ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚЫЛМЫСТЫҚ ЗАҢНАМАСЫНДАҒЫ АДАМ ӨМІРІНЕ ҚАРСЫ ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ ТҮСІНІГІ
Тақырыбы: Жеке адамға қарсы қылмыстардың сипаттамасы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚЫЛМЫСТЫҚ ЗАҢНАМАСЫНДАҒЫ АДАМ ӨМІРІНЕ ҚАРСЫ
ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ ТҮСІНІГІ ... ... ... ... ... ... 7
1.1 Адам өміріне қарсы
қылмыстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 7
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ЗАҢНАМАСЫНДА ЖЕКЕ АДАМДАРҒА ҚАРСЫ
ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ ТҮРЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ...2 9
2.1 Адам денсаулығына қарсы
қылмыстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.2 Адам өмірі мен денсаулығына қауіп тудыратын
қылмыстар ... ... ... ... ... ... .3 8
2.3 Адамның жыныстық дербестігі мен жыныстық бостандығына қарсы
қылмыстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..5 9
КІРІСПЕ
Қоғамдық құндылықтар жүйесіндегі өмір сүру, денсаулық, жыныстық қол
сұқпаушылық пен жыныстық еркіндік, сол сияқты ар-ождан құқықтары біздің
мемлекетіміз сияқты бүкіл әлемде де әлеуметтік құқықтардың маңыздысы
ретінде сипатталады. Бұл туралы 1948 жылдың 10 желтоқсанында адам
құқықтарының жалпыға бірдей декларациясының жариялаған БҰҰ-ның Бас
Ассамблеясында атап өтілген болатын.
ҚР Конституциясының 1-бабына сай адам құқықтары мен бостандықтары, оның
ар-намысы мен қадір-қасиеттері қоғамның және мемлекеттің жоғары
құндылықтары ретінде бекітіліп, Қазақстанның өркениетті мемлекеттер
қауымдастығына енуін айқындады.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 1 – бабына сәйкес Қазақстан
Республикасы өзін демократиялы, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет
ретінде орнықтырады; оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі,
құқықтары мен бостандықтары.
Қазақстан халқын толғандыратын мәселелердің қатарында соңғы жылдары
әрбір азаматтың өмір сүруіне қауіпсіз жағдайлар қалыптастыру, бостандық
және жеке басқа қол сұғушылық конституциялық құқығын сенімді қорғауды
қамтамасыз ету мәселелері де алдыңғы қатарға шыға бастады. Азаматтардың
конституциялық құқықтарына қылмыстардың ауыр және ерекше ауыр санаттары ең
үлкен зиян тигізеді. Адамды саудаға салу қылмысы да осы санатқа жатады.
Жеке адамға қарсы қылмыстар мен күрестің құқықтық механизимдер
тиімділігін арттыру мәселесі үнемі назар аударуды талап етеді.
Жеке басты, оның құқықтары мен бостандықтарын қорғау ісіндегі мәнділік
жеке басқа мейілінше қауіпті, қол сұғушылықтың жолын кесумен жазалауға
арналған қылмыстық заңнаманы иеленеді.
ҚР қылмыстық заңнамасы жеке басқа қол сұққаны үшін жауапкершілік
мәселелерін жаңаша шешеді.
Алайда жеке басқа қарсы қылмыстар үшін жауапкершілік туралы сот тергеу
тәжірибесімен қазіргі заңнаманы талдау жекелеген теориялық және тәжірибелік
мәселені көрсетеді. Осы әрекеттерді саралау мәселелерін қарастыру
қажеттілігі құқық қорғау органдарының тәжірибелік қызметінде меншікке қол
сұғу қылмыстарын қате қылмыстық құқықтық бағалау оқиғалары жиі
кездесетіндігімен түсіндіреді.
Қылмыстық заңнама айтарлықтай өзгерістер бастан өткізуіне байланысты,
соның ішінде нормативтік базаның, жекелей алғанда 1994 жылдың 23
желтоқсанындағы “Азаматтардың өмір мен денсаулығына қол сұққаны үшін
жауапкершілікті реттеуші заңнаманы соттың қолдану туралы” №7 және 1996
жылдың 20 желтоқсанында өзгертілген №11 ҚР Жоғары сот Пленум Қаулысы және
1993 жылдың 23 сәуіріндегі “Зорлағаны үшін жауапкершілікті реттеуші
заңнаманы соттың қолдану тәжірибесі туралы” ҚР Жоғары сот Пленумын №1
қаулысы жекелеген сұрақтарды түсіндірумен байланысты Жоғары соттың жаңа
нормативтік қаулыларын қабылдау қажеттігі туады.
Қылмыстылықпен тиімді күресуге ықпал ететін бағыттардың бірі –
қылмыстық заңнаманы жетілдіру, атап айтқанда адамды сату үшін қылмыстық
жауапкершілікті бекітетін бөлігінде. Қазақстан Республикасының қылмыстық
заңнамасын жетілдіру бірқатар бастапқы қылмыстық – құқықтық ережелерді
қайта қарастырумен қатар, қылмыстық – құқықтық нормаларды қалыптастыру үшін
елеулі маңызы бар салыстырмалы түрде жеке мәселелерді шешуді талап етеді.
Олардың бірі - қылмыстық кодекстің ерекеше бөліміндегі кейбір нақты
нормалардың құрылымдарын нақтылап анықтау қажеттілігі. Бұл адамды сату
құрамына да қатысты. Сондықтан да берілген тақырып қазіргі таңда өзекті
болып табылады.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 1 бабы — адам, оның өмірі,
құқықтары мен бостандығы ең жоғары құндылықтар деп жариялайды.
1961 жылғы Қаз ССР ҚК-іне қарағанда бұл ҚР ҚК-інде Жеке адамға қарсы
қылмыстар бірінші тұр, Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімі содан басталады.
Тәуелсіз Қазақстан мемлекетінің басты міндеттерінің бірі өз
азаматтарының бостандықтары мен заңды құқықтарын барынша қорғау болып
табылады. Қазақстан мемлекеті адам құқықтары жөніндегі халықаралық
нормаларды толық қуаттай отырып, оны бұлжытпай жүзеге асыруға толық
кепілдік береді. Оның айғағы азаматтардың саяси, еңбек, әлеуметтік және
басқа да құқықтарының Казақстан Республикасының Конституциясында толық, жан-
жақты көрініс табуы болып табылады.
Қазақстан Республикасында Конституцияға сәйкес адам құқықтары мен
бостандықтары танылады және оларға кепілдік беріледі. Адам құқықтары мен
бостандықтары әркімге тумысынан жазылған, олар абсолютті деп танылады,
олардан ешкім айыра алмайды, заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық
актілердің мазмұны мен қолданылуы осыған қарай анықталады делінген
Конституцияның 1, 2-тармағында. Яғни "Республиканың азаматы өзінің
азаматтығына орай құқықтарға ие болып, міндеттер атқарады" (Конституцияның
12-бабының 3-тармағы). Адамның және азаматтың өз құқықтары мен
бостандықтарын жүзеге асыруы басқа адамдардың құқықтары мен бостандықтарын
бұзбауға, конституциялық құрылыс пен қоғамдық имандылыққа нұқсан
келтірмеуге тиіс (5-тармақ).
Конституцияның II бөлімі адам және азамат, оның құқығы,
бостандығы мен міндеттеріне тікелей арналған. Заңға сәйкес республиканың
кез келген азаматының нәсіліне, ұлтына, тіліне, әлеуметтік тегіне, дінге
көзқарасына тағы басқа да белгілеріне қарамастан құқықтар мен бостандықтар
теңдігіне кепілдік беріледі (14-баптың 2-тармағы). Конституцияда адам және
азаматтық туралы арнайы тарау бар. Азаматтық құқық пен бостандыққа; саяси
құқықтар мен бостандықтарға; экономикалық және әлеуметтік құқықтарға
Қазақстан Республикасы Конституциясында ерекше мән беріледі. Конституцияда
жария етілген азаматтардың осындай құқықтары мен бостандықтарын қорғауды
қылмыстық заң өзінің басты міндеттерінің бірі деп санайды .
Дипломдық жұмыстың мақсаты. ҚР Қылмыстық құқығының жеке адамға және
өмірге қарсы қылмыстардың мәнін, мақсатын, түрлерін зерттеу.
Адам құқықтарын және бостандықтарының сақталуына бақылауды және
қорғауды жүзеге асыратын маңызды институттардың бірі үкіметтік емес
құқықтарын қорғау ұйымдары болып табылады. Қазақстанда қоғамдық сектордың
бастапқы құрылуы 90 жылдардың басына келеді, яғни бұл кез мемлекеттің
өмірінде экономикалық және қоғамдық — саяси реформаның болып жатуымен
сипатталады. Тәуелсіздікті алғаннан бері Қазақстанның үкіметтік емес
секторын қалыптасу және ұйымдастыру процестерін өтті. Қазір олар
қызметтің 30-ға жуық бағыттарын қамтиды, құрамында тұрақты негізде 35
мыңға жуық адам, қызмет жасайды, уақытша негізде 50 мың адам, консультант,
сарапшы қызметтерін атқарады, ал ерікті негізде - 100 мың өз
еркімен қатысушылар жұмыс жасайды. Қазақстанда 3,5 мың әр түрлі үкіметтік
емес құқық қорғау органдары тіркелеген.
Қазақстан Республикасының Конституциясы әр адамның денсаулығын қорғауға
кепілдік береді (29-бап). Осы конституциялық ережені жүзеге асырудың бір
нысаны — денсаулыққа, қарсы жасалған қылмыс үшін жауаптылық белгілеу.
Денсаулыққа қарсы қылмыстарға денсаулыққа зиян келтірудің әртүрлі
тәсілдері жатады, олар үшін жауаптылық КҚ-тің 110-111-баптарында
көзделген.
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚЫЛМЫСТЫҚ ЗАҢНАМАСЫНДАҒЫ АДАМ ӨМІРІНЕ
ҚАРСЫ ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ ТҮСІНІГІ
1.1 Адам өміріне қарсы қылмыстар
ҚР ҚК адам өміріне қарсы қылмыстарға адам өлтірудің (ҚР ҚК 96-100
баптар) сол сияқты абайсызда кісі өлтірудің (ҚР ҚК 101-бап) және өзін-өзі
өлтіруге дейін жеткізудің түрлерін жатқызады. Соңғы екеуінен басқа барлық
аталған адам өміріне қарсы қылмыстар адам өлтіруге жатады.
Қылмыстың бұл құрамдары өмір сүру құқығы сияқты бұлар да адамның табиға
және маңызды құқықтарын қорғау туралы сөз болғандықтан бірінші орынға
орналастырылған. Қылмыстық кодекс адам өмірін қорғау міндетін адам өміріне
қарсы қылмыстар құрамының белгілерін қалыптастыра отырып және олардың
істелуіне қатаң санкция мен белгілей отырып, өзіне тән әдістермен шешеді.
Бұл топтағы барлық қылмыстарды біріктіретіні әрқайсысының объектісі
адам өмірі екендігі. Қылмыс объектісі ретінде өмір, бір жағынан табиғи
физиологиялық процесс ретінде, екінші жағынан қоғамда жеке бастың тіршілік
ету мүмкіндігін заңмен қамтамасыз ету ретінде түсінідіріледі. Екінші жақтың
арқасында өмір жеке бас пен қоғамдық қатынастарға (қоғамдық мүддеге)
логикалық бағынады және жеке бастың мүддесінің оның өзінен бөлуге содан
соң жеке бастық қоғамдық қатынастар шегінен шығаруға болмайды.
Адамға өлім келтіруші әрекет егер құқыққа қайшы әрекет, қылмыстық заңда
қарастырылса қылмыс деп табылады.
Кінәлі адамның әрекеті механикалық, физикалық, химиялық (тіпті
психикалық, бірақ олар сирек кездеседі) және адам өміріне әсер ететін басқа
да тәсілдер болуы мүмкін. Өлім адамға әрекетісіздік жолымен де берілуі
мүмкін.
Адам өміріне қол сұғу тәсілі ретінде әрекетсіздік кінәлі қамқорлық
танытатын әрекетсіздік ететін, қажетті шаралар қабылдайтын сияқты адам
өміріне зиян тигізбеуге тұлғаның міндеттілігін білдіреді.
Адам өміріне қарсы қылмыстарда әрекет немесе әрекетсіздік құқыққа қайшы
сипатына иеленеді. Адам өміріне қылмыстық әсер ету тек адам өмірі
жағдайында ғана аяқталған қылмыс құрамын құрайды. Адам өміріне қарсы
қылмыстың денсаулыққа қарсы қылмыстан айырмашылық белгісі — соңғысының
зардаптары өз мазмұны бойынша қай органға зиян келгендігіне, қандай ауру
күшімен, денсаулыққа зиян келу нәтижесінде еңбек қабілеттілігі жоғалту
дәрежесінің қандайлығымен анықталады.
Адам өміріне қарсы қылмыстардың субъективті жағы қасақана да, абайсыз
кінәмен де сипатталады. Кінәлі өзінің қоғамға қауіпті әрекеті нәтижесінде
басқа адамның денсаулығына зиян келтіруде зардаптардың бөлу мүмкіндігінің
немесе құтылмайтындығын алдын-ала көреді де қалайды (тікелей ниет) және
бұған саналы түрде жол береді немесе оған селқос қарайды (жанама ниет).
Осы санаттағы қылмыстың субъектісі қылмыстық жауапкершілік жасына
жеткен, яғни 16 жастағы есі дұрыс адам, тек қылмыс кодексінің 15-2
баптарына сай адам өлтірегені үшін қылмыстық жауапкершілік 14 жастан
басталады. Саралау үшін кінәлі өзінің қоғамқа қауіпті іс-әрекетінің
нәтижесінде басқа адамның денсаулығына жеңіл зиян келетіндігін ұғынуға және
қоғамға қауіпті зардаптарының болуы мүмкін екендігін немесе қалайда
болатындығын алдын-ала білуге тиіс және соны тілеуге не сапалы түрде оған
жол беруге немқұрайлы қарауға тиіс. Денсаулыққа абайсызда жеңіл зиян
келтіргені үшін қылмыстың жауаптылығы қарастырылмаған. Қылмыстың субъектісі
жасы 16-ға толған есі дұрыс адам.
Адам өлтіру жеке адамға қарсы қылмыстардың ең ауыр түрінің бірі. ҚК 96-
бабының бірінші бөлігінде адам өлтіру басқа адамға құқыққа қарсы қасақана
өлім келтіру деп анықтама берілген. Адамның өмірі әр адамға туғаннан
берілетін табиғаттың ерекше сиы және әлеуметтік құндылығы да ерекше.
Қазақстан Республикасы ҚК адам өлтірудің анықтамасын заңдық тұрғыдан
алғаш рет белгілеп берді: басқа адамға құқыққа қарсы қасақана өлім
келтіру (ҚК 96-бабының 1-бөлігі). Кеңестік дәуірдегі қылмыстық кодексте
адам өлтірудің анықтамасын бермеген еді. Сол кезеңдегі заң шығарушылар
қылмыстық құқықтағы адам өлтіруге жалпы қабылданған ұғымнан жеке бөліп
қарамаған сыңайлы.
Қарапайым адам өлтірудің құрамы (Қазақстан Республикасы ҚК 96-бабының 1-
бөлігі).
Қарапайым адам өлтірудің ұғымы — сараланбаған немесе күрделіленбеген
адам өлтіру. Ол үшін қылмысмтық жауаптылық Қазақстан Республикасы ҚК 96-
бабының 1-бөлігінде қарастырылған. Бұл адам өлтірудің негізгі түріне
жатады. Қарапайым адам өлтірудің құрамын талдауда басқа да адам
өлтірулерден айырмасы бар, сондықтан бұны жалпы адам өлтіруді талдау деп
қарауға болады.
Адам өлтірудің обьектісі — адамның өмірі, ол адамның азаматтығына,
ұлтына және нәсіліне, шыққан тегіне және жасына, әлеуметтік жағдайына,
немен айналысатынына, денсаулық ахуалына, біліміне, т. б. байланысты емес.
Қылмыстық заң жәбірленушінің еркіне қарсы адам өлтіру де, оның келісімімен
қаза келтіру де (эфтаназия) бірдей дәрежеде адам өлтіруге жатқызылады.
Жәбірленушінің кім екенін білмей қалу қасақана адам өлтіргендігі үшін
жауаптылыққа әсер етпейді.
Өмірге қастандық жасау обьектісінің бар-жоғы туралы мәселені шешу үшін
оның бастапқы жіне ақырғы кезеңдерін анықтау қажет.
Қылмыстық-құқықтық тұрғыдан алғанда, адамның туғаннан өлгенге дейінгі
аралықта өмір бар деп саналады.
Қылмыстық заңда адамның өлген кезі деп биологиялық өлімді, яғни ми
қабаты клеткаларының біржола ыдырауы нәтижесінде ми қызметінің толық
тоқтауы кезін алады. Биологиялық өлімнен басқа клиникалық өлім деген
түсінік бар, бұл жағдайда адамның жүрегі тоқтап қалады.
Адамға клиникалық өлім келтірсе, мұндай іс-әрекет адам өлтіруге
оқталғандық болып саналады. Сонымен қатар, клиникалық өлім жағдайындағы
адамға қастандық жасауды өлтіру деп санауға болады.
Қылмыстың обьективтік жағы материалдық құрамды қылмыстар сияқты үш
элементтің жиынтығынан тұрады: 1) басқа адамның өмірін қиюға бағытталған
әрекет (әрекетсіздік); 2) жәбірленушіні өлтірудегі міндетті аяқталу
қорытындысы; 3) кінәлі мен жәбірленушіге қаза келтірудегі әрекет
(әрекетсіздіктің) арасындағы себепті байланыс.
Адамды өмірінен күш қолданып та, (жарақаттау, тұншықтыру, уландыру,
т. б.) психикалық ықпал жасап та (қорқыту, үрейлендіру, жалған лақап
тарату, т. б.) айыруға болады.
Қылмыстың субьективтік жағы кінәнің қасақана жасалуымен сипатталады.
Айыпты өзінің басқа адамның өліміне алып келетін іс-әрекет жасап отырғанын,
ондай зардаптың болу мүмкін екенін немесе қалайда болмай қоймайтынын
біледі, соны тілейді — яғни тікелей ниет танытады, егер ол өлімнің болуына
аналы түрде жол берсе не ондай зардаптың болуына немқұрайды қараса — жанама
ниет танытады.
Адам өлтірудің субъектісі (ҚК 96-бабы) 14 жасқа толған, есі дұрыс адам
бола алады. Басқа да адам өміріне қарсы бағытталған қылмыстар үшін
жауаптылық 16 жастан басталады.
ҚК 96-бабы 2-бөлімінде қарастырылған адам өлтіруаса қоғамдық қауіпті
қылмыстарға жататындықтан оны жасағаны үшін аса қатаң шаралар қолдану
қарастырылған. Сараланған адам өлтіруге ҚК 96-бабы 2-бөлімінде
қарастырылған жағдайлардың (сараланған белгілер) кем дегенде бірі болғанда
адам өлтіру деп аталады. Әрине адам өлтірудің барлық басқа да негізгі
белгілері міндетті түрде болуы керек. Егер кінәлінің әрекеттерінде екі
немесе бірнеше сараланған белгілер болса, олардың барлығы айып таққанда
жәбірленушіне үкім шығарғанда көрсетілуі керек. Бірақ олар қылмыстың
жиынтығын құрамайды, және жаза бірдей қолданылады. Қазақстан Республикасы
96-бабы 2-бөлімі 13 тармақтан тұрады. Көп белгілер бұрынғы қылмыстық заңда
болған. Кейбір сараланған белгілер нақтыланған және бірнеше жаңа түрлері
енгізілді. Тұңғыш рет осы сараланған белгілер белгілі-бір қатаң тәртіпте
орналастырылып, соған байланысты мынадай түрлерге бөлінді.
Объектіге қатысты белгілер (а, б, в, г-тармақтары) — екі немесе
оданда көп адамға қатысты (а-т.); қызметтік іс-әрекетін жүзеге асыруына
не кәсіби немесе қоғамдық борышын орындауына байланысты адамды немесе оның
жақындарына қатысты (б-т.); дәрменсіз жағдайда екендігі айыпкерге белгілі
адамды өлтіру, сол сияқты адамды ұрлауы (в-т.); жүкті екендігі айыпкерге
белгілі әйелге (г-т.).
Қылмыстың объектілік жағына қатысты белгілер (д, е-т.) — аса
қатігездікпен адам өлтіру (д-т.); көптеген адамдардың өміріне қауіпті
тәсілмен адам өлтіру (е-т.). кейбір авторлар объективтік жаққа адамды
өлтіруді адамдар тобы, алдын-ала сөз байласу арқылы адамдар тобы немесе
ұйымдасқан топтың жүзеге асыруын (ж-т.) жатқызады.
Субъектілік жаққа қатысты белгілер (з, и, к, л, м-т.) — пайда
табу мақсатымен, сол сияқтыжалданып не қарақшылықпен, қорқытып алушылықпен,
не бандитизммен ұштасқан адам өлтіру (з-т.); бұзақылық ниетпен адам
өлтіру (и-т.); басқа қылмысты жасыру немесе оны жасауды жеңілдету
мақсатымен жасалған, сол сияқты зорлауға немесе жыныстық қатынасс
сипатындағыкүш қолдану әрекеттерімен ұштасқан адам өлтіру (к-т.);
әлеуметтік, ұлттық, нәсілдік, діни өшпенділік немесе араздық не қанды кек
себебі бойынша адам өлтіру (л-т.); жәбірленушінің мүшелерін немесе тінін
пайдалану мақсатында жасалған адам өлтіру (м-т.).
Субъектіге қатысты белгілер (ж, н-т.) — адамды өлтіруді адамдар
тобы, алдын-ала сөз байласу арқылы адамдар тобы немесе ұйымдасқан топтың
жүзеге асыру арқылы адам өлтіру (ж-т.); ҚК 97-100-баптарында көзделген
әрекеттерден басқа, бұрын адам өлтірген адам жасаған адам өлтіру (н-т.).
Бұл саралауды шартты деп қарастыру керек. Себебі кез-келген объектілік
белгі қылмыстың субъективтік жағынан көрініс тауып жатады. Ал адам
өлтірудің аса жоғары қауіптілігі қарақшылықпен, бандитизммен немесе
бопсалаушылықпен астасып жатыр. Бірақ осылайша саралау ҚК 96-бабы 2-бөлімі
бойынша нақты адам өлтіру түрін дұрыс саралауға көмектеседі.
Жалпы Қазақстан Республикасы ҚК-нің адам өлтіруді бұлайша саралауы
толық сипатқа ие. Адам өлтірудің кейбір түрлерін ажыратуда Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Сотының Пленумындағы Азаматтардың өмірі мен
денсаулығына қол сұғушылыққа жауаптылықты белгілейтін заңдылықтарды
соттардың қолдануы туралы 1994 жылғы 23-желтоқсанындағы № 7 қаулысы (1996
жылы 20-желтоқсанында № 11 қаулысымен өзгерістер мен толықтырулар
енгізілді) маңызды рөл атқарады.
Зардаптарының аса ауырлығымен сипатталады. Осыған ұқсас белгі бұрынғы
Қылмыстық кодексінде де болған, сондықтан сот практикасы оны бағалаудың
өзіндік критериін жасаған болатын. Екі немесе одан да көп адамдарды өлтіру
біртұтас қылмысты білдіреді. Барлық жәбірленушілерге зиян не бір мезгілде,
немесе қысқа уақыт аралығында жасалады, яғни ең бастысы айыптының іс-
әрекеті бір ниетке бағытталған — екі немесе одан да көп адамдарды өлтіру.
Уақыт аралығының алшақтығы немесе басқа да бірегей ниетін білдіретін
жағдайларда адам өлтіру ҚР ҚК 96-бабы 2-бөлімі а-тармағы бойынша
сараланбайды. Мұндай жағдайларда ҚК 96-бабы 2-бөлімі н-тармағы
қолданылады (ҚК 97-100-баптарында көзделген әрекеттерден басқа, бұрын адам
өлтірген адам жасаған адам өлтіру).
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Пленумындағы Азаматтардың өмірі
мен денсаулығына қол сұғушылыққа жауаптылықты белгілейтін заңдылықтарды
соттардың қолдануы туралы 1994 жылғы 23-желтоқсанындағы № 7 қаулысында
(1996 жылы 20-желтоқсанында № 11 қаулысымен өзгерістер мен толықтырулар
енгізілді) былай деп көрсетілген: егер қылмыс бір немесе бірнеше әрекет
арқылы қысқа уақыт аралығында орындалса жәбірленушіне де айыптының бірнеше
адам өлтіруге тікелей немесе жанама ниетінің болғаны анықталса ол екі
немесе одан да көп адамды қасақана өлтірген жағдай деп саралануы керек.
Айыптының ниеті бірнеше адамды өлтіруге бағытталып, бірақ аяқталған қылмыс
ретінде — екі немесе одан да көп адамды өлтіргендік деп қарастырмайды,
себебі — қылмыс субъектісінің еркіне байланысты емес мән-жайлар бойынша
оның бірнеше адамды өлтіру ойы жүзеге аспай қалды. Бұл жағдайда айыптының
әрекетін ҚК 96-бабының 1-бөлігі және 24-баптың 3-бөлігі бойынша және басқа
сараланатын белгілердің болуына қарай ҚК 96-бабы 2-бөлімі а-тармағы
бойынша саралануы керек.
Мұнда айыптының бір мезгілде бір адамды өлтіріп, екінші адамды өлтіру
мақсатында шабуыл жасау әрекетінің еш қатысы жоқ. Себебі екі адамды өлтіру
бір қылмысты білдіреді. Осынысымен де ол бірнеше рет жасалған адам
өлтіруден ерекшеленеді. Осы жағдайда жазаны бірегей қылмыс жиынтығы
ережелері бойынша белгілеу дұрыс болар ма екен. Қылмыстық құқық ғылымында
оны шешудің бірнеше жолдары көрсетілген болатын. Мысалы, Л. В. Иногамова-
Хегайдың ойынша бір адамды өлтіру туралы норма екі немесе одан да көп
адамдардың өміріне қауіп төндіру нормасының бүтіні емес, мазмұнының бөлігі
ғана, ал бүтін мен бөлікті салыстырғанда бүтіннің жеңетіні белгілі.
Барлық әрекеттерді бір қылмыс деп есептеу бұл қылмыстың қауіптілігін
төмендетіп, айыптының жауапкершілігін жұмсартар еді. Осыған байланысты сот
практикасы заң талап етіп отырғандай мұндай жағдайларда саралау жолымен
қарастыруы керек.
Дегенмен, бұл жолдың да өз қиыншылығы бар. Қылмыстың жиынтығы деп
танылған жағдайда жаза 25 жылға дейін бас бостандығынан айыру ретінде
қолданылады. Ол айыптының бастаған ісін аяқтауға, яғни тірі қалған
куәгерлерді де өлтіруге итермелейді, бұл жағдай қылмыс жиынтығына жатпайды.
Мұндай қарама-қайшылықты шешу үшін заңды қолдану керек, яғни жиынтық деген
ұғымды нақтылау қажет.
Екі немесе одан да көп тұлғаларды бір мезетте өлтіру әртүрлі
себептердің болуын жоққа шығармайды, мысалы, қызғаныш сезімімен бұрынғы
әйелін өлтіру және жасаған қылмысты жасыру мақсатында кездейсоқ куәгерді
өлтіру. Егер осы себептердің бірі ҚК 96-бабы 2-бөлімінде қарастырылса, онда
ол саралауда көрсетілуі керек. Басқа адамды өлтіру ниеті алдында жасаған
адам өлтіру қылмысын жасыру мақсатында кейіннен пайда болса, ол екі адамды
өлтіру деп сараланбайды. Әрбір жасалған қылмыс жеке саралануды қажет етеді.
Бір уақытта бір адамды өлтірген және екінші адамды абайламай өлтірген
айыптының әрекетінде бұл қарастырылып отырған қылмыстың құрамы жоқ, ол екі
қылмыстың жиынтығы: адам өлтіру жәбірленушіне абайсызда кісі өлтіру
қылмыстары ретінде сараланады.
Егер екі немесе одан да көп адамды өлтіру көптеген адамдардың өміріне
қауіпті тәсілмен жасалса, бұл әрекет ҚК 96-бабы 2-бөлімі а және е
тармақтары бойынша саралануы керек.
Егер екі адам өлтірудің біреуі жеңілдететін мән-жайларда жасалса (97-
100-баптары) онда ҚК 96-бабы 2-бөлімі а-тармағы қолданыла алмайды.
Адам өлтірудің бұл түрі аса қауіпті қылмыстар қатарына жатады, себебі
мұнда тек жәбірленушінің ғана емес басқа да объектілерге: тұлғаға өзінің
қызметтік іс-әрекетін жүзеге асыруды қамтамасыз ететін немесе кәсіби не
қоғамдық борышын орындауға байланысты қоғамдық қатынастарға да қол
сұғылады.
Осы қылмыс бойынша жәбірленушілер қызметтік міндетін атқарушы
(лауазымды немесе басқа да адамдар), сондай-ақ кәсіби немесе қоғамдық
борышын орындаушы азаматтар немесе олардың жақындары болуы мүмкін. Бұл
қылмысты жасағанда айыпты жәбірленушінің өз қызметтік міндетін немесе
қоғамдық не кәсіби борышын заңды түрде атқаруына қарсы тұрады немесе сол
үшін өш алады. Мысалы, браконьердің өзін ұстаған адамды өлтіруі, тергеуге
немесе сотта куәгер ретінде жауап берген адамды өлтіру.
ҚК 96-бабы 2-бөлімінің осы тармағы бойынша жауаптылыққа тартқанда адам
өліміне себеп болған әрекеттің қашан жасалғандығы маңызды емес.
Жәбірленушінің өз қызметтік міндетін немесе кәсіби борышын атқару кезінде
ғана өлтірілуі шарт емес.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Пленумындағы Азаматтардың өмірі
мен денсаулығына қол сұғушылыққа жауаптылықты реттейтін заңдылықтарды
соттардың қолдануы туралы 1994 жылғы 23-желтоқсанындағы № 7 қаулысында
(1996 жылы 20-желтоқсанында № 11 қаулысымен өзгерістер мен толықтырулар
енгізілді) былай деп көрсетілген: егер қылмысты жәбірленушінің өз
қызметтік міндетін немесе кәсіби борышын атқару кезінде жасауға байланысты
саралау кезінде заң жәбірленушінің өз қызметтік міндетін немесе кәсіби
борышын атқаруындағы қандай заңды әрекеттері айыптының оған қарсы қылмыс
жасауына әкеп соққанын анықтауы керек.
Қызметтік борышын жүзеге асыру дегеніміз — адамның мемлекеттік немесе
басқа да кәсіпорында, мекемеде жұмыс істейтіндігіне қарамастан өз міндетіне
жататын әрекеттерді жасауы.
Қоғамдық борышты атқару дегеніміз — кез келген азаматтың өзіне
жүктелген әлеуметтік міндетті, сондай-ақ қоғам немесе жеке адамдар мүддесін
көздейтін кез келген басқа әрекеттерді орындау (қылмыстың алдын алу,
қылмыскерді ұстау, т. б.).
Р. Э. Оганян, А. Г. Кибальник, И. Г. Соломенко қызметтік борышты
әдеттегі еңбек келісім шартымен белгіленген қызметтік шеңбердегі
міндеттерді атқару деп таниды. Қызметтік борышты жүзеге асыру деп, адамның
жәбірленушінің жұмыс істейтін мемлекеттік немесе өзгедей кәсіпорындарға,
ұйымдарға қарамастан қызметтік борышын жүзеге асыру әрекетіе тануға болады.
Қоғамдық борыш – адамның тиісті атқаратын міндетіне кірмейтін қоғамның
міндеті үшін атқаратын әрекеттер [1].
Қоғамдық борышты атқару деп кез келген азаматтың әлеуметтік жүктелген
мінденттерді атқаруы, сол сияқты қоғамның немесе жекелеген адамның
мүдделері үшін басқа да қызметтерді жүзеге асыруын тануға болады (құқық
бұзушылықтың жолын кесу, қылмыскерді ұстау және басқалар).
Қылмыстық, азаматтық істердің, сондай-ақ материалдың сотта қаралуына,
алдын ала тергеудің жүргізілуіне не үкімнің сот шешімінің немесе өзгедей
сот актісінің орындалуына байланысты судьяның, прокурордың, тергеушінің
анықтама жүргізуші адамның, қорғаушының, сарапшының, сот приставының,
сондай-ақ олардың жақындарының өміріне қастандық жасау (не өлтіру) арнаулы
норма — ҚК 340-бабы бойынша жауаптылыққа апарады. Құқық қорғау органдарының
адамы болып табылмайтын, бірақ өзін айыпталушыға сондаймын деп таныстырған
жәбірленушіне қоғамдық тәртіпті қорғауға бағытталған әрекеттер жасаған
адамның өміріне қастандық жасау ҚК 96-бабы 2-бөлімінің б-тармағы бойынша
саралануы тиіс.
Кәсіби борышқа адамның кәсіби мәртебесі жүктейтін міндеттер жатады.
Қылмыстық заң тек қызметтік міндетті не кәсіби немесе қоғамдық борышты
атқарушы адамдарға ғана емес, олардың жақындарын да қорғайды. Жақындар
деген түсінікке тек арғы-бергі туыстар ғана жатпайды, сонымен қатар достық,
сүйіспеншілік қатынастағы (қалыңдық, күйеу бала, достар, т. б.) адамдар да
жатады.
Адамның дәрменсіз жағдайы дегеніміз — адамның физиологиялық немесе
басқадай себептермен (әлі жас, қартайған, ауру, кеміс: соқыр, керең, ақсақ,
шолақ, т. б.) қылмыскерге жөнді қарсылық көрсете алмауы. Адам өлтірудің бұл
түріне ұйықтап жатқан немесе қатты мас адамды, сондай-ақ басқа бір
себептермен есінен таныған адамдарды өлтіру де жатады. Бұл жағдайда
жәбірленушінің дәрменсіз екендігі айыптыға белгілі болуға тиіс.
Шындығында, жас сәбиді, қарт адамды, мүгедекті өлтіру айыптының аса
қатігездік танытып жасағанын, жүрексіздігін көрсетеді. Сондықтан сот
практикасы мұндай адам өлтірулерді аса қатігездікпен жасалған қылмыс деп
қарап келді. Ұйықтап жатқан немесе қатты мас адамды өлтіру қылмысына
келетін болсақ ол кінәлінің аса қатігездігін білдіре қоймайды. Ал дәрменсіз
жағдайы айыптыға белгілі болғанына қарамастан адам өлтіруді заң шығарушылар
жеке сараланатын белгі деп тауып, оны аса қатігездікпен байланыстырмай
отыр. Соған қарамастан көпшілігі Қазақстан Республикасы ҚК 96-бабы 2-бөлімі
в-тармағын ұйықтап жатқан, мас немесе ессіз жатқан адамды өлтіруге
қолдануға болмайтынын айтады.
Бұл көзқарасты жақтаушылар дәрменсіз жағдай жәбірленушіге қосымша
ерекше зардап тигізетінін алға тартады. Ол өзін қазір немесе сосын
міндетті түрде өлтіретінін сезеді, бірақ физикалық жағдайының жоқтығынан
оның күші қарсыласуға да, көмекке шақыруға да дәрменсіз. Жәбірленуші адам
өзінің қандай да бір жағдайларына байланысты дәрменсіз екенін түсінеді де,
адам өлтіруші алдында дәрменсіз болып қала береді [2]. Осыдан келіп
ұйықтап жатқан немесе ессіз жатқан адам дәрменсіз болып есептелмейді деген
қортынды шығаруға болатын сияқты.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты ұйқыны дәрменсіздік жағдай деп
есептемейді.
Дәрменсіз жағдайдағы адамды өлтіруді жәбірленушінің басқа да: кенеттен
шабуылдау, жасырын немесе сұрқия жолдармен өлтіру сияқты себептерге
байланысты адам өлтірушіге қарсыласа алмайтын жағдайлардан ажыратып алу
керек. Оған мысал ретінде мергеннің оқ атуы, жасырынып тұрып шабылдау,
кенеттен пышақ салу, жарылғыш заттарды қолдану, тамақпен улау және т. б.
келтіруге болады. Егер жәбірленуші оны өлтіруге ниеттенген айыптының
кесірінен дәрменсіз күйде қалса (жарақаттау, байлау, оңаша жерге апару,
т. б.), онда ҚК 96-бабы 2-бөлімі в-тармағы қолданылмайды.
Екінші ұштастырылған жағдайға ҚК 96-бабы 2-бөлімі в-тармағында алғаш
рет аталып, соңғы кездері көбейіп кеткен кепілге адам алу жәбірленушіне
адамдарды ұрлау жағдайы жатады. Қаруланған қылмыскерлерге ұсталған адам
әдетте дәрменсіз болып қалады. Бірақ адамды ұрлаған немесе кепілге алған
жағдайда адам өлтіруді ұрланған немесе кепілге алынған адамның ғана өлуі
емес, басқа да адамдардың өлімі (мысалы, ұрлауға кедергі жасаушы немесе
кепілді босатуға тырысқан) деп те түсіну керек.
Ұрланған немесе кепілге алу арқылы адам өлтіру қарастырылып отырған
белгіге ұқсас болғандықтан, олар ҚК 96-бабы 2-бөлімінде бір тармаққа
біріктірілген. Ұрланған немесе кепілге алынған адам да дәрменсіз қалады.
Мұндай адамды өлтіру ҚК 96-бабы 2-бөлімі в-тармағы бойынша және ҚК 125
немесе 234-баптары бойынша сараланады. ҚК 96-бабының 2-бөлімінің осы
қарастырылып отырған тармағы қолданылғанда жәбірленушінің ұрланған кезде
немесе бірқатар уақыт өткеннен кейін қаза болғандығы ескерілмейді. ҚК 96-
баптың 2-бөлімінің в-тармағы ұрланған немесе кепілге алынған адамның
өлтіргендігін ғана емес, сонымен қатар адамды ұрлауға немесе кепілге алуға
байланысты басқа адамдардың өлтіргендігін де қамтиды (мысалы, кепілді
босатуға тырысқан немесе ұрлауға кедергі келтірген адамды өлтіру).
Бұл қылмыс түрі үшін жауаптылық қатаң, себебі мұнда қылмыскер әйелді
ғана өлтіріп қоймай, бойына жан біткен, бірақ әлі өмірге келмеген ұрпақты
да өлтіреді.
Бұл тармақты қолданудың бірден-бір шарты — әйелдің жүкті екендігін
айыпты білуге тиіс. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының 1994
жылғы 23-желтоқсанындағы Азаматтардың өмірі мен денсаулығына жасалған
қастандық үшін жауаптылықты реттейтін заңдарды соттардың қолдануы туралы
№ 7 қаулысында (1996 жылы 20-желтоқсанында № 11 қаулысымен өзгерістер мен
толықтырулар енгізілді) былай деп көрсетілген: айыптының жәбірленушіні
өлтіру кезінде оның жүкті екенін білгенін анықтау жеткілікті, мұнда оның
жүктілік мезгілінің, тұқымның өміршеңдігінің, әйелдің жүктілігіне
байланысты қандай да бір медициналық есепте тұруының еш маңызы жоқ айыпты
адам әйелдің жүктілігін сырт пошымынан, әйелдің өз сөзінен немесе
медициналық құжаттармен танысу арқылы біле алады. Әйелдің жүкті екендігін
білмеген адам бұл тармақ бойынша жауапқа тартылмайды. Және де, қылмысты осы
тармақпен саралау үшін іштегі баланың әйелге қастандық жасау нәтижесінде
одан бұрын өлгендігінің заңдық маңызы жоқ.
Егер айыпты адам әйелді жүкті екен деп ойлап өлтірсе, бұл әрекет екі
қылмыстың жиынтығымен сараланады — біріншіден, жүкті екендігі айыпкерге
белгілі әйелді өлтіру және жай немесе басқа да ауырлататын мән-жайлармен
сараланататын адам өлтіру. Жәбірленушіні шатастырып, басқа адамды өлтірген
жағдайда да қылмыс осылай сараланады (өлтіруге тиісті жүкті адамның орнына
қателесіп айыпты ондай жағдайда емес басқа адамды өлтіреді).
Жүкті әйелді өлтіргенде айыптыда жәбірленушінің өліміне қатысты тікелей
ниет те, жанама ниет те болуы мүмкін. Өлтіру себептері әртүрлі болғанымен,
олардың қылмысты саралауға ықпалы болмайды. Мысалы, жүкті әйелді
қызғаныштан өлтірген адам ҚК 96-бабы 2-бөлімі г-тармағы бойынша жауапқа
тартылады.
Жәбірленушіні аса қатігездікпен қасақана өлтіру айыптының ерекше
аюандық әрекеттерге баруы, адамгершілік шегінен шығуы, садизмді
қарастырады.
Аса қатігездікті мынадай мән-жайлар сипаттайды:
өлтіру тәсілі (жәбірленушінің денесіне көптеген жарақат салу, көму, ас,
су бермеу, уландырып қинау, қышқылмен күйдіру және т. б.);
өлтірер алдында немесе өлтіргенде садистік қылық көрсету (қинау,
зорлау, жанын күйзелту);
жәбірленушіні жақындарының көзінше өлтіру, оларды күйзелту.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының 1994 жылғы 23-
желтоқсанындағы Азаматтардың өмірі мен денсаулығына жасалған қастандық
үшін жауаптылықты реттейтін заңдарды соттардың қолдануы туралы № 7
қаулысында (1996 жылы 20-желтоқсанында № 11 қаулысымен өзгерістер мен
толықтырулар енгізілді) былай деп көрсетілген: қасақана өлтіруді аса
қатігездікпен жасалған ретінде сипаттайтын мән-жайларға баға бергенде аса
қатігездік тек объективтік әрекеттермен ғана емес, сонымен қатар айыптының
өз іс-әрекетіне психикалық қатынасымен де сипатталатынын ескеру қажет.
Аса қатыгездіктің нысандары болу үшін айыпкер өлтірер алдында немесе
өлтіріп жатқан кезде жәбірленушіні қинайды, жанын күйзелтеді, не алдын ала
әдейі қинап өлтіреді (денесіне көптеген жарақат салады, ұзақ уақыт жанын
қинайтын береді, денесін күйдіреді, аштықта, шөлдетіп ұстайды, т. б.).
Айыпты жәбірленушіні өлтіру мақсатында дене жарақаттарын жасап, соңында
оны бензинмен өртегеннен кейін жәбірленушінің өлуі де аса қатігездікпен
жасалған деп есептеледі.
Жәбірленушіні өлтірген соң, мәйітті қорлау кінәлінің асқан қатігездігін
куәландырып, ҚК 96-бабы 2-бөлімінің д-тармағы бойынша әрекетін саралауға
негіз болады. Осы қаулыда аса қатыгездік жәбірлеуші адамның жақындарының
көзінше кісі өлтіруде де байқалады. Бұл жағдайдағы кінәлінің субъективтік
қатынасы жәбірленушінің өмірін алуға ғана емес, осы процестің куәсі болған
оның жақындарына ерекше азап келтіруге бағытталған тікелей ниетпен
бағытталады. Мұнда сотқа кісі өлтіру кезінде жәбірленуші адамның
жақындарының болу фактісін ғана емес, олардың көзінше кінәлінің қылмыс
істегенін куәландыруды анықтау ұсынылады. С. В. Бородин былай деп жазады:
Аса қатыгездікпен істелген кісі өлтіруді зерделеу мұндай кісі өлтіруді
саралаудағы қатенің негізгі себебі — соттар қылмыс құралының субъективтік
жағының призмасы арқылы емес, аса қатыгездікті куәландырушы белгілерді
өздігінше жиі бағалайтынын көрсетеді [3]. Мұндай баға беру жағдайында, бір
жағынан әңгіме қасақана қылмыс ретінде кісі өлтіру туралы, демек,
ауырлатылған жағдайға қатысты абайсыздық ескерілмейтіні, екінші жағынан,
кісі өлтіріп алудағы кінәлінің ниетінің түрлері мен оның аса қатыгездікке
қатысының сәйкес келмеуі әрқашан ескеріле бермейді. Тікелей ниетпен кісі
өлтіру болып, жанама ниет туралы куәландыратын аса қатыгездікке қатысы жоқ
оқиғалардың болуы әбден мүмкін. Аса қатыгездікке қатысты ниет түрін
анықтамай, кісі өлтіру жағдайын толық анықталды деп санауға болмайды.
Біздің ойымызша, аса қатыгездіктің болуы туралы мәселені шешу үшін жалғыз
мүмкін және сенімді өлшем болып табылады.
Қылмыстық құқық доктринасы тікелей де, жанама ниет бұл болмыстың
нәтижесінің болуын сезетін алдын-ала көріп-білуден тұрады деп санайды. Яғни
кінәлі сонда әрекетінің сипатын сезініп, аса қатыгездікпен әрекет етеді,
аса қатыгездік болып табылатын басталған нәтижені қалайда немесе саналы
түрде жол береді.
Бір-бірінің көзінше жақын қатынастағы бірнеше адамды кезекпен өлтіру
аса қатыгездікпен істелген деп қарастырылу керек.
Мәселен, Б. өзінің әйелі, келіні мен ұлы тұрып жатқан үйіне мас болып
келіп, келінімен жанжалдасып қалып, нақты күш қолданып, ұлы мен келінінің
бас сүйектерін зақымдайды. Содан олар кінәлі Б.-ға ешқандай қарсылық
көрсете алмайды. Б. оған қарамастан, бақшадан темір істік әкеліп ұлы мен
келінінің өмір сүретін маңызды органдарына бірнеше соққы жасайды да, олар
содан қайтыс болады. Б-ның кісі өлтіруді аса қатыгездікпен істегенін
жәбірленушілерге ауыртпалық әкелген ауқымды дене жарақатын салудан басқа,
кісі өлтіру шешесінің және бір-біріне жақын күйеуі мен әйелінің көзінше
болуы куәландырады.
Кінәлінің әрекетін сот аса қатыгездікпен кісі өлтіру ретінде ҚК 96 бабы
2-бөлімінің д-тармағы бойынша саралады[4].
Жақындар деген ұғымды заңнама жәбірленушіге туыс адамдар ғана емес,
сонда қарым-қатынастағылар да (заңды некеде емес жұбайы, күйеуі мен әйелі,
қамқоршысы т. б.) жатады деп түсіндіреді. Өкінішке орай, қазіргі уақытқа
дейін аталған санатқа қатысты адамдар шеңберін анықтауға бірдей көзқарас
жоқ та, қылмысты саралауды мейлінше күрделендіреді. Біз бұл сұрақты шешуде
аталған санаттағы адамдар жайлы сөз болғанда, тек ата-анасын, балаларын,
асырап алғанын, асырағанды, туған және немере аға-қарындастарын, ата-
әжелерін, немерелерін, жұбайларын, заңды некеде емес жұбайын қарастырмай,
жақын есебіндегі басқа адамдарды да қарастыру керек, ол үшін мұндай
оқиғаларда адамдардың өзара қатынасын түбегейлі тексеру керек. Сол сияқты
әйелі мен күйеуі саналмайтын ғашық адамдарға, достарға қатысты қылмыс
істелгенде адами фактор ретінде осындай аса маңызды сәтті есепке алу керек.
Аса қатыгездік ретіндегі ауырлатылған белгіні дұрыс қолдануды көптеген
тергеушілер мен соттар сот-медициналық сараптаманың қорытындысынан іздеуге
тырысады. Алайда, ҚР ҚІК 241-бабы 1-тарауының сот-медициналық сараптама тек
өлімнің себебін, денсаулыққа келген зиянның сипаты мен ауырлық дәрежесін
ғана белгілейді деп айтылған. Аса қатыгездікті анықтауды заң сот-
медициналық сараптаманың құзырына бермейді. Сондықтан, С. В. Бородиннің
пікірінше, кісі өлтірудегі аса қатыгездікті анықтауда сот-медициналық
сараптаманың қорытындысын назарға алмау керек. Кейбір жағдайларда дене
зақымдарының сипаты мен жәбірленушінің өлімінің себебі туралы сарапшының
қорытындысы басқа дәлелдермен жинақталып, аса қатыгездікпен кісі өлтіруді
саралауға мүмкіндік береді. Мұнда, қандай жағдайларда да аса қатыгездік
медициналық емес, заңдық ұғым екенін естен шығармау керек[5].
Аса қатыгездікпен өлтіргенде, кінәлі әрекетінің аса қатыгездік сипатын,
сондай-ақ бұлай кісі өлтіруге саналы түрде жол бергенін сезінуі керек.
Жоғарыда айтылғандай, аса қатыгездік кінәлінің объективтік әрекетінен ғана
емес, психикалық қарым-қатынасынан да байқалады.
Бірақ аса қатыгездік ұғымы медициналық емес, құқықтық. Кісі
өлтірудегі бұл сараланған белгінің болу-болмауы туралы мәселені өркениетті
қоғамда адамгершілік, моральдық нормаларға сай, тергеу немесе сот органдары
шешеді.
Сарапшы — дәрігерлердің құзырына өлтірудің нақты тәсілінде өлер алдында
жәбірленушінің ерекше зәбір көргендігі туралы сұрақты шешу кіреді. Мәйіттің
көзін құртуды немесе оны бөлшектеуді мәйітті жәбірлеу мен аса қатыгездік
таныту деп әрдайым қарастырмау керектігін айта кеткен жөн. Егер бұл
әрекеттер кісі өлтіруді жасыру, сондай-ақ жәбірленушінің етін пайдалану
(каннибализм) мақсатында істелсе, аса қатыгездік белгісін құрамайды.
Аса қатыгездіктің мотивтері әр түрлі болады: қастық, қызғану, кек,
пайдакүнемдік және т. б. Олар ҚК 96-бабы 2-бөлімінің д-тармағы бойынша
кісі өлтіруді саралауға әсерін тигізбейді.
Кісі өлтіруді саралаудағы көптеген қателіктер аса қатыгездікті
куәландыратын жағдайлар өзіндік мәнге ие болуымен байланысты.
Бұл көбінесе, кісі өлтіру процесінде көптеген дене жарақатын аса
қатыгездікпен салудан байқалады. Жарақаттың көп болуы кінәлінің аса
қатыгездігімен ғана емес, оның қозу күйімен, жағдайды бағалай
алмаушылығымен, құрбанның қатты қарсыласуында қолындағы құралының немесе
әрекет қабілетінің жетімсіздігінен басталған қылмысты тез аяқтауға
тырысушылығымен шарттасады. Жарақаттар санын оның салынған уақытымен,
ниеттің қалыптасу сәтімен, кісі өлтіру мотивімен, істің мән-жайымен
салыстыра бағалау керек.
Аса қатыгездікпен істелген кісі өлтіруді білу үшін кінәліде аса
қатыгездікпен қылмыс істеу ниетінің болғанын анықтау қажет.
Кісі өлтіру ҚК 96-бабы 2-бөлімнің д-тармағы бойынша кінәлі аса
қатыгездік көрсетуге арнайы ұмтылғанда ғана емес, ол құрбанның өмірін алуда
бұл тәсілдің ерекше азапты екенін сезініп, әдейілеп соған бару оқиғасында
да саралануы мүмкін.
Кісі өлтірудің осыған ұқсас түрі Қаз КСР ҚК-де көптеген адамдардың
өміріне қауіпті тәсілмен кісі өлтіру болып белгіленген. Кісі өлтіру
құралының жоғары сапасын ғана емес (жарылғыш заттар, от, автоматты оқ
ататын қару, автомобиль т. б.), оны қолданудың нақты тәсілін ескерген жөн.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының 1994 жылдың 23
желтоқсанындағы Азаматтардың өмірі мен денсаулығына қол сұққаны үшін
жауапкершілікті реттейтін заңнаманы соттардың қолдануы туралы қаулыда
былай делінген: Көптеген адамдардың өміріне қауіпті тәсілмен жасалған кісі
өлтіруді саралау үшін белгілі адамды өлтіру ниетін жүзеге асыра отырып,
кінәлінің басқа да адамдардың өмірі мен денсаулығына шынайы қауіп
төндіретін тәсілді қолданғанын саналы сезінгенін анықтау керек.
Демек, кісі өлтіру тәсілінің өзі маңызды-жалпыға қауіпті, яғни көптеген
жағдайларда мұндай кісі өлтіру тәсілі (өртеу, жару, автоматтық қарумен
шоғырланған топқа ату, бірнеше адамы бар автомобильді апатқа ұшырату т. б.)
көптеген азаматтардың өміріне қауіпті болып табылады.
Кісі өлтірудің бұл түріне әр түрлі автоматтық құралдар көмегімен кез
келген адамның өміріне қауіп төндіретіндей тәсілдер де жатады. Адамдар жоқ
жерде бір адамды өлтіру процесінде бірнеше адамды өлтіретіндей құралдарды
пайдалану қарастырылған белгінің болуын білдірмейді. ҚК 96-бабы, 2-
бөлімінің е-тармағы бойынша қасақана кісі өлтіруді саралауда кінәлінің
қолынан жәбір көрген адам саны мәнге ие болмайды. Тек бір адамның өмірден
өтуі егер өлтіру тәсілі бірнеше адамның өміріне қауіп төндірсе, ҚК 96-бабы,
2-бөлімінің е-тарамағын қолдануға тыйым салмайды. Мұнда басқа адамға өлім
келтіру қаупі тек болжам емес, шынайы болуы керек.
Кісі өлтірудің қарастырылған бұл түрінде кінәлі белгілі бір адамды
өлтіргенде тікелей ниетпен әрекет етеді. Кінәлінің басқа адамның өміріне
немесе денсаулығына зиян келтіруі жанама ниет формасында байқалады. Егер
басқа адамның өміріне қауіпті тәсілмен бір адамды өлтіру бірнеше адамның
қазасына әкелсе кінәлінің әрекеті ҚК 96-бабы, 2-бөлімінің а, е-
тармақтары бойынша саралауға жатады.
Егер аталған әрекет бір адамның өлімі мен басқа адамның зиян шегуіне
әкелсе, саралау ҚК 96-бабы, 2-бөлімінің е-тармағы және денсаулыққа зиян
келтіргені үшін жауапкершілікті қарастыратын ҚК-ң сәйкес баптарымен ҚК
баптарының жиынтығы бойынша жүргізілуі керек.
Көптеген адамдардың өміріне қауіпті тәсілмен кісі өлтіру оқиғасында
кінәлінің қалауындағы емес, басқа адам өлсе, бұл әрекетті ҚК 96-бабы, 2-
бөлімнің е-тармағы бойынша саралау керек.
Алайда, көптеген адам өміріне қауіпті тәсілмен істелген өлтіруді
анықтауда алдын-ала тергеу органдары мен соттар әрдайым істің мән-жайын
түбегейлі зерделей бермейді. Біз осындай кісі өлтіру кезіндегі кінәлі мен
жәбірленушінің арасындағы ара қашықтық жайында айтамыз: Н. мен оның жұбайы
В. облыс аудандарының бірінен туыстарына келеді. Олардың келуіне байланысты
спирттік ішімдіктер ішіліп, нәтижесінде Н. мен жұбайы В-ның ағасы З.
арасында жанжал туады. Қорланған З. үйіне барып, пистолетін алып келіп, Н-
ді атып тастайды. Алынған жарақаттан ол қайтыс болады[7].
Алдын ала тергеу органдары мен сот З-ның әрекетін көптеген адамдардың
өміріне қауіпті тәсілмен істелген кісі өлтіру, яғни Қазақстан Республикасы
ҚК 96-бабы, 2-бөлімінің е-тармағы бойынша саралады. Облыстық сот үкімді
өзгеріссіз қалдырды.
Қазақстан Республикасының Жоғарғы соты кінәлі З-ның әрекетін ҚК 96-
бабы, 2-бөлімінің е-тармағынан Қазақстан Республикасы ҚК 96-бабы, 1-
бөлімімен қайта сараланды. Өйткені қылмыстық істі зерделеу барысында кінәлі
З. өз туыстарының ортасында жәбірленуші Н-ді көріп, оған жақындап дәлдеп
атқандығын сот-медициналық сараптаманың қорытындысы және куәлардың
көрсетпелерін растады. ҚР Жоғарғы Соты дәлдеп атуды көптеген адам өміріне
қауіпті тәсіл деп санамайды.
Кінәлі М. әрекетіне дұрыс баға берілген. Іс негізі төмендегідей:
кешкілік, ауылдық жерде бір кафенің жанынан М. мас күйде өтіп бара жатып,
өзіне қатысты айтылған, мас жағдайына байланысты жас адамдар тобынан
балағаттауды естиді. Өш алу үшін М. үйіне келіп, қару алып, жанына өткен
кафеге келеді. Алайда, жәбірлегендердің түрі есінде жоқ, тәуліктің
қараңғылық басқан кезі болғандықтан, кінәлі М. кафе алдында кездескен
адамдар тобын ата бастайды. Оқ ату нәтижесінде есік алдындағы бір адам
өледі.
Алдын ала тергеу және сот органдары кінәлі әрекетін ҚР ҚК 96-бабы, 2-
бөлімінің е-тармағы бойынша бірнеше адам өміріне қауіпті тәсілмен
жасалған өлім деп дұрыс саралаған[6].
Қазақстан Республикасының 2000 жылғы 5-мамырдағы Қазақстан
Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне қылмыспен күрес мәселелері
бойынша толықтырулар мен өзгертулер енгізу туралы Заңымен енгізілген
өзгерістер нәтижесінде ҚР 96-бабы, 2-бөлімінің ж-тармағын, бұрынғы
редакциясында қарастырылғандай ұйымдасқан топ жасаған кісі өлтіру деп қана
емес, алдын ала келіскен ұйымдасқан топ немесе алдын ала келіскен адамдар
тобы жасаған кісі өлтіруі деп саралау керек.
Адамдар тобы, алдын ала келіскен адамдар тобы ұғымы ҚР ҚК 31-бабында
көрсетілген, ол қылмысқа қатысу формаларын анықтайды:
Егер қылмыс жасауға екі немесе одан да көп орындаушы күні бұрын сөз
байласпай бірлесіп қатысса, ол адамдар тобы жасаған қылмыс деп танылады.
Егер қылмысқа бірлесіп жасау туралы күні бұрын уағдаласқан адамдар
қатысса, ол адамдар тобы алдын ала сөз байласып жасаған қылмыс деп
танылады.
Егер қылмысты бір немесе бірнеше қылмыс жасау үшін күні бұрын біріккен
адамдардың тұрақты тобы жасаса, ол ұйымдасқан топ жасаған қылмыс деп
танылады.
Мәселен, Е., Л., О. және Н. қаланың түнгі клубтарының бірінде болып,
спирттік ішімдіктер ішіп, М. және В. есімді екі қызбен танысады, оларға өз
үстелдеріне отыруды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚЫЛМЫСТЫҚ ЗАҢНАМАСЫНДАҒЫ АДАМ ӨМІРІНЕ ҚАРСЫ
ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ ТҮСІНІГІ ... ... ... ... ... ... 7
1.1 Адам өміріне қарсы
қылмыстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 7
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ЗАҢНАМАСЫНДА ЖЕКЕ АДАМДАРҒА ҚАРСЫ
ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ ТҮРЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ...2 9
2.1 Адам денсаулығына қарсы
қылмыстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.2 Адам өмірі мен денсаулығына қауіп тудыратын
қылмыстар ... ... ... ... ... ... .3 8
2.3 Адамның жыныстық дербестігі мен жыныстық бостандығына қарсы
қылмыстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..5 9
КІРІСПЕ
Қоғамдық құндылықтар жүйесіндегі өмір сүру, денсаулық, жыныстық қол
сұқпаушылық пен жыныстық еркіндік, сол сияқты ар-ождан құқықтары біздің
мемлекетіміз сияқты бүкіл әлемде де әлеуметтік құқықтардың маңыздысы
ретінде сипатталады. Бұл туралы 1948 жылдың 10 желтоқсанында адам
құқықтарының жалпыға бірдей декларациясының жариялаған БҰҰ-ның Бас
Ассамблеясында атап өтілген болатын.
ҚР Конституциясының 1-бабына сай адам құқықтары мен бостандықтары, оның
ар-намысы мен қадір-қасиеттері қоғамның және мемлекеттің жоғары
құндылықтары ретінде бекітіліп, Қазақстанның өркениетті мемлекеттер
қауымдастығына енуін айқындады.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 1 – бабына сәйкес Қазақстан
Республикасы өзін демократиялы, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет
ретінде орнықтырады; оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі,
құқықтары мен бостандықтары.
Қазақстан халқын толғандыратын мәселелердің қатарында соңғы жылдары
әрбір азаматтың өмір сүруіне қауіпсіз жағдайлар қалыптастыру, бостандық
және жеке басқа қол сұғушылық конституциялық құқығын сенімді қорғауды
қамтамасыз ету мәселелері де алдыңғы қатарға шыға бастады. Азаматтардың
конституциялық құқықтарына қылмыстардың ауыр және ерекше ауыр санаттары ең
үлкен зиян тигізеді. Адамды саудаға салу қылмысы да осы санатқа жатады.
Жеке адамға қарсы қылмыстар мен күрестің құқықтық механизимдер
тиімділігін арттыру мәселесі үнемі назар аударуды талап етеді.
Жеке басты, оның құқықтары мен бостандықтарын қорғау ісіндегі мәнділік
жеке басқа мейілінше қауіпті, қол сұғушылықтың жолын кесумен жазалауға
арналған қылмыстық заңнаманы иеленеді.
ҚР қылмыстық заңнамасы жеке басқа қол сұққаны үшін жауапкершілік
мәселелерін жаңаша шешеді.
Алайда жеке басқа қарсы қылмыстар үшін жауапкершілік туралы сот тергеу
тәжірибесімен қазіргі заңнаманы талдау жекелеген теориялық және тәжірибелік
мәселені көрсетеді. Осы әрекеттерді саралау мәселелерін қарастыру
қажеттілігі құқық қорғау органдарының тәжірибелік қызметінде меншікке қол
сұғу қылмыстарын қате қылмыстық құқықтық бағалау оқиғалары жиі
кездесетіндігімен түсіндіреді.
Қылмыстық заңнама айтарлықтай өзгерістер бастан өткізуіне байланысты,
соның ішінде нормативтік базаның, жекелей алғанда 1994 жылдың 23
желтоқсанындағы “Азаматтардың өмір мен денсаулығына қол сұққаны үшін
жауапкершілікті реттеуші заңнаманы соттың қолдану туралы” №7 және 1996
жылдың 20 желтоқсанында өзгертілген №11 ҚР Жоғары сот Пленум Қаулысы және
1993 жылдың 23 сәуіріндегі “Зорлағаны үшін жауапкершілікті реттеуші
заңнаманы соттың қолдану тәжірибесі туралы” ҚР Жоғары сот Пленумын №1
қаулысы жекелеген сұрақтарды түсіндірумен байланысты Жоғары соттың жаңа
нормативтік қаулыларын қабылдау қажеттігі туады.
Қылмыстылықпен тиімді күресуге ықпал ететін бағыттардың бірі –
қылмыстық заңнаманы жетілдіру, атап айтқанда адамды сату үшін қылмыстық
жауапкершілікті бекітетін бөлігінде. Қазақстан Республикасының қылмыстық
заңнамасын жетілдіру бірқатар бастапқы қылмыстық – құқықтық ережелерді
қайта қарастырумен қатар, қылмыстық – құқықтық нормаларды қалыптастыру үшін
елеулі маңызы бар салыстырмалы түрде жеке мәселелерді шешуді талап етеді.
Олардың бірі - қылмыстық кодекстің ерекеше бөліміндегі кейбір нақты
нормалардың құрылымдарын нақтылап анықтау қажеттілігі. Бұл адамды сату
құрамына да қатысты. Сондықтан да берілген тақырып қазіргі таңда өзекті
болып табылады.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 1 бабы — адам, оның өмірі,
құқықтары мен бостандығы ең жоғары құндылықтар деп жариялайды.
1961 жылғы Қаз ССР ҚК-іне қарағанда бұл ҚР ҚК-інде Жеке адамға қарсы
қылмыстар бірінші тұр, Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімі содан басталады.
Тәуелсіз Қазақстан мемлекетінің басты міндеттерінің бірі өз
азаматтарының бостандықтары мен заңды құқықтарын барынша қорғау болып
табылады. Қазақстан мемлекеті адам құқықтары жөніндегі халықаралық
нормаларды толық қуаттай отырып, оны бұлжытпай жүзеге асыруға толық
кепілдік береді. Оның айғағы азаматтардың саяси, еңбек, әлеуметтік және
басқа да құқықтарының Казақстан Республикасының Конституциясында толық, жан-
жақты көрініс табуы болып табылады.
Қазақстан Республикасында Конституцияға сәйкес адам құқықтары мен
бостандықтары танылады және оларға кепілдік беріледі. Адам құқықтары мен
бостандықтары әркімге тумысынан жазылған, олар абсолютті деп танылады,
олардан ешкім айыра алмайды, заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық
актілердің мазмұны мен қолданылуы осыған қарай анықталады делінген
Конституцияның 1, 2-тармағында. Яғни "Республиканың азаматы өзінің
азаматтығына орай құқықтарға ие болып, міндеттер атқарады" (Конституцияның
12-бабының 3-тармағы). Адамның және азаматтың өз құқықтары мен
бостандықтарын жүзеге асыруы басқа адамдардың құқықтары мен бостандықтарын
бұзбауға, конституциялық құрылыс пен қоғамдық имандылыққа нұқсан
келтірмеуге тиіс (5-тармақ).
Конституцияның II бөлімі адам және азамат, оның құқығы,
бостандығы мен міндеттеріне тікелей арналған. Заңға сәйкес республиканың
кез келген азаматының нәсіліне, ұлтына, тіліне, әлеуметтік тегіне, дінге
көзқарасына тағы басқа да белгілеріне қарамастан құқықтар мен бостандықтар
теңдігіне кепілдік беріледі (14-баптың 2-тармағы). Конституцияда адам және
азаматтық туралы арнайы тарау бар. Азаматтық құқық пен бостандыққа; саяси
құқықтар мен бостандықтарға; экономикалық және әлеуметтік құқықтарға
Қазақстан Республикасы Конституциясында ерекше мән беріледі. Конституцияда
жария етілген азаматтардың осындай құқықтары мен бостандықтарын қорғауды
қылмыстық заң өзінің басты міндеттерінің бірі деп санайды .
Дипломдық жұмыстың мақсаты. ҚР Қылмыстық құқығының жеке адамға және
өмірге қарсы қылмыстардың мәнін, мақсатын, түрлерін зерттеу.
Адам құқықтарын және бостандықтарының сақталуына бақылауды және
қорғауды жүзеге асыратын маңызды институттардың бірі үкіметтік емес
құқықтарын қорғау ұйымдары болып табылады. Қазақстанда қоғамдық сектордың
бастапқы құрылуы 90 жылдардың басына келеді, яғни бұл кез мемлекеттің
өмірінде экономикалық және қоғамдық — саяси реформаның болып жатуымен
сипатталады. Тәуелсіздікті алғаннан бері Қазақстанның үкіметтік емес
секторын қалыптасу және ұйымдастыру процестерін өтті. Қазір олар
қызметтің 30-ға жуық бағыттарын қамтиды, құрамында тұрақты негізде 35
мыңға жуық адам, қызмет жасайды, уақытша негізде 50 мың адам, консультант,
сарапшы қызметтерін атқарады, ал ерікті негізде - 100 мың өз
еркімен қатысушылар жұмыс жасайды. Қазақстанда 3,5 мың әр түрлі үкіметтік
емес құқық қорғау органдары тіркелеген.
Қазақстан Республикасының Конституциясы әр адамның денсаулығын қорғауға
кепілдік береді (29-бап). Осы конституциялық ережені жүзеге асырудың бір
нысаны — денсаулыққа, қарсы жасалған қылмыс үшін жауаптылық белгілеу.
Денсаулыққа қарсы қылмыстарға денсаулыққа зиян келтірудің әртүрлі
тәсілдері жатады, олар үшін жауаптылық КҚ-тің 110-111-баптарында
көзделген.
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚЫЛМЫСТЫҚ ЗАҢНАМАСЫНДАҒЫ АДАМ ӨМІРІНЕ
ҚАРСЫ ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ ТҮСІНІГІ
1.1 Адам өміріне қарсы қылмыстар
ҚР ҚК адам өміріне қарсы қылмыстарға адам өлтірудің (ҚР ҚК 96-100
баптар) сол сияқты абайсызда кісі өлтірудің (ҚР ҚК 101-бап) және өзін-өзі
өлтіруге дейін жеткізудің түрлерін жатқызады. Соңғы екеуінен басқа барлық
аталған адам өміріне қарсы қылмыстар адам өлтіруге жатады.
Қылмыстың бұл құрамдары өмір сүру құқығы сияқты бұлар да адамның табиға
және маңызды құқықтарын қорғау туралы сөз болғандықтан бірінші орынға
орналастырылған. Қылмыстық кодекс адам өмірін қорғау міндетін адам өміріне
қарсы қылмыстар құрамының белгілерін қалыптастыра отырып және олардың
істелуіне қатаң санкция мен белгілей отырып, өзіне тән әдістермен шешеді.
Бұл топтағы барлық қылмыстарды біріктіретіні әрқайсысының объектісі
адам өмірі екендігі. Қылмыс объектісі ретінде өмір, бір жағынан табиғи
физиологиялық процесс ретінде, екінші жағынан қоғамда жеке бастың тіршілік
ету мүмкіндігін заңмен қамтамасыз ету ретінде түсінідіріледі. Екінші жақтың
арқасында өмір жеке бас пен қоғамдық қатынастарға (қоғамдық мүддеге)
логикалық бағынады және жеке бастың мүддесінің оның өзінен бөлуге содан
соң жеке бастық қоғамдық қатынастар шегінен шығаруға болмайды.
Адамға өлім келтіруші әрекет егер құқыққа қайшы әрекет, қылмыстық заңда
қарастырылса қылмыс деп табылады.
Кінәлі адамның әрекеті механикалық, физикалық, химиялық (тіпті
психикалық, бірақ олар сирек кездеседі) және адам өміріне әсер ететін басқа
да тәсілдер болуы мүмкін. Өлім адамға әрекетісіздік жолымен де берілуі
мүмкін.
Адам өміріне қол сұғу тәсілі ретінде әрекетсіздік кінәлі қамқорлық
танытатын әрекетсіздік ететін, қажетті шаралар қабылдайтын сияқты адам
өміріне зиян тигізбеуге тұлғаның міндеттілігін білдіреді.
Адам өміріне қарсы қылмыстарда әрекет немесе әрекетсіздік құқыққа қайшы
сипатына иеленеді. Адам өміріне қылмыстық әсер ету тек адам өмірі
жағдайында ғана аяқталған қылмыс құрамын құрайды. Адам өміріне қарсы
қылмыстың денсаулыққа қарсы қылмыстан айырмашылық белгісі — соңғысының
зардаптары өз мазмұны бойынша қай органға зиян келгендігіне, қандай ауру
күшімен, денсаулыққа зиян келу нәтижесінде еңбек қабілеттілігі жоғалту
дәрежесінің қандайлығымен анықталады.
Адам өміріне қарсы қылмыстардың субъективті жағы қасақана да, абайсыз
кінәмен де сипатталады. Кінәлі өзінің қоғамға қауіпті әрекеті нәтижесінде
басқа адамның денсаулығына зиян келтіруде зардаптардың бөлу мүмкіндігінің
немесе құтылмайтындығын алдын-ала көреді де қалайды (тікелей ниет) және
бұған саналы түрде жол береді немесе оған селқос қарайды (жанама ниет).
Осы санаттағы қылмыстың субъектісі қылмыстық жауапкершілік жасына
жеткен, яғни 16 жастағы есі дұрыс адам, тек қылмыс кодексінің 15-2
баптарына сай адам өлтірегені үшін қылмыстық жауапкершілік 14 жастан
басталады. Саралау үшін кінәлі өзінің қоғамқа қауіпті іс-әрекетінің
нәтижесінде басқа адамның денсаулығына жеңіл зиян келетіндігін ұғынуға және
қоғамға қауіпті зардаптарының болуы мүмкін екендігін немесе қалайда
болатындығын алдын-ала білуге тиіс және соны тілеуге не сапалы түрде оған
жол беруге немқұрайлы қарауға тиіс. Денсаулыққа абайсызда жеңіл зиян
келтіргені үшін қылмыстың жауаптылығы қарастырылмаған. Қылмыстың субъектісі
жасы 16-ға толған есі дұрыс адам.
Адам өлтіру жеке адамға қарсы қылмыстардың ең ауыр түрінің бірі. ҚК 96-
бабының бірінші бөлігінде адам өлтіру басқа адамға құқыққа қарсы қасақана
өлім келтіру деп анықтама берілген. Адамның өмірі әр адамға туғаннан
берілетін табиғаттың ерекше сиы және әлеуметтік құндылығы да ерекше.
Қазақстан Республикасы ҚК адам өлтірудің анықтамасын заңдық тұрғыдан
алғаш рет белгілеп берді: басқа адамға құқыққа қарсы қасақана өлім
келтіру (ҚК 96-бабының 1-бөлігі). Кеңестік дәуірдегі қылмыстық кодексте
адам өлтірудің анықтамасын бермеген еді. Сол кезеңдегі заң шығарушылар
қылмыстық құқықтағы адам өлтіруге жалпы қабылданған ұғымнан жеке бөліп
қарамаған сыңайлы.
Қарапайым адам өлтірудің құрамы (Қазақстан Республикасы ҚК 96-бабының 1-
бөлігі).
Қарапайым адам өлтірудің ұғымы — сараланбаған немесе күрделіленбеген
адам өлтіру. Ол үшін қылмысмтық жауаптылық Қазақстан Республикасы ҚК 96-
бабының 1-бөлігінде қарастырылған. Бұл адам өлтірудің негізгі түріне
жатады. Қарапайым адам өлтірудің құрамын талдауда басқа да адам
өлтірулерден айырмасы бар, сондықтан бұны жалпы адам өлтіруді талдау деп
қарауға болады.
Адам өлтірудің обьектісі — адамның өмірі, ол адамның азаматтығына,
ұлтына және нәсіліне, шыққан тегіне және жасына, әлеуметтік жағдайына,
немен айналысатынына, денсаулық ахуалына, біліміне, т. б. байланысты емес.
Қылмыстық заң жәбірленушінің еркіне қарсы адам өлтіру де, оның келісімімен
қаза келтіру де (эфтаназия) бірдей дәрежеде адам өлтіруге жатқызылады.
Жәбірленушінің кім екенін білмей қалу қасақана адам өлтіргендігі үшін
жауаптылыққа әсер етпейді.
Өмірге қастандық жасау обьектісінің бар-жоғы туралы мәселені шешу үшін
оның бастапқы жіне ақырғы кезеңдерін анықтау қажет.
Қылмыстық-құқықтық тұрғыдан алғанда, адамның туғаннан өлгенге дейінгі
аралықта өмір бар деп саналады.
Қылмыстық заңда адамның өлген кезі деп биологиялық өлімді, яғни ми
қабаты клеткаларының біржола ыдырауы нәтижесінде ми қызметінің толық
тоқтауы кезін алады. Биологиялық өлімнен басқа клиникалық өлім деген
түсінік бар, бұл жағдайда адамның жүрегі тоқтап қалады.
Адамға клиникалық өлім келтірсе, мұндай іс-әрекет адам өлтіруге
оқталғандық болып саналады. Сонымен қатар, клиникалық өлім жағдайындағы
адамға қастандық жасауды өлтіру деп санауға болады.
Қылмыстың обьективтік жағы материалдық құрамды қылмыстар сияқты үш
элементтің жиынтығынан тұрады: 1) басқа адамның өмірін қиюға бағытталған
әрекет (әрекетсіздік); 2) жәбірленушіні өлтірудегі міндетті аяқталу
қорытындысы; 3) кінәлі мен жәбірленушіге қаза келтірудегі әрекет
(әрекетсіздіктің) арасындағы себепті байланыс.
Адамды өмірінен күш қолданып та, (жарақаттау, тұншықтыру, уландыру,
т. б.) психикалық ықпал жасап та (қорқыту, үрейлендіру, жалған лақап
тарату, т. б.) айыруға болады.
Қылмыстың субьективтік жағы кінәнің қасақана жасалуымен сипатталады.
Айыпты өзінің басқа адамның өліміне алып келетін іс-әрекет жасап отырғанын,
ондай зардаптың болу мүмкін екенін немесе қалайда болмай қоймайтынын
біледі, соны тілейді — яғни тікелей ниет танытады, егер ол өлімнің болуына
аналы түрде жол берсе не ондай зардаптың болуына немқұрайды қараса — жанама
ниет танытады.
Адам өлтірудің субъектісі (ҚК 96-бабы) 14 жасқа толған, есі дұрыс адам
бола алады. Басқа да адам өміріне қарсы бағытталған қылмыстар үшін
жауаптылық 16 жастан басталады.
ҚК 96-бабы 2-бөлімінде қарастырылған адам өлтіруаса қоғамдық қауіпті
қылмыстарға жататындықтан оны жасағаны үшін аса қатаң шаралар қолдану
қарастырылған. Сараланған адам өлтіруге ҚК 96-бабы 2-бөлімінде
қарастырылған жағдайлардың (сараланған белгілер) кем дегенде бірі болғанда
адам өлтіру деп аталады. Әрине адам өлтірудің барлық басқа да негізгі
белгілері міндетті түрде болуы керек. Егер кінәлінің әрекеттерінде екі
немесе бірнеше сараланған белгілер болса, олардың барлығы айып таққанда
жәбірленушіне үкім шығарғанда көрсетілуі керек. Бірақ олар қылмыстың
жиынтығын құрамайды, және жаза бірдей қолданылады. Қазақстан Республикасы
96-бабы 2-бөлімі 13 тармақтан тұрады. Көп белгілер бұрынғы қылмыстық заңда
болған. Кейбір сараланған белгілер нақтыланған және бірнеше жаңа түрлері
енгізілді. Тұңғыш рет осы сараланған белгілер белгілі-бір қатаң тәртіпте
орналастырылып, соған байланысты мынадай түрлерге бөлінді.
Объектіге қатысты белгілер (а, б, в, г-тармақтары) — екі немесе
оданда көп адамға қатысты (а-т.); қызметтік іс-әрекетін жүзеге асыруына
не кәсіби немесе қоғамдық борышын орындауына байланысты адамды немесе оның
жақындарына қатысты (б-т.); дәрменсіз жағдайда екендігі айыпкерге белгілі
адамды өлтіру, сол сияқты адамды ұрлауы (в-т.); жүкті екендігі айыпкерге
белгілі әйелге (г-т.).
Қылмыстың объектілік жағына қатысты белгілер (д, е-т.) — аса
қатігездікпен адам өлтіру (д-т.); көптеген адамдардың өміріне қауіпті
тәсілмен адам өлтіру (е-т.). кейбір авторлар объективтік жаққа адамды
өлтіруді адамдар тобы, алдын-ала сөз байласу арқылы адамдар тобы немесе
ұйымдасқан топтың жүзеге асыруын (ж-т.) жатқызады.
Субъектілік жаққа қатысты белгілер (з, и, к, л, м-т.) — пайда
табу мақсатымен, сол сияқтыжалданып не қарақшылықпен, қорқытып алушылықпен,
не бандитизммен ұштасқан адам өлтіру (з-т.); бұзақылық ниетпен адам
өлтіру (и-т.); басқа қылмысты жасыру немесе оны жасауды жеңілдету
мақсатымен жасалған, сол сияқты зорлауға немесе жыныстық қатынасс
сипатындағыкүш қолдану әрекеттерімен ұштасқан адам өлтіру (к-т.);
әлеуметтік, ұлттық, нәсілдік, діни өшпенділік немесе араздық не қанды кек
себебі бойынша адам өлтіру (л-т.); жәбірленушінің мүшелерін немесе тінін
пайдалану мақсатында жасалған адам өлтіру (м-т.).
Субъектіге қатысты белгілер (ж, н-т.) — адамды өлтіруді адамдар
тобы, алдын-ала сөз байласу арқылы адамдар тобы немесе ұйымдасқан топтың
жүзеге асыру арқылы адам өлтіру (ж-т.); ҚК 97-100-баптарында көзделген
әрекеттерден басқа, бұрын адам өлтірген адам жасаған адам өлтіру (н-т.).
Бұл саралауды шартты деп қарастыру керек. Себебі кез-келген объектілік
белгі қылмыстың субъективтік жағынан көрініс тауып жатады. Ал адам
өлтірудің аса жоғары қауіптілігі қарақшылықпен, бандитизммен немесе
бопсалаушылықпен астасып жатыр. Бірақ осылайша саралау ҚК 96-бабы 2-бөлімі
бойынша нақты адам өлтіру түрін дұрыс саралауға көмектеседі.
Жалпы Қазақстан Республикасы ҚК-нің адам өлтіруді бұлайша саралауы
толық сипатқа ие. Адам өлтірудің кейбір түрлерін ажыратуда Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Сотының Пленумындағы Азаматтардың өмірі мен
денсаулығына қол сұғушылыққа жауаптылықты белгілейтін заңдылықтарды
соттардың қолдануы туралы 1994 жылғы 23-желтоқсанындағы № 7 қаулысы (1996
жылы 20-желтоқсанында № 11 қаулысымен өзгерістер мен толықтырулар
енгізілді) маңызды рөл атқарады.
Зардаптарының аса ауырлығымен сипатталады. Осыған ұқсас белгі бұрынғы
Қылмыстық кодексінде де болған, сондықтан сот практикасы оны бағалаудың
өзіндік критериін жасаған болатын. Екі немесе одан да көп адамдарды өлтіру
біртұтас қылмысты білдіреді. Барлық жәбірленушілерге зиян не бір мезгілде,
немесе қысқа уақыт аралығында жасалады, яғни ең бастысы айыптының іс-
әрекеті бір ниетке бағытталған — екі немесе одан да көп адамдарды өлтіру.
Уақыт аралығының алшақтығы немесе басқа да бірегей ниетін білдіретін
жағдайларда адам өлтіру ҚР ҚК 96-бабы 2-бөлімі а-тармағы бойынша
сараланбайды. Мұндай жағдайларда ҚК 96-бабы 2-бөлімі н-тармағы
қолданылады (ҚК 97-100-баптарында көзделген әрекеттерден басқа, бұрын адам
өлтірген адам жасаған адам өлтіру).
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Пленумындағы Азаматтардың өмірі
мен денсаулығына қол сұғушылыққа жауаптылықты белгілейтін заңдылықтарды
соттардың қолдануы туралы 1994 жылғы 23-желтоқсанындағы № 7 қаулысында
(1996 жылы 20-желтоқсанында № 11 қаулысымен өзгерістер мен толықтырулар
енгізілді) былай деп көрсетілген: егер қылмыс бір немесе бірнеше әрекет
арқылы қысқа уақыт аралығында орындалса жәбірленушіне де айыптының бірнеше
адам өлтіруге тікелей немесе жанама ниетінің болғаны анықталса ол екі
немесе одан да көп адамды қасақана өлтірген жағдай деп саралануы керек.
Айыптының ниеті бірнеше адамды өлтіруге бағытталып, бірақ аяқталған қылмыс
ретінде — екі немесе одан да көп адамды өлтіргендік деп қарастырмайды,
себебі — қылмыс субъектісінің еркіне байланысты емес мән-жайлар бойынша
оның бірнеше адамды өлтіру ойы жүзеге аспай қалды. Бұл жағдайда айыптының
әрекетін ҚК 96-бабының 1-бөлігі және 24-баптың 3-бөлігі бойынша және басқа
сараланатын белгілердің болуына қарай ҚК 96-бабы 2-бөлімі а-тармағы
бойынша саралануы керек.
Мұнда айыптының бір мезгілде бір адамды өлтіріп, екінші адамды өлтіру
мақсатында шабуыл жасау әрекетінің еш қатысы жоқ. Себебі екі адамды өлтіру
бір қылмысты білдіреді. Осынысымен де ол бірнеше рет жасалған адам
өлтіруден ерекшеленеді. Осы жағдайда жазаны бірегей қылмыс жиынтығы
ережелері бойынша белгілеу дұрыс болар ма екен. Қылмыстық құқық ғылымында
оны шешудің бірнеше жолдары көрсетілген болатын. Мысалы, Л. В. Иногамова-
Хегайдың ойынша бір адамды өлтіру туралы норма екі немесе одан да көп
адамдардың өміріне қауіп төндіру нормасының бүтіні емес, мазмұнының бөлігі
ғана, ал бүтін мен бөлікті салыстырғанда бүтіннің жеңетіні белгілі.
Барлық әрекеттерді бір қылмыс деп есептеу бұл қылмыстың қауіптілігін
төмендетіп, айыптының жауапкершілігін жұмсартар еді. Осыған байланысты сот
практикасы заң талап етіп отырғандай мұндай жағдайларда саралау жолымен
қарастыруы керек.
Дегенмен, бұл жолдың да өз қиыншылығы бар. Қылмыстың жиынтығы деп
танылған жағдайда жаза 25 жылға дейін бас бостандығынан айыру ретінде
қолданылады. Ол айыптының бастаған ісін аяқтауға, яғни тірі қалған
куәгерлерді де өлтіруге итермелейді, бұл жағдай қылмыс жиынтығына жатпайды.
Мұндай қарама-қайшылықты шешу үшін заңды қолдану керек, яғни жиынтық деген
ұғымды нақтылау қажет.
Екі немесе одан да көп тұлғаларды бір мезетте өлтіру әртүрлі
себептердің болуын жоққа шығармайды, мысалы, қызғаныш сезімімен бұрынғы
әйелін өлтіру және жасаған қылмысты жасыру мақсатында кездейсоқ куәгерді
өлтіру. Егер осы себептердің бірі ҚК 96-бабы 2-бөлімінде қарастырылса, онда
ол саралауда көрсетілуі керек. Басқа адамды өлтіру ниеті алдында жасаған
адам өлтіру қылмысын жасыру мақсатында кейіннен пайда болса, ол екі адамды
өлтіру деп сараланбайды. Әрбір жасалған қылмыс жеке саралануды қажет етеді.
Бір уақытта бір адамды өлтірген және екінші адамды абайламай өлтірген
айыптының әрекетінде бұл қарастырылып отырған қылмыстың құрамы жоқ, ол екі
қылмыстың жиынтығы: адам өлтіру жәбірленушіне абайсызда кісі өлтіру
қылмыстары ретінде сараланады.
Егер екі немесе одан да көп адамды өлтіру көптеген адамдардың өміріне
қауіпті тәсілмен жасалса, бұл әрекет ҚК 96-бабы 2-бөлімі а және е
тармақтары бойынша саралануы керек.
Егер екі адам өлтірудің біреуі жеңілдететін мән-жайларда жасалса (97-
100-баптары) онда ҚК 96-бабы 2-бөлімі а-тармағы қолданыла алмайды.
Адам өлтірудің бұл түрі аса қауіпті қылмыстар қатарына жатады, себебі
мұнда тек жәбірленушінің ғана емес басқа да объектілерге: тұлғаға өзінің
қызметтік іс-әрекетін жүзеге асыруды қамтамасыз ететін немесе кәсіби не
қоғамдық борышын орындауға байланысты қоғамдық қатынастарға да қол
сұғылады.
Осы қылмыс бойынша жәбірленушілер қызметтік міндетін атқарушы
(лауазымды немесе басқа да адамдар), сондай-ақ кәсіби немесе қоғамдық
борышын орындаушы азаматтар немесе олардың жақындары болуы мүмкін. Бұл
қылмысты жасағанда айыпты жәбірленушінің өз қызметтік міндетін немесе
қоғамдық не кәсіби борышын заңды түрде атқаруына қарсы тұрады немесе сол
үшін өш алады. Мысалы, браконьердің өзін ұстаған адамды өлтіруі, тергеуге
немесе сотта куәгер ретінде жауап берген адамды өлтіру.
ҚК 96-бабы 2-бөлімінің осы тармағы бойынша жауаптылыққа тартқанда адам
өліміне себеп болған әрекеттің қашан жасалғандығы маңызды емес.
Жәбірленушінің өз қызметтік міндетін немесе кәсіби борышын атқару кезінде
ғана өлтірілуі шарт емес.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Пленумындағы Азаматтардың өмірі
мен денсаулығына қол сұғушылыққа жауаптылықты реттейтін заңдылықтарды
соттардың қолдануы туралы 1994 жылғы 23-желтоқсанындағы № 7 қаулысында
(1996 жылы 20-желтоқсанында № 11 қаулысымен өзгерістер мен толықтырулар
енгізілді) былай деп көрсетілген: егер қылмысты жәбірленушінің өз
қызметтік міндетін немесе кәсіби борышын атқару кезінде жасауға байланысты
саралау кезінде заң жәбірленушінің өз қызметтік міндетін немесе кәсіби
борышын атқаруындағы қандай заңды әрекеттері айыптының оған қарсы қылмыс
жасауына әкеп соққанын анықтауы керек.
Қызметтік борышын жүзеге асыру дегеніміз — адамның мемлекеттік немесе
басқа да кәсіпорында, мекемеде жұмыс істейтіндігіне қарамастан өз міндетіне
жататын әрекеттерді жасауы.
Қоғамдық борышты атқару дегеніміз — кез келген азаматтың өзіне
жүктелген әлеуметтік міндетті, сондай-ақ қоғам немесе жеке адамдар мүддесін
көздейтін кез келген басқа әрекеттерді орындау (қылмыстың алдын алу,
қылмыскерді ұстау, т. б.).
Р. Э. Оганян, А. Г. Кибальник, И. Г. Соломенко қызметтік борышты
әдеттегі еңбек келісім шартымен белгіленген қызметтік шеңбердегі
міндеттерді атқару деп таниды. Қызметтік борышты жүзеге асыру деп, адамның
жәбірленушінің жұмыс істейтін мемлекеттік немесе өзгедей кәсіпорындарға,
ұйымдарға қарамастан қызметтік борышын жүзеге асыру әрекетіе тануға болады.
Қоғамдық борыш – адамның тиісті атқаратын міндетіне кірмейтін қоғамның
міндеті үшін атқаратын әрекеттер [1].
Қоғамдық борышты атқару деп кез келген азаматтың әлеуметтік жүктелген
мінденттерді атқаруы, сол сияқты қоғамның немесе жекелеген адамның
мүдделері үшін басқа да қызметтерді жүзеге асыруын тануға болады (құқық
бұзушылықтың жолын кесу, қылмыскерді ұстау және басқалар).
Қылмыстық, азаматтық істердің, сондай-ақ материалдың сотта қаралуына,
алдын ала тергеудің жүргізілуіне не үкімнің сот шешімінің немесе өзгедей
сот актісінің орындалуына байланысты судьяның, прокурордың, тергеушінің
анықтама жүргізуші адамның, қорғаушының, сарапшының, сот приставының,
сондай-ақ олардың жақындарының өміріне қастандық жасау (не өлтіру) арнаулы
норма — ҚК 340-бабы бойынша жауаптылыққа апарады. Құқық қорғау органдарының
адамы болып табылмайтын, бірақ өзін айыпталушыға сондаймын деп таныстырған
жәбірленушіне қоғамдық тәртіпті қорғауға бағытталған әрекеттер жасаған
адамның өміріне қастандық жасау ҚК 96-бабы 2-бөлімінің б-тармағы бойынша
саралануы тиіс.
Кәсіби борышқа адамның кәсіби мәртебесі жүктейтін міндеттер жатады.
Қылмыстық заң тек қызметтік міндетті не кәсіби немесе қоғамдық борышты
атқарушы адамдарға ғана емес, олардың жақындарын да қорғайды. Жақындар
деген түсінікке тек арғы-бергі туыстар ғана жатпайды, сонымен қатар достық,
сүйіспеншілік қатынастағы (қалыңдық, күйеу бала, достар, т. б.) адамдар да
жатады.
Адамның дәрменсіз жағдайы дегеніміз — адамның физиологиялық немесе
басқадай себептермен (әлі жас, қартайған, ауру, кеміс: соқыр, керең, ақсақ,
шолақ, т. б.) қылмыскерге жөнді қарсылық көрсете алмауы. Адам өлтірудің бұл
түріне ұйықтап жатқан немесе қатты мас адамды, сондай-ақ басқа бір
себептермен есінен таныған адамдарды өлтіру де жатады. Бұл жағдайда
жәбірленушінің дәрменсіз екендігі айыптыға белгілі болуға тиіс.
Шындығында, жас сәбиді, қарт адамды, мүгедекті өлтіру айыптының аса
қатігездік танытып жасағанын, жүрексіздігін көрсетеді. Сондықтан сот
практикасы мұндай адам өлтірулерді аса қатігездікпен жасалған қылмыс деп
қарап келді. Ұйықтап жатқан немесе қатты мас адамды өлтіру қылмысына
келетін болсақ ол кінәлінің аса қатігездігін білдіре қоймайды. Ал дәрменсіз
жағдайы айыптыға белгілі болғанына қарамастан адам өлтіруді заң шығарушылар
жеке сараланатын белгі деп тауып, оны аса қатігездікпен байланыстырмай
отыр. Соған қарамастан көпшілігі Қазақстан Республикасы ҚК 96-бабы 2-бөлімі
в-тармағын ұйықтап жатқан, мас немесе ессіз жатқан адамды өлтіруге
қолдануға болмайтынын айтады.
Бұл көзқарасты жақтаушылар дәрменсіз жағдай жәбірленушіге қосымша
ерекше зардап тигізетінін алға тартады. Ол өзін қазір немесе сосын
міндетті түрде өлтіретінін сезеді, бірақ физикалық жағдайының жоқтығынан
оның күші қарсыласуға да, көмекке шақыруға да дәрменсіз. Жәбірленуші адам
өзінің қандай да бір жағдайларына байланысты дәрменсіз екенін түсінеді де,
адам өлтіруші алдында дәрменсіз болып қала береді [2]. Осыдан келіп
ұйықтап жатқан немесе ессіз жатқан адам дәрменсіз болып есептелмейді деген
қортынды шығаруға болатын сияқты.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты ұйқыны дәрменсіздік жағдай деп
есептемейді.
Дәрменсіз жағдайдағы адамды өлтіруді жәбірленушінің басқа да: кенеттен
шабуылдау, жасырын немесе сұрқия жолдармен өлтіру сияқты себептерге
байланысты адам өлтірушіге қарсыласа алмайтын жағдайлардан ажыратып алу
керек. Оған мысал ретінде мергеннің оқ атуы, жасырынып тұрып шабылдау,
кенеттен пышақ салу, жарылғыш заттарды қолдану, тамақпен улау және т. б.
келтіруге болады. Егер жәбірленуші оны өлтіруге ниеттенген айыптының
кесірінен дәрменсіз күйде қалса (жарақаттау, байлау, оңаша жерге апару,
т. б.), онда ҚК 96-бабы 2-бөлімі в-тармағы қолданылмайды.
Екінші ұштастырылған жағдайға ҚК 96-бабы 2-бөлімі в-тармағында алғаш
рет аталып, соңғы кездері көбейіп кеткен кепілге адам алу жәбірленушіне
адамдарды ұрлау жағдайы жатады. Қаруланған қылмыскерлерге ұсталған адам
әдетте дәрменсіз болып қалады. Бірақ адамды ұрлаған немесе кепілге алған
жағдайда адам өлтіруді ұрланған немесе кепілге алынған адамның ғана өлуі
емес, басқа да адамдардың өлімі (мысалы, ұрлауға кедергі жасаушы немесе
кепілді босатуға тырысқан) деп те түсіну керек.
Ұрланған немесе кепілге алу арқылы адам өлтіру қарастырылып отырған
белгіге ұқсас болғандықтан, олар ҚК 96-бабы 2-бөлімінде бір тармаққа
біріктірілген. Ұрланған немесе кепілге алынған адам да дәрменсіз қалады.
Мұндай адамды өлтіру ҚК 96-бабы 2-бөлімі в-тармағы бойынша және ҚК 125
немесе 234-баптары бойынша сараланады. ҚК 96-бабының 2-бөлімінің осы
қарастырылып отырған тармағы қолданылғанда жәбірленушінің ұрланған кезде
немесе бірқатар уақыт өткеннен кейін қаза болғандығы ескерілмейді. ҚК 96-
баптың 2-бөлімінің в-тармағы ұрланған немесе кепілге алынған адамның
өлтіргендігін ғана емес, сонымен қатар адамды ұрлауға немесе кепілге алуға
байланысты басқа адамдардың өлтіргендігін де қамтиды (мысалы, кепілді
босатуға тырысқан немесе ұрлауға кедергі келтірген адамды өлтіру).
Бұл қылмыс түрі үшін жауаптылық қатаң, себебі мұнда қылмыскер әйелді
ғана өлтіріп қоймай, бойына жан біткен, бірақ әлі өмірге келмеген ұрпақты
да өлтіреді.
Бұл тармақты қолданудың бірден-бір шарты — әйелдің жүкті екендігін
айыпты білуге тиіс. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының 1994
жылғы 23-желтоқсанындағы Азаматтардың өмірі мен денсаулығына жасалған
қастандық үшін жауаптылықты реттейтін заңдарды соттардың қолдануы туралы
№ 7 қаулысында (1996 жылы 20-желтоқсанында № 11 қаулысымен өзгерістер мен
толықтырулар енгізілді) былай деп көрсетілген: айыптының жәбірленушіні
өлтіру кезінде оның жүкті екенін білгенін анықтау жеткілікті, мұнда оның
жүктілік мезгілінің, тұқымның өміршеңдігінің, әйелдің жүктілігіне
байланысты қандай да бір медициналық есепте тұруының еш маңызы жоқ айыпты
адам әйелдің жүктілігін сырт пошымынан, әйелдің өз сөзінен немесе
медициналық құжаттармен танысу арқылы біле алады. Әйелдің жүкті екендігін
білмеген адам бұл тармақ бойынша жауапқа тартылмайды. Және де, қылмысты осы
тармақпен саралау үшін іштегі баланың әйелге қастандық жасау нәтижесінде
одан бұрын өлгендігінің заңдық маңызы жоқ.
Егер айыпты адам әйелді жүкті екен деп ойлап өлтірсе, бұл әрекет екі
қылмыстың жиынтығымен сараланады — біріншіден, жүкті екендігі айыпкерге
белгілі әйелді өлтіру және жай немесе басқа да ауырлататын мән-жайлармен
сараланататын адам өлтіру. Жәбірленушіні шатастырып, басқа адамды өлтірген
жағдайда да қылмыс осылай сараланады (өлтіруге тиісті жүкті адамның орнына
қателесіп айыпты ондай жағдайда емес басқа адамды өлтіреді).
Жүкті әйелді өлтіргенде айыптыда жәбірленушінің өліміне қатысты тікелей
ниет те, жанама ниет те болуы мүмкін. Өлтіру себептері әртүрлі болғанымен,
олардың қылмысты саралауға ықпалы болмайды. Мысалы, жүкті әйелді
қызғаныштан өлтірген адам ҚК 96-бабы 2-бөлімі г-тармағы бойынша жауапқа
тартылады.
Жәбірленушіні аса қатігездікпен қасақана өлтіру айыптының ерекше
аюандық әрекеттерге баруы, адамгершілік шегінен шығуы, садизмді
қарастырады.
Аса қатігездікті мынадай мән-жайлар сипаттайды:
өлтіру тәсілі (жәбірленушінің денесіне көптеген жарақат салу, көму, ас,
су бермеу, уландырып қинау, қышқылмен күйдіру және т. б.);
өлтірер алдында немесе өлтіргенде садистік қылық көрсету (қинау,
зорлау, жанын күйзелту);
жәбірленушіні жақындарының көзінше өлтіру, оларды күйзелту.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының 1994 жылғы 23-
желтоқсанындағы Азаматтардың өмірі мен денсаулығына жасалған қастандық
үшін жауаптылықты реттейтін заңдарды соттардың қолдануы туралы № 7
қаулысында (1996 жылы 20-желтоқсанында № 11 қаулысымен өзгерістер мен
толықтырулар енгізілді) былай деп көрсетілген: қасақана өлтіруді аса
қатігездікпен жасалған ретінде сипаттайтын мән-жайларға баға бергенде аса
қатігездік тек объективтік әрекеттермен ғана емес, сонымен қатар айыптының
өз іс-әрекетіне психикалық қатынасымен де сипатталатынын ескеру қажет.
Аса қатыгездіктің нысандары болу үшін айыпкер өлтірер алдында немесе
өлтіріп жатқан кезде жәбірленушіні қинайды, жанын күйзелтеді, не алдын ала
әдейі қинап өлтіреді (денесіне көптеген жарақат салады, ұзақ уақыт жанын
қинайтын береді, денесін күйдіреді, аштықта, шөлдетіп ұстайды, т. б.).
Айыпты жәбірленушіні өлтіру мақсатында дене жарақаттарын жасап, соңында
оны бензинмен өртегеннен кейін жәбірленушінің өлуі де аса қатігездікпен
жасалған деп есептеледі.
Жәбірленушіні өлтірген соң, мәйітті қорлау кінәлінің асқан қатігездігін
куәландырып, ҚК 96-бабы 2-бөлімінің д-тармағы бойынша әрекетін саралауға
негіз болады. Осы қаулыда аса қатыгездік жәбірлеуші адамның жақындарының
көзінше кісі өлтіруде де байқалады. Бұл жағдайдағы кінәлінің субъективтік
қатынасы жәбірленушінің өмірін алуға ғана емес, осы процестің куәсі болған
оның жақындарына ерекше азап келтіруге бағытталған тікелей ниетпен
бағытталады. Мұнда сотқа кісі өлтіру кезінде жәбірленуші адамның
жақындарының болу фактісін ғана емес, олардың көзінше кінәлінің қылмыс
істегенін куәландыруды анықтау ұсынылады. С. В. Бородин былай деп жазады:
Аса қатыгездікпен істелген кісі өлтіруді зерделеу мұндай кісі өлтіруді
саралаудағы қатенің негізгі себебі — соттар қылмыс құралының субъективтік
жағының призмасы арқылы емес, аса қатыгездікті куәландырушы белгілерді
өздігінше жиі бағалайтынын көрсетеді [3]. Мұндай баға беру жағдайында, бір
жағынан әңгіме қасақана қылмыс ретінде кісі өлтіру туралы, демек,
ауырлатылған жағдайға қатысты абайсыздық ескерілмейтіні, екінші жағынан,
кісі өлтіріп алудағы кінәлінің ниетінің түрлері мен оның аса қатыгездікке
қатысының сәйкес келмеуі әрқашан ескеріле бермейді. Тікелей ниетпен кісі
өлтіру болып, жанама ниет туралы куәландыратын аса қатыгездікке қатысы жоқ
оқиғалардың болуы әбден мүмкін. Аса қатыгездікке қатысты ниет түрін
анықтамай, кісі өлтіру жағдайын толық анықталды деп санауға болмайды.
Біздің ойымызша, аса қатыгездіктің болуы туралы мәселені шешу үшін жалғыз
мүмкін және сенімді өлшем болып табылады.
Қылмыстық құқық доктринасы тікелей де, жанама ниет бұл болмыстың
нәтижесінің болуын сезетін алдын-ала көріп-білуден тұрады деп санайды. Яғни
кінәлі сонда әрекетінің сипатын сезініп, аса қатыгездікпен әрекет етеді,
аса қатыгездік болып табылатын басталған нәтижені қалайда немесе саналы
түрде жол береді.
Бір-бірінің көзінше жақын қатынастағы бірнеше адамды кезекпен өлтіру
аса қатыгездікпен істелген деп қарастырылу керек.
Мәселен, Б. өзінің әйелі, келіні мен ұлы тұрып жатқан үйіне мас болып
келіп, келінімен жанжалдасып қалып, нақты күш қолданып, ұлы мен келінінің
бас сүйектерін зақымдайды. Содан олар кінәлі Б.-ға ешқандай қарсылық
көрсете алмайды. Б. оған қарамастан, бақшадан темір істік әкеліп ұлы мен
келінінің өмір сүретін маңызды органдарына бірнеше соққы жасайды да, олар
содан қайтыс болады. Б-ның кісі өлтіруді аса қатыгездікпен істегенін
жәбірленушілерге ауыртпалық әкелген ауқымды дене жарақатын салудан басқа,
кісі өлтіру шешесінің және бір-біріне жақын күйеуі мен әйелінің көзінше
болуы куәландырады.
Кінәлінің әрекетін сот аса қатыгездікпен кісі өлтіру ретінде ҚК 96 бабы
2-бөлімінің д-тармағы бойынша саралады[4].
Жақындар деген ұғымды заңнама жәбірленушіге туыс адамдар ғана емес,
сонда қарым-қатынастағылар да (заңды некеде емес жұбайы, күйеуі мен әйелі,
қамқоршысы т. б.) жатады деп түсіндіреді. Өкінішке орай, қазіргі уақытқа
дейін аталған санатқа қатысты адамдар шеңберін анықтауға бірдей көзқарас
жоқ та, қылмысты саралауды мейлінше күрделендіреді. Біз бұл сұрақты шешуде
аталған санаттағы адамдар жайлы сөз болғанда, тек ата-анасын, балаларын,
асырап алғанын, асырағанды, туған және немере аға-қарындастарын, ата-
әжелерін, немерелерін, жұбайларын, заңды некеде емес жұбайын қарастырмай,
жақын есебіндегі басқа адамдарды да қарастыру керек, ол үшін мұндай
оқиғаларда адамдардың өзара қатынасын түбегейлі тексеру керек. Сол сияқты
әйелі мен күйеуі саналмайтын ғашық адамдарға, достарға қатысты қылмыс
істелгенде адами фактор ретінде осындай аса маңызды сәтті есепке алу керек.
Аса қатыгездік ретіндегі ауырлатылған белгіні дұрыс қолдануды көптеген
тергеушілер мен соттар сот-медициналық сараптаманың қорытындысынан іздеуге
тырысады. Алайда, ҚР ҚІК 241-бабы 1-тарауының сот-медициналық сараптама тек
өлімнің себебін, денсаулыққа келген зиянның сипаты мен ауырлық дәрежесін
ғана белгілейді деп айтылған. Аса қатыгездікті анықтауды заң сот-
медициналық сараптаманың құзырына бермейді. Сондықтан, С. В. Бородиннің
пікірінше, кісі өлтірудегі аса қатыгездікті анықтауда сот-медициналық
сараптаманың қорытындысын назарға алмау керек. Кейбір жағдайларда дене
зақымдарының сипаты мен жәбірленушінің өлімінің себебі туралы сарапшының
қорытындысы басқа дәлелдермен жинақталып, аса қатыгездікпен кісі өлтіруді
саралауға мүмкіндік береді. Мұнда, қандай жағдайларда да аса қатыгездік
медициналық емес, заңдық ұғым екенін естен шығармау керек[5].
Аса қатыгездікпен өлтіргенде, кінәлі әрекетінің аса қатыгездік сипатын,
сондай-ақ бұлай кісі өлтіруге саналы түрде жол бергенін сезінуі керек.
Жоғарыда айтылғандай, аса қатыгездік кінәлінің объективтік әрекетінен ғана
емес, психикалық қарым-қатынасынан да байқалады.
Бірақ аса қатыгездік ұғымы медициналық емес, құқықтық. Кісі
өлтірудегі бұл сараланған белгінің болу-болмауы туралы мәселені өркениетті
қоғамда адамгершілік, моральдық нормаларға сай, тергеу немесе сот органдары
шешеді.
Сарапшы — дәрігерлердің құзырына өлтірудің нақты тәсілінде өлер алдында
жәбірленушінің ерекше зәбір көргендігі туралы сұрақты шешу кіреді. Мәйіттің
көзін құртуды немесе оны бөлшектеуді мәйітті жәбірлеу мен аса қатыгездік
таныту деп әрдайым қарастырмау керектігін айта кеткен жөн. Егер бұл
әрекеттер кісі өлтіруді жасыру, сондай-ақ жәбірленушінің етін пайдалану
(каннибализм) мақсатында істелсе, аса қатыгездік белгісін құрамайды.
Аса қатыгездіктің мотивтері әр түрлі болады: қастық, қызғану, кек,
пайдакүнемдік және т. б. Олар ҚК 96-бабы 2-бөлімінің д-тармағы бойынша
кісі өлтіруді саралауға әсерін тигізбейді.
Кісі өлтіруді саралаудағы көптеген қателіктер аса қатыгездікті
куәландыратын жағдайлар өзіндік мәнге ие болуымен байланысты.
Бұл көбінесе, кісі өлтіру процесінде көптеген дене жарақатын аса
қатыгездікпен салудан байқалады. Жарақаттың көп болуы кінәлінің аса
қатыгездігімен ғана емес, оның қозу күйімен, жағдайды бағалай
алмаушылығымен, құрбанның қатты қарсыласуында қолындағы құралының немесе
әрекет қабілетінің жетімсіздігінен басталған қылмысты тез аяқтауға
тырысушылығымен шарттасады. Жарақаттар санын оның салынған уақытымен,
ниеттің қалыптасу сәтімен, кісі өлтіру мотивімен, істің мән-жайымен
салыстыра бағалау керек.
Аса қатыгездікпен істелген кісі өлтіруді білу үшін кінәліде аса
қатыгездікпен қылмыс істеу ниетінің болғанын анықтау қажет.
Кісі өлтіру ҚК 96-бабы 2-бөлімнің д-тармағы бойынша кінәлі аса
қатыгездік көрсетуге арнайы ұмтылғанда ғана емес, ол құрбанның өмірін алуда
бұл тәсілдің ерекше азапты екенін сезініп, әдейілеп соған бару оқиғасында
да саралануы мүмкін.
Кісі өлтірудің осыған ұқсас түрі Қаз КСР ҚК-де көптеген адамдардың
өміріне қауіпті тәсілмен кісі өлтіру болып белгіленген. Кісі өлтіру
құралының жоғары сапасын ғана емес (жарылғыш заттар, от, автоматты оқ
ататын қару, автомобиль т. б.), оны қолданудың нақты тәсілін ескерген жөн.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының 1994 жылдың 23
желтоқсанындағы Азаматтардың өмірі мен денсаулығына қол сұққаны үшін
жауапкершілікті реттейтін заңнаманы соттардың қолдануы туралы қаулыда
былай делінген: Көптеген адамдардың өміріне қауіпті тәсілмен жасалған кісі
өлтіруді саралау үшін белгілі адамды өлтіру ниетін жүзеге асыра отырып,
кінәлінің басқа да адамдардың өмірі мен денсаулығына шынайы қауіп
төндіретін тәсілді қолданғанын саналы сезінгенін анықтау керек.
Демек, кісі өлтіру тәсілінің өзі маңызды-жалпыға қауіпті, яғни көптеген
жағдайларда мұндай кісі өлтіру тәсілі (өртеу, жару, автоматтық қарумен
шоғырланған топқа ату, бірнеше адамы бар автомобильді апатқа ұшырату т. б.)
көптеген азаматтардың өміріне қауіпті болып табылады.
Кісі өлтірудің бұл түріне әр түрлі автоматтық құралдар көмегімен кез
келген адамның өміріне қауіп төндіретіндей тәсілдер де жатады. Адамдар жоқ
жерде бір адамды өлтіру процесінде бірнеше адамды өлтіретіндей құралдарды
пайдалану қарастырылған белгінің болуын білдірмейді. ҚК 96-бабы, 2-
бөлімінің е-тармағы бойынша қасақана кісі өлтіруді саралауда кінәлінің
қолынан жәбір көрген адам саны мәнге ие болмайды. Тек бір адамның өмірден
өтуі егер өлтіру тәсілі бірнеше адамның өміріне қауіп төндірсе, ҚК 96-бабы,
2-бөлімінің е-тарамағын қолдануға тыйым салмайды. Мұнда басқа адамға өлім
келтіру қаупі тек болжам емес, шынайы болуы керек.
Кісі өлтірудің қарастырылған бұл түрінде кінәлі белгілі бір адамды
өлтіргенде тікелей ниетпен әрекет етеді. Кінәлінің басқа адамның өміріне
немесе денсаулығына зиян келтіруі жанама ниет формасында байқалады. Егер
басқа адамның өміріне қауіпті тәсілмен бір адамды өлтіру бірнеше адамның
қазасына әкелсе кінәлінің әрекеті ҚК 96-бабы, 2-бөлімінің а, е-
тармақтары бойынша саралауға жатады.
Егер аталған әрекет бір адамның өлімі мен басқа адамның зиян шегуіне
әкелсе, саралау ҚК 96-бабы, 2-бөлімінің е-тармағы және денсаулыққа зиян
келтіргені үшін жауапкершілікті қарастыратын ҚК-ң сәйкес баптарымен ҚК
баптарының жиынтығы бойынша жүргізілуі керек.
Көптеген адамдардың өміріне қауіпті тәсілмен кісі өлтіру оқиғасында
кінәлінің қалауындағы емес, басқа адам өлсе, бұл әрекетті ҚК 96-бабы, 2-
бөлімнің е-тармағы бойынша саралау керек.
Алайда, көптеген адам өміріне қауіпті тәсілмен істелген өлтіруді
анықтауда алдын-ала тергеу органдары мен соттар әрдайым істің мән-жайын
түбегейлі зерделей бермейді. Біз осындай кісі өлтіру кезіндегі кінәлі мен
жәбірленушінің арасындағы ара қашықтық жайында айтамыз: Н. мен оның жұбайы
В. облыс аудандарының бірінен туыстарына келеді. Олардың келуіне байланысты
спирттік ішімдіктер ішіліп, нәтижесінде Н. мен жұбайы В-ның ағасы З.
арасында жанжал туады. Қорланған З. үйіне барып, пистолетін алып келіп, Н-
ді атып тастайды. Алынған жарақаттан ол қайтыс болады[7].
Алдын ала тергеу органдары мен сот З-ның әрекетін көптеген адамдардың
өміріне қауіпті тәсілмен істелген кісі өлтіру, яғни Қазақстан Республикасы
ҚК 96-бабы, 2-бөлімінің е-тармағы бойынша саралады. Облыстық сот үкімді
өзгеріссіз қалдырды.
Қазақстан Республикасының Жоғарғы соты кінәлі З-ның әрекетін ҚК 96-
бабы, 2-бөлімінің е-тармағынан Қазақстан Республикасы ҚК 96-бабы, 1-
бөлімімен қайта сараланды. Өйткені қылмыстық істі зерделеу барысында кінәлі
З. өз туыстарының ортасында жәбірленуші Н-ді көріп, оған жақындап дәлдеп
атқандығын сот-медициналық сараптаманың қорытындысы және куәлардың
көрсетпелерін растады. ҚР Жоғарғы Соты дәлдеп атуды көптеген адам өміріне
қауіпті тәсіл деп санамайды.
Кінәлі М. әрекетіне дұрыс баға берілген. Іс негізі төмендегідей:
кешкілік, ауылдық жерде бір кафенің жанынан М. мас күйде өтіп бара жатып,
өзіне қатысты айтылған, мас жағдайына байланысты жас адамдар тобынан
балағаттауды естиді. Өш алу үшін М. үйіне келіп, қару алып, жанына өткен
кафеге келеді. Алайда, жәбірлегендердің түрі есінде жоқ, тәуліктің
қараңғылық басқан кезі болғандықтан, кінәлі М. кафе алдында кездескен
адамдар тобын ата бастайды. Оқ ату нәтижесінде есік алдындағы бір адам
өледі.
Алдын ала тергеу және сот органдары кінәлі әрекетін ҚР ҚК 96-бабы, 2-
бөлімінің е-тармағы бойынша бірнеше адам өміріне қауіпті тәсілмен
жасалған өлім деп дұрыс саралаған[6].
Қазақстан Республикасының 2000 жылғы 5-мамырдағы Қазақстан
Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне қылмыспен күрес мәселелері
бойынша толықтырулар мен өзгертулер енгізу туралы Заңымен енгізілген
өзгерістер нәтижесінде ҚР 96-бабы, 2-бөлімінің ж-тармағын, бұрынғы
редакциясында қарастырылғандай ұйымдасқан топ жасаған кісі өлтіру деп қана
емес, алдын ала келіскен ұйымдасқан топ немесе алдын ала келіскен адамдар
тобы жасаған кісі өлтіруі деп саралау керек.
Адамдар тобы, алдын ала келіскен адамдар тобы ұғымы ҚР ҚК 31-бабында
көрсетілген, ол қылмысқа қатысу формаларын анықтайды:
Егер қылмыс жасауға екі немесе одан да көп орындаушы күні бұрын сөз
байласпай бірлесіп қатысса, ол адамдар тобы жасаған қылмыс деп танылады.
Егер қылмысқа бірлесіп жасау туралы күні бұрын уағдаласқан адамдар
қатысса, ол адамдар тобы алдын ала сөз байласып жасаған қылмыс деп
танылады.
Егер қылмысты бір немесе бірнеше қылмыс жасау үшін күні бұрын біріккен
адамдардың тұрақты тобы жасаса, ол ұйымдасқан топ жасаған қылмыс деп
танылады.
Мәселен, Е., Л., О. және Н. қаланың түнгі клубтарының бірінде болып,
спирттік ішімдіктер ішіп, М. және В. есімді екі қызбен танысады, оларға өз
үстелдеріне отыруды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz