Жұмыспен қамтуды құқықтық реттеу
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 5
1 ӘЛЕУМЕТТІК АЯДАҒЫ ЖҰМЫСПЕН ҚАМТУДЫ
РЕТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 8
1.1 Жұмыспен қамтудың маңызы мен экономикалық мазмұны 8
1.2 Жұмыспен қамтуды реттеудің негізгі принциптері
мен механизмдері
16
1.3 Жұмыспен қамтуды құқықтық реттеу
22
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖҰМЫСПЕН ҚАМТУДЫ
МЕМЛЕКЕТТІК ҚОЛДАУДЫҢ АНАЛИЗІ
30
2.1 Қазақстан Республикасындағы жұмыспен қамтудың жағдайы 30
2.2 Жұмыспен қамтуды мемлекеттік реттеудің негізгі
элементтері
39
2.3 Жұмыспен қамтуды реттеу аясындағы негізгі мәселелер
49
3 ЖҰМЫСПЕН ҚАМТУДЫ РЕТТЕУ АЯСЫНДАҒЫ
МӘСЕЛЕЛЕРДІ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ
57
3.1 Шағын бизнесті дамыту - жұмыспен қамтуды қолдаудың 57
маңызды элементі ретінде
3.2 Жұмыспен қамтуды реттеу процессін жетілдіру жолдары
67
ҚОРЫТЫНДЫ 84
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
86
ҚОСЫМШАЛАР
8
КІРІСПЕ
Экономикасы өтпелі елдердін экономикалық дамуының нарықтық бағдары
халықты жұмыспен қамту саласында түбірімен жаңа әлеуметтік-еңбек қарым-
қатынастарының қалыптасуын көздейді. Еңбеккерлерді жалдау жүйесін, олардың
еңбегін толық немесе жартылай пайдалануды, азаматтардың жұмысқа жалдануына
жағдай жасауды және жұмыссыздарды әлеуметтік қорғауды қамтитын жұмыспен
қамту саласының күрделі қарым-қатынастарын реттеу дәстүрлі емес жолдарды
қажет етеді.
Халықты жұмыспен қамту саласында стратегия құру тек елдің және әрбір
нақты облыстың әлеуметтік-экономикалық даму барысында ғана жүзеге асырылуы
мүмкін. Ол тиімді инвестициялық саясатпен және экономиканың тұрақтануымен
біртұтас байланыста болады.
Қазақстан экономикасын реформалау процесінің барысында 90-шы жылдардың
ортасында кейбір макроэкономикалық көрсеткіштердің тұрақталуы байқалды, бұл
стратегиялық бет алысты экономикалық өсу жағына қарай бұруға мүмкіндік
берді. Еліміздің Президентінің Қазақстан-2030 Жолдауында ең маңызды ұзак
мерзімді басымдыктардың бірі ретінде шетел инвестициялары мен ішкі
корлардың деңгейлері жоғары болатын ашық нарықтық экономикаға негізделген
экономикалық өсу анықталған.
Экономикалык өсу халықты жұмыспен толық қамту үшін қолайлы жағдай
жасайды, өйткені, ол экономикалык өсудің алғышарты мен факторы ретінде
қарастырылып келген болатын.
ҚР-ның тәуелсіз егемен ел ретінде қалыптасуы және оның халықаралық
коғамдастыкқа кіруі бір жағынан одан жұмыспен қамту стратегиясын өз бетінше
емес, экономиканың әлемдік ғаламдастырылуы құрамында кұруды талап етеді.
Екінші жағынан жұмыспен қамтудың тұжырымдамасы мен саясатын құру, оның
басымдықтарын таңдау республиканың әлеуметтік-экономикалык өсуі мен
демографиялық дамуының аймақтык ерекшеліктерін ескере отырып жүргізілуге
тиіс. Еңбек қатынастарын шұғыл реформалау елді қазіргі дағдарыс күйінен
шығарудың бірден-бір шартына айналуы мүмкін.
Қазакстанның жаңа қалыптасып келе жатқан еңбек рыногы республиканың
аймақтарындағы жұмыс рыноктарының қарама-кайшылыктарын бойына жинақтаған.
Сондықтан да, жұмыс күші мен еңбек рыногын саралау үшін және соның
негізінде макродеңгейде біртүтас стратегия кұру үшін облыстардағы жұмыспен
қамту мәселесіне толық талдау жасау қажет. Республика экономикасын
реформалаудың қазіргі кезеңінде ішінде ең маңыздысы толық өнімді жұмыспен
қамтуды қамтамасыз ету болып табылатын облыстардағы әлеуметтік мәселелерді
шешуді жандандыруға баса назар аударылып отыр. Бұл - кедейлікті азайтуға
және облыстардағы әлеуметтік шиеленісті бәсеңдетуге алғышарттар жасайды.
Республика мен облыстардың халықты жұмыспен қамтудың жыл сайын
белгіленетін бағдарламаларымен қоса шетел тәжірибесін ескере отырып
жұмыспен қамту мен еңбек рыногының қалыптасуының шағын мәселелерін шешуге
бағытталған мақсаттық бағдарламаларын құрып жүзеге асыру қажет. Оларда
еңбек рыногының сегменттік қиыстырылуын, жүмыссыздық түрлерін, оның жастық,
гендерлік, этникалық құрамын ескеретін арнайы зерттеулер көрініс табуы
керек. Өз кезегінде ондай кіші бағдарламаларды жасау олардың көлемі мен
қаржыландыру көздерін негіздеуді қажет етеді. Сонда ғана барып олар
көзделген барлық шаралардың толық және пәрменді шешілуіне жол ашады.
Жұмыспен қамту мен еңбек рыногының қалыптасуының жоғарыда тізілген
әлеуметтік-экономикалық мәселелері - жаңа тәуелсіз мемлекеттің бүгінгі
таңдагы қоғамдық тіршілігінің өзекті мәселелері. Реформалардың алға басуы,
республикадағы өзгерістерге әлеуметтік бағдар беруді қамтамасыз ету,
Қазақстанның болашақта экономикалық және әлеуметтік ілгері басуы олармен
тығыз байланысты. Оның шешілуі жұмыссыздықтың экономикалык категория
ретіндегі, өнімді жұмыспен қамтуды қамтамасыз ету ерекшеліктері туралы,
іштей өзіндік реттелу тетігі мен әлеуметтік бақылау қажеттілігі туралы
ғылыми көзқарастардың қаншалықты терең екендігіне белгілі дәрежеде
байланысты.
1 ӘЛЕУМЕТТІК АЯДАҒЫ ЖҰМЫСПЕН ҚАМТУДЫ РЕТТЕУДІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Жұмыспен қамтудың маңызы мен экономикалық мазмұны
Экономикасы өтпелі елдердегі нарықтық түрлендірулердің белгілі бір
кезеңдерінде экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ету экономикалық өсудің
нақты алғышарттарының пайда болуын талап етеді.
Экономикалық тұрақтылыққа қол жеткізген күннің өзінде де, экономикасы
өтпелі елдерде қалыптасқан әрі қарай өсудің бастапқы жағдайлары көптеген
өзіндік ерекшеліктерімен өзгешеленеді. Әр ел үшін экономикалық өсудің анау
немесе мынау үлгісін таңдау, оның аймақтық ерекшеліктері және қолайлы
алғышарттар мен факторларының болуын ескере отырып жүзеге асырылуы қажет.
Сонымен қатар, экономикалық өсудің дәстүрлі факторларының құндылығы да
қайта қаралады. Бәрімізге белгілі, олар үш топқа бөлінеді: ұсыныс
факторлары (табиғи ресурстар, еңбек ресурстары, негізгі қапиталдың көлемі,
технологиялар), сұраныс факторлары (жиынтық тұтынымдар деңгейі) және бөліс
факторлары (ресурстарды тиімді пайдалану). Осы факторлардың тығыз байланысы
нақты ұлттық жалпы табыстың ұлғаюын және оның бір тұрғынға шаққандағы
көлемінің өсуін қамтамасыз етеді.
Жұмыспен қамтуды қарастырғанда, экономикалық әдебиеттерде бұл факторлар
жеке және заттық факторларға әсер етуі тұрғысынан талқыланады. Заттық
факторлар дегенде - өндіріс кұралдарын, ал жеке факторлар дегенде - жұмыс
күшін айтады. Бірақ біздің ойымызша жұмыспен қамту жұмыс күшінің тек
өндіріс құралдарымен (нақты капиталмен) байланысына ғана қатысты емес, ол
сондай-ақ оның табиғи ресурстармен байланысына да қатысты. Және де
байланысу жолдары әртүрлі болуы мүмкін, себебі экономикалық ресурстардың
меншік түрлері әртүрлі болады. Жоспарлы жүйеде жұмыс күші мен өндіріс
құралдары қоғамдандырылған деп қарастырылатын, сондықтан да олардың
байланысу жолдары да тікелей қоғамдық болды, атап айтқанда жұмысқа, оқуға
қабылдау, өндіріс құралдарын кәсіпорындардың, экономика салаларының,
секторларының арасында бөлу мәселелері қоғам атынан шешілді. Бұл жағдайда
жұмыспен қамту мәселееі толық қамтылды деп және бұл социализмнің
артықшылығы деп жарияланды.
Экономикалық өсуге, басқа, мысалы, елдің қолайлы әлеуметтік және саяси
жағдейы, инвестициялық саясатты жүргізудегі мемлекеттің белсенділігі,
отандық тауар өндірушілерге салынатын салық пен жасалатын қамқорлықтардың
ойластырылған жүйесі сияқты факторлар да сөзсіз ықпал етеді. Жиынтықталып
келгенде олар өтпелі экономикаға тән экономикалык дағдарыстан неғүрлым тез
өту үшін, өндірістің құлдырауын жету үшін қажетті нақты алғышарттар
туғызады.
Адам Смит, Давид Рикардо, Джеймс Стюарт Милль, Альфред Маршалл, Ж.Б. Сэй
сияқты ХІХ-шы және ХХ-шы ғасырдың басындағы әйгілі экономистер ұсынған
жұмыспен қамтудың классикалық теориясы нарыктық тепе-теңдік пен нарықтың
іштей реттелуі туралы топшылауға негізделген. Бұл арада тұтынымдар деңгейі
толық қамтылу кезінде өндірілетін өнімді сатып алуға жеткілікті деп
есептеледі. Егер тұтынымдар деңгейі жеткіліксіз болса, баға мен еңбекақы
сияқты тетіктерді іске қосу өндірістің нақты көлемінің, жұмыспен қамтудың,
жұмыссыздықтың қысқаруына әкеліп соқпайды. Және де экономиканы толық
қамтылудан тайдырып жіберетін уақытша жағдайлар қалыптасу мүмкіндігі жоққа
шығарылмайды. Бірақ классиктер, нарықтық экономиканың іштей реттелу
қабілеті толық қамтылу жағдайындағы өндіру деңгейін тез арада-ақ өзінен-өзі
қалпына келтіреді деп сендірді.
Классикалық теорияның негізін қалаушы А. Смит жұмыспен қамту жөнінде:
оның көлемі бір жұмысшының еңбекақысының орташа мөлшеріне байланысты
анықталады, себебі олардың арасында тікелей байланыс бар: шамадан тыс
жоғары еңбекақы төлеу жұмыспен қамтудың толық болмауына, еңбек
ресурстарының толық пайдаланылмауына әкеліп соқтырады - деп атап көрсеткен.
Ол қүбылмалы нарықтық механизм табиғи (қалыпты, орташа) еңбек ақыны белгілі
бір деңгейде ұстай алады деп есептеді. Еңбекақының едәуір өсуі трғындардың,
еңбек ресурстарының өсуіне, жұмыс күшінің ұсынысының ұлғаюына және
жұмысшылардың арасындағы бәсекелестіктің күшеюіне әкеліп соқтырады.
А. Смиттің ілімін жалғастырушы Д. Рикардо еңбектің өзі мен еңбекақы
(еңбектің нарықтық құны) тауар боп табылады және өз негізінде табиғи
бағамен анықталады да оның маңайында ауытқиды деген. Құбылмалы реттеушінің
әсерінен (елдің халқының қозғалысынан) еңбекақының ең аз мөлшері мен
оңтайлы еңбек ұсынысының арасында өзіндік тепе-теңдік қалыптасады.
Ұсыныс пен сұраныстың байланысын зерттей келіп А. Маршалл: кез келген
саладағы еңбек ұсынысы пропорционалдылыққа жуық жолмен оған деген сүранысқа
қарай дамиды - деп жазған. Бірақ ... сұраныстың байланыста болуы оны
біршама уақытқа мінсізірек немесе әлсізірек етуі мүмкін. Ол жұмыспен
камтуды жоғарылату және жұмыс күші рыногында шиеленісті бәсеңдету үшін
жұмыскерлердің білім деңгейін көтерудің, білікті мамандар рыногын
кеңейтудің қажеттілігін атап көрсеткен. А. Маршаллдың: еңбек рыногында
басымдылық сатушылардан гөрі сатып алушылар жағында жиірек болады, себебі
әрбір жұмыс күшін сатушы оның тек бір данасына ғана қожа- деген сөздері
де өте орынды..
Жұмыспен қамту теориясының, экономика ғылымдарының белгілі бір саласы
ретінде қалыптаса бастауына, көптеген елдерде жұмыссыздықтың орасан зор
өсуін туғызған Ұлы тоқырау түрткі болды. Бұған дәл осы жылдары басылып
шыққан, жұмыспен қамтудың экономикалық теориясындағы төңкеріс ретінде
қабылданған, ағылшын экономисі Джон Мейнард Кейнстің басты еңбегі Жұмыспен
қамтудың, пайыздың және ақшаның жалпы теориясы (1936) дәлел бола алады.
Кейнс бойынша реттелудің жеңілдетілген схемасы мынадай: пайыздың
төмендеуі - пайда мөлшерінің өсуі - инвестицияға бейімдіктің артуы
-өндірістің кеңеюі - толық қамтылу - ұсыныс пен сүраныстың жалпы теңесуі
- күйзелісті жою. Кейнсшілдік концепцияға сәйкес бүл схема мультипликатор
принципіне негізделген, бұл пайда өсімінің, жұмыспен қамтудың және
тұтыныстың инвестициялар өсімімен салыстырғандағы еселеп артуы дегенді
білдіреді. Мультипликация принципінің мәнісі белгілі бір бастапқы
жұмсалымның еселенген немесе көбейтілген пәрменмен әсер ету идеясында.
Бұндай процестерді реттеуде Кейнс теориясы классикалық көзқарастардан
бүтіндей өзгеше. Егер классиктер экономикалық тепе-теңдік және өздігінен
реттелу теориясына сүйенсе және осыған байланысты мемлекеттің араласпау
саясатының қажеттігін таныса, кейнсшілдер керісінше пайыз койылымының, баға
мен еңбек ақы сәйкестігінің өздігінен реттелу тетігін жоққа шығарған. Бұдан
шығатын қорытынды, төмендеу бағытындағы жиынтық сұраныстың тұрақсыздығы мен
бағаның икемсіздігі дегеніміз нарықтық экономикадағы жұмыссыздықтың ұзақ
уақыт бойына өсуінің және сақталуының мүмкіндігіне саяды. Сондықтан да
кейнс теориясында инвестициялармен қатар жиынтық сұранысқа және оны
реттеуге бағытталған мемлекеттің белсенді макроэкономикалық саясатының
қажеттігіне баса назар аударылады.
Жиынтық сұраныс пен жұмыспен қамтуды нысаналы жүргізілетін инвестициялык
және қазыналык саясат арқылы мемлекеттік реттеудің Кейнс ұсынған үлгісі
белгілі батыс экономистері - П. Самуэльсонның, К. Макконеллдің, Стэнли
Л.Брюдің, С. Фишердің және басқалардың еңбектерінде өз жалғасын тапты. Олар
нарықтық экономиканың қалыптасу кезеңдерінде, оның тұрақсыз, күйзелісті
жағдайларында негіз қалаушы мағынаға ие болады.
Дамыған елдердің экономикасындағы күйзеліс жағдайы теорияшыл-экономистер
- А. Филипсті, М. Фридманды, К. Виксельді және де басқаларды жаңа
нұсқамалар мен концепциялар үсынуға итермеледі.
Ағылшын экономисі А.У. Филипс өзінің эмпириялық зерттеулеріне сүйеніп
нарықтық экономикадағы инфляцияның жоғары қарқыны мен жұмыссыздыктың
төменгі деңгейі немесе қамтылудың жоғары деңгейі қабаттаса жүруге
тиіс деген қорытынды жасады. Ол инфляция мен жұмыссыздыктың арасында
орнықты тәуелділіктің болатынын және жұмыссыздыктың деңгейін инфляция
арқылы немесе инфляцияны жұмыссыздык немесе жұмыспен қамту арқылы реттеу
мүмкіндігінің болатынын атап көрсетті. Американ теорияшылдары П. Самуэльсон
мен Р. Солоу жасаған Филипс қисығының модификациясы бойынша баға мен
жұмыссыздыктың арасындағы тәуелділік инфляциялық күтілулердің экономикалық
циклдарының бағытымен анықталады.
Сонымен, жұмыспен қамтудың неоклассикалык теориясының негізгі қағидалары
мынау: еңбек рыногындағы ұзақ мерзімді және орнықты тепе-теңдік
жұмыссыздықтың табиғи деңгейі үшін қалыптасады, ол деңгей еңбек рыногындағы
жұмыс күшіне деген сұраныс пен ұсыныстың тепе-теңдігі арқылы аныкталады;
жұмыссыздықтың табиғи деңгейін төмендету үшін мемлекет тарапынан жасалған
кез келген әрекет ұзақ мерзімді аралықта еш нәтиже бермейді, ал қысқа
мерзімді аралықта нақты қарқыны күтілгеннен асып түсетін инфляцияның өсуін
туғызады; жұмыссыздық деңгейі оның табиғи деңгейіне сәйкес болған жағдайда
мемлекет еңбек рыногына араласпауы керек.
Макроэкономика мен экономиканың аталған зерттеулерінде үнемі халықты
жұмыспен толық қамту ұғымы үшырасады. Макроэкономикалык деңгейдегі жұмыспен
толық қамту туралы бұндай көзқарастар оның барлық әлеуметтік-экономикалық
индикаторлармен байланыстарын ескере отырып талдау жүргізу мүмкіндіктерін
кеңейтеді. Бұл сондай-ақ жұмыспен қамтудың экономикалық, өсу факторларымен
өзара әсерін анықтауға да мүмкіндік береді.
Жұмыспен толық қамтылуды макротұрақтылық пен экономикалық өсу тұрғысынан
зерттеу жұмыспен қамтуды, оның болмыстық мазмүнын қарастыруды қажет етеді.
Жұмыспен қамту аса күрделі жалпыэкономикалық категория бсгып табылады, оның
дамуы мен мазмұны нақты әлеуметтік-экономикалық және тарихи жағдайлармен
анықталады.
Жұмыспен қамту мен оның мазмұнын талқылаудың, әсіресе жоспарлы-
орталықтандырылған экономикаға қатысты, көптеген жолдары бар. Жұмыспен
қамту категориясының көптеген анықтамаларының пікірталас туғызатындай
сипатта болуы осыған байланысты. Мысалы, М.Я. Сонин, В.Г. Костаков сиғқты
экономистер жұмыспен камтуды халықтың әртүрлі топтарының еңбегін қоғамға
пайдалы қызмет салаларында қолданудың әлеуметтік-экономикалық процесі
ретінде қарастырған. Шынында, да жұмыспен қамту ең алдымен адамдардың
еңбегінің белгілі бір қолданылу түрі немесе оларды тіршілік үшін қажетті
құралдармен қамтамасыз ететін іс-әрекеттер ретінде айқындалады. Жұмыспен
қамтуды бүлайша ұғыну оны адамның дамуының барлық дәуірлеріне тән
жалпыэкономикалық категория ретінде сипаттауға мүмкіндік береді. Бүл
бағытта А. Маршаллдың іс-әрекеттерге итермелеуші себептер мен адамның
қалаған қызмет түрін таңдауы туралы зерттеулері құнды болып көрінеді. Басқа
шарттар бірдей болғанда адамдар оларды кемсітпейтін, оларға қоғамда нық
орын алуға мүмкіндік беретін т.б. қызмет түрін артық көреді, бұл
артықшылықтарды әркім бірдей көрмегенмен, баршаға ортақ болатындықтан,
олардың тартымдылығын балама болып табылатын ақшалай еңбек ақы арқылы
бағалауға және өлшеуге болады.
Жұмыспен қамтуды еңбекке төленетін ақымен өлшенетін адамдардың белгілі
саладагы қызметі ретінде анықтау жөн деп табылып, талас тудырмай келді. Ол
көгггеген жағынан Халықты жұмыспен қамту туралы ҚР Заңындағы осы
ұғымға сәйкес келеді, онда Жұмыспен қамту азаматтардын жеке
және қоғамдық қажетпліктерді қанағаттандырумен байланысты Конституцияға
және ҚР-ның басқа да нормативтік актілеріне қайшы келмейтін, оларға еңбек
ақы мен табыс әкелетін іс-әрекеттері -делінген. Халықты жұмыспен қамту
туралы ҚР жаңа Заңындағы жұмыспен қамтудың анықтамасының мәні де
бұрынғымен салыстырғанда өзгерген жоқ.
Жұмыспен қамтуды экономикалық, әлеуметтік-еңбек қарым-қатынастарым ен
байланыстыра отырып талқылау жоспарлы-орталықтандырылған экономика
жағдайында толық қамтылу және жұмыссыздыктың жоқтығы туралы тезистің паш
етілуіне негіз болды. Ең басты аргумент өндіріс құралдарының қоғамдық
немесе мемлекеттік меншігіне негізделген өндіріс қатынастарының болуы.
Экономикалық, әлеуметтік-еңбек қарым-қатынастарында басты жұмыс беруші
мемлекет болатын.
Жұмыспен қамтудың мазмұнын зерттеу оның түрлері мен формаларын
карастыруды көздейді. Жұмыспен қамту түрлерін қарастыруды қамтылған
тұрғындардың экономика секторлары бойынша (меншік формалары бойынша) -
мемлекеттік, жекеменшік, өндіріс кооперативтері; экономика салалары
бойынша, мысалы, өнеркәсіпте, ауыл шаруашылығында, қызмет көрсету саласында
бөлінуіне сүйене отырып жүргізуге болады.
Халықтардың әртүрлі категорияларының жұмыспен қамтылуының демографиялык
белгілері бойынша да (жынысы, жасы) өзгешеліктері болады. Бұл әйелдердің,
жастардың, жасөспірімдердің, зейнеткерлердің жұмыспен қамтылуы сияқты
жұмыспен қамту түрлерін анықтайды. Бұлардағы жұмыспен қамту қатынастары
тұрғындардың осы категорияларының әрқайсысыньц ерекшеліктерін ескеретін
құқық нормаларымен реттеледі.
Ішінара қамтылу ерікті немесе еріксіз болуы мүмкін. Оның бүл екі түрінің
кең тарауының бірқатар себептері бар: жұмыскерлердің кейбір
категорияларының, әсіресе балалары бар әйелдердің, оқу мен ішінара жұмыспен
айналысуды ұштастыратын жастардың, денсаулығына байланысты зейнеткерлердің
толық емес жұмыс уақытына мұқтаждығы; ішінара қамтылу шартына негізделген
еңбекті пайдалану тиімдірек болатын өндірістік емес салалар мен қызмет
көрсетудің үлесінің өсуімен сипатталатын экономикадағы құрылымдық
өзгерістер; өндірістің циклдық ауытқулары мен құлдыраулары; жұмыссыздық өсе
бастағанда қосымша жұмыс орындарын жасау қажеттігі.
Нарыққа өтуге және жұмыспен қамту саласында нарықтық катынастардьщ
орнығуына байланысты толық пәрменді жұмыспен қамтудың мазмұнына деген ескі
көзқарастар трансформациялана бастады. Ол енді көбінесе қамтылмаудың
белгілі көлемінің болуына қайшы келмейтін толық өнімді қамтылу ретінде
ұғынылатын болды. Жұмыспен толық қамтудың мәнін ресурстарды пәрменді
пайдалану тұрғысынан түсіндірудің әдіснамалық көзқарасы оның өндірістің
толық көлемімен байланысына негізделеді. Бұдан оны өнімді толық қамту
ретінде ұғынудың және экономикалық өсумен тығыз байланысының алғышарттары
туындайды. Толық өнімді жұмыспен қамтуды осылайша түсіндіру қарсылық
туғызбайды. Сол батыс экономистерінің зерттеулерінен де орын алған, олар
жұмыспен толық қамтуды елдің экономикалық өсуімен, инвестициялармен,
мемлекеттін фискальдык саясатымен, ресурстарды пәрменді пайдаланумен
байланыстыра отырып қарастырады (П. Самуэльсон, Д. Кейс, К. Макконнел,
Стэнли Л. Брю).
Нарыққа өтуге және жұмыспен қамту саласында нарықтық катынастардьщ
орнығуына байланысты толық пәрменді жұмыспен қамтудың мазмұнына деген ескі
көзқарастар трансформациялана бастады. Ол енді көбінесе қамтылмаудың
белгілі көлемінің болуына қайшы келмейтін толық өнімді қамтылу ретінде
ұғынылатын болды.
2. Жұмыспен қамтуды реттеудің негізгі принциптері мен
механизмдері
Әлеуметтік бағытталған нарықтық экономиканың орын алуы, жұмыскерлердің
жұмыспен қамтылуының шарттары мен еңбек аясының өзгеруі әрі қарайғы зерттеу
мен жұмыспен қамтуды реттеудің толықтық механизмін жасауды қажет етеді.
Қазақстан Республикасында бұл процесстер қазіргі кезде құрылып жатқан еңбек
нарығы жағдайында өткізіліп жатқндықтан, негізгі мақсаттар болып еңбек
күшінің сұранысы мен ұсынысын реттеу механизмінің жалпы және біріңғай
көріністерін табу болып табылад. Олар заңмен бекітілген кепілдік деңгейін
ұстанған кездегі жалақының және басқа да табыс түрлерінің еркін қозғалысын
қарастырады.
Нарық жағдайында жалақының бірдей тұрақты деңгейге қатысты өсуі
кәсіпорындар жағынан еңбек күшіне деген сұраныстың азаюына әкеледі және
сонымен бірге жұмыс істегілері келетіндердің жағынан ұсыныстың жоғарылауына
алып келеді. Жұмыс істегісі келетін индивидтердің бір бөлігі өздерінің
мүмкіншіліктеріне қолданыс көзін таба алмайды. Бұл адамдар жұмыс істеген
адамдармен бәсекелестікке түседі де, соның салдарынан жалақының бірдей
тұрақты деңгейге дейін төмендеуі мүмкін. Жалақы бұл деңгейден төмен түскен
жағдайда кәсіпорындар тарапынан жұмыс күшіне деген сұраныс өсіп,
жұмыскерлер тарапынан ұсыныс азаяды. Бұл өз ретінде жалақының бірдей
тұрақты деңгейге дейін өсуіне әкеледі.
Классикалық модельдерде еңбек күшіне деген сұраныс пен оның ұсынасының
арасында тығыз байланыс орын алады. Негізгі тұрақтандырушы механизм болып
еңбектің сыйақылауының төменгі деңгейі болып табылады. Ол еңбек күшінің
сұранысы мен ұсынысының баланстанбағанына эффективті қимыл жасайды және
соның арқасында экономикалық жүйе тұрақтылық жағдайына келеді.
Еңбек нарығының маңызды құрамдас бөлігі - оның жұмыс істеу тетігі. Еңбек
нарығының тетігі - ол еңбек етуге қабілетті халық пен жұмыс берушілердің әр
түрлі мүдделерінің өзара іс-қимылы мен келісімі. Оның құрамында еңбек
сұранысы, ұсынысы, бағасы, бәсеке кіреді.
Жұмыскер күшінің ұсынысы - ол еңбек етуге қабілетті халықтың әр түрлі
топтарының қажеттілігі жалдану жұмысын алу және соның негізінде өмір сүруге
қаражат табу. Жұмыскер күшінің сұранысы белгілі жұмыскерлер санына әр
белгіленген уақыттағы экономиканың қажеттілігін көрсетеді.
Төмендегі 1 суретте еңбек нарығындаңы сұраныс пен ұсыныстың арасындағы
ара-қатынас көрсетілген.
Жұмыскерлер саны
Сурет 1 Еңбек нарығындағы сұраныс пен ұсыныс
Еңбек нарығында сұраныс сызығы егер де капитал бағасы және өнімге сұраныс
деңгейі тұрақты болса, әр нақтыланған еңбек ақы мөлшеріне жұмыс
берушілердің қанша жұмыскерлерді алатынын көрсетеді. Еңбек ұсынысының
сызығы, егер де басқа кәсіптер бойынша еңбек ақы тұрақты болып қалған
жағдайда, нарыққа әр еңбек ақы мөлшерінің деңгейіне қанша жұмыскерлер
шығатынын көрсетеді. Егер нарықтық еңбек ақы W1 деңгейінде белгіленсе,
ондай төмен еңбек ақыда сұраныс жоғары, ал ұсыныс төмен болады. Бұндай
жағдайда жұмыс берушілер нарықта бәсекелеседі, жалданушы жұмыскерлерге,
оның нәтижесінде жұмыскерлердің жетіспеушілігі туады. Фирмалардың
жұмыскерлерді тарту ынтасы, онымен бірге, нарықта ұстанылатын еңбек ақының
жалпы деңгейі көтеріледі. Сызықтардың орналасуынан екі жағдайды қарауға
болады. Біріншіден, егер де еңбек ақы өсе, онда көптеген жұмыскерлер жұмыс
іздеуге шығады. Екіншіден, ол аз жұмыскер санын іздеуге мәжбүр етеді. Егер
де еңбек ақы W2 деңгейіне көтерілсе, ұсыныс сұраныстан асады. Жұмыс
берушілерге шамалы жұмыскер қажет, олардың еңбек нарығындағы сандарынан
барлық қажет еткендер жұмыс орнын ала алмайды, оның нәтижесінде
жұмыскерлердің артылуы пайда болады.
Тез уақытта жұмыс берушілер бос жұмыс орындарын білікті мамандармен
толықтыра алатындығын түсіне бастайды, оларға төмен еңбек ақы ұсынылады.
Егер де олар төмен еңбек ақы төлесе, онда неғұрлым көп жұмыскерлер санын
жалдауға мүмкіншілік туады. Біраз жұмыскерлер оған келіседі, өйткені олар
жұмыс тапты, біразы келіспейді, нарықтан шығып басқа жұмыс іздейді. Сөйтіп,
еңбек ақы W2 деңгейінен төмен түскенде сұраныс пен ұсыныс тепе-теңдікке
жақындайды: еңбек ақы Wс деңгейіне түскенде жұмыс берушілер барлық бос
жұмыс орындарын толтырады, ал жұмыс іздегендердің барлығы Wе деңгейінде
қалғанда оны алады.
Кейнс классиктермен олардың иілмелі жалақы саясаты толық жұмысбастылықты
қамтамасыз етеді деуімен келіспеді. Ол жұмыскерлер ақшалай (номиналдық)
жалақының төмендеуіне үлкен қарсылық көрсетеді және сондықтан да жалақы
сәйкес келетін иілмелікті иемденеді деудің орнына, жалақыны өзгермейді
деуден негізге алуы керек деп айтты.
Ұсыныс өзіндік сұранысты тудырады дегені бар Сэйдың заңына қарсы
критикалық оймен шығып, ол бірінші орынға эффективті сұраныс қатерін қояды.
Оны ол кәсіпкерлердің алғысы келетін жалпылай табысы деп түсінді. .
Кейнсиандық реттеудің қарапайым схемас келесідей болып көрсетілген:
пайыздың төмендеуі - табыс нормасының өсуі - инвестицияларға
жақындасуының өсуі - өндірістің кеңеюі - толық жұмыспен қамту - сұраныс
пен ұсынастың жалпылай сәйкес келмеуі - кризистерді жою.
Яғни, Кейнстің теориясы бойынша, жұмыспен қамтуға әсер ететін шешуші
фактор инвестициялар. Олар психологиялық факторлардың тұтынуға, жинауға,
инвестицияларға тартылыс, ликвидтілікке деген бетбұрыс әсерінен, жұмыс
берушілер мен жұмыскерлер арасындағы келісімдермен анықталатын ақша
мөлшерінің әсерінен қалыптасады.
Еңбек етушілердің көзқарастарын қорғаудағы кәсіподақтардың позициясы
күшейе түсті. Салықтық және қаржылық саясат жедел экономикалық өсуге
бағытталған болатын. Ол еңбек нарығын реттеудің мемлекеттік саясатының іске
асырылуының кепілі және негізі ретінде қарастырылады.
Батыс Еуропа мен АҚШ үшін 50-80 жылдар тұрақты экономикалық өсу жылдары
болды. Бұл жылдары өткізілген реттелетін еңбек нарығының саясаты өзінің
жемістілігін көрсетіп, кедейшілік пен жұмыссыздық сияқты кері әлеуметтік
құбылыстардың артының көлемін азайтуға үлкен үлес қосты. Макроэкономикалық
теорияның негізгі шешілмеген қатерлерінің бірі инфляция мен жұмыссыздықтың
байланысы болып қала берді.
60-шы жылдардың басында ағылшын экономисі А.Филлипс жұмыссыздық
деңгейінің ақшалай жалақының өзгеру темпінен кері, тұрақты тәуелсіздігінің
бар болуы тураплы гипотезаны шығарды. Жалғасында, Филипстің қисығын
көбінесе инфляция темпіне қатысты құратын болды. 70-ші жылдардың басына
қарай капиталистік елдердің көбінде экономикалық өсу төмендеп, жұмыссыздық
деңгейі жоғарылады. Үкіметтің мемлекеттік реттеудің көмегімен өндіріс
мөлшерін жоғарылату мен жұмыспен қамтуды қолдауға арналған іс-әрекеттері
керексіз болып қалып, инфляцияның күшеюі мен бірқатар елдердегі бюджеттің
үлкен дефициттеріне алып келді. Кейнсиандық теория жұмыссыздық пен
тнфляцияның бір уақыттағы өсуін түсіндіре алмады.
Еңбек нарығының негізгі мақсаты - мүмкін болатын үлкен және тұрақты
жұмыспен қамтудың жемісті жағдайларын жасау. Еңбек нарығындағы белсенді
саясаттың негізгі мақсаттары болып қолда бар жұмыс орындарын сақтаудың және
жаңа орындарын оның ақылы еңбек күшіне деген сұранысты ынталандыру, еңбек
күшінің ұсынысын реттеп, оның сапасын қозғалуының түрлі формаларын және
кәсіби даярлау мен қайта даярлаудың жаңа шараларының еңбек күшіне деген
сұраныс пенұсыныстың шараларын жасауды дамыту болып табылады.
Еңбек нарығының белсенді саясатының шараларының ішіне жұмысқа
орналастыруды, кәсіби ориентациялау мен кәсіби кеңес беру жұмыстарына, қиын
экономикалық жағдайдағы кәсіпорындар мен салаларға арналған мемлекеттік
заказдарды беруге көмек көрсетуді, жұмыссыздарға қоғамдық жұмыстарды
ұйымдастыруды және түрлі аялар мен аймақтардағы жұмысбастылық
бағдарламаларын жасауды қамтамасыз ететін шаралар кіреді.
Қазақстан Республикасының жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға
көшуі өзінің көлемі бойынша өте көрнекті экономикалық кризиспен бірге
жүзеге асты. Қазақстанның экономикасының мұндай жағдайы нарықтық
экономикаға тән экономикалық кризис болып табылмайды және де өзімен меншік
қатынастарының кризисін көрсетеді. Ол циклдық фазасындай кризиспен бірдей
болып, классикалық көріністердің толық жинағын иелік етеді: өндірітің
көлемінің абсолютті құлауы, оның салдарынан өсіп келе жатқан жұмыссыздық,
инфляция және тұрғындардың өмірлік деңгейінің төмендеуі. Бұл процесстердің
тереңдігі алдыңғы мерзімде жиналған қарама-қайшылықтармен анықталады:
негізгі қорлардың жалпылай тозу, халық шаруашылығының құрылымының шекті
деформациясы, өндірістік күштерінің дамуының қазіргі кездегі этапына деген
жиналған өндірістік потенциалдың сәйкес келмеуі.
Ұзақ мерзім бойы республикада еңбек ұсынысының қалыптасуының негізгі
факторы болып еңбек ресурстарының табиғи өсуі болып табылады. Еңбекке
жарамды жастағы тұрғындар бірдей уақытта еңбек етуі керек болды және еңбек
ету уақытынан тыс жұмыс қатал регламенттельді. Мемлекеттің экономикасы әр
кезде қосымша жұмыс күшіне деген сұранысты тудырып отырды. Ол өз кезегінде
зейнеткерлердің, мүгедектердің мемлекеттік кәсіпорындарға тарту жүйесінің
жақсартылуын, үйде отыратын әйелдер, жастар және студенттер арасында
қосымша жұмыс күшін іздеуді қажет етті.
Қазақстанның көшпелі экономика кезеңіне нарықтық шаруашылықтың да,
жоспарлы шаруашылықтың да сипаттары тән. Сондықтан да, республика мен оның
аймақтарындағы еңбек нарығын реттеуінің еңбекнарығының белсенді саясатының
нақты шараларын жасау үшін еңбек нарығының модельдерінің біреуі де толық,
таза түрде қолданыла алмайды. Аса маңызды және қажетті болып еңбек
нарығының өзін-өзі реттеу көріністерін зерттеу мен оның сыртқы жағдайлары
мен реттеу ықпалдарын зерттеу болып табылады.
Қазақстандағы тарихи тәжірибеден көрінетіндей, еңбек нарығының кризистік
период кезінде орын алуы тек мемлекеттің тікелей араласуының көмегімен ғана
іске асырылуы мүмкін. Өзін-өзі реттеу механизмі өз алдына еңбек нарығы мен
адамның дамуының мәселелерін шеше алмайды және ол үшін мемлекеттік реттеу
қажет.
Еңбек нарығының мемлекеттік реттелуі жұмыс күшінің қолданысының, даярлау
мен қайта даярлауының иілмелі формаларымен бірге жүргізіліп отырылуы қажет.
Сонымен қатар, ол қаржылық жағдайларына сүйене отырылып белсенді саясат
шараларымен бірге іске асырылуы қажет.
Сонымен, еңбек нарығының қазақстандық моделі экономиканың түпкі
жағдайының, әлемде жиналған тәжірибенің, нарықтық өзін-өзі реттеуіне сүйену
мүмкіндіктерінің есептелумен жасалу қажет және ол еңбек нарығының
реттелетін және иілетін элементтерінің интеграциясына, осы аядағы белсенді
саясатқа біртіндеп көшуге негізделуі қажет.
Сұраныс пен ұсыныстың бірдей ұқсастырылуына және бірдей салмақтағы
тенденцияларына сұраныс пен ұсыныстың параметрлерін өзгерте, аймақтық еңбек
нарығына әсер ететін әлеуметтік-экономикалық процесстер мен құбылыстар
шешуші ықпал етеді. Еңбек нарығыныңфакторларының анализі кезіндемаңызды
мәселе болып олардың аймақтық еңбек нарығына деген әсер етудің
механизмдерін жәнедәрежесін анықтау болып табылады.
Еңбекке деген сұранысты және оның соңында болатын жағдайдың
толықсыздығының мәселелерін, яғни, көрінбейтін жұмыссыздықтың, толық емес
жұмыспен қамтудың жалпы жоғары жұмыссыздықтың сұрақтарын шешу еңбек күшінің
сұранысы мен ұсынысын реттеудің іске асырылатын механизмінің жасалуын қажет
етеді. Ол жалпы мемлекеттік деңгейдегі реттеудің заңдық-құқықтық,
әлеуметтік-экономикалық және ұйымдастырушылық шараларын қамтиді. Мемлекет
мұнда еңбекке деген, құқықтық іске асырылуының гаранты ретінде шығуы керек.
Ол өзінің саясатын тұрғындардың жұмыспен қамту аясында нарықтық экономикаға
бағыталған заңдық актілерінің негізінде жүргізуі керек.
Реттеудің құқықтық шаралары жұмыспен қамту мен әлеуметтік-еңбектік
қатынастарды реттеудің заңдық және нормативтік актілерінің негізінде іске
асырылуы қажет. Мұның ішінде Қазақстан Республикасының Халықтың жұмыспен
қамтылуы туралы Заңы, мемлекеттің негізгі заңы Қазақстан Республикасының
Конституациясымен қатал түрде сәйкес Қазақстан Республикасының еңбек
туралы заңы, Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі кіреді. Сонымен
қатар, ол басқа да еңбек нарығының іс-әрекеттеріне тікелей немесе жанама
әсер ететін заңдармен және нормативтік актілермен реттелуі тиіс. Олар:
Банкроттық туралы заң, Шағын кәсіпкерлікті дамытудың активизациясы мен
мемлекеттік қолдауды күшейту шаралары туралы Президенттің Жарғысы және
тағы да басқалар. әлеуметтік-экономикалық шаралар - тұрғындардың
жұмысбастылығына көмек етуге және жұмыссыздардың әлеуметтік қорғауының
негізгі бағыттарының барлығының қаржыландырылуы (кәсіпорындарда жаңа жұмыс
орындарын шығару бойынша стимулдау, льготалық салық салу, жаңа жұмыс
орындарын жасау үшін несиенің берілуі, әлеуметтік көмекті қажет ететін
тұлғаларды жұмысқа қабылдау және бос жұмыс орындарын көрсетпеуі үшін штраф
түріндегі экономикалық санкцияларды қолдану мен т.б.). еңбек нарығының
жұмыспен қамтуды реттеудің эффективті механизмі барлық құраушы
элементтердің комплекстік түрде байланысын қажет етеді. Тек-қана осындай
жағдайда ғана жұмыспен қамтуды қамтамасыз етудің және жұмыссыздардың санын
төмендетудің қолайлы жағдайлары жасалуы мүмкін.
1.3 Жұмыспен қамтуды құқықтық реттеу
Халықтың жұмыспенқамтылуын ретеу норативтік-құқықтық базаның, жұмыпен
қамтудың белсенді формаларын дамытудың, ішкі еңбек нарығын қорғау мен еңбек
ресурстарын тиімді қолданудың жаңартуынсыз мүмкін емес. Жұмыскерлердің
әлеуметтік-экономикалық құқықтарын, кәсіпкерлік іс-әрекетінің негізгі
ережелерін, халықтың табыстарын реттеу механизмдерін, уақытында әлеуметтік
қорғауды қамтамасыз ету және тұрғын үй нарығын жасау, адрестік көмекті
төлеудің барлығықұқықтық мемлекеттің құрылуын қажет етеді. Онда жұмыспен
қамтуды реттеу ең тиімді болады.
Тиімді жұмыспен қамтудың негізін салушы факторы болып әлеуметтік-еңбектік
қарым-қатынастардың жүйесін дамыту болып табылады. Ірі кәсіпорындардың
көбінде өркениетті әлеуметтік-еңбектік қарым-қатынастардың болмау, көбінің
өте төменгі деңгейдегі құқықтық мәдениеті, оның ішіне кәсіпкерлер де,
жалдалмалы еңбеккерлер де кіреді, аяғында шағын және орта бизнесте
заңшығарушы және құқықтық актілердің күшеюіне әкеледі. Онда, әсіресе,
жұмыскерлердің еңбек құқықтарын қүшейту үшін шараларды болжау, жұмыс
берушінің заңды ұстануының жауапкершілігін, еңбек қайшылықтаның алдын алу
қажет. Әсірісе, маңызды шара еңбекті қорғау шарасының жүйесінің жағдайы,
өндірістік травматизмнің өсуі, шағын кәсіпорындардың банкротқа ұшырауының
жоғарғы дәрежесі жатады. Мұның барлығы шағын және орта кәсіпорындардың
жұмыскерлеріне әлеуметтік кепілдіктер беруге және экономиканың осы
секторындағы қоғамдық құрылымдардың дамуына (кәсіподақтар, ассоциациялар)
арналған арнайы шаралар жүйесін жасау мен қабылдауды қажет етеді. Бұл
объективті және субъективті сылтаулармен (жұмыс берушінің тартылысы, аз
санды болуы, қажетті қаражаттардың болмауы, квалификациясы жоқ персонал
және т.б.) байланысты.
Шағын кәсіпорындардың іс-әрекеттерінің зертеулерінен белгілідей,
кәсіподақтардың құрылымдарын жасау өте керекті және ол мемлекетік қолдау
жүйесімен байланысты болуы керек.
Бұл шараның тиімділігі шағын кәсіпорындардың инвестициялық проектілерінің
бағалауы кезінде, микрокредиттер бөлу, тұрғың үй кешендерін льготалық
арендасы, салық льготаларын тарату және т.б. кездерде көрінеді. Басқаша
айтқанда, кәсіби маандар одағының болуы шағын және орта бизнестің
мемлекеттік қолдауын кепіл ету керек. Қорытындысында, пайданы жұмыскерлер
де, жұмыс берушілер де көреді, ал мемлекет оның арқасында халықтың
кәсіподақтары бар кәсіпорындарға жұмысқа тұруды көздеуі қолдану арқылы
еңбек нарығындағы жұмыспен қамтуды реттеумен байланысты туған тартымды
жағдайдың бір бөлігін алып тастауға мүмкіндік алады. Қазіргі кезде, шағын
кәсіпорында кәсіподақтың болуын сенімділік көрсеткіші ретінде,
кәсіпорындардың ұзақ және маңызды жұмысқа көзделуі ретінде қарастыру қажет.
Сондықтан да, шағын кәсіпорында кәсіподақтың жасалуы барлық мүмкін
құралдармен мемлекеттік органдармен қолдалып отырылуы қажет.
Кәсіподақ құрылымдарының жасалуы келесі мақсатты көздеуі керек: жұмыс
беруші мен кәсіпорын жұмысшысы арасындағы әлеуметтік еңбектік қарым-
қатынастың жүйесінің ұйымдастырылуы, атқарылуы және басқарылуы. Алға қойған
мақсатқа жету үшін бірқатар сұрақтарды шешу қажет. Олар: коллективтік
келісімді құру; администрация мен кәсіпорын жұмыскерлері жағынан
коллективтік келісімнің нақты орындалуын қадағалау; кәсіпорын
жұмыскерлерінің мамандығын жоғарылату және қайта даярлау; еңбек қатынастары
сұрақтары бойынша кәсіподақ мүшелеріне тегін консультациялық және құқықтық
көмек көрсету.
Қазіргі жағдайда шағын кәсіпорынның жұмыскерлері мен жұмыс берушінің
қатынастарын бөлетін шарт, коллективтік келісім - халықтың жұмыспен
қамтылуының жемісті гаранты болуы керек. Өркениетті әлеуметтік-еңбектік
қатынастардың жоқтығы - заңды бұзуға бағытталған жол және соның кесірінен
жұмыспен қамту төмендейді. Кәсіпорын жұмыскерлерінің еңбектік іс-әрекетінің
мотивациясының түрлі концепцияларын, қазіргі заманғы тәсілдер мен
құралдарды анализдей отырып, бізбен бұл тәсілдердің тәуелсіз жұмыс істемей,
тек өзара бірлестікте және кәсіпорын басшылығының белсенді қатысуымен ғана
іске асырылуы анықталған. Осыдан шыға, персоналдың мотивациялануының
комплекстік моделі ұсынылады. Оны 1 суреттен көруге болады (Қосымша А(.
Кәсіподақ құрылымдарын ұйымдастырғанда келесідей өте маңызды мақсатты
шешуге алғышарттар жасалады. Ол, еңбек қақтығыстарының алдын алу және
жұмысберушілердің де, кәсіпорын жұмыскерлерінің де жауапкершілік аяларын
шектеу мақсатында жұмыс беруші мен жұмыскердің белгілі қарым-қатынастарын
қамтамасыз ететін әлеуметтік серіктестік жүйелері. Онда әр қатысушы жақ
келесідей сұрақтарды шешуге құқылы және мүмкіндігі бар:
кәсіподақтар үшін - бұл жалдамалы жұмыскерлердің нақты табыстарының өсуі,
олардың әлеуметтік қорғалуының кепілдері, еңбек етудің қажетті жағдайларын,
халықтың пайдалы жұмыспен қамтылуын қамтамасыз етілуі және т.б.;
кәсіпкерлер үшін - бұл капиталдың, еңбек ресурстарының табысты
қолдануының кепілдері, еңбек өнімділігін өсіру арқылы пайданың көбеюі,
өнімнің сапасын жақсарту және бәсекелестікті арттыру;
қоғамдық көзқарастардың өкілдері ретінде мемлекеттік органдар үшін - бұл
қоғамның әлеуметтік тұрақтылығы, жұмысыздық пен кедейшіліктің деңгейін
төмендету және тауарлар мен қызметтер нарығында бәсекелестік ортаны жасау;
Шағын және орта кәсіпкерлікте әлеуметтік серіктестікті ұйымдастыру
кезінде шешуші рөлді құқықтық негіздердің жасалуы иемденеді. Яғни, еңбек
қақтығыстарының және жұмысберушілер мен жұмыскерлердің жауапкершілігінің
аяларын шектеуінің алдын алу мақсатында жұмыс беруші мен жұмыскердің
белгілі өзара қарым-қатынастарын қамтамасыз ету мақсатындағы нақты
нормативтік механизмдердің жасалуы.
Жоғарыда аталғандарды қорытындылай келе, келесідей шараларды іске асыру
қажет: қажет болған кезге қарай шағын кәсіпкерлік аясындағы колективтік
келісімдердің жасалуын ынталандыру; шағын кәсіпкерлік аясында
жұмысберушілер бірлестіктерінің жасалуын итермелеу; шағын кәсіпкерліктерге
әлеуметтік аяны дамытуға және жұмыскерлерге заңмен бекітілген әлеуметтік
кепілдіктерді қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін салық салу деңгейін бекіту
қажет; кәсіподақтармен ұйымдастырылған әлеуметтік сақтандыру қоры арқылы
шағын кәсіпорындар жұмыскерлері үшін әлеуметтік сақтандыру жүйесін
заңдандыру.
Бұл сұрақтарды шешкен кезде бірыңғай аймақтың тар шегінде тоқталмау
керек. Қазіргі жағдайда мемлекеттік деңгейде Шағын кәсіпкерлік аясындағы
еңбек қатынастарын реттеу туралы Заңның қабылдануы қажет немесе шағын
кәсіпкерлік аясындағы әлеуметтік-еңбектік қатынастарды реттеудың
мемлекеттік концепциясын қабылдау қажеттілігі туып отыр.
Сонымен қатар, жұмыс берушінің жұмыскерлер алдындағы әлеуметтік
қарыздарын атқаруы үшін жауапкершілік бекіту қажет. Ең алдыменеңбек ақыны
төлеу бойынша. Бірақта, жаңа заңдар мен нормативтік актілердің негізделетін
басты шарты - жұмыс орнын ұйымдастыру шарты болу керек. Сондықтан да,
негізгі акцентті жаңа жұмыс орындарын ұйымдастыру механизмдеріне және
табысты жұмыспен қамтуға көмектесуге жасау қажет.
Халықтың жұмыспен қамтылуына және еңбек нарығына белсенді әсер ету өз
ретінде реттеудің эффекті механизмін жасауды міндет етеді. Ол өзіне
жұмыспен қамтудың қатынастарын реттейтін заңдық-құқықтық, әлеуметтік-
экономикалық және ұйымдастырушылық шараларын кіргізетін болатын. Тек қана
осы жағдайда ғана эффекивті жұмыспен қамтуды және жұмыссыздықты
төмендетудііске асыруға болады.
Еңбек нарығының қатынастарының әлеуметтік-еңбектік жүйесіндегі ең маңызды
болатын және қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық қатынастардың маңызды бөлігі
болатын жұмыспен қамтудың қатынастарын реттеудің құқықтық негізі
мемлекеттің жұмыскерлерінің әлеуметтік-экономикалық құқықтарын Қазақстан
Республикасының Конституциясында және басқа заңдық актілерде бекіту арқылы
жасалады және ол арқылы қоғамдық өндірісте метериалдық ресурстарды бөлуге
қатысуға мүмкіндік алады.
Нарық жағдайындағы еңбекке деген заңды құқықтардың ішінде маңызды рөлді
жұмыспен қамтудың кепілі иемденеді. Жұмыспен қамту қатынастары 2000 жылдың
желтоқсанында қабылданған Халықтың жұмыспен қамтылуы туралы Қазақстан
Республикасының Заңымен реттеледі. Осы заңға сәйкес, халақтың жұмыспен
қамтылуы мемлекетпен белсенді әлеуметтік-экономикалық саясатты жүргізу
арқылы іске асырылады. Ол азаматтардың тәуелсіз таңдалған және өнімді
жұмысбастылығына, қосымша жұмыс орындарын жасауды ынталандыруға және жек
кәсіпкерлікті, шағын және орта бизнесті дамытуға бағытталған. Сонымен
бірге, бұл заңда жасырынды жұмыссыздық және оны реттеу шаралары туралы
түсініктер жоқ.
Толық емес жұмыспен қамтуды реттеу кезінде негізгісі болып еңбек
уақытының щегін заңды тұрғыда бекіту болып табылады. Одан толық емес
жұмыспен қамту саналады. Еңбектің халықаралық ұйымының (ЕХҰ) Женевада өткен
(1994 жыл, маусым) 81 сессиясында толық емес жұмыс уақыты туралы 175
Конвенция қабылданған. Ол толық емес жұмыс күші бойынща еңбек ететін
азаматтардың құқықтарын қорғауға бағытталған. Онда толық емес жұмыс күні
бойынша еңбек ететін жұмыскерлермен қатар құқықтар беретін шаралар
қарастырылған. Оның ішінде: бірдей сағат бойынша төлеу ставкалары,
демалыстар, мереке күндері, жұмыстан шығудың бірдей жағдайлары, жұмысқа
қабылдау кезіндегі дискриминацияны жою.
Зерттеулердің көрсетулері бойынша, еңбек нарығының ұзақ мерзімдік
перспективаға бағытталған еңбек нарығының антикризистік жағдайын реттеу
кезінде негізгі бағыттар келесідей болулары қажет: жұмыссыздықтың
бірыңғайлық және жалпы потенциалдық тұрақтандырылуы және оның біртіндеп
азаюы; қысқа мерзімдік және орта мерзімдік перспетиваға - потенциалды
жұмыссыздардың жалпы шығуын қамтамасыз ететін шараларды қабылдау және іске
асыру. Еңбек нарығын реттеудің аникризистік шараларын және жалпылай
жұмыссыздықтың алдын алу шараларын жасау елдің жалпы экономикалық
антикризистік бағдарламасының негізгі бөлімшелерінің бірі болуы керек. Оның
іске асырылуы құқықтық және нормативтік қамтамасыздандыруды қажет етеді.
Қазіргі кездегі еңбек нарығы бір жағынын - жалдамалы еңбек күшінің, екінші
жағынан - жұмыс берушінің қарым-қатынастарын реттейтін нақты заңдық базаның
болмауымен сипатталады. Бұл ауқымды деңгейде жұмыс күшін жалдау мен
жұмыстан шығару жүйесіне хаос әкеледі.
Еңбек қатынастарын реттеу тек-қана жұмыспен қамту аясын қамтымайды,
сонымен қатар, ол еңбекті ақшалай сыйақылауды, жалдау мен жұмыстан шығару
жүйесін, еңбекті қорғау мен оған жағдай жасауды, әлеуметтік серіктестікті
қамтиді. Оларды түбінен қайта өзгертуге жатқызылуы тиіс. Сондықтан да,
құқықтық маңыздылығын алып көрсету қажет, жұмыскер, жұмыс беруші мен
мемлекет қатынастарын қазіргі таңдағы экономиканы реформалау этабында заңда
объективсіз көрсетілетін, барлық мүшелерінің құқықтары заңмен қорғалатын
экономикалық өз алдына белсенді және демократиялық қоғамның дамуына қарекет
ететін жағдайларды жою қажет. Бұл, біріншіден, еңбек туралы заңдардың
жүйесіне жатқызылады. Ол жаңа әлеуметтік-экономикалық жағдаймен қақтығысқа
түсті. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасындағы еңбек туралы Заңына
өзгертулер мен толықтырулар енгізілуде.
Халықтың жұмыспен қамтылуының аймақтық бағдарламасын қабылданған
мемлекеттік бағдарламамен байланыстыру қажет. Онда міндетті түрде салалық,
сала аралық, аймақтық және аймақ аралық бағдарламалардың параметрлерін
есепке ала отырып, жұмыс орындары мен жұмыс күштерінің балансын қамтамасыз
ету қажет. Мұндай балансқа қоюдың қажетті шарты болып үкіметтік
бағдарламаға жұмыспен қамтудың орынды профильдік бөлімін қосу болып
табылады. Оны реттеу механизмі 2 суретте көрсетілген (Қосымша Ә(.
Екінші суреттің мәліметтерінен көрінетіндей, бірінші ретте экономиканың
басқарудан шығуының себебі болатын өсіп келе жатқан фактор ретінде ең
қауіпті әлеуметтік дестабилизатор – жасырынды жұмыссыздықтың құбылысын жою.
Осыған сәйкес, толық емес жұмыспен қамтудың жағдайы мемлекет пен
коммециялық құрылымдардың бақылауына беріледі. Бұл процесспен бірге және
оның әсер етуінің себебінен, бақыланбайтын жұмыссыздықтың өсуі күрт
төмендетіліп кетеді. Оның деңгейі мемлекетпен бақыланады, өйткені, бұл
экономиканың тұрақтандырылуы мен өсуінің негізгі индикаторы. Суреттің
екінші бөлімі әлеуметтік бағытталған еңбек нарығының құрылу процессін
көрсетеді. Мұнда халықтың жұмыспен қамтылуының жүйесінің мемлекеттік және
мемлекетік емес секторларға нақты бөлінуі жүргізіледі. Үшінші бөлім
реттелетін еңбек нарығы мен эффекті жұмыспен қамту жағдайындағы екінші
бөлімнен табиғи асуды көрсетеді. Ол жұмыс орындары мен жұмыскерлердің жылжу
ағыстарын қосады.
Жұмыспен қамтуға әсер ететін барлық құқықтық және басқа факторлардың
жалпылығын есепке ала отырып, экономикалық және әлеуметтік саясаттың
біріненсоңдылығын және координациясын қамтамасыз ету керек. Бұл екі бағыт
толық, өндірістік және еркін таңдалған жұмыспен қамтуды ынтландыру үшін
бірін-бірі толықтыру мақсатында жүргізілуі керек.
Қазақстандағы еңбек нарығының қайшылықтарын заңдық қамтамасыздандыру
экономикалық, қаржылық, мемлекеттің миграциялық саясатының аясындағы
құқықтық актілердің бір қатарымен айқындалады. Олардың көптігі жұмыспен
қамту және субъектілердің құқықты ұстануының кепілдерін жасау аясында
әлеуметтік заңдылықтың реттілігін актуалдайды. Ол өз кезегінде жұмыспен
қамтудың түрлі заңдық аспектілерін бір еркін құжатта бірге қосып, бекітуге
және осы аядағы бюрократиялық кедергілерден, орын алған маңызды
бұзушылықтардан өткізетін негіз болуға мүмкіндік жасайды.
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖҰМЫСПЕН ҚАМТУДЫ
МЕМЛЕКЕТТІК ҚОЛДАУДЫҢ АНАЛИЗІ
2.1 Қазақстан Республикасындағы жұмыспен қамтудың жағдайы
Көп укладты экономиканың қалыптасуына, өндіріс саласы құрылымдарының
жаңаруына, нарық жүйесінің тиісті құрылымдарымен қалыптасуына негізделген
нарықтық трансформация - халықтың жұмыспен қамтылуын түбегейлі өзгертуге
маңызды алғышарттар жасайды.
Сонымен, бір мезгілде халықтың жұмыспен қамтылуын құрылымдық қайта кұру
процесстері экономикада ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік саладағы
реформалардың тереңдей түсуіне де жағдай жасайды. Сондықтан, халықты
жұмыспен қамту саласындағы жаңа құбылыстарға талдау жасау экономикасы
өтпелі елдерде нарықтық түрлендіруге берілген бағаның ажырамас бөлігі болып
табылады. Бұрынғы социалистік елдерде жоспарлы экономиканың нарық
экономикасына трансформациялануы бұлжымай жүруі үшін мемлекеттік емес нарық
нысандарының сындық массаларын жинақтау қажет, олардың ұлттық жалпы
өнімдегі үлесі, түрлі бағалаулар бойынша, 70-80 пайыздан төмен болмауы
тиіс.
Жұмыспен қамтуға қатысты мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру
процестері, меншіктің түрлі нысандары мен көп укладты экономиканы күру,
шаруашылык жүргізуші жаңа субъектілер қүру сияқты түбегейлі өгзгерістер
болды. Жұмыспен қамту саласының нарықтық қатынастарға кіруі және еңбек
рыногының қалыптасуы ҚР-да экономиканы реформалаудың қарқынына және өтпелі
кезеңнің ерекшеліктеріне байланысты болмақ.
Барлық күш-жігер жүзеге асырылып жатқан нарықтық түрлендірулер
бағдарламасына жаңа концептуальды көзқарастар қалыптастыру мен елеулі
түзетулер енгізуге бағытталған қазіргі жағдайда жұмыспен қамту проблемасын
шешуге де басқаша көзқарастар қажет. Олар жүріп жатқан мемлекет меншігін
жекешелендіру процестерінің өзіндік сипатымен, өнеркәсіп өндірісінің
жоғарғы концентрациясымен және оның республикада аумақтық орналасу
ерекшеліктерімен шарттас. Корпоративтік, топтық және дербес жеке меншіктің
дамуы жұмыспен қамтуды, құрылымдық өзгертуді және кәсіпкеэлік, жалдамалы
еңбек, тауарлар өндірісі мен қызмет көрсету, қаптап тасу бизнесімен
дербес шұғылданушылық түріндегі еңбектің жаңа салаларының пайда болуын
туындатты.
Қазақстан Республикасының жұмыспен қамту саласындағы нарықтық
түрлендірулер оның өндірістегі тиімділігінің төмендеуі, сондай-ақ, еңбек
рыногының жеткіліксіз реттелуі есебінен еңбек ресурстарының айтарлықтай
шығын болуымен қоса жүріп отырды. Осының бәрі түптеп келгенде адам
ресурстарына, елдін еңбек әлеуетіне өз әсерін тигізеді.
Қазақстан республикасындағы экономикалық белсенді тұрғындары туралы
мәліметтер төмендегі 1 кестеде көрсетілген.
Кесте 1. Қазақстан Республикасының экономикалық белсенді тұрғындары
Көрсет-кіш1997 жыл 1999 жыл 2001 жыл 2002 жыл 2003 жыл 1997
тер ж-ға
%-н
шаққан
-дағы
2003
ж.
мың %-н адам
мың %-н Солтүстік Ақмола облысы
адам алғандааймақ
мың % мың %
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 5
1 ӘЛЕУМЕТТІК АЯДАҒЫ ЖҰМЫСПЕН ҚАМТУДЫ
РЕТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 8
1.1 Жұмыспен қамтудың маңызы мен экономикалық мазмұны 8
1.2 Жұмыспен қамтуды реттеудің негізгі принциптері
мен механизмдері
16
1.3 Жұмыспен қамтуды құқықтық реттеу
22
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖҰМЫСПЕН ҚАМТУДЫ
МЕМЛЕКЕТТІК ҚОЛДАУДЫҢ АНАЛИЗІ
30
2.1 Қазақстан Республикасындағы жұмыспен қамтудың жағдайы 30
2.2 Жұмыспен қамтуды мемлекеттік реттеудің негізгі
элементтері
39
2.3 Жұмыспен қамтуды реттеу аясындағы негізгі мәселелер
49
3 ЖҰМЫСПЕН ҚАМТУДЫ РЕТТЕУ АЯСЫНДАҒЫ
МӘСЕЛЕЛЕРДІ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ
57
3.1 Шағын бизнесті дамыту - жұмыспен қамтуды қолдаудың 57
маңызды элементі ретінде
3.2 Жұмыспен қамтуды реттеу процессін жетілдіру жолдары
67
ҚОРЫТЫНДЫ 84
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
86
ҚОСЫМШАЛАР
8
КІРІСПЕ
Экономикасы өтпелі елдердін экономикалық дамуының нарықтық бағдары
халықты жұмыспен қамту саласында түбірімен жаңа әлеуметтік-еңбек қарым-
қатынастарының қалыптасуын көздейді. Еңбеккерлерді жалдау жүйесін, олардың
еңбегін толық немесе жартылай пайдалануды, азаматтардың жұмысқа жалдануына
жағдай жасауды және жұмыссыздарды әлеуметтік қорғауды қамтитын жұмыспен
қамту саласының күрделі қарым-қатынастарын реттеу дәстүрлі емес жолдарды
қажет етеді.
Халықты жұмыспен қамту саласында стратегия құру тек елдің және әрбір
нақты облыстың әлеуметтік-экономикалық даму барысында ғана жүзеге асырылуы
мүмкін. Ол тиімді инвестициялық саясатпен және экономиканың тұрақтануымен
біртұтас байланыста болады.
Қазақстан экономикасын реформалау процесінің барысында 90-шы жылдардың
ортасында кейбір макроэкономикалық көрсеткіштердің тұрақталуы байқалды, бұл
стратегиялық бет алысты экономикалық өсу жағына қарай бұруға мүмкіндік
берді. Еліміздің Президентінің Қазақстан-2030 Жолдауында ең маңызды ұзак
мерзімді басымдыктардың бірі ретінде шетел инвестициялары мен ішкі
корлардың деңгейлері жоғары болатын ашық нарықтық экономикаға негізделген
экономикалық өсу анықталған.
Экономикалык өсу халықты жұмыспен толық қамту үшін қолайлы жағдай
жасайды, өйткені, ол экономикалык өсудің алғышарты мен факторы ретінде
қарастырылып келген болатын.
ҚР-ның тәуелсіз егемен ел ретінде қалыптасуы және оның халықаралық
коғамдастыкқа кіруі бір жағынан одан жұмыспен қамту стратегиясын өз бетінше
емес, экономиканың әлемдік ғаламдастырылуы құрамында кұруды талап етеді.
Екінші жағынан жұмыспен қамтудың тұжырымдамасы мен саясатын құру, оның
басымдықтарын таңдау республиканың әлеуметтік-экономикалык өсуі мен
демографиялық дамуының аймақтык ерекшеліктерін ескере отырып жүргізілуге
тиіс. Еңбек қатынастарын шұғыл реформалау елді қазіргі дағдарыс күйінен
шығарудың бірден-бір шартына айналуы мүмкін.
Қазакстанның жаңа қалыптасып келе жатқан еңбек рыногы республиканың
аймақтарындағы жұмыс рыноктарының қарама-кайшылыктарын бойына жинақтаған.
Сондықтан да, жұмыс күші мен еңбек рыногын саралау үшін және соның
негізінде макродеңгейде біртүтас стратегия кұру үшін облыстардағы жұмыспен
қамту мәселесіне толық талдау жасау қажет. Республика экономикасын
реформалаудың қазіргі кезеңінде ішінде ең маңыздысы толық өнімді жұмыспен
қамтуды қамтамасыз ету болып табылатын облыстардағы әлеуметтік мәселелерді
шешуді жандандыруға баса назар аударылып отыр. Бұл - кедейлікті азайтуға
және облыстардағы әлеуметтік шиеленісті бәсеңдетуге алғышарттар жасайды.
Республика мен облыстардың халықты жұмыспен қамтудың жыл сайын
белгіленетін бағдарламаларымен қоса шетел тәжірибесін ескере отырып
жұмыспен қамту мен еңбек рыногының қалыптасуының шағын мәселелерін шешуге
бағытталған мақсаттық бағдарламаларын құрып жүзеге асыру қажет. Оларда
еңбек рыногының сегменттік қиыстырылуын, жүмыссыздық түрлерін, оның жастық,
гендерлік, этникалық құрамын ескеретін арнайы зерттеулер көрініс табуы
керек. Өз кезегінде ондай кіші бағдарламаларды жасау олардың көлемі мен
қаржыландыру көздерін негіздеуді қажет етеді. Сонда ғана барып олар
көзделген барлық шаралардың толық және пәрменді шешілуіне жол ашады.
Жұмыспен қамту мен еңбек рыногының қалыптасуының жоғарыда тізілген
әлеуметтік-экономикалық мәселелері - жаңа тәуелсіз мемлекеттің бүгінгі
таңдагы қоғамдық тіршілігінің өзекті мәселелері. Реформалардың алға басуы,
республикадағы өзгерістерге әлеуметтік бағдар беруді қамтамасыз ету,
Қазақстанның болашақта экономикалық және әлеуметтік ілгері басуы олармен
тығыз байланысты. Оның шешілуі жұмыссыздықтың экономикалык категория
ретіндегі, өнімді жұмыспен қамтуды қамтамасыз ету ерекшеліктері туралы,
іштей өзіндік реттелу тетігі мен әлеуметтік бақылау қажеттілігі туралы
ғылыми көзқарастардың қаншалықты терең екендігіне белгілі дәрежеде
байланысты.
1 ӘЛЕУМЕТТІК АЯДАҒЫ ЖҰМЫСПЕН ҚАМТУДЫ РЕТТЕУДІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Жұмыспен қамтудың маңызы мен экономикалық мазмұны
Экономикасы өтпелі елдердегі нарықтық түрлендірулердің белгілі бір
кезеңдерінде экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ету экономикалық өсудің
нақты алғышарттарының пайда болуын талап етеді.
Экономикалық тұрақтылыққа қол жеткізген күннің өзінде де, экономикасы
өтпелі елдерде қалыптасқан әрі қарай өсудің бастапқы жағдайлары көптеген
өзіндік ерекшеліктерімен өзгешеленеді. Әр ел үшін экономикалық өсудің анау
немесе мынау үлгісін таңдау, оның аймақтық ерекшеліктері және қолайлы
алғышарттар мен факторларының болуын ескере отырып жүзеге асырылуы қажет.
Сонымен қатар, экономикалық өсудің дәстүрлі факторларының құндылығы да
қайта қаралады. Бәрімізге белгілі, олар үш топқа бөлінеді: ұсыныс
факторлары (табиғи ресурстар, еңбек ресурстары, негізгі қапиталдың көлемі,
технологиялар), сұраныс факторлары (жиынтық тұтынымдар деңгейі) және бөліс
факторлары (ресурстарды тиімді пайдалану). Осы факторлардың тығыз байланысы
нақты ұлттық жалпы табыстың ұлғаюын және оның бір тұрғынға шаққандағы
көлемінің өсуін қамтамасыз етеді.
Жұмыспен қамтуды қарастырғанда, экономикалық әдебиеттерде бұл факторлар
жеке және заттық факторларға әсер етуі тұрғысынан талқыланады. Заттық
факторлар дегенде - өндіріс кұралдарын, ал жеке факторлар дегенде - жұмыс
күшін айтады. Бірақ біздің ойымызша жұмыспен қамту жұмыс күшінің тек
өндіріс құралдарымен (нақты капиталмен) байланысына ғана қатысты емес, ол
сондай-ақ оның табиғи ресурстармен байланысына да қатысты. Және де
байланысу жолдары әртүрлі болуы мүмкін, себебі экономикалық ресурстардың
меншік түрлері әртүрлі болады. Жоспарлы жүйеде жұмыс күші мен өндіріс
құралдары қоғамдандырылған деп қарастырылатын, сондықтан да олардың
байланысу жолдары да тікелей қоғамдық болды, атап айтқанда жұмысқа, оқуға
қабылдау, өндіріс құралдарын кәсіпорындардың, экономика салаларының,
секторларының арасында бөлу мәселелері қоғам атынан шешілді. Бұл жағдайда
жұмыспен қамту мәселееі толық қамтылды деп және бұл социализмнің
артықшылығы деп жарияланды.
Экономикалық өсуге, басқа, мысалы, елдің қолайлы әлеуметтік және саяси
жағдейы, инвестициялық саясатты жүргізудегі мемлекеттің белсенділігі,
отандық тауар өндірушілерге салынатын салық пен жасалатын қамқорлықтардың
ойластырылған жүйесі сияқты факторлар да сөзсіз ықпал етеді. Жиынтықталып
келгенде олар өтпелі экономикаға тән экономикалык дағдарыстан неғүрлым тез
өту үшін, өндірістің құлдырауын жету үшін қажетті нақты алғышарттар
туғызады.
Адам Смит, Давид Рикардо, Джеймс Стюарт Милль, Альфред Маршалл, Ж.Б. Сэй
сияқты ХІХ-шы және ХХ-шы ғасырдың басындағы әйгілі экономистер ұсынған
жұмыспен қамтудың классикалық теориясы нарыктық тепе-теңдік пен нарықтың
іштей реттелуі туралы топшылауға негізделген. Бұл арада тұтынымдар деңгейі
толық қамтылу кезінде өндірілетін өнімді сатып алуға жеткілікті деп
есептеледі. Егер тұтынымдар деңгейі жеткіліксіз болса, баға мен еңбекақы
сияқты тетіктерді іске қосу өндірістің нақты көлемінің, жұмыспен қамтудың,
жұмыссыздықтың қысқаруына әкеліп соқпайды. Және де экономиканы толық
қамтылудан тайдырып жіберетін уақытша жағдайлар қалыптасу мүмкіндігі жоққа
шығарылмайды. Бірақ классиктер, нарықтық экономиканың іштей реттелу
қабілеті толық қамтылу жағдайындағы өндіру деңгейін тез арада-ақ өзінен-өзі
қалпына келтіреді деп сендірді.
Классикалық теорияның негізін қалаушы А. Смит жұмыспен қамту жөнінде:
оның көлемі бір жұмысшының еңбекақысының орташа мөлшеріне байланысты
анықталады, себебі олардың арасында тікелей байланыс бар: шамадан тыс
жоғары еңбекақы төлеу жұмыспен қамтудың толық болмауына, еңбек
ресурстарының толық пайдаланылмауына әкеліп соқтырады - деп атап көрсеткен.
Ол қүбылмалы нарықтық механизм табиғи (қалыпты, орташа) еңбек ақыны белгілі
бір деңгейде ұстай алады деп есептеді. Еңбекақының едәуір өсуі трғындардың,
еңбек ресурстарының өсуіне, жұмыс күшінің ұсынысының ұлғаюына және
жұмысшылардың арасындағы бәсекелестіктің күшеюіне әкеліп соқтырады.
А. Смиттің ілімін жалғастырушы Д. Рикардо еңбектің өзі мен еңбекақы
(еңбектің нарықтық құны) тауар боп табылады және өз негізінде табиғи
бағамен анықталады да оның маңайында ауытқиды деген. Құбылмалы реттеушінің
әсерінен (елдің халқының қозғалысынан) еңбекақының ең аз мөлшері мен
оңтайлы еңбек ұсынысының арасында өзіндік тепе-теңдік қалыптасады.
Ұсыныс пен сұраныстың байланысын зерттей келіп А. Маршалл: кез келген
саладағы еңбек ұсынысы пропорционалдылыққа жуық жолмен оған деген сүранысқа
қарай дамиды - деп жазған. Бірақ ... сұраныстың байланыста болуы оны
біршама уақытқа мінсізірек немесе әлсізірек етуі мүмкін. Ол жұмыспен
камтуды жоғарылату және жұмыс күші рыногында шиеленісті бәсеңдету үшін
жұмыскерлердің білім деңгейін көтерудің, білікті мамандар рыногын
кеңейтудің қажеттілігін атап көрсеткен. А. Маршаллдың: еңбек рыногында
басымдылық сатушылардан гөрі сатып алушылар жағында жиірек болады, себебі
әрбір жұмыс күшін сатушы оның тек бір данасына ғана қожа- деген сөздері
де өте орынды..
Жұмыспен қамту теориясының, экономика ғылымдарының белгілі бір саласы
ретінде қалыптаса бастауына, көптеген елдерде жұмыссыздықтың орасан зор
өсуін туғызған Ұлы тоқырау түрткі болды. Бұған дәл осы жылдары басылып
шыққан, жұмыспен қамтудың экономикалық теориясындағы төңкеріс ретінде
қабылданған, ағылшын экономисі Джон Мейнард Кейнстің басты еңбегі Жұмыспен
қамтудың, пайыздың және ақшаның жалпы теориясы (1936) дәлел бола алады.
Кейнс бойынша реттелудің жеңілдетілген схемасы мынадай: пайыздың
төмендеуі - пайда мөлшерінің өсуі - инвестицияға бейімдіктің артуы
-өндірістің кеңеюі - толық қамтылу - ұсыныс пен сүраныстың жалпы теңесуі
- күйзелісті жою. Кейнсшілдік концепцияға сәйкес бүл схема мультипликатор
принципіне негізделген, бұл пайда өсімінің, жұмыспен қамтудың және
тұтыныстың инвестициялар өсімімен салыстырғандағы еселеп артуы дегенді
білдіреді. Мультипликация принципінің мәнісі белгілі бір бастапқы
жұмсалымның еселенген немесе көбейтілген пәрменмен әсер ету идеясында.
Бұндай процестерді реттеуде Кейнс теориясы классикалық көзқарастардан
бүтіндей өзгеше. Егер классиктер экономикалық тепе-теңдік және өздігінен
реттелу теориясына сүйенсе және осыған байланысты мемлекеттің араласпау
саясатының қажеттігін таныса, кейнсшілдер керісінше пайыз койылымының, баға
мен еңбек ақы сәйкестігінің өздігінен реттелу тетігін жоққа шығарған. Бұдан
шығатын қорытынды, төмендеу бағытындағы жиынтық сұраныстың тұрақсыздығы мен
бағаның икемсіздігі дегеніміз нарықтық экономикадағы жұмыссыздықтың ұзақ
уақыт бойына өсуінің және сақталуының мүмкіндігіне саяды. Сондықтан да
кейнс теориясында инвестициялармен қатар жиынтық сұранысқа және оны
реттеуге бағытталған мемлекеттің белсенді макроэкономикалық саясатының
қажеттігіне баса назар аударылады.
Жиынтық сұраныс пен жұмыспен қамтуды нысаналы жүргізілетін инвестициялык
және қазыналык саясат арқылы мемлекеттік реттеудің Кейнс ұсынған үлгісі
белгілі батыс экономистері - П. Самуэльсонның, К. Макконеллдің, Стэнли
Л.Брюдің, С. Фишердің және басқалардың еңбектерінде өз жалғасын тапты. Олар
нарықтық экономиканың қалыптасу кезеңдерінде, оның тұрақсыз, күйзелісті
жағдайларында негіз қалаушы мағынаға ие болады.
Дамыған елдердің экономикасындағы күйзеліс жағдайы теорияшыл-экономистер
- А. Филипсті, М. Фридманды, К. Виксельді және де басқаларды жаңа
нұсқамалар мен концепциялар үсынуға итермеледі.
Ағылшын экономисі А.У. Филипс өзінің эмпириялық зерттеулеріне сүйеніп
нарықтық экономикадағы инфляцияның жоғары қарқыны мен жұмыссыздыктың
төменгі деңгейі немесе қамтылудың жоғары деңгейі қабаттаса жүруге
тиіс деген қорытынды жасады. Ол инфляция мен жұмыссыздыктың арасында
орнықты тәуелділіктің болатынын және жұмыссыздыктың деңгейін инфляция
арқылы немесе инфляцияны жұмыссыздык немесе жұмыспен қамту арқылы реттеу
мүмкіндігінің болатынын атап көрсетті. Американ теорияшылдары П. Самуэльсон
мен Р. Солоу жасаған Филипс қисығының модификациясы бойынша баға мен
жұмыссыздыктың арасындағы тәуелділік инфляциялық күтілулердің экономикалық
циклдарының бағытымен анықталады.
Сонымен, жұмыспен қамтудың неоклассикалык теориясының негізгі қағидалары
мынау: еңбек рыногындағы ұзақ мерзімді және орнықты тепе-теңдік
жұмыссыздықтың табиғи деңгейі үшін қалыптасады, ол деңгей еңбек рыногындағы
жұмыс күшіне деген сұраныс пен ұсыныстың тепе-теңдігі арқылы аныкталады;
жұмыссыздықтың табиғи деңгейін төмендету үшін мемлекет тарапынан жасалған
кез келген әрекет ұзақ мерзімді аралықта еш нәтиже бермейді, ал қысқа
мерзімді аралықта нақты қарқыны күтілгеннен асып түсетін инфляцияның өсуін
туғызады; жұмыссыздық деңгейі оның табиғи деңгейіне сәйкес болған жағдайда
мемлекет еңбек рыногына араласпауы керек.
Макроэкономика мен экономиканың аталған зерттеулерінде үнемі халықты
жұмыспен толық қамту ұғымы үшырасады. Макроэкономикалык деңгейдегі жұмыспен
толық қамту туралы бұндай көзқарастар оның барлық әлеуметтік-экономикалық
индикаторлармен байланыстарын ескере отырып талдау жүргізу мүмкіндіктерін
кеңейтеді. Бұл сондай-ақ жұмыспен қамтудың экономикалық, өсу факторларымен
өзара әсерін анықтауға да мүмкіндік береді.
Жұмыспен толық қамтылуды макротұрақтылық пен экономикалық өсу тұрғысынан
зерттеу жұмыспен қамтуды, оның болмыстық мазмүнын қарастыруды қажет етеді.
Жұмыспен қамту аса күрделі жалпыэкономикалық категория бсгып табылады, оның
дамуы мен мазмұны нақты әлеуметтік-экономикалық және тарихи жағдайлармен
анықталады.
Жұмыспен қамту мен оның мазмұнын талқылаудың, әсіресе жоспарлы-
орталықтандырылған экономикаға қатысты, көптеген жолдары бар. Жұмыспен
қамту категориясының көптеген анықтамаларының пікірталас туғызатындай
сипатта болуы осыған байланысты. Мысалы, М.Я. Сонин, В.Г. Костаков сиғқты
экономистер жұмыспен камтуды халықтың әртүрлі топтарының еңбегін қоғамға
пайдалы қызмет салаларында қолданудың әлеуметтік-экономикалық процесі
ретінде қарастырған. Шынында, да жұмыспен қамту ең алдымен адамдардың
еңбегінің белгілі бір қолданылу түрі немесе оларды тіршілік үшін қажетті
құралдармен қамтамасыз ететін іс-әрекеттер ретінде айқындалады. Жұмыспен
қамтуды бүлайша ұғыну оны адамның дамуының барлық дәуірлеріне тән
жалпыэкономикалық категория ретінде сипаттауға мүмкіндік береді. Бүл
бағытта А. Маршаллдың іс-әрекеттерге итермелеуші себептер мен адамның
қалаған қызмет түрін таңдауы туралы зерттеулері құнды болып көрінеді. Басқа
шарттар бірдей болғанда адамдар оларды кемсітпейтін, оларға қоғамда нық
орын алуға мүмкіндік беретін т.б. қызмет түрін артық көреді, бұл
артықшылықтарды әркім бірдей көрмегенмен, баршаға ортақ болатындықтан,
олардың тартымдылығын балама болып табылатын ақшалай еңбек ақы арқылы
бағалауға және өлшеуге болады.
Жұмыспен қамтуды еңбекке төленетін ақымен өлшенетін адамдардың белгілі
саладагы қызметі ретінде анықтау жөн деп табылып, талас тудырмай келді. Ол
көгггеген жағынан Халықты жұмыспен қамту туралы ҚР Заңындағы осы
ұғымға сәйкес келеді, онда Жұмыспен қамту азаматтардын жеке
және қоғамдық қажетпліктерді қанағаттандырумен байланысты Конституцияға
және ҚР-ның басқа да нормативтік актілеріне қайшы келмейтін, оларға еңбек
ақы мен табыс әкелетін іс-әрекеттері -делінген. Халықты жұмыспен қамту
туралы ҚР жаңа Заңындағы жұмыспен қамтудың анықтамасының мәні де
бұрынғымен салыстырғанда өзгерген жоқ.
Жұмыспен қамтуды экономикалық, әлеуметтік-еңбек қарым-қатынастарым ен
байланыстыра отырып талқылау жоспарлы-орталықтандырылған экономика
жағдайында толық қамтылу және жұмыссыздыктың жоқтығы туралы тезистің паш
етілуіне негіз болды. Ең басты аргумент өндіріс құралдарының қоғамдық
немесе мемлекеттік меншігіне негізделген өндіріс қатынастарының болуы.
Экономикалық, әлеуметтік-еңбек қарым-қатынастарында басты жұмыс беруші
мемлекет болатын.
Жұмыспен қамтудың мазмұнын зерттеу оның түрлері мен формаларын
карастыруды көздейді. Жұмыспен қамту түрлерін қарастыруды қамтылған
тұрғындардың экономика секторлары бойынша (меншік формалары бойынша) -
мемлекеттік, жекеменшік, өндіріс кооперативтері; экономика салалары
бойынша, мысалы, өнеркәсіпте, ауыл шаруашылығында, қызмет көрсету саласында
бөлінуіне сүйене отырып жүргізуге болады.
Халықтардың әртүрлі категорияларының жұмыспен қамтылуының демографиялык
белгілері бойынша да (жынысы, жасы) өзгешеліктері болады. Бұл әйелдердің,
жастардың, жасөспірімдердің, зейнеткерлердің жұмыспен қамтылуы сияқты
жұмыспен қамту түрлерін анықтайды. Бұлардағы жұмыспен қамту қатынастары
тұрғындардың осы категорияларының әрқайсысыньц ерекшеліктерін ескеретін
құқық нормаларымен реттеледі.
Ішінара қамтылу ерікті немесе еріксіз болуы мүмкін. Оның бүл екі түрінің
кең тарауының бірқатар себептері бар: жұмыскерлердің кейбір
категорияларының, әсіресе балалары бар әйелдердің, оқу мен ішінара жұмыспен
айналысуды ұштастыратын жастардың, денсаулығына байланысты зейнеткерлердің
толық емес жұмыс уақытына мұқтаждығы; ішінара қамтылу шартына негізделген
еңбекті пайдалану тиімдірек болатын өндірістік емес салалар мен қызмет
көрсетудің үлесінің өсуімен сипатталатын экономикадағы құрылымдық
өзгерістер; өндірістің циклдық ауытқулары мен құлдыраулары; жұмыссыздық өсе
бастағанда қосымша жұмыс орындарын жасау қажеттігі.
Нарыққа өтуге және жұмыспен қамту саласында нарықтық катынастардьщ
орнығуына байланысты толық пәрменді жұмыспен қамтудың мазмұнына деген ескі
көзқарастар трансформациялана бастады. Ол енді көбінесе қамтылмаудың
белгілі көлемінің болуына қайшы келмейтін толық өнімді қамтылу ретінде
ұғынылатын болды. Жұмыспен толық қамтудың мәнін ресурстарды пәрменді
пайдалану тұрғысынан түсіндірудің әдіснамалық көзқарасы оның өндірістің
толық көлемімен байланысына негізделеді. Бұдан оны өнімді толық қамту
ретінде ұғынудың және экономикалық өсумен тығыз байланысының алғышарттары
туындайды. Толық өнімді жұмыспен қамтуды осылайша түсіндіру қарсылық
туғызбайды. Сол батыс экономистерінің зерттеулерінен де орын алған, олар
жұмыспен толық қамтуды елдің экономикалық өсуімен, инвестициялармен,
мемлекеттін фискальдык саясатымен, ресурстарды пәрменді пайдаланумен
байланыстыра отырып қарастырады (П. Самуэльсон, Д. Кейс, К. Макконнел,
Стэнли Л. Брю).
Нарыққа өтуге және жұмыспен қамту саласында нарықтық катынастардьщ
орнығуына байланысты толық пәрменді жұмыспен қамтудың мазмұнына деген ескі
көзқарастар трансформациялана бастады. Ол енді көбінесе қамтылмаудың
белгілі көлемінің болуына қайшы келмейтін толық өнімді қамтылу ретінде
ұғынылатын болды.
2. Жұмыспен қамтуды реттеудің негізгі принциптері мен
механизмдері
Әлеуметтік бағытталған нарықтық экономиканың орын алуы, жұмыскерлердің
жұмыспен қамтылуының шарттары мен еңбек аясының өзгеруі әрі қарайғы зерттеу
мен жұмыспен қамтуды реттеудің толықтық механизмін жасауды қажет етеді.
Қазақстан Республикасында бұл процесстер қазіргі кезде құрылып жатқан еңбек
нарығы жағдайында өткізіліп жатқндықтан, негізгі мақсаттар болып еңбек
күшінің сұранысы мен ұсынысын реттеу механизмінің жалпы және біріңғай
көріністерін табу болып табылад. Олар заңмен бекітілген кепілдік деңгейін
ұстанған кездегі жалақының және басқа да табыс түрлерінің еркін қозғалысын
қарастырады.
Нарық жағдайында жалақының бірдей тұрақты деңгейге қатысты өсуі
кәсіпорындар жағынан еңбек күшіне деген сұраныстың азаюына әкеледі және
сонымен бірге жұмыс істегілері келетіндердің жағынан ұсыныстың жоғарылауына
алып келеді. Жұмыс істегісі келетін индивидтердің бір бөлігі өздерінің
мүмкіншіліктеріне қолданыс көзін таба алмайды. Бұл адамдар жұмыс істеген
адамдармен бәсекелестікке түседі де, соның салдарынан жалақының бірдей
тұрақты деңгейге дейін төмендеуі мүмкін. Жалақы бұл деңгейден төмен түскен
жағдайда кәсіпорындар тарапынан жұмыс күшіне деген сұраныс өсіп,
жұмыскерлер тарапынан ұсыныс азаяды. Бұл өз ретінде жалақының бірдей
тұрақты деңгейге дейін өсуіне әкеледі.
Классикалық модельдерде еңбек күшіне деген сұраныс пен оның ұсынасының
арасында тығыз байланыс орын алады. Негізгі тұрақтандырушы механизм болып
еңбектің сыйақылауының төменгі деңгейі болып табылады. Ол еңбек күшінің
сұранысы мен ұсынысының баланстанбағанына эффективті қимыл жасайды және
соның арқасында экономикалық жүйе тұрақтылық жағдайына келеді.
Еңбек нарығының маңызды құрамдас бөлігі - оның жұмыс істеу тетігі. Еңбек
нарығының тетігі - ол еңбек етуге қабілетті халық пен жұмыс берушілердің әр
түрлі мүдделерінің өзара іс-қимылы мен келісімі. Оның құрамында еңбек
сұранысы, ұсынысы, бағасы, бәсеке кіреді.
Жұмыскер күшінің ұсынысы - ол еңбек етуге қабілетті халықтың әр түрлі
топтарының қажеттілігі жалдану жұмысын алу және соның негізінде өмір сүруге
қаражат табу. Жұмыскер күшінің сұранысы белгілі жұмыскерлер санына әр
белгіленген уақыттағы экономиканың қажеттілігін көрсетеді.
Төмендегі 1 суретте еңбек нарығындаңы сұраныс пен ұсыныстың арасындағы
ара-қатынас көрсетілген.
Жұмыскерлер саны
Сурет 1 Еңбек нарығындағы сұраныс пен ұсыныс
Еңбек нарығында сұраныс сызығы егер де капитал бағасы және өнімге сұраныс
деңгейі тұрақты болса, әр нақтыланған еңбек ақы мөлшеріне жұмыс
берушілердің қанша жұмыскерлерді алатынын көрсетеді. Еңбек ұсынысының
сызығы, егер де басқа кәсіптер бойынша еңбек ақы тұрақты болып қалған
жағдайда, нарыққа әр еңбек ақы мөлшерінің деңгейіне қанша жұмыскерлер
шығатынын көрсетеді. Егер нарықтық еңбек ақы W1 деңгейінде белгіленсе,
ондай төмен еңбек ақыда сұраныс жоғары, ал ұсыныс төмен болады. Бұндай
жағдайда жұмыс берушілер нарықта бәсекелеседі, жалданушы жұмыскерлерге,
оның нәтижесінде жұмыскерлердің жетіспеушілігі туады. Фирмалардың
жұмыскерлерді тарту ынтасы, онымен бірге, нарықта ұстанылатын еңбек ақының
жалпы деңгейі көтеріледі. Сызықтардың орналасуынан екі жағдайды қарауға
болады. Біріншіден, егер де еңбек ақы өсе, онда көптеген жұмыскерлер жұмыс
іздеуге шығады. Екіншіден, ол аз жұмыскер санын іздеуге мәжбүр етеді. Егер
де еңбек ақы W2 деңгейіне көтерілсе, ұсыныс сұраныстан асады. Жұмыс
берушілерге шамалы жұмыскер қажет, олардың еңбек нарығындағы сандарынан
барлық қажет еткендер жұмыс орнын ала алмайды, оның нәтижесінде
жұмыскерлердің артылуы пайда болады.
Тез уақытта жұмыс берушілер бос жұмыс орындарын білікті мамандармен
толықтыра алатындығын түсіне бастайды, оларға төмен еңбек ақы ұсынылады.
Егер де олар төмен еңбек ақы төлесе, онда неғұрлым көп жұмыскерлер санын
жалдауға мүмкіншілік туады. Біраз жұмыскерлер оған келіседі, өйткені олар
жұмыс тапты, біразы келіспейді, нарықтан шығып басқа жұмыс іздейді. Сөйтіп,
еңбек ақы W2 деңгейінен төмен түскенде сұраныс пен ұсыныс тепе-теңдікке
жақындайды: еңбек ақы Wс деңгейіне түскенде жұмыс берушілер барлық бос
жұмыс орындарын толтырады, ал жұмыс іздегендердің барлығы Wе деңгейінде
қалғанда оны алады.
Кейнс классиктермен олардың иілмелі жалақы саясаты толық жұмысбастылықты
қамтамасыз етеді деуімен келіспеді. Ол жұмыскерлер ақшалай (номиналдық)
жалақының төмендеуіне үлкен қарсылық көрсетеді және сондықтан да жалақы
сәйкес келетін иілмелікті иемденеді деудің орнына, жалақыны өзгермейді
деуден негізге алуы керек деп айтты.
Ұсыныс өзіндік сұранысты тудырады дегені бар Сэйдың заңына қарсы
критикалық оймен шығып, ол бірінші орынға эффективті сұраныс қатерін қояды.
Оны ол кәсіпкерлердің алғысы келетін жалпылай табысы деп түсінді. .
Кейнсиандық реттеудің қарапайым схемас келесідей болып көрсетілген:
пайыздың төмендеуі - табыс нормасының өсуі - инвестицияларға
жақындасуының өсуі - өндірістің кеңеюі - толық жұмыспен қамту - сұраныс
пен ұсынастың жалпылай сәйкес келмеуі - кризистерді жою.
Яғни, Кейнстің теориясы бойынша, жұмыспен қамтуға әсер ететін шешуші
фактор инвестициялар. Олар психологиялық факторлардың тұтынуға, жинауға,
инвестицияларға тартылыс, ликвидтілікке деген бетбұрыс әсерінен, жұмыс
берушілер мен жұмыскерлер арасындағы келісімдермен анықталатын ақша
мөлшерінің әсерінен қалыптасады.
Еңбек етушілердің көзқарастарын қорғаудағы кәсіподақтардың позициясы
күшейе түсті. Салықтық және қаржылық саясат жедел экономикалық өсуге
бағытталған болатын. Ол еңбек нарығын реттеудің мемлекеттік саясатының іске
асырылуының кепілі және негізі ретінде қарастырылады.
Батыс Еуропа мен АҚШ үшін 50-80 жылдар тұрақты экономикалық өсу жылдары
болды. Бұл жылдары өткізілген реттелетін еңбек нарығының саясаты өзінің
жемістілігін көрсетіп, кедейшілік пен жұмыссыздық сияқты кері әлеуметтік
құбылыстардың артының көлемін азайтуға үлкен үлес қосты. Макроэкономикалық
теорияның негізгі шешілмеген қатерлерінің бірі инфляция мен жұмыссыздықтың
байланысы болып қала берді.
60-шы жылдардың басында ағылшын экономисі А.Филлипс жұмыссыздық
деңгейінің ақшалай жалақының өзгеру темпінен кері, тұрақты тәуелсіздігінің
бар болуы тураплы гипотезаны шығарды. Жалғасында, Филипстің қисығын
көбінесе инфляция темпіне қатысты құратын болды. 70-ші жылдардың басына
қарай капиталистік елдердің көбінде экономикалық өсу төмендеп, жұмыссыздық
деңгейі жоғарылады. Үкіметтің мемлекеттік реттеудің көмегімен өндіріс
мөлшерін жоғарылату мен жұмыспен қамтуды қолдауға арналған іс-әрекеттері
керексіз болып қалып, инфляцияның күшеюі мен бірқатар елдердегі бюджеттің
үлкен дефициттеріне алып келді. Кейнсиандық теория жұмыссыздық пен
тнфляцияның бір уақыттағы өсуін түсіндіре алмады.
Еңбек нарығының негізгі мақсаты - мүмкін болатын үлкен және тұрақты
жұмыспен қамтудың жемісті жағдайларын жасау. Еңбек нарығындағы белсенді
саясаттың негізгі мақсаттары болып қолда бар жұмыс орындарын сақтаудың және
жаңа орындарын оның ақылы еңбек күшіне деген сұранысты ынталандыру, еңбек
күшінің ұсынысын реттеп, оның сапасын қозғалуының түрлі формаларын және
кәсіби даярлау мен қайта даярлаудың жаңа шараларының еңбек күшіне деген
сұраныс пенұсыныстың шараларын жасауды дамыту болып табылады.
Еңбек нарығының белсенді саясатының шараларының ішіне жұмысқа
орналастыруды, кәсіби ориентациялау мен кәсіби кеңес беру жұмыстарына, қиын
экономикалық жағдайдағы кәсіпорындар мен салаларға арналған мемлекеттік
заказдарды беруге көмек көрсетуді, жұмыссыздарға қоғамдық жұмыстарды
ұйымдастыруды және түрлі аялар мен аймақтардағы жұмысбастылық
бағдарламаларын жасауды қамтамасыз ететін шаралар кіреді.
Қазақстан Республикасының жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға
көшуі өзінің көлемі бойынша өте көрнекті экономикалық кризиспен бірге
жүзеге асты. Қазақстанның экономикасының мұндай жағдайы нарықтық
экономикаға тән экономикалық кризис болып табылмайды және де өзімен меншік
қатынастарының кризисін көрсетеді. Ол циклдық фазасындай кризиспен бірдей
болып, классикалық көріністердің толық жинағын иелік етеді: өндірітің
көлемінің абсолютті құлауы, оның салдарынан өсіп келе жатқан жұмыссыздық,
инфляция және тұрғындардың өмірлік деңгейінің төмендеуі. Бұл процесстердің
тереңдігі алдыңғы мерзімде жиналған қарама-қайшылықтармен анықталады:
негізгі қорлардың жалпылай тозу, халық шаруашылығының құрылымының шекті
деформациясы, өндірістік күштерінің дамуының қазіргі кездегі этапына деген
жиналған өндірістік потенциалдың сәйкес келмеуі.
Ұзақ мерзім бойы республикада еңбек ұсынысының қалыптасуының негізгі
факторы болып еңбек ресурстарының табиғи өсуі болып табылады. Еңбекке
жарамды жастағы тұрғындар бірдей уақытта еңбек етуі керек болды және еңбек
ету уақытынан тыс жұмыс қатал регламенттельді. Мемлекеттің экономикасы әр
кезде қосымша жұмыс күшіне деген сұранысты тудырып отырды. Ол өз кезегінде
зейнеткерлердің, мүгедектердің мемлекеттік кәсіпорындарға тарту жүйесінің
жақсартылуын, үйде отыратын әйелдер, жастар және студенттер арасында
қосымша жұмыс күшін іздеуді қажет етті.
Қазақстанның көшпелі экономика кезеңіне нарықтық шаруашылықтың да,
жоспарлы шаруашылықтың да сипаттары тән. Сондықтан да, республика мен оның
аймақтарындағы еңбек нарығын реттеуінің еңбекнарығының белсенді саясатының
нақты шараларын жасау үшін еңбек нарығының модельдерінің біреуі де толық,
таза түрде қолданыла алмайды. Аса маңызды және қажетті болып еңбек
нарығының өзін-өзі реттеу көріністерін зерттеу мен оның сыртқы жағдайлары
мен реттеу ықпалдарын зерттеу болып табылады.
Қазақстандағы тарихи тәжірибеден көрінетіндей, еңбек нарығының кризистік
период кезінде орын алуы тек мемлекеттің тікелей араласуының көмегімен ғана
іске асырылуы мүмкін. Өзін-өзі реттеу механизмі өз алдына еңбек нарығы мен
адамның дамуының мәселелерін шеше алмайды және ол үшін мемлекеттік реттеу
қажет.
Еңбек нарығының мемлекеттік реттелуі жұмыс күшінің қолданысының, даярлау
мен қайта даярлауының иілмелі формаларымен бірге жүргізіліп отырылуы қажет.
Сонымен қатар, ол қаржылық жағдайларына сүйене отырылып белсенді саясат
шараларымен бірге іске асырылуы қажет.
Сонымен, еңбек нарығының қазақстандық моделі экономиканың түпкі
жағдайының, әлемде жиналған тәжірибенің, нарықтық өзін-өзі реттеуіне сүйену
мүмкіндіктерінің есептелумен жасалу қажет және ол еңбек нарығының
реттелетін және иілетін элементтерінің интеграциясына, осы аядағы белсенді
саясатқа біртіндеп көшуге негізделуі қажет.
Сұраныс пен ұсыныстың бірдей ұқсастырылуына және бірдей салмақтағы
тенденцияларына сұраныс пен ұсыныстың параметрлерін өзгерте, аймақтық еңбек
нарығына әсер ететін әлеуметтік-экономикалық процесстер мен құбылыстар
шешуші ықпал етеді. Еңбек нарығыныңфакторларының анализі кезіндемаңызды
мәселе болып олардың аймақтық еңбек нарығына деген әсер етудің
механизмдерін жәнедәрежесін анықтау болып табылады.
Еңбекке деген сұранысты және оның соңында болатын жағдайдың
толықсыздығының мәселелерін, яғни, көрінбейтін жұмыссыздықтың, толық емес
жұмыспен қамтудың жалпы жоғары жұмыссыздықтың сұрақтарын шешу еңбек күшінің
сұранысы мен ұсынысын реттеудің іске асырылатын механизмінің жасалуын қажет
етеді. Ол жалпы мемлекеттік деңгейдегі реттеудің заңдық-құқықтық,
әлеуметтік-экономикалық және ұйымдастырушылық шараларын қамтиді. Мемлекет
мұнда еңбекке деген, құқықтық іске асырылуының гаранты ретінде шығуы керек.
Ол өзінің саясатын тұрғындардың жұмыспен қамту аясында нарықтық экономикаға
бағыталған заңдық актілерінің негізінде жүргізуі керек.
Реттеудің құқықтық шаралары жұмыспен қамту мен әлеуметтік-еңбектік
қатынастарды реттеудің заңдық және нормативтік актілерінің негізінде іске
асырылуы қажет. Мұның ішінде Қазақстан Республикасының Халықтың жұмыспен
қамтылуы туралы Заңы, мемлекеттің негізгі заңы Қазақстан Республикасының
Конституациясымен қатал түрде сәйкес Қазақстан Республикасының еңбек
туралы заңы, Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі кіреді. Сонымен
қатар, ол басқа да еңбек нарығының іс-әрекеттеріне тікелей немесе жанама
әсер ететін заңдармен және нормативтік актілермен реттелуі тиіс. Олар:
Банкроттық туралы заң, Шағын кәсіпкерлікті дамытудың активизациясы мен
мемлекеттік қолдауды күшейту шаралары туралы Президенттің Жарғысы және
тағы да басқалар. әлеуметтік-экономикалық шаралар - тұрғындардың
жұмысбастылығына көмек етуге және жұмыссыздардың әлеуметтік қорғауының
негізгі бағыттарының барлығының қаржыландырылуы (кәсіпорындарда жаңа жұмыс
орындарын шығару бойынша стимулдау, льготалық салық салу, жаңа жұмыс
орындарын жасау үшін несиенің берілуі, әлеуметтік көмекті қажет ететін
тұлғаларды жұмысқа қабылдау және бос жұмыс орындарын көрсетпеуі үшін штраф
түріндегі экономикалық санкцияларды қолдану мен т.б.). еңбек нарығының
жұмыспен қамтуды реттеудің эффективті механизмі барлық құраушы
элементтердің комплекстік түрде байланысын қажет етеді. Тек-қана осындай
жағдайда ғана жұмыспен қамтуды қамтамасыз етудің және жұмыссыздардың санын
төмендетудің қолайлы жағдайлары жасалуы мүмкін.
1.3 Жұмыспен қамтуды құқықтық реттеу
Халықтың жұмыспенқамтылуын ретеу норативтік-құқықтық базаның, жұмыпен
қамтудың белсенді формаларын дамытудың, ішкі еңбек нарығын қорғау мен еңбек
ресурстарын тиімді қолданудың жаңартуынсыз мүмкін емес. Жұмыскерлердің
әлеуметтік-экономикалық құқықтарын, кәсіпкерлік іс-әрекетінің негізгі
ережелерін, халықтың табыстарын реттеу механизмдерін, уақытында әлеуметтік
қорғауды қамтамасыз ету және тұрғын үй нарығын жасау, адрестік көмекті
төлеудің барлығықұқықтық мемлекеттің құрылуын қажет етеді. Онда жұмыспен
қамтуды реттеу ең тиімді болады.
Тиімді жұмыспен қамтудың негізін салушы факторы болып әлеуметтік-еңбектік
қарым-қатынастардың жүйесін дамыту болып табылады. Ірі кәсіпорындардың
көбінде өркениетті әлеуметтік-еңбектік қарым-қатынастардың болмау, көбінің
өте төменгі деңгейдегі құқықтық мәдениеті, оның ішіне кәсіпкерлер де,
жалдалмалы еңбеккерлер де кіреді, аяғында шағын және орта бизнесте
заңшығарушы және құқықтық актілердің күшеюіне әкеледі. Онда, әсіресе,
жұмыскерлердің еңбек құқықтарын қүшейту үшін шараларды болжау, жұмыс
берушінің заңды ұстануының жауапкершілігін, еңбек қайшылықтаның алдын алу
қажет. Әсірісе, маңызды шара еңбекті қорғау шарасының жүйесінің жағдайы,
өндірістік травматизмнің өсуі, шағын кәсіпорындардың банкротқа ұшырауының
жоғарғы дәрежесі жатады. Мұның барлығы шағын және орта кәсіпорындардың
жұмыскерлеріне әлеуметтік кепілдіктер беруге және экономиканың осы
секторындағы қоғамдық құрылымдардың дамуына (кәсіподақтар, ассоциациялар)
арналған арнайы шаралар жүйесін жасау мен қабылдауды қажет етеді. Бұл
объективті және субъективті сылтаулармен (жұмыс берушінің тартылысы, аз
санды болуы, қажетті қаражаттардың болмауы, квалификациясы жоқ персонал
және т.б.) байланысты.
Шағын кәсіпорындардың іс-әрекеттерінің зертеулерінен белгілідей,
кәсіподақтардың құрылымдарын жасау өте керекті және ол мемлекетік қолдау
жүйесімен байланысты болуы керек.
Бұл шараның тиімділігі шағын кәсіпорындардың инвестициялық проектілерінің
бағалауы кезінде, микрокредиттер бөлу, тұрғың үй кешендерін льготалық
арендасы, салық льготаларын тарату және т.б. кездерде көрінеді. Басқаша
айтқанда, кәсіби маандар одағының болуы шағын және орта бизнестің
мемлекеттік қолдауын кепіл ету керек. Қорытындысында, пайданы жұмыскерлер
де, жұмыс берушілер де көреді, ал мемлекет оның арқасында халықтың
кәсіподақтары бар кәсіпорындарға жұмысқа тұруды көздеуі қолдану арқылы
еңбек нарығындағы жұмыспен қамтуды реттеумен байланысты туған тартымды
жағдайдың бір бөлігін алып тастауға мүмкіндік алады. Қазіргі кезде, шағын
кәсіпорында кәсіподақтың болуын сенімділік көрсеткіші ретінде,
кәсіпорындардың ұзақ және маңызды жұмысқа көзделуі ретінде қарастыру қажет.
Сондықтан да, шағын кәсіпорында кәсіподақтың жасалуы барлық мүмкін
құралдармен мемлекеттік органдармен қолдалып отырылуы қажет.
Кәсіподақ құрылымдарының жасалуы келесі мақсатты көздеуі керек: жұмыс
беруші мен кәсіпорын жұмысшысы арасындағы әлеуметтік еңбектік қарым-
қатынастың жүйесінің ұйымдастырылуы, атқарылуы және басқарылуы. Алға қойған
мақсатқа жету үшін бірқатар сұрақтарды шешу қажет. Олар: коллективтік
келісімді құру; администрация мен кәсіпорын жұмыскерлері жағынан
коллективтік келісімнің нақты орындалуын қадағалау; кәсіпорын
жұмыскерлерінің мамандығын жоғарылату және қайта даярлау; еңбек қатынастары
сұрақтары бойынша кәсіподақ мүшелеріне тегін консультациялық және құқықтық
көмек көрсету.
Қазіргі жағдайда шағын кәсіпорынның жұмыскерлері мен жұмыс берушінің
қатынастарын бөлетін шарт, коллективтік келісім - халықтың жұмыспен
қамтылуының жемісті гаранты болуы керек. Өркениетті әлеуметтік-еңбектік
қатынастардың жоқтығы - заңды бұзуға бағытталған жол және соның кесірінен
жұмыспен қамту төмендейді. Кәсіпорын жұмыскерлерінің еңбектік іс-әрекетінің
мотивациясының түрлі концепцияларын, қазіргі заманғы тәсілдер мен
құралдарды анализдей отырып, бізбен бұл тәсілдердің тәуелсіз жұмыс істемей,
тек өзара бірлестікте және кәсіпорын басшылығының белсенді қатысуымен ғана
іске асырылуы анықталған. Осыдан шыға, персоналдың мотивациялануының
комплекстік моделі ұсынылады. Оны 1 суреттен көруге болады (Қосымша А(.
Кәсіподақ құрылымдарын ұйымдастырғанда келесідей өте маңызды мақсатты
шешуге алғышарттар жасалады. Ол, еңбек қақтығыстарының алдын алу және
жұмысберушілердің де, кәсіпорын жұмыскерлерінің де жауапкершілік аяларын
шектеу мақсатында жұмыс беруші мен жұмыскердің белгілі қарым-қатынастарын
қамтамасыз ететін әлеуметтік серіктестік жүйелері. Онда әр қатысушы жақ
келесідей сұрақтарды шешуге құқылы және мүмкіндігі бар:
кәсіподақтар үшін - бұл жалдамалы жұмыскерлердің нақты табыстарының өсуі,
олардың әлеуметтік қорғалуының кепілдері, еңбек етудің қажетті жағдайларын,
халықтың пайдалы жұмыспен қамтылуын қамтамасыз етілуі және т.б.;
кәсіпкерлер үшін - бұл капиталдың, еңбек ресурстарының табысты
қолдануының кепілдері, еңбек өнімділігін өсіру арқылы пайданың көбеюі,
өнімнің сапасын жақсарту және бәсекелестікті арттыру;
қоғамдық көзқарастардың өкілдері ретінде мемлекеттік органдар үшін - бұл
қоғамның әлеуметтік тұрақтылығы, жұмысыздық пен кедейшіліктің деңгейін
төмендету және тауарлар мен қызметтер нарығында бәсекелестік ортаны жасау;
Шағын және орта кәсіпкерлікте әлеуметтік серіктестікті ұйымдастыру
кезінде шешуші рөлді құқықтық негіздердің жасалуы иемденеді. Яғни, еңбек
қақтығыстарының және жұмысберушілер мен жұмыскерлердің жауапкершілігінің
аяларын шектеуінің алдын алу мақсатында жұмыс беруші мен жұмыскердің
белгілі өзара қарым-қатынастарын қамтамасыз ету мақсатындағы нақты
нормативтік механизмдердің жасалуы.
Жоғарыда аталғандарды қорытындылай келе, келесідей шараларды іске асыру
қажет: қажет болған кезге қарай шағын кәсіпкерлік аясындағы колективтік
келісімдердің жасалуын ынталандыру; шағын кәсіпкерлік аясында
жұмысберушілер бірлестіктерінің жасалуын итермелеу; шағын кәсіпкерліктерге
әлеуметтік аяны дамытуға және жұмыскерлерге заңмен бекітілген әлеуметтік
кепілдіктерді қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін салық салу деңгейін бекіту
қажет; кәсіподақтармен ұйымдастырылған әлеуметтік сақтандыру қоры арқылы
шағын кәсіпорындар жұмыскерлері үшін әлеуметтік сақтандыру жүйесін
заңдандыру.
Бұл сұрақтарды шешкен кезде бірыңғай аймақтың тар шегінде тоқталмау
керек. Қазіргі жағдайда мемлекеттік деңгейде Шағын кәсіпкерлік аясындағы
еңбек қатынастарын реттеу туралы Заңның қабылдануы қажет немесе шағын
кәсіпкерлік аясындағы әлеуметтік-еңбектік қатынастарды реттеудың
мемлекеттік концепциясын қабылдау қажеттілігі туып отыр.
Сонымен қатар, жұмыс берушінің жұмыскерлер алдындағы әлеуметтік
қарыздарын атқаруы үшін жауапкершілік бекіту қажет. Ең алдыменеңбек ақыны
төлеу бойынша. Бірақта, жаңа заңдар мен нормативтік актілердің негізделетін
басты шарты - жұмыс орнын ұйымдастыру шарты болу керек. Сондықтан да,
негізгі акцентті жаңа жұмыс орындарын ұйымдастыру механизмдеріне және
табысты жұмыспен қамтуға көмектесуге жасау қажет.
Халықтың жұмыспен қамтылуына және еңбек нарығына белсенді әсер ету өз
ретінде реттеудің эффекті механизмін жасауды міндет етеді. Ол өзіне
жұмыспен қамтудың қатынастарын реттейтін заңдық-құқықтық, әлеуметтік-
экономикалық және ұйымдастырушылық шараларын кіргізетін болатын. Тек қана
осы жағдайда ғана эффекивті жұмыспен қамтуды және жұмыссыздықты
төмендетудііске асыруға болады.
Еңбек нарығының қатынастарының әлеуметтік-еңбектік жүйесіндегі ең маңызды
болатын және қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық қатынастардың маңызды бөлігі
болатын жұмыспен қамтудың қатынастарын реттеудің құқықтық негізі
мемлекеттің жұмыскерлерінің әлеуметтік-экономикалық құқықтарын Қазақстан
Республикасының Конституциясында және басқа заңдық актілерде бекіту арқылы
жасалады және ол арқылы қоғамдық өндірісте метериалдық ресурстарды бөлуге
қатысуға мүмкіндік алады.
Нарық жағдайындағы еңбекке деген заңды құқықтардың ішінде маңызды рөлді
жұмыспен қамтудың кепілі иемденеді. Жұмыспен қамту қатынастары 2000 жылдың
желтоқсанында қабылданған Халықтың жұмыспен қамтылуы туралы Қазақстан
Республикасының Заңымен реттеледі. Осы заңға сәйкес, халақтың жұмыспен
қамтылуы мемлекетпен белсенді әлеуметтік-экономикалық саясатты жүргізу
арқылы іске асырылады. Ол азаматтардың тәуелсіз таңдалған және өнімді
жұмысбастылығына, қосымша жұмыс орындарын жасауды ынталандыруға және жек
кәсіпкерлікті, шағын және орта бизнесті дамытуға бағытталған. Сонымен
бірге, бұл заңда жасырынды жұмыссыздық және оны реттеу шаралары туралы
түсініктер жоқ.
Толық емес жұмыспен қамтуды реттеу кезінде негізгісі болып еңбек
уақытының щегін заңды тұрғыда бекіту болып табылады. Одан толық емес
жұмыспен қамту саналады. Еңбектің халықаралық ұйымының (ЕХҰ) Женевада өткен
(1994 жыл, маусым) 81 сессиясында толық емес жұмыс уақыты туралы 175
Конвенция қабылданған. Ол толық емес жұмыс күші бойынща еңбек ететін
азаматтардың құқықтарын қорғауға бағытталған. Онда толық емес жұмыс күні
бойынша еңбек ететін жұмыскерлермен қатар құқықтар беретін шаралар
қарастырылған. Оның ішінде: бірдей сағат бойынша төлеу ставкалары,
демалыстар, мереке күндері, жұмыстан шығудың бірдей жағдайлары, жұмысқа
қабылдау кезіндегі дискриминацияны жою.
Зерттеулердің көрсетулері бойынша, еңбек нарығының ұзақ мерзімдік
перспективаға бағытталған еңбек нарығының антикризистік жағдайын реттеу
кезінде негізгі бағыттар келесідей болулары қажет: жұмыссыздықтың
бірыңғайлық және жалпы потенциалдық тұрақтандырылуы және оның біртіндеп
азаюы; қысқа мерзімдік және орта мерзімдік перспетиваға - потенциалды
жұмыссыздардың жалпы шығуын қамтамасыз ететін шараларды қабылдау және іске
асыру. Еңбек нарығын реттеудің аникризистік шараларын және жалпылай
жұмыссыздықтың алдын алу шараларын жасау елдің жалпы экономикалық
антикризистік бағдарламасының негізгі бөлімшелерінің бірі болуы керек. Оның
іске асырылуы құқықтық және нормативтік қамтамасыздандыруды қажет етеді.
Қазіргі кездегі еңбек нарығы бір жағынын - жалдамалы еңбек күшінің, екінші
жағынан - жұмыс берушінің қарым-қатынастарын реттейтін нақты заңдық базаның
болмауымен сипатталады. Бұл ауқымды деңгейде жұмыс күшін жалдау мен
жұмыстан шығару жүйесіне хаос әкеледі.
Еңбек қатынастарын реттеу тек-қана жұмыспен қамту аясын қамтымайды,
сонымен қатар, ол еңбекті ақшалай сыйақылауды, жалдау мен жұмыстан шығару
жүйесін, еңбекті қорғау мен оған жағдай жасауды, әлеуметтік серіктестікті
қамтиді. Оларды түбінен қайта өзгертуге жатқызылуы тиіс. Сондықтан да,
құқықтық маңыздылығын алып көрсету қажет, жұмыскер, жұмыс беруші мен
мемлекет қатынастарын қазіргі таңдағы экономиканы реформалау этабында заңда
объективсіз көрсетілетін, барлық мүшелерінің құқықтары заңмен қорғалатын
экономикалық өз алдына белсенді және демократиялық қоғамның дамуына қарекет
ететін жағдайларды жою қажет. Бұл, біріншіден, еңбек туралы заңдардың
жүйесіне жатқызылады. Ол жаңа әлеуметтік-экономикалық жағдаймен қақтығысқа
түсті. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасындағы еңбек туралы Заңына
өзгертулер мен толықтырулар енгізілуде.
Халықтың жұмыспен қамтылуының аймақтық бағдарламасын қабылданған
мемлекеттік бағдарламамен байланыстыру қажет. Онда міндетті түрде салалық,
сала аралық, аймақтық және аймақ аралық бағдарламалардың параметрлерін
есепке ала отырып, жұмыс орындары мен жұмыс күштерінің балансын қамтамасыз
ету қажет. Мұндай балансқа қоюдың қажетті шарты болып үкіметтік
бағдарламаға жұмыспен қамтудың орынды профильдік бөлімін қосу болып
табылады. Оны реттеу механизмі 2 суретте көрсетілген (Қосымша Ә(.
Екінші суреттің мәліметтерінен көрінетіндей, бірінші ретте экономиканың
басқарудан шығуының себебі болатын өсіп келе жатқан фактор ретінде ең
қауіпті әлеуметтік дестабилизатор – жасырынды жұмыссыздықтың құбылысын жою.
Осыған сәйкес, толық емес жұмыспен қамтудың жағдайы мемлекет пен
коммециялық құрылымдардың бақылауына беріледі. Бұл процесспен бірге және
оның әсер етуінің себебінен, бақыланбайтын жұмыссыздықтың өсуі күрт
төмендетіліп кетеді. Оның деңгейі мемлекетпен бақыланады, өйткені, бұл
экономиканың тұрақтандырылуы мен өсуінің негізгі индикаторы. Суреттің
екінші бөлімі әлеуметтік бағытталған еңбек нарығының құрылу процессін
көрсетеді. Мұнда халықтың жұмыспен қамтылуының жүйесінің мемлекеттік және
мемлекетік емес секторларға нақты бөлінуі жүргізіледі. Үшінші бөлім
реттелетін еңбек нарығы мен эффекті жұмыспен қамту жағдайындағы екінші
бөлімнен табиғи асуды көрсетеді. Ол жұмыс орындары мен жұмыскерлердің жылжу
ағыстарын қосады.
Жұмыспен қамтуға әсер ететін барлық құқықтық және басқа факторлардың
жалпылығын есепке ала отырып, экономикалық және әлеуметтік саясаттың
біріненсоңдылығын және координациясын қамтамасыз ету керек. Бұл екі бағыт
толық, өндірістік және еркін таңдалған жұмыспен қамтуды ынтландыру үшін
бірін-бірі толықтыру мақсатында жүргізілуі керек.
Қазақстандағы еңбек нарығының қайшылықтарын заңдық қамтамасыздандыру
экономикалық, қаржылық, мемлекеттің миграциялық саясатының аясындағы
құқықтық актілердің бір қатарымен айқындалады. Олардың көптігі жұмыспен
қамту және субъектілердің құқықты ұстануының кепілдерін жасау аясында
әлеуметтік заңдылықтың реттілігін актуалдайды. Ол өз кезегінде жұмыспен
қамтудың түрлі заңдық аспектілерін бір еркін құжатта бірге қосып, бекітуге
және осы аядағы бюрократиялық кедергілерден, орын алған маңызды
бұзушылықтардан өткізетін негіз болуға мүмкіндік жасайды.
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖҰМЫСПЕН ҚАМТУДЫ
МЕМЛЕКЕТТІК ҚОЛДАУДЫҢ АНАЛИЗІ
2.1 Қазақстан Республикасындағы жұмыспен қамтудың жағдайы
Көп укладты экономиканың қалыптасуына, өндіріс саласы құрылымдарының
жаңаруына, нарық жүйесінің тиісті құрылымдарымен қалыптасуына негізделген
нарықтық трансформация - халықтың жұмыспен қамтылуын түбегейлі өзгертуге
маңызды алғышарттар жасайды.
Сонымен, бір мезгілде халықтың жұмыспен қамтылуын құрылымдық қайта кұру
процесстері экономикада ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік саладағы
реформалардың тереңдей түсуіне де жағдай жасайды. Сондықтан, халықты
жұмыспен қамту саласындағы жаңа құбылыстарға талдау жасау экономикасы
өтпелі елдерде нарықтық түрлендіруге берілген бағаның ажырамас бөлігі болып
табылады. Бұрынғы социалистік елдерде жоспарлы экономиканың нарық
экономикасына трансформациялануы бұлжымай жүруі үшін мемлекеттік емес нарық
нысандарының сындық массаларын жинақтау қажет, олардың ұлттық жалпы
өнімдегі үлесі, түрлі бағалаулар бойынша, 70-80 пайыздан төмен болмауы
тиіс.
Жұмыспен қамтуға қатысты мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру
процестері, меншіктің түрлі нысандары мен көп укладты экономиканы күру,
шаруашылык жүргізуші жаңа субъектілер қүру сияқты түбегейлі өгзгерістер
болды. Жұмыспен қамту саласының нарықтық қатынастарға кіруі және еңбек
рыногының қалыптасуы ҚР-да экономиканы реформалаудың қарқынына және өтпелі
кезеңнің ерекшеліктеріне байланысты болмақ.
Барлық күш-жігер жүзеге асырылып жатқан нарықтық түрлендірулер
бағдарламасына жаңа концептуальды көзқарастар қалыптастыру мен елеулі
түзетулер енгізуге бағытталған қазіргі жағдайда жұмыспен қамту проблемасын
шешуге де басқаша көзқарастар қажет. Олар жүріп жатқан мемлекет меншігін
жекешелендіру процестерінің өзіндік сипатымен, өнеркәсіп өндірісінің
жоғарғы концентрациясымен және оның республикада аумақтық орналасу
ерекшеліктерімен шарттас. Корпоративтік, топтық және дербес жеке меншіктің
дамуы жұмыспен қамтуды, құрылымдық өзгертуді және кәсіпкеэлік, жалдамалы
еңбек, тауарлар өндірісі мен қызмет көрсету, қаптап тасу бизнесімен
дербес шұғылданушылық түріндегі еңбектің жаңа салаларының пайда болуын
туындатты.
Қазақстан Республикасының жұмыспен қамту саласындағы нарықтық
түрлендірулер оның өндірістегі тиімділігінің төмендеуі, сондай-ақ, еңбек
рыногының жеткіліксіз реттелуі есебінен еңбек ресурстарының айтарлықтай
шығын болуымен қоса жүріп отырды. Осының бәрі түптеп келгенде адам
ресурстарына, елдін еңбек әлеуетіне өз әсерін тигізеді.
Қазақстан республикасындағы экономикалық белсенді тұрғындары туралы
мәліметтер төмендегі 1 кестеде көрсетілген.
Кесте 1. Қазақстан Республикасының экономикалық белсенді тұрғындары
Көрсет-кіш1997 жыл 1999 жыл 2001 жыл 2002 жыл 2003 жыл 1997
тер ж-ға
%-н
шаққан
-дағы
2003
ж.
мың %-н адам
мың %-н Солтүстік Ақмола облысы
адам алғандааймақ
мың % мың %
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz