыктық тәрбие беру, оны қалыптастыру мәселесінде құқықтық сананың
атқаратын рөлін және құқықтық тәрбие мен құқықтық сананың арақатынасының
жай-күйі арнайы еңбектерде негізінен орын алған болатын.
Сонымен бірге, біз бүл бағыттағы еңбектерден құкықтық тәрбиенің
түсінігіне қатысты алдын-ала көзделген мақсатты айқын аңғарамыз. Себебі,
бүл бағытты қолдаушылар негізінен акцентті құқықтық
тәрбиенің өлшемдері мен көріністеріне бұрады. Бұл бағытты
қолдаушылар мен әрмен қарай дамытушыларға К.А.Моралев, Р.С. Могилевский,
В.В. Орехов, В.И. Каминская, А.Р. Ратинов және т.б. жатқызуға болады.
Белгілі ресей ғалымы А.Б. Венгеровтың құкыктық тәрбие - құқықтық сананың
жоғары жөне аукымды денгейі деуі, оны да осы бағыттың қолдаушылары
қатарына жатқызуға мүмкіндік береді деп есептейміз.
Келесі құқықтық тәрбие ұғымына қатысты бағытты пәндік-құндылық
бағыт ретінде топтастыруға болады. Мұнда құқықтық тәрбие ұғымының екі
аспектісі: "пәндік (құкық, құқықтық құрьшымдар және т.б.) және рухани
бөліктері (құқықтық сана, құқықтық білім және т.б.) бірін-бірі
толықтыратын бір ұғымның екі қырындай сабақтастықта қаралады. Ол туралы
осы бағытты теориялық негіздеушілердің бірі Т.В. Синюкова құқықтық тәрбие
түсінігінің негізіне - нормалар, құқықтық құндылықтар, заңдық
институттар, заңдық процесстер мен нысандарды жатқызады. Аталған құқықтық
құбылыстар нақты қоғамда адамдарға әлеуметтік-құқыктық бағыт береді.
Әрине, бүл бағыттың ұтымды қырына біз бағалау позицияның келетіндігін
жатқызамыз. Бірақ, бүл бағыттан құқықтық тәрбиені қандай критерийлердің
жүйесіне сәйкестеп бағалауға болатындығын көре алмаймыз. Құндылықтың
өзіне көп жағдайларда қоғамда қалыптасқан ұстанымдар жүйесі өте күшті
әсерін тигізіп жатады. Оны кеңестік жетпіс жылғы тарихымыздан өте жақсы
білеміз.
Жоғарыдағы құқықтық тәрбиеге қатысты пайымдаулармен қатар, заң
әдебиеттерінде құқықтық болмысымыздың жақсы жақтарының көрсеткіші ретінде
бағалауды да кездестіреміз. Мысалы, Р.К. Русинов жөне А.П. Семитко
құқықтық тәрбиені қоғамның құқықтық өмірінін сапалық денгейі деп
тұжырымдайды. Осымен астасатын пікірді құқыктық тәрбие теориясы бойынша
белгілі ізденістер жүргізіп, қомақты нәтижелерге қол жеткізген осы
саланың білгірлерінің еңбектерінен де кездестіреміз. Құқықтық тәрбие
қоғам дамуымен қатар ілгері жылжып отыратын, тарихи сабақтастықта
ұрпақтан-ұрпаққа мұра болып құқықтық болмыстың ез ақиқаты іріктеп алған
құндылықтар, оның өзі тұлғаның құқықтық қызметін қалыптастырған мөдени
маңызы жоғары шама-өлшемдердің озық жүйесі болып табылады. Құқыктық
мәдениетке онын негізгі мәнін көрсететін ерекше белгілер тән болып
келеді.
Құқыктық тәрбие теориясындағы тағы да бір маңызды меселенің біріне
құқықтық тәрбиенің құрылымы мен оның элементтері жатады. Құқықтық
тәрбиенің құрылымы теорияда көптеген авторлар тарапынан әртүрлі
компоненттер жүйесінен тұратын құрама ретінде қарастырылуда. Былайша
айтқанда, құқықтық тәрбиенің құрылымдық сипатын кұрайтын элементгерді
ажыратып көрсету өлі де болса теорияда езінің біркелкі шешімін таба
койған жоқ. Соған қарамастан құқықтық тәрбиемен айналысушы ғалымдар бүл
мәселені терең талдауға ұмтылған сайын, шешуі қиын шиыршықталған ойдың
қармауында қалып отыр. Мұның өзі құқықтық тәрбиенің сан қырлы сипаты бар
құбылыс екендігін тағы бір рет дәлелдейтіндей. Қанша дегенмен, құқықтық
тәрбиенің мәнін түсінуде, оның құрылымдық жүйесіне кіретін элементтерді
ашып көрсету өте қажет. Әйтпесе, құқықтық тәрбиенің мәнін толық ашып
бағалау мүмкін емес. Құқықтық тәрбиесін құрылымы арқылы біз жалпы
көп осы ауыл жастарының бойынан табылып жатқандығы өтірік емес. Осы
уақытқа дейін ауыл жастарының азғындап тозбауына ауыл ақсақалдары мен
қазақи дәстүрді сақтаған ата-аналарымыз еңбек сіңірді. Бүгінгі таңда ауыл
жасына кеңіл бөлетін, бет бұратын уақыт жеткендей. Жұмыссыздықтан ауыл
жастары қалаға ағылып, көптеген қылмыстық әрекеттерге ұрынуда. Бұл казір
тенденциялық сипат алуға бет бұруда. Енбекқорлыққа баулу туралы қазақтың
белгілі ойшылы Шәкәрім Кұдайбердиевте кезінде айтып өткен болатың: Адам
мен азаматқа сәби кезінен енбекқорлыкқа үйрету тағылымы казірігі кезде де
өзінің көкейкестілігін жойған емес.
Құқықтьқ тәрбие- оқушылардың құқъқтъқ тәрбиесін қалыптастырудың
негізгі жолы ретінде алынып талданады. Жалпы тәрбие -қоғамды сауықтыру
мен жүйелі бағытта жылжуында негізгі орынға ие болып табылатын қоғамдық
факторлардың бірі, Тәрбиенің онын ішінде құқықтық тәрбиенің маңыздылығына
адамдар ерте бастан-ақ ерекше көніл бөлгенін көруге болады. Ежелгі
Вавилондағы әйгілі Хаммурапи патшаның заңдары тек билік өкілдеріне ғана
арналмаған, ол кемшілік халыққа ғана арналған болатын. Ежелгі
Шумерліктерде оқушылар едәуір уақыттарын құқық негіздерін, сот шешімдерін
оқып үйренуге арнаған болатын. Мұны біз ертедегі Греция мен Рим
мемлекеттерінің мемлекеттік-құқықтық тәжірибесінен де көре аламыз.
Құқықтық тәрбие қандай да болмасын мемлекеттік-құқықтық дамуында
соңғы орындарға ысырылып тасталмағанын сеніммен айтуға болады. Кезіндегі
азулы Кеңес мемлекеті де құқықтық тәрбиені мемлекеттің құқықтық
қызметінің басым қырларының біріне жатқызды. Кеңестік кезеңде құқықтық
тәрбиенің теориялық-методолгиялық базасын жасауға арналған іргелі
еңбектер де өмірге жолдама алып жатты. Сөз етіп отырған уақыт аралығында
құқықтық тәрбиенің құқықтық үгіт-насихат, құқықтық ағарту, құқықтық білім
беру сияқты нысандары дами түсті. Әрине, кеңестік дәуірдің барлық,
тәжірибесін жаман жағынан бағалауға болмайды. Оның қазіргі кезеңде де
қоғам талабына бейімдеп, жаңғыртып пайдаланар мұралары баршылық. Біз
кеңес дәуірінде өткеннің бәріне күйе жағудан аулақпыз. Жоғарыда сөз етіп
отырған құқықтық тәрбиенің үлгілері мен нысандарының кеңестік уақыттың
соңғы тұсында тиісті деңгейде жүргізілмеуін біз 70 жылдардың аяғы мен 90
жылдардың басында кұқыктық тәрбиеге қатысты іс-шаралардың барлығы
тәжірибеден гөрі қағаз жүзіне ауысып, оған жауап беретін мүдделі
орындардың енжарлық көрсетуінен деп санаймыз. Құқықтық тәрбиені оқушылар
арасында саяси, патриоттық, адамгершілік, рухани, ізгілік бастаулардан
нәр алу бағытында өрбіту міндет және қажеттілік болып табылады. Себебі,
жастар дегеніміз - өскелең үрпақ,
олардың бойында емірлік үстанымдар мен қүндылықтар өрі орныққан сенімге
айнала қоймаған.
Жалпы білім берудегі мектеп оқушыларын тәрбиелеу ісіне қазақтың ұлы
ойшылдары ерекше көңіл бөлген. Оқушылардың құқықтық тәрбиені қалыптастыру
ісі әрбір жеке адамның ақылы мен мінезінің, адамгершілік жағынан
қалыптасып, жетіліп толығуына байланысты. Бүл тұрғыдан "жас", ''жастар"
ұғымына байырғы қазақ қоғамы "жасөспірім", "жеткіншек", "балғын жас",
"балдырған", "бозбала", "балғын жігіт", "бала-жігіт", қыздарды -
"бойжеткен", ұлдарды - "жігіт", "сақа жігіт", "жігіт ағасы" деген
есімдермен атайтын болған. Бала он екі жастан бастап сапалық атауларға ие
бола бастайды: мүшел жас, балалақтың соңы (бүл 12 жас шамасы), жас
өспірім, жеткеншек боз бала (бүл 13-14 жас шамасы), балғын жігіт,
бала жігіт, бойжеткен (бүл 15-16-17 жас шамасы), кәмелет жас яғни
жалын жас, жігіт (бүл 18-24 жас арасы), алтын жас (25 жас шамасы),
орда бүзар жас (26-30 жас арасы) , сақа жігіт, жігіт ағасы (бүл 30-
40 жас арасы). Бала мүшел жасқа дейін ата-анасының бауырында бал дәуренді
басынан кешіріп, ата-анасынан ертегілер естіп, тыйымдарды (құқықтық
тыйымдарды да) үғынып, өздерін және қоршаған ортаны танып, сол қоғамдағы
білімдерден сусындап, калыптасқанын байқаймыз. Қазақ әдет-ғұрыпы: ата-
ана құқықтары, отбасына қатысты кұқықтар, құда болу, қыз беріп, кыз
алысу, қалың мал, неке, әмеңгерлік, мұрагерлік, ажырасу т.б.
институттарға ерекше маңыз беріп, шаңырақ шайқалып, босаға босамауына
назар салады.
Құқықтық тәрбие қоғам өміріндегі өзгерістерге өте сезімталдық
танытатын құбылыс болып табылады. Қоғамдағы процестер жиі өзгерген сайын
құқықтық тәрбиенің бағыты да, мақсаты мен міндеттері де кдйта қаралып,
қоғам талабы тудырған жағдайларға бейімделіп жүргізіліп отырғаны жөн. Бұл
құкықтық тәрбиенің ете тиімді және орынды бағыт алуына жағдай тудыратын
шарт болып табылады. Қоғам өміріндегі тұрақсыздықта құқықтық тәрбиенің
төмен деңгейде жүргізілуіне, оның пайдасынан гөрі зиянының басымдау
болуына жол ашуы мүмкін. Осы жағдайларға сәйкес біз де құқықтық тәрбиенің
үғымын қоғамда өзгерістер тудырған жағдайлармен мазмұндап отыруымыз
қажет. Казір құқықтық тәрбиенің жалпы кең мағынасынан карағанда, тар
немесе арнайы мағынасының маңызы жоғарылау. Сондыктан, құқыктық тәрбие
мақсатты түрде жүргізілетін, ғылыми негізде ұйымдастырылған, қоғамдык
процестерге сезімтал келетін қоғам мүшелерінің санасы мен мәдениетін
жоғары деңгейге көтеруді басты меже тұтатын мемлекеттік органдар мен
коғамдық құрылымдардын қызметтерінің өзегі деуге болатындай.
Құқықтық тәрбиеге оның мәнін керсететін және
мазмұнын құрайтын тұрақты белгілер тән. Құқықтық тәрбиенің бүл белгілерін
біз құқықтық, тәрбиенің ерекшелігі ретінде қараймыз. Құқықтық тәрбиенің
ерекшеліктерін мыналар құрайды:
- құқықтық тәрбие қоғамда болатын өзгерістерге тез сезімталдық
таныта
алатын құбылыс болып табылады;
- кұқықтық тәрбие қоғамда заңдылық пен құқықтық тәртіпті
орнықтыруға
ерекше әсер ете алатын күші бар фактордың бірі. Яғни, қоғамдағы құқықтық
тәртіп пен заңдылықтың сақталуы, қалыптасуы және тиімділіп
осы қүқықтық тәрбиенің дүрыс және орайлы ұйымдасуымен өте тығыз
байланысты;
- құқықтық тәрбиесі тәрбиенің басқа да бағыттарымен қосарласа
отырып
атқарылатын кешендік сипаттағы іс-шара;
- құқықтық тәрбие коғам мүшелерінің құқықтық санасы мен міндетін
жоғары деңгейге көтеруге қабілетті бірден-бір құқықтық құрал қызметін
атқарады;
- құқықтық тәрбие мемлекеттік органдар мен қоғамдық құрылымдардың
жүйелі, мақсатты арнайы жүргізілетін қызметтері мен бірлескен
әрекетгерінің
бағыттары болып табылады;
- құқықтық тәрбие қоғам мүшелерінің құқықтық білімін осы күнделікті
үстанымға айналдыруға мүмкіндік беретін қүрал ретінде түсінуге болады
т.б.
Құқықтық тәрбиеге бүдан да басқа белгілер тән.
Бірақ, біздің ойымызша, жоғарыда бөліп көрсеткен құқықтық тәрбиенің
ерекшелігін сипаттайтын белгілер тұрақты және оның негізгі мәнімен
мақсатын бейнелеуге қабілетті, әрі жеткілікті болып табылады.
Құқықтық тәрбие негізінен құкықтық сананы
қалыптастыруға бағытталады. Қоғамда қаншалықты дәрежеде біз құқықтық
тәрбиені өз деңгейінде жүргізе аламыз, соғұрлым қоғам мүшелерінің
құқықтық, санасын өз дәрежесінде дамытуға, көтеруге ұмтыламыз. Құқықтық
тәрбиенің әсер ету объектісі болады. Құқықтық тәрбиенің әсер ету
объектісі оның неге бағытталғандығын көрсетеді. Оның негізгі объектісі:
- қоғамдық сана. Құқықтық тәрбие қоғамдық санаға жалпы тұрақтылық
тәрбиенің барлық әдіс-тәсілдері мен нысандарьшың жиынтығының
іс-
әрекеттерінің көрінісі ретінде ықпал ете алады;
-топтық сана. Құқықтық тәрбие әрбір әлеуметтік топтың мақсаттарын,
негізгі бағыттарын есепке ала отырып жүзеге асырылуы қажет. Сонда ғана
құқықтық тәрбиенің әртүрлі қоғамдық топтардың санасына ықпал етуі арта
түседі;
-жеке құқықтық сана. Құқықтық тәрбиені бұл бағытта әрбір жеке тұлғаның
әлеуметтік ортасьн, оның жас мөлшерін, кәсібін т.б. жағдайларын
басшылыққа
ала отырып жүргізген тиімді, әрі ұтымды болады.
Құқықтық білім беру ісінде отбасынан бастап,
қоғамдық институттардың баршасасының атқаратын қызметтері бар. Отбасында
жүйелі болмаса да ата-аналарының арасындагы әңгімеден жас жеткіншектер
мемлекеттік құқықтық құбылыстардың әр қырын сөз ететін қызықты
мағлұматтарды бойына сіңіріп отырады. Әрине, отбасындағы тәрбие
адамгершілік-этикалық қағидаларға қатысты болмаса, құқықтық тәрбие кең
көлемде берілмейді. Арнайы құқықтық тәрбиенің басталар жері-мектеп
кабырғасы,
Құқықтық білім беруде мектептің атқаратын рөлі
айрықша. Себебі, өскелең ұрпақтың парасатты да, әрі жан-жақты сауатты
азамат болып калыптасуы үшін мектеп аса жауапты міндеттерді өз мойнына
алады. Қазіргі кезде бастауыш сынып оқушыларына арналған "Табиғат тану"
пәнінің бағдарламасы құқықтық материалдармен толықтырылды. Сондай-ақ
бастауыш сынып оқушыларына "Азаматтану" пәні енгізіліп, оқытылуда. Мектеп
кабырғасында әрбір оқушы құқықтық мінез-құлықты қалыптастырады. Мектеп
кабырғасында мүғалімнің орны ерекше. Өкінішке орай, окушылар қазіргі
кезде мектептегі мүғалімнің атқаратын рөлі мен алатын орнының өте
төмендеп кеткендігін айтуда. Ал, мектепте мүғалімнің өзінің іскерлігі мен
өнегелік касиеттерінің арқасында жинаған беделі болуы керек. Мұғалімнің
негізгі міндеттерінің бірі, тек оқушыға құқықтық мағлұматтарды беру ғана
емес, сонымен қатар, кұқық талабын күнделікті орындауға баулу болып
табылады. Бұл жағынан алғанда, оны оқушының бойына күнделікті қарапайым
мысалдар арқылы жеткізіп отырған дүрыс. Сонда ғана жасөспірім өзінің
әрекетін және басқалардың әрекетінің заңға сәйкес және сәйкес еместігін
тез айыратын болады.
Құқықтық тәрбиенің мақсаты түлғаның қүқықтық санасы мен мәдениеті
ғана емес, сондай-ақ барлық қүқықтық қызметінің негізгі бағыттарын анықтай
отырып, осы үрдістің сапалы жүзеге асуына негіз болады.
Жасөспірімді қүқықтық тәрбисге баулу арқылы оның өз қүқықтары мен
бостандықтарын, міндеттерін тануы, заң талаптарын орындауы, заң нормаларын
толық үғынуы, заңға қарсы өрекеттердің мемлекетке, қоғамға, жеке түлғаға
залалын жөне ол ушін жазалау шегін білуі жәнс т.б. тәрбие шаралары арқылы
қалыптасып, дамыған қүқықтық санасы мен мөдениетіне байланыстылығын
танытуға болады.
Сонымен қүқықтық тәрбиенің мақсаты - қүқықтық санасы мен мөдениеті
жоғары дсңгсйдс дамыған түлғаны қалыптастыру болып табылады. Құқықтық
санасы мен мәдениеті қалыптасқан тұлға дсгеніміз заң мсн құқық күшін
сезінетін, мемлекеттік аппарат жүйесін, қызметтерін, өкілеттіктерін
ұғынатын, қүқық бұзушылықтың түрлерін, занды жауапкершілік шараларын
білетін, өз қүқықтары мен бостандықтарын қорғай алатын, занды міндеттерін
орындайтын құқықтық мемлекеттің үлгілі азаматы.
1.2. Жалпы білім беретін орта мектеп оқушыларына құқықтық тәрбие
берудің мүмкіндіктері
Бүгінгі кезде құқықтық мемлекеттің жан-жақты дамыған жеке тұлғасын
қалыптастыру, яғни жаңа көзқараста азамат тәрбиелеу өзекті мәселе болып
табылады. Себебі көкейкесті мөселені шешуде жүйелі түрде құқықтык, тәрбие
бсру арқылы ғана белгілі бір қоғамныц саналы азаматын қалыптастыруға
болады. Осы орайда үлы ойшыл ғалым әл-Фарабидің: "Адамға ең бірінші білім
емес, тәрбие берілуі керек. Онсыз берілген білім — азаматтың қас жауы. Ол
келсшекте оның барлық өмірінс апат әкеледі", деген орынды пікіріне сүйенс
отырып, бүгінгі танда жаңа заманға сай төлімдік-төрбиелік тәжірибесі мол
кәсіби маман даярлау басты мақсат болып табылады. Сондықтан да
болашақ жас жеткіншектерді жас мемлекетіміздің үлгілі азаматы
ретінде қалыптастыруда құқықтық төрбиенің маңызы зор.
Үлгілі азамат түлғасын қүқықтық тәрбиелеу арқылы қалыптастыру -
мемлекеттің алдына қойған өзекті моселесі. Тәрбиелеу — түлға қалыптасуының
нсгізгі факторларының бірі. Ал қүқықтық торбие арқылы демократияны дамытып,
азаматтық қоғам орнатып, қүқықтық мемлекст қүру мақсатына жетуге болады.
Құқықтық тәрбие беру негізінде жастардан мемлекет жәнс қүқық туралы
білімдерін, қүқықтық санасы мен мәдсниетін, Рсспублика зандарын сыйлау және
оның талаптарын орындау сияқты міндсттерін мойындайтын жекс түлға
қалыптастыру қажет.
Құқықтық тәрбиенің қызметі - өзінің қоғамдық парызын ұғынатын, занды
ерікті түрде орындаушы, қүқык пен зандылықты қорғау саласында қоғамға
комектссстін жоне заң нормаларын бүзбайтын саналы азамат қалыптастыру.
Тіптен Сократтан бастап Аристотсльгс дейін занды қадірлейтін азаматты
тәрбиелеуді қажет етстін қүқықтық тербисні қолдану тәсілдері
қарастырылғандығын жоғарыда айтып өттік. Бүгінге дейін бүл көкейкесті
мәселе әлі де болса өз мөнін жоғалтқан емес.
Адамды қүқықтық торбисге баулу мәселелері ертеден келе жатқан езекті
мосслелсрдің бірі сксндігінс козіміз жетеді. Атақты ғалымдардың қүқықтық
торбис жоніндсгі теориялық еңбектерін қарастыра келе, оның түлғаның жан-
жақты толық дамуына бағытталған төрбие салаларының бірі екені анықталды.
Сондықтан да оны қүқықтық мемлекет азаматын жалпы тәрбиелеу жүйесінің бір
болігі ретінде қарастыруға болады. Осыған байланысты күқықтық төрбиснің
нсгізі — түлғаға қүқыктық нормаларын таныту ксрскстігінс козіміз жетеді.
Әрбір азамат қүқықтық торбислеуде озін-озі жетілдіру арқылы қоғамда
беделді орынға ие болады, оз қалауымен
конституциялық қүқықтары мен бостандықтарын тандауға жөне заң
нормаларының ережелерін сақтауға өрі шартты міндеттерін орындауға
бейімделеді. Сол себепті де қүқықтық торбие беру моселесі жалпы білім
берстін орта мектептерден бастау алып, оқушы жастар үшін нысанды қажеттілік
ретінде танылуға тиіс.
Мектеп оқушысы іргелі білім алумен катар өз қүқыктары мен
міндеттерін белгілі бір дәрежеде білуі керек. Олар еліміздің Ата Заңын
құрметтеуге, заң ережелерін орындауға, адал еңбек етуге міндетті. Осыған
байланысты оқушының құқық бұзушылық жағдайларын ескерту арқылы оның алдын-
алу мәселелері өз шешімін табуға тиісті.
Қазіргі уақытта қүқықтық тәрбие мәселесін дамыту -тек мектеп пен қүқық
қорғау органдары алдына қойған мақсат ғана емес, сондай-ақ барлық
азаматтардың парызы. Оқушыларды қүқықтық тәрбиелеу мектеп, жанүя мен
қоғамның жасоспірімге жан-жақты ықпалы арқылы жүзеге асады. Мүнда,
жасоспірімдсргс қуқықтық торбис бсру арқылы оның рухани күші мсн санасын
дамытуға қоршаған ортаның онды әсері ерекше орынға иеленеді.
Жасөспірім тұлғасын қалыптастыруға тәрбиелік ықиал ететін мектеп, жанүя
және қоршаған орта скендігі анық. Оқушыны тәрбиелеуге мектеп қатысуынсыз
жанүя мен ортаның ықпалы зор, бірақ түлғаның жан-жақты жөне гармониялық
дамуы мектептің осерінсіз мумкін емес. Қоршаған ортамсн байланыс адам
қабілстінің дамуына зор мумкіндік пен жағдай тудырады. Ол түлғаның
адамгсршілік қасиетінің қалыптасуына және түлғаның белсенділігінің дамуына
негіз болады. Адам мен ортаның өзара қатынасы тұлғаның қалыптасып,
дамуының шешуші факторы болып табылады.
Құқықтық тәрбиенің сапалылығына байланысты үлгілі азамат түлғасы
қалыптасады. Қүқықтық санасы мен модениеті дамыған азамат қалыптастыру —
қүқықтық мемлекет орнатудың басты кепілі. Қүқықтық мемлскеттің негізгі
қүрамының бірі — қоғамдағы жоғары дамыған қүқықтық жүйе. Қүқық жүйесі
азаматтардың қүқықтары мен бостандықтарын, әлеуметтік әділдікті, қоғамды
қорғау сияқты заңцы қүралдармен тығыз байланыеты. Қүқыклық торбис беру
қызмстінің маңызы жаңа адам түлғасын қалыптастыру жөніндегі мөселелердің
дамуы арқьшы өзекті болып келетіні сөзсіз.
Құқықтық тәрбиенің адам бойындағы қүқықтық білімі, өз қүқықтарын,
бостандықтары мен міндсттсрін үғынуы, занды сыйлауы сияқты элементтер ор
уақытта да қажетті. Біздің қоғамымыздағы заңның қүндылығы қүқықтық мемлекст
талаптары мен қүқық бастаулары жоніндсгі ғылыми түсініктердің қүқықтық
төрбиенің бағытына, мазмүнына сәйкес келуі үшін қажет. Қүқықтық тербие
мөселелерін шешу дегеніміз оның мазмүны мсн маңызын дүрыс ашып, мақсатына
жету болып табылады.
Сонымен жасөспірімді құқыктық тәрбиелеу арқылы заң нормаларына бағынатын,
сыйлайтын, оз құқықтары мен бостандықтарын білетін, занды міндсгтсрін
уақытылы орындайтын, қоғамдық тортіпті бүзбайтын, қүқықтық санасы мен
мәдениеті жоғары дамыған құқықтық мемлекет азаматын қалыптастырудың қазірде
мемлекет пен қоғамдағы ролі өте зор.
Құқықтық тәрбие - бұл жеке тұлғаның құқықтық білімін, құқықтық
санасы мен мәдениетін, олардың өзіндік құқықтары мен міндеттерін үғынуын,
құқықтың қажеттілігін білуін қалыптастыру негізінде мемлекетпен, қоғаммен
бағытталған, әрі жүйеленген әрекеті. Жеке тұлғаны құқықтық тәрбиелеу үрдісі
мектеп табылдырығынан, ягни адамгершілікке, отансүйгіштікке тәрбиелеу
негізінде жүзсге асады.
Құқықтық тәрбиелеу мақсатына жету жасөспірімнің қүқықтық санасы мсн
модсниетін қалыптастырудан басталатындығы бслгілі.
Әртүрлі жастағы оқушыларды құқықтық тәрбиелеуге бағытталған шараларды
ұйымдастыру жүмыстары мынандай талапқа сай келуге тиіс: біріншіден,
бастауыш мектеп, орта жөне жоғары сынып оқушыларының жас ерекшеліктеріне
байланысты торбие жүмыстарын жүргізу; еканшіден, тәрбиелік іс-шараларды
жүзеге асыру барысында оқушының жас ерекшелігіне қарай құқықтық санасының
деңгейін ескерту. Осы есксрілген жағдайларды негізге алатын болсақ,
тұлғаның құқықтық санасы мен мәдениеті құқықтық тәрбиелеу арқылы
қалыптасады. Ол құқықтық ұғыну үрдісінің орындалуымен дамиды. Оқушының
құқықтык, үғымы қалыптасу арқылы онын қүқықтык санасы да қалана бастайды.
Құқық үғымы қамтылғаннан кейін оқушыларға біртіндсп азамат үғымы, олардың
қүқықтары мен бостандықтары, міндеттері, қүқық бүзушылық түрлері, оларға
қолданылатын занды жауапксршілік шаралары, мсмлекеттік басқару органдары
және т.б. курстарға тоқтау арқылы қүқықтық тәрбис процссі жүзеге асады.
Әрине, аталынған бағыттар бастауыш, орта жөне жоғары сынып оқушыларына
арналған.
Оқушының қүқықтық санасы мен мәдениетін қалыптастырып, дамыту сыныптан
тыс уақытта ғана смес, сабақ барысында да жүзеге асады. Құқықтық сананың
қүқықты үғыну арқылы дамуы, осірссс, сабақ барысындағы торбис жүмыстары
аркылы жүргізіледі.
Сабақ барысында оқушыларды қүқықтық төрбиелеу "ҚР-ның мемлекет және қүқық
негіздсрі" пәнін жүргізу процесінде жүзеге асады. Мсктеп бағдарламасы
бойынша бұл пән 9-сынып оқушыларына аптасына бір рет өткізіледі. Сыныптан
тыс күқықтық тәрбиелеу іс-шаралары бастауыш сыныптан жоғары сыныпқа дсйін
ұйымдастырылады. Осы орайда бастауыш сынып оқушыларына құқықтық тәрбиелеу
жұмыстарын адамгершілік тәрбиесімен байланыстырып еткізген дүрыс. Өйткені,
қүқықтың моральдан басталатындығы айқын. Бастауыш сынып оқушыларына мораль
мен қүқықты, мектептегі төртіп пен жол срежелерін, өздерінің қүқықтары мен
бостандықтарын, міндеттерін үғындыру арқылы олардың қүқықтық санасының
негізі қаланады. Оқушының қүқықтық санасы орта сыныптан бастап, яғни, оз
қүқықтары мсы бостандықтарын, міндеттерін толығымсн тану, қылмыс түрлерін,
олардың мсмлекетке, қоғамға, жеке түлғаға тигізетін залалын білу;
жасалынған қүқық бүзушылықтар үшін жауапкершіліктер мен жаза түрлерін,
олардың ауырлық деңгейін үғыну; қүқық қорғау органдарының қызметтерімен
танысу жөнс т.б.с.с. мақсаттарда қүқықтық тәрбие шараларының жүзсгс асуы
осы кезенде қалыптасады. Жоғары сынып оқушыларының қүқықтық санасы сыиыптан
тыс және сабақ барысында қүқықты үғыну арқылы дамып, жетілстіндігі бслгілі.
Оқушының осы уақытқа дейін қалыптасқан қүқықтық санасы мен үғымы жоғары
сыныпта теориялық білім алу, оны практика жүзінде бекіту арқылы дамиды. Бүл
кезенде қүқықтық тәрбие жоспары күрделене түседі.
Ал сыныптан тыс жүргізілетін қүқықтық торбие іс-шараларына зақ
қызметкерлерімсн, ғалымдармсн ксздесулер, әңгімс, пікірталас, доңгслек
стол, кештср еткізу, рольдық ойындар сияқты іс-шарачарды үйымдастыру
жатады. Жасөспірімдерді заң қызметкерлерімсн кездестіре отырып немесе қүқық
қорғау органдарына экскурсия үйымдастырып, оның жүмысымен таныстыру арқылы
қүқық бүзушылықтың алдын алу, заңға қайшы өрскеттердің залалдарын үғындыру,
заң күшіне сендіру, занды жауапксршіліктср түрімсн танысу үрдісі жүзеге
асады.
Оқушыны ойдағыдай қүқықтық торбислеу үшін жан-жақты ықпал қажет. Оған
қүқықтық тәрбиелеуші мсктептің ғана әсері аз болады. Себебі оқушының азамат
рстінде қалыптасуында оны қоршаған орта мен жанүясының да рөлі ерекшс.
Мектсп, жанүя жәнс қоғам жасоспірімді бірігіп қүқықтық тәрбиеге баулыса,
торбиснің бүл 'турі жан-жақты осер етіп, түлғаның қүқықтық санасы мсн
мәдениетінің жоғары дорежсдс қалыптасуына оз пайдасын тигізсрі сөзсіз.
Құқықтық торбислеу мақсатына бағытталған мектеп, жанүя мен қоғамның
біріккен әрекеттсрі оқушылардың занды сыйлау, қоғамдық төртіпті бүзбау
сияқты нормаларды санасында қалыптастыруға бағытталган торбис ордасын
қүруға мүмкіндік тудырады.
Мектеп мүғалімдері оқушыларды жан-жақты торбиелеу мақсатында қүқықтық
төрбиені торбислснуші жанүясымен қатар, қоғамдағы болып жатқан қүбылыстар
мен жағдайларды, жасөспірім ортасының әсерлерін шсбср байланыстыра білуі
тиіс. Сондыктан оқушыларды қүкықтық тәрбислсу үрдісін үйымдастыруда мектеп
осы мақсатты жүзеге асыру іс-шараларына байланысты жанүя мсн қоғамның
қатысуына өсер етуші орталық ретінде қаралады.
Жасеспірімнің қүқықтық торбислілігінс мсктеп пен жанүя ғана емес,
қоғамның да ықпалы зор, яғни төрбиеленушінің достары, қатынасқа түсетін
ортасы, мемлекеттік органдардың да торбие шараларына қатысы бар.
Оқушыларға қүқықтық тәрбие беру міндсттерін шешу үшін қандай маңызды,
қандай қызықты болғанымен жекеленген шаралар өткізу жеткіліксіз. Заңға, оны
сақтауға деген қүрметті және мектепте, ықіпамауданда, калада қүқык тәртібі
үшін жауапкершілікті қалыптастыру жөніндсгі төрбис жүмысының түрақты
бағыты, айқын нақтыланган жүйесі болуы керек.
Жалпы мектептік шараларды үйымдастыру және қүқықтық төрбие беруге жалпы
әдістсмслік басшылық жасау директор мен сьшыптан және мектсптсн тыс тәрбис
жүмысын үйымдастырушыға жүктеледі.
Сыныпта қүқық төрбиссін бсру ісін сынып жстскшілері мен мүғалімдер
үйымдастырады. Нақты міндеттерге қарай олар бүл үшін полиция, прокуратура,
сот қызметкерлсрінің, кәмслетке толмағандардың істері женіндсгі комиссия
мүшелерін жөне баскаларын қатыстыру мүмкіп.
Оқушыларды қүқықтық торбислеу жоніндегі үжымдық және жеке жүмыстарға
әдетте тәрбис жүмысының мектепте бар барлық түрлсрі мсн өдістері
пайдаланылады. Жасеспірімді қүқықтық төрбиелсу негізінде үйымдастырылған
жан-жақты біріккен жүмыс мақсатына мектсптің псдагогикалық ұжымы, оқушы ата-
аналары, сондай-ақ жанұядағы әрекетке қабілетті мүшелсрі және т.б. оқушы
тұлғасына әсср ету негізінде баланың құқықтық санасы мен мәдениетін
қалыптастыру, заң мен құқық нормаларын сыйлау, өз қүқықтары мен
бостандықтарын ұғыну тәрізді қажсттіктсрді орындау жатады. Оқушылардың
құқықтық мәденистін арттыру, оларды қүқықтық қүрметтеу, заңдарды сақтау
рухында тәрбиелеу көбінесе бүл жүмыстың жалпы білім берстін орта мектепте
қалай жолға қойылғанына, қүқықгық сананы қалыптастырудың айқын жүйесін
жасауға байланысты.
Оқушыларға құқықтык білім мен құқық тәрбие беру ісі, ең алдымен, жалпы
білім беретін мсктепте оқудың бүкіл кезеңі ішіндегі ғылыми негіздерін оқып
үйрену процесінде, мектеп оқушыларының жас ерекшеліктері мен оқу пәндерінің
ерекшеліктерін қатаң ескере отырып, жүзеге асырылады.
Оқушыларды қоғамдық тәртіпті сақтау негізінде тәрбиелей отырып,
мәдениетті тәртіп негіздері қалыптасатын оқушыны белсеңді қоғамдық
өрекетке, еңбекке, озін-өзі тәрбислеугс қатыстыру шараларының түсіндіру
жүмысынан әлдсқайда күрдслілігі байқалады.
Қазіргі уақытта мектсптегі ''Мемлекет жөнс құқық негіздері" курсының
факультатив ретінде өткізілуінің мақсаты - қүқықтану бойынша ақпарат
жинауымсн қатар, оқушыларды заңды сыйлауға тәрбиелеу арқылы қүқықтық
ойларды үғынуы болып табылады. Осы мақсатта ғана заңтану негіздерін оқу
шарттары азаматтықты тәрбиелеу мсктсбі бола алады. Мектеп басшыларының
көздеп отырган нсгізгі мосслесі — окушыларға қылмыстылықтың алдын-алу
шараларын қолдану жүмыстарын үйымдастыра отырып, жоғарыда айтылған үрдісті
жетілдіруге ссбебін тигізу. Қылмысты алдын алу шараларын жүзеге асырудың
шешімі - қүқықтық тәрбие.
ҚР Президентінің 24 маусым 1995 жылы жарияланған "Жалпыга бірдей қүқықтық
торбие мсн білім бсру туралы" қаулысының исгізгі талаптарын жүзсгс асырып,
жастарға өз дорежесінде жеткілікті қүқықтық торбис беруді дурыс жолға қою —
үлкен жүмыс. Өйткені, қүқықтық торбис жастар мен жасеспірімдердің бойында
қүқықтық талаптарды қүрметтеу сезімін қалыптастырып, азаматтардың санасына
қүқық пен міндеттің бірлігін сезіндіреді, олардың қоғамды езін-езі дүрыс
үстап, әсіресе кәмелетке жасы толмағандар арасындағы қыл-мыстық
әрекеттердің алдын алуга мүмкіндігін туғызады.
Қылмыстылықты алдын алу шаралары — қүқықтық тәрбиснің бір белігі. Заңгер
ғальш К.Бегалиевтің пікірінше: "Кәмелетке толмаған жасөспірімдердің
қүқық бүзушылықтарының қоғамда орын алуы тәрбие жүмыстарының кемшілігі деп
түсінуге болады. Оған, біріншіден, білім беруші және тәрбиелеуші оқу
орындары; көмелстке толмағандардың ісі жөніндегі комиссия мсн инспскция;
прокурорлық қадағалау, сот жене тергеуші органдары жүмыстарыныд
жстіксіздігі кіреді".
Тәрбис қоғамдық қүбылыс және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жалпы білім беретін орта мектеп оқушыларына құқықтық тәрбие беру
Алматы, 2011
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3-5
І тарау Жалпы білім беретін орта мектеп оқушыларына құқықтық тәрбие
берудің теориялық негіздері
1.1. Құқықтық тәрбиенің педагогика тарихындағы сипаттамасы ... ... ... ...6-20
1.2. Жалпы білім беретін орта мектеп оқушыларына құқықтық тәрбие берудің
мүмкіндіктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 21-29
ІІ тарау Жалпы білім беретін орта мектеп оқушыларына құқықтық тәрбие
берудің жолдары
2.1. Жалпы білім беретін орта мектеп оқушыларына құқықтық тәрбие берудің
формалары мен әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... .
.30-38
2.2. Оқушыларға тәрбие үрдісінде құқықтық тәрбие берудің
тиімділігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... . 39-55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . .56-57
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58-59
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі
Өркениеттілікке, жарқын қоғамға қол жеткізу үшін жастар саналы
тәрбие, сапалы білім алуы керек. Қазіргі кезенде ұлттық тәрбиенің үлгілерін
заман талабына сай қайта жаңғыртып, жас ұрпақ тәрбиесіне қолданып, жоғарғы
оқу орындарында болашақ педагогтарды дайындау жүйесіне енгізу жаңа
ізденістерді қажет етеді. Қоғамдағы шынайылықтың обьективті ақиқат қисынын
тек зиялы, білімді қоғам өзінің дамуының барысында, демократияның барлық
мүмкіндіктерін пайдалана отырып, жан-жақты аша түсетінін мемлекеттің
тәжірибесі дәлелдеп отыр. Демократияның қанат жайып көркеюінің басты кепілі-
құқықтық тәрбиенің жан-жақты дами түсуі.
Мемлекеттің өркендеуінде табиғи байлық, халық саны, жердің кеңдігі
қандай рөл атқарған болса, қазақ халқының құқықтық тәрбиесі оның
құндылықтарының бірі болады. Қазақстанның ғылым мен білім саласында жеткен
жетістіктерін болашақ ұрпақтың бойына сіңіріп, ұрпақ сабақтастығын басты
назарда ұстау қажеттілігі туындайды. Сонда ғана біз алдыңғы қатарлы
елдердің деңгеіне көтеріле аламыз.Демек,алдын-ала құқықтық тәрбие беру
жұмыстарын жетілдіре түсу керектігі белгілі.
Конституцияда адам құқығын қорғау, теңдік адамды рухани жетілдіру,
оның қоғамдық имандылығын көтеру құқығына сәйкес міндеттер атқару, әр
адамның қадір-қасиетіне,ар-ождан бостандығына қол сұқпау т.б.құндылықтарды
белгілеуде. Сондықтан да мектеп оқушыларына өзі өмір сүріп отырған қоғам
идеясын ұғындыруда конституцияның талаптарына сүйену керек.
Қазіргі біздің қоғамымыздың басты талабы-мемлекеттік және
халықаралық деңгейге сай, бәсекеге икемді жан-жақты дүние танымы
кең,әлеуметтік-адамгершілік талаптар мен этикалық нормаларды меңгерген,
Отан сүйгіш, патриоттық сезімде тәрбиеленген ұрпақтар қалыптастыру болып
табылады. Құқықтық тәрбиені қалыптастыру-үйлесімді тәрбиені білім беретін
оқу орындарында пайдалану, оны жетілдіру, өзге тәрбие нысандарымен
байланыстыра отырып, оқушылардың құқықтық санасын қалыптастыруда, олардың
қоғам алдындағы жауапкершілігін арттыруда қолдану басты іс болып табылады.
Жалпы құқықтық тәрбиенің және оның ішінде оқушылардың құқықтық
тәрбиеге қатысты мәселелер Отандық танымал заңгер ғалымдар – С.З.Зимонов,
М.Т.Баймаханов, Ж.Д.Бусурманов, С.С.Сартаев, С.Н.Сабікенов,
Г.С.Сапарғалиев, Н.Б.Мухитдинов, Т.Ағдарбеков, Н.Ө.Өсеров, С.Ө.Өзбекұлы,
Е.К.Нүрпейсов, А.К.Мұхтарова, Е.Б.Абдрасулов, С.Ф.Ударцев, З.Ж.кенжалиев,
А.С.Ибраева,У.А.Бейсенова, С.Б Бейсебаева т.б.ғалымдар зерттеген.
Оқушылардың құқықтық тәрбиесін жетілдірудің мәселелерімен айналысушы
ресейлік ғалымдар-С.С.Алексеев, В.А.Александров, Н.А.Крашенников,
М.А.Супатаев, И.Е.Синицина, А.Х.Солдатов, С.А.Батова, Л.М.Голубеева,
В.В.Оксамытный т.б.
Құқықтық тәрбиені ғалымдар жан-жақты зерттеген, алайда жалпы білім
беретін орта мектепте қарастырылмаған, міне осы қарама-қайшылықтан диплом
жұмысымыздың тақырыбын Жалпы білім беретін орта мектеп оқушыларына
құқықтық тәрбие беру деп таңдауымызға себеп болды.
Зерттеу объектісі: Жалпы білім беретін орта мектеп оқушыларына
құқықтық тәрбие беру процесі.
Зерттеу пәні: Мектеп оқушыларына құқықтық тәрбие берудің мәселелері.
Зерттеудің мақсаты: Құқықтық тәрбие беруді педагогикалық тұрғыда
негіздеп оның әдістемелік жолдарын көрсету.
Зерттеудің міндеттері:
1. Құқықтық тәрбиенің теориялық негіздерін айқындау;
2. Жалпы білім беретін орта мектеп оқушыларына құқықтық тәрбие берудің
әдіс-тәсілдерін анықтау;
3. Педагогикалық практика кезеңіндегі жинақталған тәжірибелерімізді
қорытындылау.
Зерттеу әдістері:
1.Педагогикалық әдебиеттерді талдау
2.Бақылау
3.Озат тәжірибені жинақтау, танысу, талдау.
Диплом жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. Жалпы білім беретін орта мектеп оқушыларына құқықтық тәрбие берудің
теориялық негіздері
1.1 Құқықтық тәрбиенің педагогика тарихындағы сипаттамасы
Жеке тұлғаға дұрыс құқықтық тәрбие беру - қазақ халқында
ежелден келе жатқан өзекті мәселелердің бірі. Қазақ даласындағы құқықтық
тәрбие әдет-ғүрып нормаларының негізінде жүзеге асырылып отырды. Қазақтың
әдет-ғүрып нормалары міндеттемелік, меншік, неке, қылмыстық құқықтарды
реттейді. Бұл норма бойынша жасалынған қылмыс деңгейіне қарай жаза
тағайындалып отырған. Ол заманда қылмыс жасаған адам халық алдында
масқараланып, жер аударылған немесе айып ретінде құн төлеген немесе
зынданға қамалған. Міндеттемелік құқық нормаларының реттелінуі арқылы
адамның санасына өз міндеттері мен құқықтарын ұғындырып отырған. Мысалы:
жылу (апат немесе т.б. табиғи құбылыстардан зардап шеккендерге берілетін
көмек); асар (егін егу немесе үй салу барысында ауыл болып көмек беру);
аманат (жеке тұлғаға белгілі бір мерзімге берілетін мүлік, мал) және т.б.
Осы аталған қүқық салаларының жүзеге асуы негізінде заң нормаларын,
міндеттерін уақытылы орындайтын саналы азамат қалыптастыруға болатындығына
көзіміз жетеді.
Қазақ даласында сот билігіне иелі, яғни сот процесін жүргізетін және
әртүрлі дауларды шешетін сот қызметін билер атқарған.
Қазақ билері арасында бір заманда өмір сүрген және тарих беттерінде
өздерінің ерекше қасиеттерімен көзге түсіп, мәңгілік есте қалған Майқы би,
Төле би, Қазыбек би, Әйтеке билердің болғандығы белгілі жайт. Қазақ
даласындағы ұлы заңгер, әрі реформатор ретінде әйгілі Үйсін Майқы би қазақ
халқының бейбіт болашағын армандап, оны жүзеге асыруға бар күшін салған.
Қазақ даласындағы әдет-ғүрып нормалары және басқа да "Қасым ханның
қасқа жолы", "Есім ханның ескі жолы" сияқты заң нормалары "Жеті Жарғы"
заңының негізгі қайнар көздері. Майқы бидің бастауы-мен жарық көрген "Жеті
Жарғы" шамамен 450 жылдан кейін XVIII ғасыр-да Төле би, Қазыбек би, Әйтеке
би талқылап, Тәуке хан қолдап шыға-рған "Жеті Жарғы " заң нормасымен
айырмашылықтары көп емес.
Сәкен Өзбекұлы өзінің "Көшпелі қазақ өркениетіндегі құқық. Пра-во
кочевой цивилизации казахов" атты монографиясында "Жеті Жа-рғы" заңына көп
көңіл бөлген. Онда: Жеті Жарғы" негізінде жеті әдеттік құқықтық жүйеден
тұратын қоғамдық қатынастарды реттейтін салалар-дың жиынтығы. Бір сөзбен
айтқанда, жеті Жарғылык, жер дауы, жесір дауы, қүн дауы, бала тәрбиесі және
неке, қылмыстық жауапкершілік, рулар арасындағы дау, ұлт қауіпсіздігін
қамтамасыз ету". "Жеті жарғы" заң нормасы қылмыстық, мүліктік, елшілік,
жұртшылық (міндеттемелік), әскери заңдарды қамтыған. Аталынған заң салалары
әдет-ғүрып нор-маларымен қоса жаза шаралары арқылы, сонымен бірге көшпелі
қазақ халқына тән әлеуметтік, тұрмыстық жағдайларды қамти отырып қоғам-
дағы, мемлекеттегі тәртіп мәселесін шешіп отырған.
Ерте заманнан келе жатқан қазақ даласында тәрбие мәселесі орта ғасыр,
жаңа дәуір, сондай-ақ қазіргі заманға дейін өз маңызын жоғалт-қан жоқ.
Қазақ жерінде өмір сүрген Қорқыт ата, әл-Фараби, Жүсіп Бала-сағұни, Махмүд
Қашғари, Қожа Ахмет Яссауи, Ахмет Иүгінеки, Молла Ахмет әл-Женди, Құсайын
Уағыз Кашифи, Асан Қайғы, Мұхаммед Қай-дар Дулати, Қадырғали Қосымулы
Жалаири, Бүхар жырау, Сүйінбай Аронүлы, Махамбет Өтемісүлы, т.б. ғүламалар
керемет болашақтың орнауына негізгі себепкер - бала тәрбиесі екендігін
айтып кеткен.
Соның ішінде, әл-Фарабидің философиялық жүйесі орта ғасырлық
философияның барлық мәселелерін жан-жақты қамтыған, олар: түрмыс жөнінде,
білім беру, ана жөніндегі мәселе мен адамның танымдық әрекеттерін дамыту
мәселелері; логика мәселесі; адамның қоғамдық әрекетіндегі санасы мен оның
рөлі жөніндегі мәселелер; этика мен педагогика мәселелері және т.б. Өзінің
"Мемлекет қайраткерлерінің афоризмдері" сынды трактатында азаматтық
қоғамның пайда болуы, адам түрмысының түрлі қалыптары, іс-әрекеттердің
этикалық норма-лары туралы ой қозғаған. Оның ойынша әртүрлі табиғи
қасиеттері бар адамдар өз тәрбиелілігімен ерекшеленеді, жақсы тәрбиеленген
адам гәрбиесіз адамнан едәуір жоғары дәрежеде екені көзге бірден түседі.
"Азаматтық саясат" атты еңбегінде әл-Фараби қүқықтық тәрбие мәселесін
адамгершілік тәрбиесі негізінде қозғайды.
Қарастырып өткен ерте және орта ғасырдағы үлы ойшылдар мен
ағартушылардың негізгі армандаған мақсаты - қүқықтық мемлекет қүрып,
азаматтық қоғам мен тәртіп орнату.
Қазақтың үлы ғалымы Ш.Уәлиханов 1862 жылы Атбасар округінің аға
сүлтаны болуға ризалық білдірді. Қүқықтық мемлекеттің негізгі белгілерінің
бірі - сот әділдігі болып табылатындықтан Шоқан қазақ даласындағы әділ сот
органын қүруды көздей отырып, Омбы облыс-тық басқармасындағы заң алқасының
қүрамына қатысқан, Шоқан қазақ халқының саяси-экономикалық қүқықтары мен
мүдделерін ғылыми түрғыдан дәлелдеп, қорғады. Сондай-ақ, ол халық мүддесіне
қайшы келетін және империяның отаршылдық заңдары мен соттарының рөлінің
артуын қолдайтын Ресей империясының соттық реформасына қарсылық білдіріп,
билер сотын қолдады.
XIX ғасырдың екінші жартысындағы қазақтың түңғыш ағартушысы
Ы.Алтынсарин "Мұсылманшылықтың түтқасы" атты еңбегінде қазақ жастарының
діни білімділігінің дамуы қазақ тілінің басқа тілдермен араласпауы үшін
арнағанын кіріспе бөлімінде айтады. Ыбырайдың бұл еңбегін зерттей келе
С.Қалиев былай дейді, "Ыбырайдың бұл кітабының құндылығы, біріншіден,
мүсылман дінінің шариғат заңдарына ана тілінде түсінік беруі болса,
екіншіден, діни терминдердің мән-мағынасын ашу-ына зер салуында, үшіншіден,
(ең бастысы) шариғат заңын өмір тіршілігімен, адам тәрбиесімен тығыз
байлданыстыра талдауында болып отыр. Ол діннің өзін тәрбиенің құралы деп
қарайды".
Абай Қүнанбаев шығармаларында адамның рухани әлемі, ғарыш түңғиығы мен
жердегі өмір біртүтас қубылыс ретінде қарастырылады. "Адам бол" этикалық
өсиетінде адам бойындағы философиялық қасиеттерді орталықтандырады: ерік,
жігер, сезім мен ақылдың адамды алға қойған мақсатына жеткізетін қасиеттер
екендігі көрсетіледі. Ұлы Абай өзінің 3-ші сөзінде әрбір старшина басы мен
би сайлау сая-сатын сынай отырып, былай дейді: "Бүл билік деген біздің
қазақ ішінде әрбір сайланған кісінің қолынан келмейді. Бүған бүрынғы Қасым
сал-ған қасқа жолын, Есім салған ескі жолын, әз Тәуке ханның Күлтөбенің
басындағы күнде кеңес болғанда Жеті жарғысын білмек керек", - деп бекер
айтпаған. Тәуелсіздік қадамы нығайып, қүқықтық мемлекет бо-луға үмтылып
отырған қазіргідей шақта, жас үрпаққа қүқықтық тәрбие беру туралы үлы
ғүламалар ой-пікірлерін оқытудың маңызы зор деп есептейміз. Бұл орайда Абай
мүрасындағы "Әділет" түсінігі арқылы айқындалып, өріс алған қүқықтық тәрбие
идеяларының аясы кең.
Бес арыстың бірі Мағжан Жүмабаев "Педагогика (баланы тәрбия қылу
жолдары)" атты еңбегінде былай дейді: "... қысқасынан айтқан-да, тәрбиядан
мақсүт - адам деген атты қүр жала қылып жапсырмай, шын мағынасымен адам
қылып шығару".
"Алаш" партиясын қүрушы Ахмет Байтүрсынов қазақ мемлекетінің
тәуелсіздігін армандап, сол үшін күресіп, құқықтық мемлекет орнату мақсатын
қолдаған. Азаматтық қоғам қүру мәселесін жеке түлғалар-дың тең қүқылығы
және оның мемлекетпен қорғалу маңыздылығымен байланыстыра отырып көтерген.
Сондай-ақ, қүқықтық мемлекет азаматын жоғары қүқықтық білімді, тәртіпті
түлға ретінде сипаттаған.
Құқықтық тәрбие - оқушыларға еңбек әрекеті саласында заңдар мен
заңдық күші бар нормалар туралы мәліметтер беру болып табылады. Құқықтық
тәрбие адамның құқықтық мәдениетімен байланысты. Құқықтық мәдениет мазмұны
жалпы адамзаттық рухани мәдениет мазмұнына енеді. Сондықтан да құқықтық
тәрбие адамгершілікті адам тәрбиелеу теориясының құрамды бөлігі ретінде
қарастырылады. Құқықтық тәрбиенің мақсаты-оқушының мемлекет заңдары мен
қоғамда өмір сүру ережелерін құрметтеуге, қоғам заңдылықтарын бұзуға
төзімсіздікке, қоғамдық тәртіпті тәрбиелеу. Құқықтық тәрбиенің бір жолдық
жүргілізу нысандары: лекция, баяндама, әңгіме, пікірталас, олимпиада,
кештер, сайыстар т.б. Оқушының мектептегі өмірі тұлғаның азаматтық
қалыптасуының шешуші кезеңі болып табылады. Осы жылдары адамгершіліктің
дүниетанымы, сенімдері, тәртіптілігі, өзіне және басқаға талап қоюы,
адамдылығы мен шыншылдылығы, қайырымдылығы мен ұстамдылығы, жігерлігі мен
батылдылығы қалыптасады.
Дегенмен, қоғам болашағын құқықтық мемлекет тағдырымен байланыстыра
қарап отырған шағымызда аға ұрпақ іс-тәжірибесі мен қарым-қатынасты
тәжірибесін негізге ала отырып, жас ұрпақтың құқықтық тәрбиесі
мәселесін педагогика ғылымы мазмұнында қарастырғанымыз жөн.
Қоғамда өмір сүруші әрбір оқушы сол қоғамның іс-әрекеті,
мәдени дәстүрлерінің құрсауында болады. Өкінішке орай, күнделікті
күбең тіршіліктің құрығына түсіп, өз ар-ожданын, ұятын, намысын бір
сәттік дүниенің жалған қызығына айырбастап, сатып жүргендер де аз
емес. Осының өзі мектептің алдына жас ұрпақтың шынайы құқықтық
тәрбиесін зор міндет етіп қойып отыр.
Құқықтық мәдениет екі тұрғыдан қаралады. Біріншісі кең
мәнінде. Бұл құықтық мәселелер, құқықтық қатынастар, құқықтық
мекемелер әрекетінің ауқымын қамтиды. Екіншісі, тұлғалық,
педагогикалық және психологиялық мәнәне қарау. Құқықтық тәрбиенің
мақсаты – оқушыны мемлекет заңдары мен қоғамда өмір сүру ережелерін
құрметтеуге, қоғам заңдылықтарын бұзуға төзімділікке, қоғамдық
тәртіпті сақтауға тәрбиелеу. Тұлғаның осы сапалары болашақ қоғам
азаматының құқықтық мәдениетінің мәнін құрайды. Құқықтық тәрбиенің
құқықтық лекторийлер, кинолекторийлер, жасөспірімдердің заң тану
мектебі, құқықтық білім клубтары және т.б нысандары бар. Олардың
мақсаты- жеткіншектер мен жасөспірімдерді еліміздің заңдарына және
халқына құрмет сезімін білдіруге тәрбиелеу, құқықтық білімдерді
меңгерту, оны насихаттау. Құқықтық тәрбиенің бір жолдық жүргізілу
нысандары: лекция, баяндама, әңгіме, пікірталас, олимпиада, кештер
т.б.
Талантты педагог В.А.Сухомлинскийдің "қоғамды мазасыздандырып
отырған құбылыстардың басты себебі мектептегі оқу жылдарындағы
зиялылық мұраттарының бишаралығы және қуыс кеуделілігінің негізінде
дамып отырған жас өспірімдер мен жастар арасындағы мазкүнемдік,
бұзақалақ, уақытты мағынасыз өткізу " деген тұжырымымен толық келісуге
болады.
Адамның жалпы мәдениеті мен оның құқықтық мәдениетінің арасында
тығыз байланыс бар. Құқықтық мәдениет мазмұны жалпы адамзаттық
рухани мәдениет мазмұнына енеді, бірақ өзіндік ерекшеліктерін
сақтайды. Сондада құқтық тәрбиені адамгершілікті адам тәрбиелеу
теориясының құрамды бөлігі ретінде қарастырамыз.
Қоғамды қайта құру кезеңінде құқықтық мәдениетті қалыптастыру
барысындағы кемшіліктерді жеңу ерекше орын алады. Бұл жұмыс нәтижелі
жүріп және көздеген мақсатқа жету үшін ол кемшіліктерді жақсы
біліп, олардың жеке адамға және қоғамға қандай зиян келтіретінін
білу керек.
Құқық бүкіл қоғам және сол қоғамның әрбір мүшесінің бүкіл
өмірін қамтытып жатады. Адамның құқықтық мәдениеті мектеп жасынан
бастап қалыптасатынынына көз жеткізу қиын емес. Осыған қарамай
оқушылардың біраз бөлігі көп жағдайда қылмысқа тартылудың шектеулі
жас кезеңдері бар екенін біле білмейді. Қылмысты істер үшін кейде
14 жаста, кейде 16 жастан жауапқа тартылатынын сезбейді. Оқушылардың
көпшілігі заң алдындағы жауапкершілігіне кәмелетке жеткен уақыттан,
яғни 18 жастан деп біледі. Адамның құқықтық мәдениеті – күрделі
психологиялық құбылыс. Бұл құбылыс қоғамның, мемілекеттің көптеген
маңызды жағын бейнелейді. "Барлығы да салыстыру арқылы танылады"
деген халық даналығы тегін емес. Ұлы орыс педагогы К.Д.Ушинский кез
келген түсіну мен кез-келген ойлаудың негізгі салыстыру деген
болатын.
Педагогикалық тұрғыда мұны В.А.Сухомлинский өте жетік
тұжырымдады "Сіздің қалауыңыз – бұл жақындықтарыңыздың қуанышы немесе
көз жасы. Өз қылықтарыңызды саналы тексеріңіз. Қылықтарыңызбен
зұлымдыққа, жағымсыздыққа, ыңғайсыздыққа барып тұрған жоқсыз ба?
Өзіңізді қоршаған адамдарға жақсы боларлықтай іс орындаңыз", - деді
ол. Құқыққа қатынасымызды бастан кешіруміз құқықты біз үшін құнды
етеді. Оның қажет екендігіне сене бастаймыз, біздің өміріміздгегі
оның ролі мен қызыметін түсінеміз. Біздің санамыздағы заңдардың
мағынасы бізге қымбат әділдік, игілк, қайырымдылық, қамқоршылық,
табандылық, жақсылық ұғымдарына тығыз жақындайды. Мемілекеттік құқық,
мемілекеттік Герб, Ту, Әнұранына деген құрмет пайда болады. Заңдылық
сезімі бекиді. Осымен қатар құқыққа құштарлық өсе түсіп, оарға
күнделікті тұрмыстық қатынастан арылуға үңіле түсіп, теориясы мен
тарихына сын көзбен қарай бастаймыз.
Жалпы құқық теориясында қүқықтық тәрбие мәселесі әртүрлі
аспектілерде, ракурстарда қарастырылып жүрген өте ауқымды меселенің бірі
болып саналады. Себебі, қүқықтық тәрбие бір түсініктің аясында толығымен
ашып көрсету мүмкін емес. Қүқықтық тәрбие - әлеуметтік феномен ретіндегі
күрделі құбылыс. Ол - өзінің бойына әртүлі маңызды белгілер мен
критерийлерді топтастыра алған ете ауқымды жүйелік қүрылым.
Құқықтық тәрбиенің теориялық жөне методологиялық мөселелерімен
терең айналысқан ғалымдардың бірі В.П.Сальников құқықтық табиғатын ашуға
байланысты көзқарастардың дамуыньщ кейбір қырларына тоқтала келе, XX
ғасырдын 60-ы жылдары мен 70-і жылдарының басында құқықтық тәрбиелуде екі
бағыт тұрғысынан: қоғам дамуының белгілі кезеңіндегі идеялық құқықтық
жағдай мен құқық туралы білім жиынтығы, зандарды қолдана білу және оған
деген құрметке қатысты көзқарас қырынан келгендігін сөз етеді. Құқықтық
тәрбие үғымын беруде әртүрлі ғалымдар кұқықтық тәрбиенің табиғатын
сипаттайтын белгілерінің біріне ғана басымдық беріп, оны құқықтық
тәрбиенің "приматы" ретінде сипаттауға тырысады. Енді осыларға жеке-жеке
кіші-гірім талдау жасайтын болсақ, бірінші - белсенді- қызметтік бағыт
бойыкша құқықтық тәрбие адамның белсенді қызмет жасау аясында қарастырып
және оны негізге ала отырып, құқықтық тәрбие ұғымын жанаша тұжырымдауға
ұмтылыстар жасаған болатын. Осы бағыттың бұл түріне кұқықтық тәрбие
ұғымын беруде субъектінің әлеуметтік қызмет ету әдістерін негізге
жатқызатын технологиялық" деген атпен белгілі түрін жатқызуға да болады.
Әрине, бүл көзқараста құқықтық тәрбиенің құндылық қыры да көзден таса
қалмайды. Сонымен қатар, бұл бағытты сот әділдігі мен сот ісін жүргізуді
тәрбиеге қатысты еңбектерінде А.Л.Ликас пен Н.Ф.Волкодаев сот әділдігінің
мәдениетін қызметтік әдіс ретінде өрбіте отырып дамытты.
Құқықтық тәрбие ұғымы мағынасын ашып көрсетуге қатысты екінші бір
көзқарастар легін құқықтық сана аясында өрбітуін жатқызуға болады. Бүл
бағыт құқыктық тәрбие беру, оны қалыптастыру мәселесінде құқықтық сананың
атқаратын рөлін және құқықтық тәрбие мен құқықтық сананың арақатынасының
жай-күйі арнайы еңбектерде негізінен орын алған болатын.
Сонымен бірге, біз бүл бағыттағы еңбектерден құкықтық тәрбиенің
түсінігіне қатысты алдын-ала көзделген мақсатты айқын аңғарамыз. Себебі,
бүл бағытты қолдаушылар негізінен акцентті құқықтық
тәрбиенің өлшемдері мен көріністеріне бұрады. Бұл бағытты
қолдаушылар мен әрмен қарай дамытушыларға К.А.Моралев, Р.С. Могилевский,
В.В. Орехов, В.И. Каминская, А.Р. Ратинов және т.б. жатқызуға болады.
Белгілі ресей ғалымы А.Б. Венгеровтың құкыктық тәрбие - құқықтық сананың
жоғары жөне аукымды денгейі деуі, оны да осы бағыттың қолдаушылары
қатарына жатқызуға мүмкіндік береді деп есептейміз.
Келесі құқықтық тәрбие ұғымына қатысты бағытты пәндік-құндылық
бағыт ретінде топтастыруға болады. Мұнда құқықтық тәрбие ұғымының екі
аспектісі: "пәндік (құкық, құқықтық құрьшымдар және т.б.) және рухани
бөліктері (құқықтық сана, құқықтық білім және т.б.) бірін-бірі
толықтыратын бір ұғымның екі қырындай сабақтастықта қаралады. Ол туралы
осы бағытты теориялық негіздеушілердің бірі Т.В. Синюкова құқықтық тәрбие
түсінігінің негізіне - нормалар, құқықтық құндылықтар, заңдық
институттар, заңдық процесстер мен нысандарды жатқызады. Аталған құқықтық
құбылыстар нақты қоғамда адамдарға әлеуметтік-құқыктық бағыт береді.
Әрине, бүл бағыттың ұтымды қырына біз бағалау позицияның келетіндігін
жатқызамыз. Бірақ, бүл бағыттан құқықтық тәрбиені қандай критерийлердің
жүйесіне сәйкестеп бағалауға болатындығын көре алмаймыз. Құндылықтың
өзіне көп жағдайларда қоғамда қалыптасқан ұстанымдар жүйесі өте күшті
әсерін тигізіп жатады. Оны кеңестік жетпіс жылғы тарихымыздан өте жақсы
білеміз.
Жоғарыдағы құқықтық тәрбиеге қатысты пайымдаулармен қатар, заң
әдебиеттерінде құқықтық болмысымыздың жақсы жақтарының көрсеткіші ретінде
бағалауды да кездестіреміз. Мысалы, Р.К. Русинов жөне А.П. Семитко
құқықтық тәрбиені қоғамның құқықтық өмірінін сапалық денгейі деп
тұжырымдайды. Осымен астасатын пікірді құқыктық тәрбие теориясы бойынша
белгілі ізденістер жүргізіп, қомақты нәтижелерге қол жеткізген осы
саланың білгірлерінің еңбектерінен де кездестіреміз. Құқықтық тәрбие
қоғам дамуымен қатар ілгері жылжып отыратын, тарихи сабақтастықта
ұрпақтан-ұрпаққа мұра болып құқықтық болмыстың ез ақиқаты іріктеп алған
құндылықтар, оның өзі тұлғаның құқықтық қызметін қалыптастырған мөдени
маңызы жоғары шама-өлшемдердің озық жүйесі болып табылады. Құқыктық
мәдениетке онын негізгі мәнін көрсететін ерекше белгілер тән болып
келеді.
Құқыктық тәрбие теориясындағы тағы да бір маңызды меселенің біріне
құқықтық тәрбиенің құрылымы мен оның элементтері жатады. Құқықтық
тәрбиенің құрылымы теорияда көптеген авторлар тарапынан әртүрлі
компоненттер жүйесінен тұратын құрама ретінде қарастырылуда. Былайша
айтқанда, құқықтық тәрбиенің құрылымдық сипатын кұрайтын элементгерді
ажыратып көрсету өлі де болса теорияда езінің біркелкі шешімін таба
койған жоқ. Соған қарамастан құқықтық тәрбиемен айналысушы ғалымдар бүл
мәселені терең талдауға ұмтылған сайын, шешуі қиын шиыршықталған ойдың
қармауында қалып отыр. Мұның өзі құқықтық тәрбиенің сан қырлы сипаты бар
құбылыс екендігін тағы бір рет дәлелдейтіндей. Қанша дегенмен, құқықтық
тәрбиенің мәнін түсінуде, оның құрылымдық жүйесіне кіретін элементтерді
ашып көрсету өте қажет. Әйтпесе, құқықтық тәрбиенің мәнін толық ашып
бағалау мүмкін емес. Құқықтық тәрбиесін құрылымы арқылы біз жалпы
көп осы ауыл жастарының бойынан табылып жатқандығы өтірік емес. Осы
уақытқа дейін ауыл жастарының азғындап тозбауына ауыл ақсақалдары мен
қазақи дәстүрді сақтаған ата-аналарымыз еңбек сіңірді. Бүгінгі таңда ауыл
жасына кеңіл бөлетін, бет бұратын уақыт жеткендей. Жұмыссыздықтан ауыл
жастары қалаға ағылып, көптеген қылмыстық әрекеттерге ұрынуда. Бұл казір
тенденциялық сипат алуға бет бұруда. Енбекқорлыққа баулу туралы қазақтың
белгілі ойшылы Шәкәрім Кұдайбердиевте кезінде айтып өткен болатың: Адам
мен азаматқа сәби кезінен енбекқорлыкқа үйрету тағылымы казірігі кезде де
өзінің көкейкестілігін жойған емес.
Құқықтьқ тәрбие- оқушылардың құқъқтъқ тәрбиесін қалыптастырудың
негізгі жолы ретінде алынып талданады. Жалпы тәрбие -қоғамды сауықтыру
мен жүйелі бағытта жылжуында негізгі орынға ие болып табылатын қоғамдық
факторлардың бірі, Тәрбиенің онын ішінде құқықтық тәрбиенің маңыздылығына
адамдар ерте бастан-ақ ерекше көніл бөлгенін көруге болады. Ежелгі
Вавилондағы әйгілі Хаммурапи патшаның заңдары тек билік өкілдеріне ғана
арналмаған, ол кемшілік халыққа ғана арналған болатын. Ежелгі
Шумерліктерде оқушылар едәуір уақыттарын құқық негіздерін, сот шешімдерін
оқып үйренуге арнаған болатын. Мұны біз ертедегі Греция мен Рим
мемлекеттерінің мемлекеттік-құқықтық тәжірибесінен де көре аламыз.
Құқықтық тәрбие қандай да болмасын мемлекеттік-құқықтық дамуында
соңғы орындарға ысырылып тасталмағанын сеніммен айтуға болады. Кезіндегі
азулы Кеңес мемлекеті де құқықтық тәрбиені мемлекеттің құқықтық
қызметінің басым қырларының біріне жатқызды. Кеңестік кезеңде құқықтық
тәрбиенің теориялық-методолгиялық базасын жасауға арналған іргелі
еңбектер де өмірге жолдама алып жатты. Сөз етіп отырған уақыт аралығында
құқықтық тәрбиенің құқықтық үгіт-насихат, құқықтық ағарту, құқықтық білім
беру сияқты нысандары дами түсті. Әрине, кеңестік дәуірдің барлық,
тәжірибесін жаман жағынан бағалауға болмайды. Оның қазіргі кезеңде де
қоғам талабына бейімдеп, жаңғыртып пайдаланар мұралары баршылық. Біз
кеңес дәуірінде өткеннің бәріне күйе жағудан аулақпыз. Жоғарыда сөз етіп
отырған құқықтық тәрбиенің үлгілері мен нысандарының кеңестік уақыттың
соңғы тұсында тиісті деңгейде жүргізілмеуін біз 70 жылдардың аяғы мен 90
жылдардың басында кұқыктық тәрбиеге қатысты іс-шаралардың барлығы
тәжірибеден гөрі қағаз жүзіне ауысып, оған жауап беретін мүдделі
орындардың енжарлық көрсетуінен деп санаймыз. Құқықтық тәрбиені оқушылар
арасында саяси, патриоттық, адамгершілік, рухани, ізгілік бастаулардан
нәр алу бағытында өрбіту міндет және қажеттілік болып табылады. Себебі,
жастар дегеніміз - өскелең үрпақ,
олардың бойында емірлік үстанымдар мен қүндылықтар өрі орныққан сенімге
айнала қоймаған.
Жалпы білім берудегі мектеп оқушыларын тәрбиелеу ісіне қазақтың ұлы
ойшылдары ерекше көңіл бөлген. Оқушылардың құқықтық тәрбиені қалыптастыру
ісі әрбір жеке адамның ақылы мен мінезінің, адамгершілік жағынан
қалыптасып, жетіліп толығуына байланысты. Бүл тұрғыдан "жас", ''жастар"
ұғымына байырғы қазақ қоғамы "жасөспірім", "жеткіншек", "балғын жас",
"балдырған", "бозбала", "балғын жігіт", "бала-жігіт", қыздарды -
"бойжеткен", ұлдарды - "жігіт", "сақа жігіт", "жігіт ағасы" деген
есімдермен атайтын болған. Бала он екі жастан бастап сапалық атауларға ие
бола бастайды: мүшел жас, балалақтың соңы (бүл 12 жас шамасы), жас
өспірім, жеткеншек боз бала (бүл 13-14 жас шамасы), балғын жігіт,
бала жігіт, бойжеткен (бүл 15-16-17 жас шамасы), кәмелет жас яғни
жалын жас, жігіт (бүл 18-24 жас арасы), алтын жас (25 жас шамасы),
орда бүзар жас (26-30 жас арасы) , сақа жігіт, жігіт ағасы (бүл 30-
40 жас арасы). Бала мүшел жасқа дейін ата-анасының бауырында бал дәуренді
басынан кешіріп, ата-анасынан ертегілер естіп, тыйымдарды (құқықтық
тыйымдарды да) үғынып, өздерін және қоршаған ортаны танып, сол қоғамдағы
білімдерден сусындап, калыптасқанын байқаймыз. Қазақ әдет-ғұрыпы: ата-
ана құқықтары, отбасына қатысты кұқықтар, құда болу, қыз беріп, кыз
алысу, қалың мал, неке, әмеңгерлік, мұрагерлік, ажырасу т.б.
институттарға ерекше маңыз беріп, шаңырақ шайқалып, босаға босамауына
назар салады.
Құқықтық тәрбие қоғам өміріндегі өзгерістерге өте сезімталдық
танытатын құбылыс болып табылады. Қоғамдағы процестер жиі өзгерген сайын
құқықтық тәрбиенің бағыты да, мақсаты мен міндеттері де кдйта қаралып,
қоғам талабы тудырған жағдайларға бейімделіп жүргізіліп отырғаны жөн. Бұл
құкықтық тәрбиенің ете тиімді және орынды бағыт алуына жағдай тудыратын
шарт болып табылады. Қоғам өміріндегі тұрақсыздықта құқықтық тәрбиенің
төмен деңгейде жүргізілуіне, оның пайдасынан гөрі зиянының басымдау
болуына жол ашуы мүмкін. Осы жағдайларға сәйкес біз де құқықтық тәрбиенің
үғымын қоғамда өзгерістер тудырған жағдайлармен мазмұндап отыруымыз
қажет. Казір құқықтық тәрбиенің жалпы кең мағынасынан карағанда, тар
немесе арнайы мағынасының маңызы жоғарылау. Сондыктан, құқыктық тәрбие
мақсатты түрде жүргізілетін, ғылыми негізде ұйымдастырылған, қоғамдык
процестерге сезімтал келетін қоғам мүшелерінің санасы мен мәдениетін
жоғары деңгейге көтеруді басты меже тұтатын мемлекеттік органдар мен
коғамдық құрылымдардын қызметтерінің өзегі деуге болатындай.
Құқықтық тәрбиеге оның мәнін керсететін және
мазмұнын құрайтын тұрақты белгілер тән. Құқықтық тәрбиенің бүл белгілерін
біз құқықтық, тәрбиенің ерекшелігі ретінде қараймыз. Құқықтық тәрбиенің
ерекшеліктерін мыналар құрайды:
- құқықтық тәрбие қоғамда болатын өзгерістерге тез сезімталдық
таныта
алатын құбылыс болып табылады;
- кұқықтық тәрбие қоғамда заңдылық пен құқықтық тәртіпті
орнықтыруға
ерекше әсер ете алатын күші бар фактордың бірі. Яғни, қоғамдағы құқықтық
тәртіп пен заңдылықтың сақталуы, қалыптасуы және тиімділіп
осы қүқықтық тәрбиенің дүрыс және орайлы ұйымдасуымен өте тығыз
байланысты;
- құқықтық тәрбиесі тәрбиенің басқа да бағыттарымен қосарласа
отырып
атқарылатын кешендік сипаттағы іс-шара;
- құқықтық тәрбие коғам мүшелерінің құқықтық санасы мен міндетін
жоғары деңгейге көтеруге қабілетті бірден-бір құқықтық құрал қызметін
атқарады;
- құқықтық тәрбие мемлекеттік органдар мен қоғамдық құрылымдардың
жүйелі, мақсатты арнайы жүргізілетін қызметтері мен бірлескен
әрекетгерінің
бағыттары болып табылады;
- құқықтық тәрбие қоғам мүшелерінің құқықтық білімін осы күнделікті
үстанымға айналдыруға мүмкіндік беретін қүрал ретінде түсінуге болады
т.б.
Құқықтық тәрбиеге бүдан да басқа белгілер тән.
Бірақ, біздің ойымызша, жоғарыда бөліп көрсеткен құқықтық тәрбиенің
ерекшелігін сипаттайтын белгілер тұрақты және оның негізгі мәнімен
мақсатын бейнелеуге қабілетті, әрі жеткілікті болып табылады.
Құқықтық тәрбие негізінен құкықтық сананы
қалыптастыруға бағытталады. Қоғамда қаншалықты дәрежеде біз құқықтық
тәрбиені өз деңгейінде жүргізе аламыз, соғұрлым қоғам мүшелерінің
құқықтық, санасын өз дәрежесінде дамытуға, көтеруге ұмтыламыз. Құқықтық
тәрбиенің әсер ету объектісі болады. Құқықтық тәрбиенің әсер ету
объектісі оның неге бағытталғандығын көрсетеді. Оның негізгі объектісі:
- қоғамдық сана. Құқықтық тәрбие қоғамдық санаға жалпы тұрақтылық
тәрбиенің барлық әдіс-тәсілдері мен нысандарьшың жиынтығының
іс-
әрекеттерінің көрінісі ретінде ықпал ете алады;
-топтық сана. Құқықтық тәрбие әрбір әлеуметтік топтың мақсаттарын,
негізгі бағыттарын есепке ала отырып жүзеге асырылуы қажет. Сонда ғана
құқықтық тәрбиенің әртүрлі қоғамдық топтардың санасына ықпал етуі арта
түседі;
-жеке құқықтық сана. Құқықтық тәрбиені бұл бағытта әрбір жеке тұлғаның
әлеуметтік ортасьн, оның жас мөлшерін, кәсібін т.б. жағдайларын
басшылыққа
ала отырып жүргізген тиімді, әрі ұтымды болады.
Құқықтық білім беру ісінде отбасынан бастап,
қоғамдық институттардың баршасасының атқаратын қызметтері бар. Отбасында
жүйелі болмаса да ата-аналарының арасындагы әңгімеден жас жеткіншектер
мемлекеттік құқықтық құбылыстардың әр қырын сөз ететін қызықты
мағлұматтарды бойына сіңіріп отырады. Әрине, отбасындағы тәрбие
адамгершілік-этикалық қағидаларға қатысты болмаса, құқықтық тәрбие кең
көлемде берілмейді. Арнайы құқықтық тәрбиенің басталар жері-мектеп
кабырғасы,
Құқықтық білім беруде мектептің атқаратын рөлі
айрықша. Себебі, өскелең ұрпақтың парасатты да, әрі жан-жақты сауатты
азамат болып калыптасуы үшін мектеп аса жауапты міндеттерді өз мойнына
алады. Қазіргі кезде бастауыш сынып оқушыларына арналған "Табиғат тану"
пәнінің бағдарламасы құқықтық материалдармен толықтырылды. Сондай-ақ
бастауыш сынып оқушыларына "Азаматтану" пәні енгізіліп, оқытылуда. Мектеп
кабырғасында әрбір оқушы құқықтық мінез-құлықты қалыптастырады. Мектеп
кабырғасында мүғалімнің орны ерекше. Өкінішке орай, окушылар қазіргі
кезде мектептегі мүғалімнің атқаратын рөлі мен алатын орнының өте
төмендеп кеткендігін айтуда. Ал, мектепте мүғалімнің өзінің іскерлігі мен
өнегелік касиеттерінің арқасында жинаған беделі болуы керек. Мұғалімнің
негізгі міндеттерінің бірі, тек оқушыға құқықтық мағлұматтарды беру ғана
емес, сонымен қатар, кұқық талабын күнделікті орындауға баулу болып
табылады. Бұл жағынан алғанда, оны оқушының бойына күнделікті қарапайым
мысалдар арқылы жеткізіп отырған дүрыс. Сонда ғана жасөспірім өзінің
әрекетін және басқалардың әрекетінің заңға сәйкес және сәйкес еместігін
тез айыратын болады.
Құқықтық тәрбиенің мақсаты түлғаның қүқықтық санасы мен мәдениеті
ғана емес, сондай-ақ барлық қүқықтық қызметінің негізгі бағыттарын анықтай
отырып, осы үрдістің сапалы жүзеге асуына негіз болады.
Жасөспірімді қүқықтық тәрбисге баулу арқылы оның өз қүқықтары мен
бостандықтарын, міндеттерін тануы, заң талаптарын орындауы, заң нормаларын
толық үғынуы, заңға қарсы өрекеттердің мемлекетке, қоғамға, жеке түлғаға
залалын жөне ол ушін жазалау шегін білуі жәнс т.б. тәрбие шаралары арқылы
қалыптасып, дамыған қүқықтық санасы мен мөдениетіне байланыстылығын
танытуға болады.
Сонымен қүқықтық тәрбиенің мақсаты - қүқықтық санасы мен мөдениеті
жоғары дсңгсйдс дамыған түлғаны қалыптастыру болып табылады. Құқықтық
санасы мен мәдениеті қалыптасқан тұлға дсгеніміз заң мсн құқық күшін
сезінетін, мемлекеттік аппарат жүйесін, қызметтерін, өкілеттіктерін
ұғынатын, қүқық бұзушылықтың түрлерін, занды жауапкершілік шараларын
білетін, өз қүқықтары мен бостандықтарын қорғай алатын, занды міндеттерін
орындайтын құқықтық мемлекеттің үлгілі азаматы.
1.2. Жалпы білім беретін орта мектеп оқушыларына құқықтық тәрбие
берудің мүмкіндіктері
Бүгінгі кезде құқықтық мемлекеттің жан-жақты дамыған жеке тұлғасын
қалыптастыру, яғни жаңа көзқараста азамат тәрбиелеу өзекті мәселе болып
табылады. Себебі көкейкесті мөселені шешуде жүйелі түрде құқықтык, тәрбие
бсру арқылы ғана белгілі бір қоғамныц саналы азаматын қалыптастыруға
болады. Осы орайда үлы ойшыл ғалым әл-Фарабидің: "Адамға ең бірінші білім
емес, тәрбие берілуі керек. Онсыз берілген білім — азаматтың қас жауы. Ол
келсшекте оның барлық өмірінс апат әкеледі", деген орынды пікіріне сүйенс
отырып, бүгінгі танда жаңа заманға сай төлімдік-төрбиелік тәжірибесі мол
кәсіби маман даярлау басты мақсат болып табылады. Сондықтан да
болашақ жас жеткіншектерді жас мемлекетіміздің үлгілі азаматы
ретінде қалыптастыруда құқықтық төрбиенің маңызы зор.
Үлгілі азамат түлғасын қүқықтық тәрбиелеу арқылы қалыптастыру -
мемлекеттің алдына қойған өзекті моселесі. Тәрбиелеу — түлға қалыптасуының
нсгізгі факторларының бірі. Ал қүқықтық торбие арқылы демократияны дамытып,
азаматтық қоғам орнатып, қүқықтық мемлекст қүру мақсатына жетуге болады.
Құқықтық тәрбие беру негізінде жастардан мемлекет жәнс қүқық туралы
білімдерін, қүқықтық санасы мен мәдсниетін, Рсспублика зандарын сыйлау және
оның талаптарын орындау сияқты міндсттерін мойындайтын жекс түлға
қалыптастыру қажет.
Құқықтық тәрбиенің қызметі - өзінің қоғамдық парызын ұғынатын, занды
ерікті түрде орындаушы, қүқык пен зандылықты қорғау саласында қоғамға
комектссстін жоне заң нормаларын бүзбайтын саналы азамат қалыптастыру.
Тіптен Сократтан бастап Аристотсльгс дейін занды қадірлейтін азаматты
тәрбиелеуді қажет етстін қүқықтық тербисні қолдану тәсілдері
қарастырылғандығын жоғарыда айтып өттік. Бүгінге дейін бүл көкейкесті
мәселе әлі де болса өз мөнін жоғалтқан емес.
Адамды қүқықтық торбисге баулу мәселелері ертеден келе жатқан езекті
мосслелсрдің бірі сксндігінс козіміз жетеді. Атақты ғалымдардың қүқықтық
торбис жоніндсгі теориялық еңбектерін қарастыра келе, оның түлғаның жан-
жақты толық дамуына бағытталған төрбие салаларының бірі екені анықталды.
Сондықтан да оны қүқықтық мемлекет азаматын жалпы тәрбиелеу жүйесінің бір
болігі ретінде қарастыруға болады. Осыған байланысты күқықтық төрбиснің
нсгізі — түлғаға қүқыктық нормаларын таныту ксрскстігінс козіміз жетеді.
Әрбір азамат қүқықтық торбислеуде озін-озі жетілдіру арқылы қоғамда
беделді орынға ие болады, оз қалауымен
конституциялық қүқықтары мен бостандықтарын тандауға жөне заң
нормаларының ережелерін сақтауға өрі шартты міндеттерін орындауға
бейімделеді. Сол себепті де қүқықтық торбие беру моселесі жалпы білім
берстін орта мектептерден бастау алып, оқушы жастар үшін нысанды қажеттілік
ретінде танылуға тиіс.
Мектеп оқушысы іргелі білім алумен катар өз қүқыктары мен
міндеттерін белгілі бір дәрежеде білуі керек. Олар еліміздің Ата Заңын
құрметтеуге, заң ережелерін орындауға, адал еңбек етуге міндетті. Осыған
байланысты оқушының құқық бұзушылық жағдайларын ескерту арқылы оның алдын-
алу мәселелері өз шешімін табуға тиісті.
Қазіргі уақытта қүқықтық тәрбие мәселесін дамыту -тек мектеп пен қүқық
қорғау органдары алдына қойған мақсат ғана емес, сондай-ақ барлық
азаматтардың парызы. Оқушыларды қүқықтық тәрбиелеу мектеп, жанүя мен
қоғамның жасоспірімге жан-жақты ықпалы арқылы жүзеге асады. Мүнда,
жасоспірімдсргс қуқықтық торбис бсру арқылы оның рухани күші мсн санасын
дамытуға қоршаған ортаның онды әсері ерекше орынға иеленеді.
Жасөспірім тұлғасын қалыптастыруға тәрбиелік ықиал ететін мектеп, жанүя
және қоршаған орта скендігі анық. Оқушыны тәрбиелеуге мектеп қатысуынсыз
жанүя мен ортаның ықпалы зор, бірақ түлғаның жан-жақты жөне гармониялық
дамуы мектептің осерінсіз мумкін емес. Қоршаған ортамсн байланыс адам
қабілстінің дамуына зор мумкіндік пен жағдай тудырады. Ол түлғаның
адамгсршілік қасиетінің қалыптасуына және түлғаның белсенділігінің дамуына
негіз болады. Адам мен ортаның өзара қатынасы тұлғаның қалыптасып,
дамуының шешуші факторы болып табылады.
Құқықтық тәрбиенің сапалылығына байланысты үлгілі азамат түлғасы
қалыптасады. Қүқықтық санасы мен модениеті дамыған азамат қалыптастыру —
қүқықтық мемлекет орнатудың басты кепілі. Қүқықтық мемлскеттің негізгі
қүрамының бірі — қоғамдағы жоғары дамыған қүқықтық жүйе. Қүқық жүйесі
азаматтардың қүқықтары мен бостандықтарын, әлеуметтік әділдікті, қоғамды
қорғау сияқты заңцы қүралдармен тығыз байланыеты. Қүқыклық торбис беру
қызмстінің маңызы жаңа адам түлғасын қалыптастыру жөніндегі мөселелердің
дамуы арқьшы өзекті болып келетіні сөзсіз.
Құқықтық тәрбиенің адам бойындағы қүқықтық білімі, өз қүқықтарын,
бостандықтары мен міндсттсрін үғынуы, занды сыйлауы сияқты элементтер ор
уақытта да қажетті. Біздің қоғамымыздағы заңның қүндылығы қүқықтық мемлекст
талаптары мен қүқық бастаулары жоніндсгі ғылыми түсініктердің қүқықтық
төрбиенің бағытына, мазмүнына сәйкес келуі үшін қажет. Қүқықтық тербие
мөселелерін шешу дегеніміз оның мазмүны мсн маңызын дүрыс ашып, мақсатына
жету болып табылады.
Сонымен жасөспірімді құқыктық тәрбиелеу арқылы заң нормаларына бағынатын,
сыйлайтын, оз құқықтары мен бостандықтарын білетін, занды міндсгтсрін
уақытылы орындайтын, қоғамдық тортіпті бүзбайтын, қүқықтық санасы мен
мәдениеті жоғары дамыған құқықтық мемлекет азаматын қалыптастырудың қазірде
мемлекет пен қоғамдағы ролі өте зор.
Құқықтық тәрбие - бұл жеке тұлғаның құқықтық білімін, құқықтық
санасы мен мәдениетін, олардың өзіндік құқықтары мен міндеттерін үғынуын,
құқықтың қажеттілігін білуін қалыптастыру негізінде мемлекетпен, қоғаммен
бағытталған, әрі жүйеленген әрекеті. Жеке тұлғаны құқықтық тәрбиелеу үрдісі
мектеп табылдырығынан, ягни адамгершілікке, отансүйгіштікке тәрбиелеу
негізінде жүзсге асады.
Құқықтық тәрбиелеу мақсатына жету жасөспірімнің қүқықтық санасы мсн
модсниетін қалыптастырудан басталатындығы бслгілі.
Әртүрлі жастағы оқушыларды құқықтық тәрбиелеуге бағытталған шараларды
ұйымдастыру жүмыстары мынандай талапқа сай келуге тиіс: біріншіден,
бастауыш мектеп, орта жөне жоғары сынып оқушыларының жас ерекшеліктеріне
байланысты торбие жүмыстарын жүргізу; еканшіден, тәрбиелік іс-шараларды
жүзеге асыру барысында оқушының жас ерекшелігіне қарай құқықтық санасының
деңгейін ескерту. Осы есксрілген жағдайларды негізге алатын болсақ,
тұлғаның құқықтық санасы мен мәдениеті құқықтық тәрбиелеу арқылы
қалыптасады. Ол құқықтық ұғыну үрдісінің орындалуымен дамиды. Оқушының
құқықтык, үғымы қалыптасу арқылы онын қүқықтык санасы да қалана бастайды.
Құқық үғымы қамтылғаннан кейін оқушыларға біртіндсп азамат үғымы, олардың
қүқықтары мен бостандықтары, міндеттері, қүқық бүзушылық түрлері, оларға
қолданылатын занды жауапксршілік шаралары, мсмлекеттік басқару органдары
және т.б. курстарға тоқтау арқылы қүқықтық тәрбис процссі жүзеге асады.
Әрине, аталынған бағыттар бастауыш, орта жөне жоғары сынып оқушыларына
арналған.
Оқушының қүқықтық санасы мен мәдениетін қалыптастырып, дамыту сыныптан
тыс уақытта ғана смес, сабақ барысында да жүзеге асады. Құқықтық сананың
қүқықты үғыну арқылы дамуы, осірссс, сабақ барысындағы торбис жүмыстары
аркылы жүргізіледі.
Сабақ барысында оқушыларды қүқықтық төрбиелеу "ҚР-ның мемлекет және қүқық
негіздсрі" пәнін жүргізу процесінде жүзеге асады. Мсктеп бағдарламасы
бойынша бұл пән 9-сынып оқушыларына аптасына бір рет өткізіледі. Сыныптан
тыс күқықтық тәрбиелеу іс-шаралары бастауыш сыныптан жоғары сыныпқа дсйін
ұйымдастырылады. Осы орайда бастауыш сынып оқушыларына құқықтық тәрбиелеу
жұмыстарын адамгершілік тәрбиесімен байланыстырып еткізген дүрыс. Өйткені,
қүқықтың моральдан басталатындығы айқын. Бастауыш сынып оқушыларына мораль
мен қүқықты, мектептегі төртіп пен жол срежелерін, өздерінің қүқықтары мен
бостандықтарын, міндеттерін үғындыру арқылы олардың қүқықтық санасының
негізі қаланады. Оқушының қүқықтық санасы орта сыныптан бастап, яғни, оз
қүқықтары мсы бостандықтарын, міндеттерін толығымсн тану, қылмыс түрлерін,
олардың мсмлекетке, қоғамға, жеке түлғаға тигізетін залалын білу;
жасалынған қүқық бүзушылықтар үшін жауапкершіліктер мен жаза түрлерін,
олардың ауырлық деңгейін үғыну; қүқық қорғау органдарының қызметтерімен
танысу жөнс т.б.с.с. мақсаттарда қүқықтық тәрбие шараларының жүзсгс асуы
осы кезенде қалыптасады. Жоғары сынып оқушыларының қүқықтық санасы сыиыптан
тыс және сабақ барысында қүқықты үғыну арқылы дамып, жетілстіндігі бслгілі.
Оқушының осы уақытқа дейін қалыптасқан қүқықтық санасы мен үғымы жоғары
сыныпта теориялық білім алу, оны практика жүзінде бекіту арқылы дамиды. Бүл
кезенде қүқықтық тәрбие жоспары күрделене түседі.
Ал сыныптан тыс жүргізілетін қүқықтық торбие іс-шараларына зақ
қызметкерлерімсн, ғалымдармсн ксздесулер, әңгімс, пікірталас, доңгслек
стол, кештср еткізу, рольдық ойындар сияқты іс-шарачарды үйымдастыру
жатады. Жасөспірімдерді заң қызметкерлерімсн кездестіре отырып немесе қүқық
қорғау органдарына экскурсия үйымдастырып, оның жүмысымен таныстыру арқылы
қүқық бүзушылықтың алдын алу, заңға қайшы өрскеттердің залалдарын үғындыру,
заң күшіне сендіру, занды жауапксршіліктср түрімсн танысу үрдісі жүзеге
асады.
Оқушыны ойдағыдай қүқықтық торбислеу үшін жан-жақты ықпал қажет. Оған
қүқықтық тәрбиелеуші мсктептің ғана әсері аз болады. Себебі оқушының азамат
рстінде қалыптасуында оны қоршаған орта мен жанүясының да рөлі ерекшс.
Мектсп, жанүя жәнс қоғам жасоспірімді бірігіп қүқықтық тәрбиеге баулыса,
торбиснің бүл 'турі жан-жақты осер етіп, түлғаның қүқықтық санасы мсн
мәдениетінің жоғары дорежсдс қалыптасуына оз пайдасын тигізсрі сөзсіз.
Құқықтық торбислеу мақсатына бағытталған мектеп, жанүя мен қоғамның
біріккен әрекеттсрі оқушылардың занды сыйлау, қоғамдық төртіпті бүзбау
сияқты нормаларды санасында қалыптастыруға бағытталган торбис ордасын
қүруға мүмкіндік тудырады.
Мектеп мүғалімдері оқушыларды жан-жақты торбиелеу мақсатында қүқықтық
төрбиені торбислснуші жанүясымен қатар, қоғамдағы болып жатқан қүбылыстар
мен жағдайларды, жасөспірім ортасының әсерлерін шсбср байланыстыра білуі
тиіс. Сондыктан оқушыларды қүкықтық тәрбислсу үрдісін үйымдастыруда мектеп
осы мақсатты жүзеге асыру іс-шараларына байланысты жанүя мсн қоғамның
қатысуына өсер етуші орталық ретінде қаралады.
Жасеспірімнің қүқықтық торбислілігінс мсктеп пен жанүя ғана емес,
қоғамның да ықпалы зор, яғни төрбиеленушінің достары, қатынасқа түсетін
ортасы, мемлекеттік органдардың да торбие шараларына қатысы бар.
Оқушыларға қүқықтық тәрбие беру міндсттерін шешу үшін қандай маңызды,
қандай қызықты болғанымен жекеленген шаралар өткізу жеткіліксіз. Заңға, оны
сақтауға деген қүрметті және мектепте, ықіпамауданда, калада қүқык тәртібі
үшін жауапкершілікті қалыптастыру жөніндсгі төрбис жүмысының түрақты
бағыты, айқын нақтыланган жүйесі болуы керек.
Жалпы мектептік шараларды үйымдастыру және қүқықтық төрбие беруге жалпы
әдістсмслік басшылық жасау директор мен сьшыптан және мектсптсн тыс тәрбис
жүмысын үйымдастырушыға жүктеледі.
Сыныпта қүқық төрбиссін бсру ісін сынып жстскшілері мен мүғалімдер
үйымдастырады. Нақты міндеттерге қарай олар бүл үшін полиция, прокуратура,
сот қызметкерлсрінің, кәмслетке толмағандардың істері женіндсгі комиссия
мүшелерін жөне баскаларын қатыстыру мүмкіп.
Оқушыларды қүқықтық торбислеу жоніндегі үжымдық және жеке жүмыстарға
әдетте тәрбис жүмысының мектепте бар барлық түрлсрі мсн өдістері
пайдаланылады. Жасеспірімді қүқықтық төрбиелсу негізінде үйымдастырылған
жан-жақты біріккен жүмыс мақсатына мектсптің псдагогикалық ұжымы, оқушы ата-
аналары, сондай-ақ жанұядағы әрекетке қабілетті мүшелсрі және т.б. оқушы
тұлғасына әсср ету негізінде баланың құқықтық санасы мен мәдениетін
қалыптастыру, заң мен құқық нормаларын сыйлау, өз қүқықтары мен
бостандықтарын ұғыну тәрізді қажсттіктсрді орындау жатады. Оқушылардың
құқықтық мәденистін арттыру, оларды қүқықтық қүрметтеу, заңдарды сақтау
рухында тәрбиелеу көбінесе бүл жүмыстың жалпы білім берстін орта мектепте
қалай жолға қойылғанына, қүқықгық сананы қалыптастырудың айқын жүйесін
жасауға байланысты.
Оқушыларға құқықтык білім мен құқық тәрбие беру ісі, ең алдымен, жалпы
білім беретін мсктепте оқудың бүкіл кезеңі ішіндегі ғылыми негіздерін оқып
үйрену процесінде, мектеп оқушыларының жас ерекшеліктері мен оқу пәндерінің
ерекшеліктерін қатаң ескере отырып, жүзеге асырылады.
Оқушыларды қоғамдық тәртіпті сақтау негізінде тәрбиелей отырып,
мәдениетті тәртіп негіздері қалыптасатын оқушыны белсеңді қоғамдық
өрекетке, еңбекке, озін-өзі тәрбислеугс қатыстыру шараларының түсіндіру
жүмысынан әлдсқайда күрдслілігі байқалады.
Қазіргі уақытта мектсптегі ''Мемлекет жөнс құқық негіздері" курсының
факультатив ретінде өткізілуінің мақсаты - қүқықтану бойынша ақпарат
жинауымсн қатар, оқушыларды заңды сыйлауға тәрбиелеу арқылы қүқықтық
ойларды үғынуы болып табылады. Осы мақсатта ғана заңтану негіздерін оқу
шарттары азаматтықты тәрбиелеу мсктсбі бола алады. Мектеп басшыларының
көздеп отырган нсгізгі мосслесі — окушыларға қылмыстылықтың алдын-алу
шараларын қолдану жүмыстарын үйымдастыра отырып, жоғарыда айтылған үрдісті
жетілдіруге ссбебін тигізу. Қылмысты алдын алу шараларын жүзеге асырудың
шешімі - қүқықтық тәрбие.
ҚР Президентінің 24 маусым 1995 жылы жарияланған "Жалпыга бірдей қүқықтық
торбие мсн білім бсру туралы" қаулысының исгізгі талаптарын жүзсгс асырып,
жастарға өз дорежесінде жеткілікті қүқықтық торбис беруді дурыс жолға қою —
үлкен жүмыс. Өйткені, қүқықтық торбис жастар мен жасеспірімдердің бойында
қүқықтық талаптарды қүрметтеу сезімін қалыптастырып, азаматтардың санасына
қүқық пен міндеттің бірлігін сезіндіреді, олардың қоғамды езін-езі дүрыс
үстап, әсіресе кәмелетке жасы толмағандар арасындағы қыл-мыстық
әрекеттердің алдын алуга мүмкіндігін туғызады.
Қылмыстылықты алдын алу шаралары — қүқықтық тәрбиснің бір белігі. Заңгер
ғальш К.Бегалиевтің пікірінше: "Кәмелетке толмаған жасөспірімдердің
қүқық бүзушылықтарының қоғамда орын алуы тәрбие жүмыстарының кемшілігі деп
түсінуге болады. Оған, біріншіден, білім беруші және тәрбиелеуші оқу
орындары; көмелстке толмағандардың ісі жөніндегі комиссия мсн инспскция;
прокурорлық қадағалау, сот жене тергеуші органдары жүмыстарыныд
жстіксіздігі кіреді".
Тәрбис қоғамдық қүбылыс және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz