Кәсіпорынның қаржысын жоспарлау
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.Кәсіпорынды қаржыландырудың қарыз көздері
1.1.Қарыз капиталының құрамы және банк капиталын тарту құнын бағалау ... ..7
1.2.Қарыз капиталды облигациялық қарыз нысанында қалыптастыру, оны тарту
құнын
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1.3.Қаржы тұтқасының (леверидждің) әсері, кредит пайызының, шекті ставкасы
және қарыз капиталын басқару кезінде оны
пайдалану ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..17
2. Кәсіпорынның қаржысын жоспарлаудың мазмұны және әдістері ( ЖШС ОЛЖАН
мысалында)
2.1. Кәсіпорынның қаржысын
жоспарлау ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2.2. Қаржыны жоспарлау принциптері мен
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
2.3. Кәсіпорынның қаржы жоспарының түрі мен мазмұнын талдау
... ... ... ... ...33
( ЖШС ОЛЖАН мысалында)
3. Банкроттық және оның іс-шаралары
3.1. Кәсіпорынның қаржысын сауықтыру процесінде оның берешегін қайта
құрылымдау ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .49
3.2. Кәсіпорынды қайта ұйымдастырудың қаржы
аспектісі ... ... ... ... ... ... .. ... ...56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 67
Кіріспе
Экономика Қазақстандағы нарықтық қатынастарға өзгеріс енгізудің және
басқарудың, негізгі шаруашылық деңгейіндегі әдістерді меңгеру қажеттілігіне
көшуді міндеттеп отыр. Қазіргі таңдағы экономиканың жағдайы қоғамдағы іске
асырылып жүрген негізгі экономикалық іс-әрекеттің субъектілерінің
бөлінісіне деген талапқа әкеліп тірейді. Нарықтық экономика мен
банкроттықты Қазақстанның экономикасының тіршілігінің практикасына енгізу
жұмыстары кәсіпорындағы басқару ісін тиімді ұйымдастырудың актуальды
мәселелерін жасауда кәсіпкерлік белсенділіктің маңызды тұтқасына айналған
әдісі –антикризистік басқару болып табылады.
Соңғы онжылдықтағы көптеген отандық кәсіпорындар өздерінің бакротқа
ұшырауы – төлемдер кризисіне ұшырауы салдарынан екеніне көздері жетіп отыр.
Бөлек алынған өндірістік кәсіпорынның банкротқа ұшырауы осы кәсіпорынның
локальды дағдарысқа ұшырауы деп есептеуден аулақ болған жөн. Кез-келген
ірі шаруашылық субъектілерінің іс-әрекеті басқа кәсіпорындармен кең көлемді
қарым-қатынастарымен байланысты. Сондықтан, нағыз көңіл бөлушілік бәрінен
бұрын бакроттық туралы түсінікті анықтаудың терең болуы және оның пайда
болуының талдауы механизмінің жан-жақты байланысы антикризистік және
банкроттықтың себебі мен оның пайда болуы түрін кризистік процесстердің іс
жүзіндегі жақын нәтижелерінің кәсіпорындағы басқарушылық шешімдерімен
қалпына келтіру әрекеттерін қалыптастыру болып табылады.
Бүгінгі таңда кәсіпорында тұрақты қалыптасқан табыстың шығыннан
артуының өзіне тән айнасы – қаржылық тұрақтылық болып табылады. Ол ақша
қаражаттарын еркін пайдаланып, оларды тиімді қолдану арқылы өндіру мен
өнімді өткізу процесінің үздіксіздігін қамтамасыз ететін, сондай-ақ
кәсіпорынды кеңейтуге және жаңартуға қажетті шығындарын қаржыландыратын
кәсіпорынның қаржы ресурстық жағдайын сипаттайды.
Қаржылық тұрақтылық әрдайым төлем қабілеттілігін кепілдендіретін
кәсіпорынның белгілі бір шоттар жағдайы ретінде айқындалады. Ал, төлем
қабілеттілігі өз уақытында техника және материалдармен жабдықтаушылардың
төлем талаптарын қанағаттандыру, несиелерді қайтару, қызметкерлердің
еңбегінің төлемін жүргізу, бюджетке төлемдер енгізу, сондай-ақ кәсіпорынның
өзінің ұзақ мерзімді міндеттемелері бойынша есептесе алу қабілеттілігімен
түсіндіріледі. Кәсіпорынның өндірілетін өнім және өндіріс технологиясымен
тығыз байланысқан қаржылық тұрақтылығының маңызды факторларының бірі –
активтердің тиімді құрамы мен құрылымы, сондай-ақ кәсіпорынның басқару
стратегиясын дұрыс таңдап алуы болып табылады. Ағымдағы активтерді басқару
өнері – кәсіпорынның шотында оның ағымдағы жедел қызметі үшін қажет болатын
қаржының ең төменгі сомасын ұстаудан тұрады.
Қазіргі кезде кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына қарыздық капиталдар
нарығындағы қосымша жұмылдырушы қаражаттар үлкен әсерін тигізеді, яғни,
кәсіпорын ақша қаражаттарын қаншалықты көп тартатын болса, оның қаржылық
мүмкіндіктері де соншалықты жоғары болады, алайда, сонымен бірге қаржылық
тәуекелділік те өседі.
Қаржылық тұрақтылықты талдау кәсіпорынның шаруашылық қызметін
талдаудың қорытындылаушы кезеңі болып табылады. Және ол 3 сатыны қамтиды:
жабдықтау, өндіріс және өткізу; бұлардың жиынтығы коммерциялық, өндірістік
және қаржылық қызметті құрайды. Кәсіпорынның қаржылық қызметі – бұл оның
осы қызмет нәтижесінде меншікті және тартылған капиталдың көлемі мен
құрамына өзгеріс әкелетін қызметі болып табылады. Ол қаржы ресурстарының
жүйелі түрде түсуі мен тиімді пайдалануына, есеп және несие тәртібін
сақтауға, меншікті және қарыз қаражаттарының арасындағы арақатынастарының
рационалдығына, сондай-ақ кәсіпорынның тиімді қызмет етуі мақсатында
қаржылық тұрақтылыққа қол жеткізуге бағытталуы тиіс. Кәсіпорын қызметінің
қаржылық, өндірістік және коммерциялық жақтары арасында тығыз байланыс пен
өзара тәуелділік бар. Осылайша қаржылық қызметінің жетістігі, көбінесе оның
өндірістік-сату көрсеткіштерімен анықталады. Кәсіпорынның өзі алатын
төлемдерді және ақша қаражаттарын алуы оның өтімді сатуына, алдына ала
қарастырылған сұрыпталымды ұстап тұруына, өнім сапасының қажетті деңгейге
сәйкестігіне және оны бір қалыпты өндіруге және төлеуге байланысты болады.
Антикризистік басқару термині, айталық, кәсіпорынның қаржылық
жағдайының төмендігіне байланысты қолданылады. Бірақ ол мәселеге деген
толық көзқарас емес антикризистік басқарудың теориясы мен практикасында
кәсіпорынның төлем қабілеттілігіне шын мәніндегі түсіністік екенін және
өндірістік әрекеттің зор шектеулілігін анықтай отырып, ішкі және сыртқы
әрекеттердің жиынтығын есепке алған жөн.
Менеджментті (басқару түрлерінің жиынтығы) дамытудың дүниежүзілік іс-
тәжірибесі дәлелдегеніндей, антикризистік басқарудың нәтижелілігін
кәсіпорындардағы өзекті мәселені ретке келтіру арқылы практикалық қарым-
қатынастың күрделілігін дәлелдейді және әдіскерлік жоспарды байыпты түрде
іске асыруды талап етеді.
Тақырыптың өзектілігі: Қаржылық жоспарлау қазіргі нарықтық
экономикада өте қажет, өз ісін экономикалық тұрғыда дамытуға, бәсекеге
қабілетті бағдарламаларды ұстап тұруға әрбір сала үшін қажеттілігі болып
табылады..
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты: нарықтық экономикадағы қаржылық
жоспарлауды, оның түрлерін, ерекшеліктерін зерттеу.
Дипломдық жұмыстың негізгі міндеттері:
1. қаржылық жоспарлаудың экономикалық мазмұнын;
2. қаржылық жоспарлаудың түрлерін жіктеу;
3. қаржылық жоспарлаудың ерекшелітерін талдау;
4. қаржылық жоспарлаудың әдістерін қарастыру.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, 3 тараудан, қорытындыдан, қолданылған
әдебиеттер тізімінен , қосымшалардан тұрады.
Бірінші тарауда кәсіпорынды қаржыландырудың қарыз көздері қарастырылған.
Екінші тарауда қаржы жоспарларының жүйесі мен негізгі құжаттарының
ерекшеліктері және шаруашылық – қаржылық қызметтерді жоспарлаудағы қаржылық
көрсеткіштер талданған.
Үшінші тарауда кәсіпорынның қаржысын сауықтандыру процессі қарастырылған.
1.Кәсіпорынды қаржыландырудың қарыз көздері
1.1. Қарыз капиталының құрамы және банк капиталын тарту құнын бағалау
Қарыз капиталы - кәсіпорын капиталын қаржыландырудың қарыз көзі арқылы
қалыптасқан бөлігі. Корпорацияның қарыз капиталының құрамына:
1) қысқа мерзімді кредит пен қарыз;
2) ұзақ мерзімді кредит пен қарыз;
3) кредиторлық берешек (тартылған қаражат нысанында) кіреді.
Қысқа мерзімді кредит пен қарыз айналым активтің орнын толтыратын көз
болып табылады.
Алдын ала төлем жеткізушілерге берілетін пайызсыз кредит ретінде
қарастырылады және көбінесе шаруашылықта төлемеу себебіне айналады. Батыс
корпорациялары тауарды (қызметті) төлеудің осы түрін сирек қолданады.
Қарыз алушы компанияның алынған кредит пен қарыз бойынша қарыз
берушіге берешегі бухгалтерлік есепте қысқа мерзімдіге және ұзақ мерзімдіге
бөлінеді. Берешек мерзімді және мерзімі өтіп кеткен болады.
Алынған қарыз бен кредит бойынша берешекті өтеу мерзімі шарт ережесі
бойынша 12 айдан аспайтын берешек қысқа мерзімді болып саналады.
Алынған қарыз бен кредит бойынша берешектің өтеу мерзімі шарт ережесі
бойынша 12 айдан асатын берешек ұзақ мерзімді берешекке жатады.
Алынған кредит пен қарыз бойынша берешектің өтеу мерзімі әлі келмесе
немесе белгіленген тәртіппен ұзартылса (мерзімі ұзартылса) берешек мерзімді
деп саналады.
Алынған кредит пен қарыз бойынша қарызды өтеудің шартты мерзімі етіп
кеткен берешек мерзімі өтіп кеткен деп аталады.
Қарыз алушы есептік саясатқа сәйкес ұзақ мерзімді берешекті қысқа
мерзімдіге ауыстыруға немесе өзінің иелігіндегі қарыз немесе кредит шарты
бойынша өтеу мерзімі 12 айдан асатын қарыз қаражатты көрсетілген мерзім
аяқталғанға дейін ұзақ мерзімді берешек құрамында есептеуге құқылы. Қарыз
алушы бірінші нұсқаны таңдаған жағдайда, кредит шартының ережесі бойынша
алынған қарыз бен кредит бойынша ұзақ мерзімді берешекті қарыздың негізгі
сомасы қайтарылғанға дейін бір жыл қалғанда қысқа мерзімді қарызға
ауыстырады. Қарыз алушы төлеу мерзімі аяқталғанға дейін мерзімді берешекті
мерзімі өтіп кеткен берешекке ауыстыруға міндетті. Қарыз алушы осы
ауыстыруды шарт ережесі бойынша қарыздың негізгі сомасын қайтаруы тиіс
күннен кейінгі келесі күні жүзеге асырады. Акционерлік қоғамға вексель
беру, берілген қарыз міндеттемесі деп аталатын корпоративтік облигация
шығару және оны сату арқылы қарыз қаражат тарту құқығы берілген.
Қарыз алушы шетел валютасында (шартты ақша бірлігінде) берілген немесе
көрсетілген қарыз немесе кредиттің берешегін кредиттік операция нақты
жасалған күні ҚР Ұлттық банкінің қолданыстағы бағамы бойынша есептейді.
Қарыз алушының банкіден алынған кредитін қайтаруы бухгалтерлік есепте оның
кредиторлық берешегінің азаюы (етеуі) ретінде көрсетіледі. Кредит алумен
және оның пайдаланумен байланысты шығынға кредитор -банкіге төленуі тиіс
пайыз кіреді. Алынған кредит бойынша жұмсалған шығын осы шығын жұмсалған
кезеңнің шығысы ретінде саналады. Қарыз алушы оны операциялық шығыс
құрамында есептейді.
Қысқа мерзімді кредит пен қарыз бухгалтерлік баланста қарыз алушының
айналым активін қалыптастыратын қысқа мерзімді міндеттеме ретінде
көрсетіледі. Алынған кредит пен қарыз бойынша берешек сомасына есепті
кезеңнің соңында төленуі тиіс пайыз есептеліп көрсетіледі.
Есептелген пайыз сомасы бөлек есептеледі. Қыска мерзімді кредит пен
қарыздың түрлері бойынша талдамалы есепті кредиттік ұйым мен қарыз қаражат
беретін өзге де қарыз беруші жасайды.
Сырттан тартылған ұзақ мерзімді капитал (кредит пен қарыз нысанында),
әдетте, айналымнан тыс активті қаржыландыруға жұмсалады.
Айналымнан тыс (инвестициялық) активке негізгі құрал-жабдық объектісі,
мүліктік кешен және сатып алуға және (немесе) салуға қомақты шығынды қажет
ететін осындай актив жатады. Негізінен қайта сату үшін сатып алынатын
объект тауар ретінде саналады және инвестициялық активке жатқызылмайды.
Инвестициялық қарыз сатып алуға және (немесе) салуға тікелей қатысты
алынған кредит пен қарызға жұмсалған шығын объектінің құнына енгізіледі
және бухгалтерлік есеп ережесінде активтің амортизациясы қарастырылмаған
жағдайды қоспағанда, амортизация есептеу арқылы өтеледі.
Инвестициялық актив сатып алумен және (немесе) салумен тікелей
байланысты алынған кредит пен қарызға жұмсалған шығын акционерлік қоғам
келешекте экономикалық пайда алуы ықтимал деген оймен немесе осы актив
ұйымның баскарушылық мұқтажына қажет болған жағдайда аталмыш активтің
бастапқы құнына енгізіледі.
Инвестициялық актив сатып алумен және (немесе) салумен тікелей
байланысты алынған кредит пен қарыз шығыны қарыз қаражатын ұзақ мерзімді
және қысқа мерзімді қаржы салымы ретінде уақытша пайдаланудан алынған кіріс
мөлшеріне азайтылады. Инвестициялық активті қаржыландырумен тікелей
байланысты шығын төмендеген жағдайда мысалы, құрылыс материалдары мен
жабдықтың бағасы төмендегенде, қосалқы мердігер жұмыстың жекелеген түрін
(кезеңін) орындауды кешіктіргенде және басқа да осындай себептерде қарыз
қаражатын салуға болады. Қарызға жұмсалған шығын алынған кірістің мөлшері
есеппен расталғаннан кейін сол мөлшерге кемітілуі тиіс.
Алынған кредит пен қарызға жұмсалған шығын инвестициялық активтің
бастапқы құнына:
1) осы активті сатып алуға және (немесе) салуға шығын жұмсалса;
2) инвестициялық актив құрумен байланысты жұмыс нақты басталса;
3) кредит пен қарыз немесе оны жүзеге асыру жөніндегі міндеттеме бойынша
нақты шығын жұмсалса енгізіледі.
Инвестициялық активті салумен байланысты жұмыс үш айдан асатын
мерзімге кідіртілген жағдайда, көрсетілген активті құруға тартылған,
алынған кредит пен қарызға жұмсалған шығынды енгізу кідіртіледі. Бұл
жағдайда қарызға жұмсалған шығын ұйымның операциялық шығысына жатқызылады.
Объектіні салу процесінде туындаған техникалық және (немесе) ұйымдастыру
мәселесін қосымша келісу жүзеге асырылатын кезең ішінде инвестициялық
активті қалыптастыру жөніндегі жұмыс тоқтатылды деп саналмайды. Осы актив
негізгі құрал-жабдық немесе мүліктік кешен объектісі ретінде бухгалтерлік
есепке қабылданған айдан кейінгі айдың бірінші күнінен бастап алынған
кредит пен қарызға жұмсалған шығын инвестициялық активтің бастапқы құнына
енгізілмейді. Егер инвестициялық актив негізгі құрал-жабдық немесе мүліктік
кешен ретінде бухгалтерлік есепке қабылданбаса (тиісті актив баптары
бойынша), алайда онда іс жүзінде өнім шығарыла (қызмет көрсетіле) бастаса,
онда алынған кредит пен қарызға жұмсалған шығынды пайдалану нақты басталған
айдан кейінгі айдың бірінші күнінен бастап осы активтің бастапқы құнына
енгізу кідіртіледі.
Ұзақ мерзімді кредит пен қарыз бухгалтерлік баланста өтеу мерзімі
есепті күннен кейін 12 айдан аспайтын ұзақ мерзімді міндеттеме ретінде
көрсетіледі. Егер бухгалтерлік есептегі кредит пен қарыз сомасы шартқа
сәйкес есепті күннен кейін 12 ай ішінде өтелуі тиіс болса, онда есепті
кезеңнің соңында оның өтелмеген сомасы қысқа мерзімді міндеттеменің тиісті
баптары бойынша көрсетіледі. Мұның өзінде көрсетілген мерзім осы міндеттеме
бухгалтерлік есепке қабылданған айдан кейінгі күнтізбелік айдың бірінші
күнінен бастап міндеттемені өтеу мерзімі туралы шарттың ережесі ескеріле
отырып есептеледі.
Баланста есепті жылы өтелуі тиіс ұзақ мерзімді ретінде көрсетілген
міндеттеме осы есепті жылдың басында қысқа мерзімді ретінде көрсетілуі
мүмкін. Бұрын ұзақ мерзімді ретіндегі есептелген міндеттемені қысқа
мерзімді ретінде көрсету фактісін бухгалтерлік балансқа түсіндірмеде
баяндау қажет.
Есептелген пайыз сомасы бөлек есептеледі. Мерзімінде төленбеген кредит
пен қарыз да бөлек есептеледі. Ұзақ мерзімді кредит пен қарыздың талдамалы
есебін кредиттік ұйым мен қарыз қаражат беретін басқа да қарыз берушілер
жасайды.
Ұйымның есептік саясаты жөніндегі ақпараттың құрамына:
* ұзақ мерзімді берешекті қысқа мерзімдіге ауыстыру;
* косымша шығынның құрамы мен оны есептен шығару;
* қарыз міндеттеме бойынша тиесілі кірісті есептеу және оны бөлу тәсілін
таңдау;
* қарыз қаражатты уақытша салудан алынған кірістің есебін жүргізу
тәртібі жөніндегі ақпаратты енгізу қажет.
Ұйымның бухгалтерлік есеп-қисабында:
• кредит пен қарыздың негізгі түрі бойынша берешектің болуы және оның
мөлшерінің өзгеруі;
* қарыз қаражаттың негізгі түрін өтеу мерзімі;
* операциялық шығынға және инвестициялық активтің құнына
енгізілген кредит пен қарызға жұмсалған шығынның сомасы;
* кредит пен қарыздың орташа өлшенген ставкасының (ол қолданылатын
жағдайда) мөлшері жөніндегі деректер көрсетіледі.
Жалпы мақсатқа арналған шығынның орташа өлшенген ставкасы (ОШС) мына
формула бойынша белгіленеді:
Есепті кезең ішінде өтелмеген кредит пен қарыздың орташа өлшенген
сомасын анықтау үшін әрбір айдың бірінші күніне өтелмеген кредит пен қарыз
қалдығы қосылады және алынған сан есепті кезеңдегі айлардың санына
бөлінеді. Инвестициялық активтің бастапқы құнының жалпы мақсатқа арналған
кредит пен қарызды пайдаланумен байланысты шығын бөлігіне енгізілуі тиіс
шығын негізгі құрал-жабдық пен мүліктік кешен объектісі арасында осы
мақсатта пайдаланылған жалпы тағайындалыстағы кредит пен қарыз құнына
үйлесімді бөлінеді.
Қор биржасынан тартылатын қарыз арқылы қаржыландырумен салыстырғанда
(корпоративтік облигация эмиссиясы) ұзақ мерзімді кредит қарыз алушыға
мынадай артықшылық береді:
1) эмиссиялық құжаттамалық бағалы кағаз басып шығаруға, оны орналастыруға,
қаржы делдалының қызметін төлеуге шығын жұмсалмайды;
2) қарыз алушы мен банк (кредитор) арасындағы құқықтык қатынас жөнінде
шамалы ғана адам хабардар болады;
3) қор биржасынан қаражат түсумен салыстырғанда өтініш беру және банкіден
кредит алу арасындағы мерзім азаяды.
Қарыз капиталын банк кредиті нысанында алатын көздің және оны алу
ережесі әр түрлі болады, сол себептен қарыз қаражатты қалыптастырудың
тиімділігін салыстырып бағалау қажет. Аталмыш есеп сырттап тартылатын қарыз
қаражаттың құнын элементтерге бөліп есептеуге негізделеді.[12,44б.]
Қарыз қаражаттың құнын бағалаудың бірқатар ерекшеліктері бар, олардың
ең бастылары мыналар болып табылады:
1) қарыз қаражаттың құнын базалық бағасын қалыптастырудың біршама
қарапайымдылығы. Банкінің кредиті үшін пайыз нысанындағы борышқа
қызмет көрсету құны кейіннен нақтыланатын базалық көрсеткіш ретінде
болып табылады. Осы көрсеткіш туралы қарыз алушы мен банк арасында
жасалатын кредит шартында айтылады;
2) қарыз капиталының құнын бағалау процесінде салық түзетушіні ескеру.
Бұл жағдай борышқа қызмет көрсету төлемі, әдетте, операциялық шығыстың
(кредитке қойылатын пайыз) құрамына енгізілуімен байланысты. Сөйтіп,
салық салынатын кірістің мөлшері мен қарыз қаражаттың құны
корпоративтік табыс салығының ставкасына төмендетіледі;
3) қарыз қаражат сырттан тартылған жағдайда пайыз төлеуден ғана емес,
сонымен бірге борыштың негізгі сомасын өтеуден де әруақытта кері ақша
ағыны түседі. Кері ақша ағыны кредиттік және пайыздық тәуекелді
тудырады. Аталмыш тәуекел қарыз қаражаттың нысаны мен оны тарту
ережесіне қарамастан туындайды. Мысалы, қысқа мерзімді кредитпен
салыстырғанда
ұзақ мерзімді кредиттің барлық нысанында пайыз ставкасы әрқашан
жоғары;
4) қарыз капиталын сырттан тарту құны банкіден қарыз алушының кредит
төлеу қабілетін бағалаумен өзара байланысты. Кредитордың бағалауы
бойынша қарыз алушының кредит төлеу қабілеті неғұрлым жоғары болса,
корпорация тартатын қарыз капиталдың құны соғұрлым төмен болады.
Кредитке қойылатын пайыздың барынша төмен ставкасы бірінші сыныптағы
қарыз алушы үшін орнатылатынын есте сақтау қажет.
Банк кредитінің құны қарыз алушы борышқа қызмет көрсетуге жұмсайтын
негізгі шығынды қалыптастыратын пайыздық ставканың, яғни кредит
бағасының негізінде анықталады.
Бағалау процесінде осы ставканы нақтылау қажет. Ол:
1) қарыз алушының кредит шартымен байланысты басқа да шығынының
(мысалы, кредиті қарыз алушының есебінен сақтандыру) мөлшеріне
ұлғайтылуы;
2) қарыз алушының кредит тартуға жұмсалған нақты шығынын көрсету
мақсатында табыс салығының ставкасына төмендетілуі тиіс.
Осы ережені ескере отырып қарыз капиталының құны мына формула бойынша
анықталады:
мұнда: СЗКбк - банк кредит нысанында тартылатын қарыз капиталының
құны, %;
СП - банкінің кредитіне қойылатын пайыз ставкасы, %;
Нс - корпоративтік табыс салығының, бірлік үлесінің ставкасы;
УРбк - қарыз алушының банк кредитінің сомасын алуға жұмсаған шығынының
деңгейі, бірлік үлесі;
ЗКбк - банк кредиті нысанында тартылған қарыз капитал, а.б;
Рбк - қарыз алушының банкінің кредитін алуға жұмсаған шығыны, а.б.
Мысал.
СП- 15%;
Н-0,3;
ЗК -10 млн теңге;
Рбк— 200 мың теңге.
Егер қарыз алушыда банкінің кредитін тартуға қосымша шығын жұмсамаса
немесс қарыз қаражатының мөлшерімен салыстырғанда ол мардымсыз болса, онда
формула бөлгішсіз пайдаланылады.
Банк кредитін тарту саясатына мына негізгі кезең (қадам) кіреді:
1. Тартылатын банк кредитін пайдалану мақсатын анықтау.
2. Қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді кредит арасындағы арақатынасты
бағалау (қарыз капиталын тартудың коммерциялық кредит, банкіге
жатпайтын кредит және т.б. балама нысандарын ескере отырып).
3. Қарыз алушының ықтимал кредиторы – коммерциялық банкіні зерделеу
және бағалау. Бағалау қарыз алушы үшін банкінің кредит саясатының
тартымдылығы бойынша жүргізіледі.
4. Түрлі банкілерден жекелеген кредит түрін тарту мүмкіндігінің
ережесін салыстыру.
Кредитор-банкіні таңдау мәселесін шешу үшін мына факторларды ескеру
қажет:
* банкінің жалпы сипаттамасын: құрылтайшылардың құрамын, ұйымдастыру-
құқықтық нысанын, банкінің қарыз капиталы нарығындағы мақсаты мен
саясатын, оның клиенттерінің құрамын және т.б.;
* банкінің соңғы жылдағы қызмет нәтижесін: оның меншікті капиталының
мөлшерін, қаржы нарығындағы жайғасымын, қаржысының тұрақтылығын және
т.б.;
* банк көрсететің қызметтердің сапасы мен түрлерін.
Қарыз алушы үшін келесі параметрлердің де маңызы зор:
* есептік операциялардың жылдам жасалуы;
* қымбат емес кредит алу мүмкіндігі;
* есеп айырысу, валюталық және арнайы шот ашуға жұмсалатын шығынды
барынша төмендету және оған қызмет көрсету сапасы;
• өзінің капиталын пайдалы салу мүмкіндігі және т.б.
Жағдайлардың кішігірім тізбесі де қызмет көрсететін банкіні таңдаудың
ықтимал нұсқаларының көптігін сипаттайды. Банкінің сенімділігі мен оның
қаржысының тұрақтылығы жөніндегі ақпаратты банк жариялайтын бірқатар
кезеңнің (жылдардың) есеп-қисабынан алуға және онда келтірілген
көрсеткіштерді басқа кредиттік ұйымдармен салыстыруға болады.[13,65б.]
1.2. Қарыз капиталды облигациялық қарыз нысанында қалыптастыру, оны тарту
құнын бағалау
Облигациялық қарыз орналастыру ұзақ мерзімді қарыз капиталын тартудың
бір нысаны болып табылады. Акционерлік қоғамның жарғысында өзге тәртіп
белгіленбеген жағдайда, ол Директорлар кеңесінің (Қадағалау кеңесінің)
Шешімі бойынша облигация орналастыруға құқылы. Қоғам акцияға ауыстырылатын
облигацияны және акцияға ауыстырылатын басқа да эмиссиялық құнды кағазды
акционерлердің жалпы жиналысының немесе жарғыға сәйкес акцияға
айырбасталатын облигацияны орналастыру құқығы Директорлар кеңесіне
(Қадағалау кеңесіне) берілсе, соның шешімі бойынша орналастырылады.
Облигация өзінің иесінің оны белгіленген мерзімде өтеуді (атаулы құн
мен пайызды немесе дисконттық облигация бойынша атаулы құнды төлеуді) талап
ету құқығын растайды.
Облигация эмиссиясы туралы шешімде оны орналастыру нысаны, мерзімі мен
басқа да ереже анықталуы тиіс. Корпоративтік облигация орналастыру -
бірқатар жүйелі тәртіптемелерден тұратын ұзақ және күрделі процесс.
Жазылыс арқылы орналастырылатын облигация эмиссиясы мына негізгі
сатылардан тұрады:
1) эмитенттің облигация шығару жөнінде шешім қабылдауы және оны
бекітуі;
1) эмиссияның проспектісін дайындау;
2) облигацияның шығарылымы мен эмиссияның проспектісін мемлекеттік
тіркеу;
2) облигацияның сертификатын жасау;
3) эмиссияның проспектісін тіркеу жөніндегі ақпаратты жариялау;
3) облигацияға жазылу;
4) облигация шығарылымының қорытындысы жөніндегі есепті тіркеу;
5) облигация шығарылымының қорытындысы жөніндегі есепке енгізілген
ақпаратты жариялау.
Эмиссияның проспектісі негізгі сатыда әзірленеді, ал кейінгі сатыда
осы құжатта қарастырылған барлық ереже іске асырылады. Эмиссия
проспектісінде келесі ұғым: облигация шығарылымының ең маңызды сипаттамасы
мен қаржы аспектілері, осы қаржы құралының иесінің кұкықтары, облигация
орналастырылатын жағдай мен технология, орналастыру бағасын анықтау
тәртібі, төлеу шарты мен тәртібі, облигацияны сақтау және оған берілген
құқықтардың есебін жүргізу тәртібі, оларды өтеу және пайыз төлеу механизмі,
облигациядан алынған кіріске салық салу ережесі айқын қалыптастырылуы тиіс.
Облигация эмиссиясының қаржы аспектілерін әзірлеуге эмиссияның көлемі,
облигацияның атаулы құны, қаржы құралының түрі мен оның айналыс мерзімі,
пайыздық ставка, пайыз төлеу кезеңділігі және т.б. негізгі параметрлер
кіреді.
Өзінің инвестициялық сапасы бойынша ықтимал салымшының (инвестордың)
эмитентінің мүддесіне жауап беретін облигация эмиссиясының оңтайлы нұсқасын
таңдау ең өзекті проблема болып табылады.
Шығарылған барлық облигацияның атаулы құны қоғамның жарғылық
капиталының мөлшерінен немесе үшінші тұлға қоғамға орналастыру мақсатында
берген қамтамасыз ету мөлшерінен аспауы тиіс. Қоғам бір жолғы өте мерзімді
облигация немесе межеленген мерзімде серия бойынша өтеу мерзімді облигация
шығаруы мүмкін. Облигацияны орналастыру жөніндегі шешімге сәйкес ол ақшалай
нысанда немесе өзге мүлікпен өтеледі.
Қоғам белгіленген мүлік кепілдігімен қамтамасыз етілген облигация;
өзіне үшінші тұлға берген қамтамасыз етілген облигация; қамтамасыз
етілмеген облигация шығаруға құқылы. Облигация қамтамасыз етілмеген болса,
онда коғам үш жылдан кем емес жұмыс істеуге, сондай-ақ осы уақытқа дейін
оның екі жылдық балансы тиісінше бекітілген болса ғана облигацияны
орналастыруға жол беріледі.
Облигация атаулы немесе ұсынушыға арналған болуы мүмкін. Қоғам атаулы
облигация орналастырылған жағдайда, осы облигацияның тізбесін жүргізуге
міндетті. Қоғам облигация иесінің тілегі бойынша оны мерзімінен бұрын өтеу
мүмкіндігін қарастыруға құқылы. Мұның өзінде облигация орналастыру
жөніндегі шешімде өтеу құны мен облигацияны мерзімінен бұрын өтеуге
тапсыруға болатын мерзім межеленуі тиіс.
Қоғам өзінің акциясына айырбасталатын облигацияны, егер белгіленген
санаттағы және тұрпаттағы жарияланған акция саны осындай құнды қағаз
(облигация) сатып алуға құқық беретін осы санаттағы және тұрпаттағы акция
санынан аз болса, орналастыра алмайды.
Корпоративтік облигация қаржы құралы ретінде:
* капиталды шоғырландыруға және шаруашылықтың түрлі салалары арасында оны
ақшалай нысанда қайта бөлуге;
* инвесторлардың пайыздық кірісті алдын ала белгіленген нысанда алуға
және қарыздың негізгі сомасын қайтаруды қамтамасыз етуге;
• инвесторларға қосымша құкық пен кепілдік беруге (мысалы, пайыздық кіріс
алғанда бірінші кезекте, облигациялық қарызды эмитенттің мүлкімен
қамтамасыз ету және т.б.) мүмкіндік береді.
Сонымен бірге облигация – тәуекелді және эмитент тарапынан салиқалы
инвестициялық саясат жүргізуді қажет ететін борышқорлық міндеттеме. Мұқият
дайындалған эмиссия проспектісінің өзі де облигацияны эмитент ұсынған
шартта толық орналастыруға кепілдік бермейді сондықтан қор биржасында
облигациялық қарыз әр кезде ойдағыдай болады деп сенуге болмайды.
Бухгалтерлік есепте облигациялық қарызды орналастырумен байланысты
шығынға:
* төленуі тиіс облигация бойынша пайыз, дисконт;
* қаржы делдалына (андеррайтерге) төленетін комиссиялық сыйақы;
* борышқорлық міндеттеме шығару және оны орналастыруға жұмсалатын
қосымша шығыс (мысалы, көшірме-көбейту жұмысын орындау, салық пен жиын
төлеу, сараптама жүргізу, байланыс қызметін төлеу және т.б.)
Орналастырылған қарыз міндеттемесінің берешегі облигация проспектісіне
сәйкес есепті кезеңнің соңында төленуі тиіс пайыз ескеріліп көрсетіледі.
Эмитент-акционерлік қоғам орналастырылған облигация бойынша шығарылған және
сатылған қарыз міндеттемесінің атаулы құнын кредиторлық берешек ретінде
көрсетеді. Облигация бойынша пайыз кіріс нысанында есептелген жағдайда
эмитент сатылған қарыз міндеттемесі бойынша кредиторлық берешекті есепті
кезеңнің соңында ол бойынша төленуі тиіс пайызды ескеріп көрсетеді.
Эмитент орналастырылған облигация бойынша тиесілі кірісті (пайыз
немесе дисконт) осы есептелген ақшаға жататын есепті кезеңнің операциялық
шығысының құрамында көрсетеді. Эмитент пайыздық облигацияның кірістің қарыз
берушіге төленуі тиіс сомасын біркелкі (ай сайын) енгізу үшін келешектегі
кезең шығысының құрамында көрсетілген соманы алдын ала ескеруге құқылы.
Қарыз алушы облигациялық қарызды орналастырумен байланысты қосымша шығынды
көрсетілген шығын жұмсалған есепті кезеңде енгізеді. Қосымша шығын
дебиторлық берешек ретінде алдын ала ескеріліп, кейін жоғарыда көрсетілген
қарыз қаражат өтелетін мерзім ішінде операциялық шығын құрамына жатқызылуы
мүмкін.
Корпоративтік облигация эмиссиясының есебінен тартылатын қарыз
капиталдың құны дүркін-дүркін купон төлемінің сомасын қалыптастыратын
купондық пайызы ставкасының негізінде бағаланады. Егер облигация өзге талап
қойылып сатылса, бұл жағдайда бағалау базасы ретінде өтеу кезінде төленетін
оның дисконтының сомасы болады.
Мысал.
Скп -10%;
ЭЗ - 150мыңтеңге;
ЗКко - 5 млн теңге;
Дисконттың облигация нысанында тартылатын қарыз капиталы құнының
бағасы келесі формула бойынша анықталады:
мұнда: СЗКдо - дисконттың облигация нысанында тартылатын қарыз
капиталдың құны , %;
Ндо - облигацияның номиналы, а.б.;
Д - облигация бойынша дисконттың орташа сомасы, а.б.;
ЗКдо - дисконттық облигация эмиссиясының есебінен тартылған қаражаттың
сомасы, а.б.
Мысал.
Ндо - 1000теңге;
- 100 теңге;
ЗКдо - 2 млн теңге;
ЭЗ - 500 мың теңге.
Қарыз капиталын облигация шығару арқылы тарту акционерлік қоғамға мына
артықшылықтарды береді:
1. Облигация эмиссиясы қоғамды басқаруды бақылауды жоғалтуға (акция
шығару жағдайындағыдай) әкеп соқтырмайды.
2. Облигация қоғамның мүлкімен қамтамасыз етіледі және пайыз
төлеуде басымдығы болады (салык салынғанға дейін алынған пайданың
есебінен), сондықтан облигация пайыз бойынша біршама жоғары емес
қаржы міндеттемелерімен шығарылуы мүмкін.
3. Облигация қоғамның мүлкімен қамтамасыз етілген, сондықтан акциямен
салыстырғанда инвестор үшін оның тәуекел деңгейі төмен, сол себептен
облигацияны тарату мүмкіндігі мол.
4. Корпоративтік облигация, әдетте, ұзақ мерзімге (5-10 жыл)
капитал тартуды қамтамасыз етеді, бұл ірі ауқымды инвестициялық
жобаны іске асыру үшін қомақты қаржы ресурсын жұмылдыруға мүмкіндік
береді.
5. Корпоративтік облигация құнды қағаздың басқа түрімен салыстырғанда
қор биржасында тұрақтылау. Облигация бағамы, әдетте, қаржы нарығында
іскерлік жағдай нашарлағанда акция сияқты төмендемейді.
Акция құнды қағаз нарығында жағдаяттың өзгеруіне өте сезімтал
болады.
6. Эмиссия проспектісін дайындау және облигацияны айналысқа шығару
процесінде ықтимал инвестор үшін оның сапасы мен сенімділігіне
басты назар аударылады; облигацияның жоғары инвестициялық
тартымдылығы ол бойынша төлемнің төмен пайызын және тиісінше,
эмитент-корпорация үшін қарыз капитал тартудың тиімді шартын
білдіреді.
Сонымен бірге облигация эмиссиясының акционерлік қоғам үшін мына
жагымсыз салдары бар:
1) облигацияны жарғылық капиталды қалыптастыруға және ақшалай
қаражаттың уақытша тапшылығының орнын толтыру үшін шығаруға
болмайды; Ақша қаражатының уақытша тапшылығын банкінің қысқа
мерзімді немесе коммерциялық кредитті тарту есебінен жабуға болады;
2) облигация эмиссиясы көбінесе эмитенттің елеулі қосымша шығынымен
байланысты және ақшалай қаражат тарту үшін ұзақ мерзімді қажет
етеді;
3) кредиттік рейтингінің деңгейі жоғары белгілі акционерлік қоғам
(корпорация) ғана қомақты сомаға облигация орналастыруы мүмкін;
1) акционерлік қоғамның облигацияны өтеген кезде пайызды және
борыштың негізгі сомасын уақытында төлеу үшін қаржылық
жауапкершілігінің деңгейі өте жоғары, өйткені төлемнің мерзімі ұзақ
уақытқа өтіп кеткен жағдайда осы сома банкроттык тәртіптеме
арқылы өндіріледі;
2) облигация шығарылғаннан кейін қаржы нарығында жағдаяттың өзгеру
салдарынан облигациялық қарыз бойынша белгіленген төлем пайызымен
салыстырғанда несие пайызының орташа ставкасы едәуір төмендеуіде
мүмкін. Бүл банкіден кредит алушымен салыстырғанда эмитентті
қолайсыз қаржылық жағдайға ұрындырады.
Сөйтіп, қазіргі қазақстандық қаржы нарығы жағдайын-да облигация
эмиссиясы пайдасы жоғары мұнайгаз кешені, энергетика, байланыс, тамақ
өнеркәсібі, сауда акционерлік қоғамдары және ірі аукымды инвестициялык және
инновациялық жоба іске асырған жағдайда халық шаруашылығының кейбір
салалары үшін тиімді болады. Осындай жобаны қаржыландыру үшін аралас әдісті
пайдалану, яғни, ұзақ мерзімді қарыз капиталымен қатар нақты инвестицияның
жалпы көлемінің 40-50%-нан кем емес мөлшерде корпора-цияның меншікті
қаражатын пайдалану орынды.
Корпоративтік облигация нарығының дамуы экономиканың нақты секторына
шаруашылық жүргізуші субъектілердің бос ақшалай қаражаты ғана емес, сонымен
бірге халықтың жинақ ақшасы есебінен де қосымша қаржы ресурсын тартуға
мүмкіндік береді. Нарықтық экономикасы дамыған елдердің (АҚШ, Ұлыбритания,
Жапония және т.б.) азаматтары қаржы нарығында катысушы азаматтардың жоғары
үлесін құрайды және осы жағдай ақшалай қаражаттың өзінің дәстүрлі нысанынан
(азаматтардың жинақ ақшасы, қолма-қол ақша, банк депозиті және т.б.)
эмиссиялық құнды қағазға ауысуының қазіргі заманғы үрдісін көрсетеді. Осы
үрдіс ақша капиталы жиынының инвесторлардың кең қауымына қол жеткізімді
құнды қағазға айналуының артуына ықпал етеді.[13,77б.]
Қаржы нарығына кәсіби қатысушы құнды қағаздың жаңа түрін
(корпоративтік облигация) шығарып, оныы айналысқа қосқан жағдайда, ол
өзінің қызметін дамыту үшін қосымша мүмкіндікке ие болады.
1.3. Қаржы тұтқасының (леверидждің) әсері, кредит пайызының, шекті ставкасы
және қарыз капиталын басқару кезінде оны пайдалану
Кез келген акционерлік қоғам үшін оның меншікті де, сондай-ақ қарыз
қаражаты да кірісті қамтамасыз етуі ең маңызды мәселе болып табылады.
Егер корпорация өндірістік-сауда қызметте меншікті де, қарыз капиталын
да пайдаланса, онда меншікті капиталдың кірістілігін (пайдалылығы) банкінің
кредитін тарту арқылы арттыруға болады.
Қаржы менеджменті теориясында меншікті капиталдың пайдалылығын осылай
арттыру қаржы тұтқасының әсері (леверидж) деп аталады.
Мысал ретінде активтің пайдалылық деңгейі бірдей екі акционерлік
қоғамды карастырайық. Олардың арасындағы жалғыз ерекшелік - олардың баланс
пассивінің құрылымы бірдей емес.
Мысал.
Кесте 1.
1-кәсіпорын 2-кәсіпорын
Активті 1000 млн. теңге 1000 млн. теңге
Пассиві 1000 млн. теңге 1000 млн. теңге
Оның ішінде БҚ 1000 млн. теңге 500 млн. теңге
ЗС - 500 млн. теңге
ФИ - 75 млн. теңге (ЗС-дан 15%)
ЭР - 20% 20%
а) екі кәсіпорын корпоративтік табыс салығын төлемейді деп қарастырып
меншікті қаражаттың таза пайдалылығын есептейік:
Кесте 2.
Көрсеткіш Кәсіпорын
1 2
1. Инвестицияны пайдаланудың нетто-нәтижесі, млн. теңге 200 200
2. Қаржы шығыны, млн. теңге - 75
3. Таза кіріс, млн. теңге (1-2) 200 125
4. Меншікті қаражаттың таза пайдалылығы, (ТКМҚ) 20 25
Экономикалық пайдалылық 20%-ды құрап бірдей болған жағдайда, екінші
кәсіпорынның меншікті қаражатының 20% пайдалылығы қаржы көзінің өзге
құрылымының есебінен ғана қамтамасыз етіледі. 5 пайыздық тармақты кұрайтын
осы айырма қаржы тұтқасы әсерінің деңгейі (ҚТӘ) деп аталады.
Қаржы тұтқасының әсері - кредиттің ақылы болуына қарамастан оны
пайдаланудың арқасында кәсіпорынның меншікті қаражатының таза
пайдалылығының үстелуі (МҚТП).
ә) екі кәсіпорын да корпоративтік табыс салығын төлейді деп қарастырып
меншікті қаражаттың таза пайдалылығын есептейік:
Кесте 3.
Көрсеткіш Кәсіпорын
1 2
1. Инвестицияны пайдаланудың нетто-нәтижесі, млн. теңге 200 200
2. Қаржы шығыны, млн. теңге - 75
3 кестенің жалғасы
3. Салық салынғанға дейінгі кіріс, млн. теңге (1-2) 200 125
3 кестенің жалғасы
4. Корпоративтік табыс салығы 67 42
5. Таза пайда, млн. теңге 133
6. Меншікті қаражаттың таза пайдалылығы, (ТКМҚ) 13,3 16,6 (яғни
(яғни 2323
ЭР) ЭР+ЭФР)
Мұнда, - дифференциал;
- қаржы тұтқасының иығы;
- пайыздың орташа есептік ставкасы;
;
Жасалған есеп пен алынған нәтиженің негізінде жаңадан алынған қарыз
кәсіпорынның қаржы тұтқасының әсерін арттырады, яғни қарыз алу тиімді деген
қорытынды жасауға болады. Алайда мұның өзінде дифференциалдың жай-күйін
қадағалау қажет: қаржы тұтқасының иығы ұлғайған кезде кредитор өзінің
тәуекелінің артуын кредиттің пайыздық ставкасын жоғарылату арқылы өтеуге
тырысады. Сондықтан іскер қаржы менеджері қаржы тұтқасының иығын қалайда
ұлғайтпай, оны дифференциалға байланысты реттейді.
Кәсіпорын корпоративтік салықты кай ставкамен төлейтініне байланысты
қаржы тұтқасының әсер ететін күшін келесі формула бойынша есептеуге болады:
Дифференциал теріс болмауы тиіс. Қаржы тұтқасының әсері активтің
экономикалық табыстылығына 13-12 (30-50%) оңтайлы тең болуы тиіс.
Мысалы, қаржы тұтқасының әсері мен меншікті қаражаттың пайдалылығы
арасында 33%-дық арақатынасқа қол жеткізу үшін:
* ЭП (эконом. пайдалылық) = 3 ПОЕС (СРСП) қаржы тұтқасының иығы 0,75;
* ЭП (эконом. пайдалылық) = 2 ПОЕС (СРСП) қаржы тұтқасының иығы 1,0;
* ЭП (эконом. пайдалылық) = 1,5 ПОЕС (СРСП) қаржы тұтқасының иығы 1,5;
Осы есептеу тәсілі корпорацияға қарыз қаражаттың қауіпсіз мөлшерін,
яғни кредиттеуге жол берілетін жағдайды анықтауға мүмкіндік береді. Аталмыш
тәсіл Еуропаның континенталдық елдерінде (Францияда, Германияда және т.б.)
кең пайдаланылады.
ҚТӘ есебі кредиттің осыдан жоғары корпорацияға банкімен шарт жасасу
пайдасыз болатын шекті пайыздық ставкасы (Ксп) қандай болуы тиіс деген
сұраққа жауап бермейді. Егер корпорация кредит шартында осы ставканы
сактаса, онда меншікті капиталдың пайдалылық деңгейін сақтай алады.
Шекті кредит ставкасының мөлшерін мына формула бойынша анықтау
ұсынылады:
мұнда: Ксп - шекті кредиттік ставка, %;
Ксн - нормативтік ставка (қайта қаржыландыру немесе есептік ставка,
%);
И- көздің жалпы сомасы (баланстың пассиві), а.б.;
ИС - меншікті қаражат көзі (меншікті қаражат);
ИЗ - қарыз қаражат көзі, а.б.;
ЧД - корпорация кредитпен пайдаланбаған базистік жағ-дайда алған таза
кірісі, а.б.;
ЧДк - корпорацияның есепті кезеңдегі таза кірісі, а.б.
Әрбір нақты кредит мәмілесі үшін банк пайызының жол берілетін
ставкасын келесі формула бойынша есептеуге болады:
Мысал.
Салық пен кредитке қойылатын пайызды төлегенге дейін 6 млн теңге кіріс
алуды қамтамасыз ететін мәмілені жүзеге асыру үшін 15 күн мерзімге 6 млн
теңге кредит алу қажет. Банк кредитті жылына 20% -бен береді. Осындай
кредитті алу пайда әкеле ме?
Кредитке қойлатын пайыздың шекті ставкасы төмендегідей болады:
20% 28,13% болғандықтан, кредит шарты қарыз алушыға пайда әкеледі.
Сөйтіп, корпорацияның қаржыгерлері қарыз қаражатты басқару процесінде
қажетті кредит сомасын, ол бойынша тиімді пайызды және кредиттің меншікті
қаражаттың пайдалылығына жасайтын ықпалын анықтауы тиіс.
2. Кәсіпорынның қаржысын жоспарлаудың мазмұны және әдістері ( ЖШС ОЛЖАН
мысалында)
2.1. Кәсіпорынның қаржысын жоспарлау
Кәсіпорын (корпорация) нарық жағдайында қаржыны қазіргі заманғы
басқару әдістерін пайдаланбай орнықты жұмыс істей алмайды. Фирма ішінде
қаржыны жоспарлау мен бақылауды жетілдіру қаржы менеджментінің тиімділігін
арттырудың негізгі бағытының бірі болып табылады. Отандық және шетелдік
практикалық тәжірибе қаржыны микродеңгейде жетілдіру проблемасы өзінің
өзектілігін жоғалтпағанын растайды. Жоспарлау алдын ала болжанбайтын
нарықтық қарым-қатынас жағдайында кәсіпорынның қызметін тұрақтандырады.
Ұйымның қызметін жоспарлаудың бір-бірімен тығыз байланысты әрі өзара
себепкер болатын аспектісі бар:
• жалпы экономикалық – фирма теориясының көзқарасынан;
• басқарушылық – менеджменттің компанияның қызметін болжауға және осы
болжамды өзінің даму мақсатында пайдалану ептілігін көрсететін
функциясы ретінде.
Жоспарлау корпорацияның ішінде жасалатын сауда мәлілесі (келісімшарт)
бойынша, мысалы, сатып алушы мен жеткізушіні іздестіруге, мәміленің мәні
жөнінде келіссөз жүргізуге, консультанттық қызметін төлеуге жұмсалатын
трансакциялық артық шығынды жоюға септігін тигізеді.
Жоспарлау арқылы:
1. Кәсіпорын дамудың қандай деңгейінде (оның экономикалық әлеуеті
қандай) және оның қаржы-экономикалық қызметінің нәтижесі қандай?
2. Кәсіпорынның мақсатына қаржыны қоса алғанда қандай ресурстың
көмегімен қол жеткізуге болады деген сұрақтарға жауап алуға болады.
Ұзақ мерзімді және жедел жоспар жүйесі негізінде жоспарланған жұмыс
ұйымдастырылады, қызметкерлер ынталандырылады, нәтиже бақыланады және ол
жоспарлы көрсеткіштің көмегімен бағаланады. Корпорация кәсіпкерлік
тәуекелді толықтай жоюға дәрменсіз, алайда жан-жақты болжаудың көмегімен
оның жағымсыз салдарын төмендете алады.
Жоспарлаудың артықшылықтары мынада:
• жоспарлау өзгермелі нарықтық жағдаят жағдайында қолайлы
мүмкіндікті пайдалануды қамтамасыз етеді;
• жоспарлау нәтижесінде туындайтын көптеген проблема
анықталады;
• жоспарлау басқарушылық қызметті ынталандырады;
• корпорацияның құрылымдық бөлімшелері (филиалдары) арасындағы іс-
әрекетті айқын үйлестіру қамтамасыз етіледі;
• басшылық қажетті ақпаратпен қамтамасыз етіледі;
• ресурс оңтайлы бөлінеді.
Кәсіпорынның (корпорацияның) қаржы жоспарын (бюджетті) әзірлеуі оның
ақша шаруашылығын тұрақтандыру жөніндегі іс-шаралар жүйесінде маңызды орын
алады. Қаржыны жоспарлаумен байланысты негізгі ұғымдарға анықтама берейік.
Қаржы жоспары – бұл ағымдағы (бір жылға дейін) және ұзақ мерзімді (бір
жылдан асатын) кезеңде ақшалай қаражаттың түсуі мен оның жұмсалғанын
көрсететін қорытып жиналған жоспарлау құжаты. Аталмыш жоспар келешектегі
ақша түсімінің сапалы болжамын алу үшін қажет. Осы жоспарлау құжатында
ағымдағы және күрделі бюджет, сондай-ақ қаржы ресурсының бір-екі жылға
арналған болжамы жасалады.
Р.Брейлидің және С.Майерстің анықтамасы бойынша қаржыны жоспарлауға:
Корпорацияның қолында бар инвестициялық мүмкіндігі мен ағымдағы
қаржыландырыдың мүмкіндігін талдау;
Қабылданатын шешімнің салдарын болжау;
Бірқатар ықтимал шешім қатарынан түпкілікті жоспарға енгізу ушін
оның нұсқасын таңдауды негіздеу;
Корпорация қол жеткізген нәтиженің қаржы жоспарында межеленген
параметрге сәйкестігін бағалау кіреді.
Сондай-ақ болжам ең ықтимал жағдай мен нәтижеге негізделетінің атап
өту қажет. Мамандар жоспарлау процесінде жағдайдың дамуы оптимистік те
сонымен бірге пессимистік нұсқасын қарастыруы тиіс. Сонымен бірге
көрсетілген авторлардыңпікірі бойынша қаржыны жоспарлау тәуекелді барынша
азайтуға тиіс емес Керісінше, осы процесте қаржыны, яғни қай тәуекел
қабылданатынын, ал қайсысы қабылданбайтынын жоспарлау қажет екені
жоспарланады.
Ф. Ли Ченг пен Д.И. Финнерти қаржыны жоспарлауды дивиденттік,
қаржылық және инвестициялық саясатты талдау, оның нәтижесін болжау, сонымен
бірге осы нәтиженің корпорацияның экономикалық ортасына жасайтын ықпалын
және тәуекелдің жол берілетін деңгейі мен жоба таңдау жөнінде шешім
қабылдау процесі ретінде түсінеді.
Қаржыны жоспарлау модельдері дивидент, инвестиция, корпорацияны
қаржыландыру көзі мен әдісі жөніндегі шешімдердің өзара байланысынанықтау
арқылы нақтыланған болжам жасауға арналған.
Қаржыны жоспарлау міндетіне:
1) экономикалық, құқықтық, есептік және нарықтық ақпаратты,сондай-ақ
компанияның қаржы және инвестициялық саясаты жөніндегі мәліметті
пайдалану;
2) дивидент, қаржыландыру және инвестиция жөніндегі шешімдердің өзара
байланысын талдау және бағалау;
3) жағымсыз жағдайдың ықпал етуіне жол бермеу мақсатында, басқарушылық
шешімнің салдарын болжау, сондай-ақ жедел және ұзақ мерзімді
шешімдердің өзара байланысын айқын білу;
4) қабылданған қаржы және инвестициялық жоспардың шеңберінде
орындалатын шешімді таңдау;
5) қаржы жоспарында белгіленген шешім мен мақсаттың орындалған
нәтижесін салыстырып бағалау кіреді.
Батыс қаржыгерлері қаржыны жоспарлау процесінде сценарий әдісін жиі
қолданады. Мысалы, бір сценарийде кредит пен қарыздың ұлттық экономиканың
өсу қарқының тежейтін және тауар мен қызметтің бағасының түсуіне жол ашатын
жоғары пайыздық ставка қарастырылуы мүмкін. Ал екінші сценарий ел
экономикасының күннен-күнге құлдырауына, жоғары инфляция мен әлсіз ұлттық
валютаға және т.б. негізделуі мүмкін.
Бюджет - әдетте бір жылға дейінгі мерзімге (ай, тоқсан, жарты жыл)
жасалған, корпорацияның ағымдағы, инвестициялық және қаржы қызметі бойынша
қаражаттың шығысы мен кірісін көрсететін жедел қаржы жоспары. Корпоративтік
қаржыны басқару практикасында бюджеттің екі түрі – операциялық және қаржы
бюджеті пайдаланылады.
Бюджеттендіру – жедел жоспарлау (мысалы, алдағы айға немесе тоқсанға
арналған кіріс және бюджеті) мақсатына сәйкес нақты бюджет әзірлеу процесі.
Капиталды бюджеттендіру – корпорацияның капиталын басқару жөніндегі
нақты бюджетті әзірлеу процесі – капиталды қалыптастру көзі (баланстың
пассиві) және оларды орналастыру (баланстың активі) бойынша. Мысалы, алдағы
тоқсанға, жарты жылға, жылға арналған баланс парағы бойынша бюджет; айналым
активінің балансы.
Бюджетті бақылау – кіріс пен шығыстың жоспарлы бюджетте белгіленген
жекелеген көрсеткіштерінің орындалуын ағымдағы бақылау.
Смета – кәсіпорынның алдағы кезеңде (тоқсанда, жылда) ақшалай
ресурсқа қажетін анықтайтын жоспарлы бюджеттің нысаны және көрсеткіштерді
есептеу жөніндегі жүйелі іс-әрекет. Мысал ретінде өнім өндіруге және сатуға
жұмсалған шығын сметасын (бюджетін) келтіруге болады. Атамшыл термин
кәсіпорынның алдағы жылға арналған техникалық, өнеркәсіп, қаржы жоспарын
әзірлеу кезінде кеңінен қолданылады.
Қолма-қол ақша сметасында (Cash Budget) ақшалай қаражаттың
келешектегі қозғалысының түрлі сценарийлеріндегі түсім мен төлемнің
күтілетін мағыналары көрсетіледі.
Смета кіріс пен шығыстың жай сомасы емес, ол қаражаттың кіріс пен
шығыс мерзімінің болжамы болып табылады. Болжамның дәлдігі компанияның
қызметінің ерекшеліктеріне; компания жұмыс істейтін ортаның тұрлаусыздық
дәрежесіне және қаржы менеджерінің қаражаттың келешектегі қозғалысын болжай
алу қабілетіне байланысты. Қазақстандық практика кіріс пен шығыс бюджеті
аталмыш сметаның үлгісін білдіреді.
Корпоративтік қаржыны жоспарлаудың маңызы мынада:
1. Корпорацияның белгіленген стратегиялық мақсаты қаржы-экономикалық
көрсеткіштерде: сату мөлшерінде, сатылған тауардың өзіндік
құнында, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.Кәсіпорынды қаржыландырудың қарыз көздері
1.1.Қарыз капиталының құрамы және банк капиталын тарту құнын бағалау ... ..7
1.2.Қарыз капиталды облигациялық қарыз нысанында қалыптастыру, оны тарту
құнын
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1.3.Қаржы тұтқасының (леверидждің) әсері, кредит пайызының, шекті ставкасы
және қарыз капиталын басқару кезінде оны
пайдалану ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..17
2. Кәсіпорынның қаржысын жоспарлаудың мазмұны және әдістері ( ЖШС ОЛЖАН
мысалында)
2.1. Кәсіпорынның қаржысын
жоспарлау ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2.2. Қаржыны жоспарлау принциптері мен
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
2.3. Кәсіпорынның қаржы жоспарының түрі мен мазмұнын талдау
... ... ... ... ...33
( ЖШС ОЛЖАН мысалында)
3. Банкроттық және оның іс-шаралары
3.1. Кәсіпорынның қаржысын сауықтыру процесінде оның берешегін қайта
құрылымдау ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .49
3.2. Кәсіпорынды қайта ұйымдастырудың қаржы
аспектісі ... ... ... ... ... ... .. ... ...56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 67
Кіріспе
Экономика Қазақстандағы нарықтық қатынастарға өзгеріс енгізудің және
басқарудың, негізгі шаруашылық деңгейіндегі әдістерді меңгеру қажеттілігіне
көшуді міндеттеп отыр. Қазіргі таңдағы экономиканың жағдайы қоғамдағы іске
асырылып жүрген негізгі экономикалық іс-әрекеттің субъектілерінің
бөлінісіне деген талапқа әкеліп тірейді. Нарықтық экономика мен
банкроттықты Қазақстанның экономикасының тіршілігінің практикасына енгізу
жұмыстары кәсіпорындағы басқару ісін тиімді ұйымдастырудың актуальды
мәселелерін жасауда кәсіпкерлік белсенділіктің маңызды тұтқасына айналған
әдісі –антикризистік басқару болып табылады.
Соңғы онжылдықтағы көптеген отандық кәсіпорындар өздерінің бакротқа
ұшырауы – төлемдер кризисіне ұшырауы салдарынан екеніне көздері жетіп отыр.
Бөлек алынған өндірістік кәсіпорынның банкротқа ұшырауы осы кәсіпорынның
локальды дағдарысқа ұшырауы деп есептеуден аулақ болған жөн. Кез-келген
ірі шаруашылық субъектілерінің іс-әрекеті басқа кәсіпорындармен кең көлемді
қарым-қатынастарымен байланысты. Сондықтан, нағыз көңіл бөлушілік бәрінен
бұрын бакроттық туралы түсінікті анықтаудың терең болуы және оның пайда
болуының талдауы механизмінің жан-жақты байланысы антикризистік және
банкроттықтың себебі мен оның пайда болуы түрін кризистік процесстердің іс
жүзіндегі жақын нәтижелерінің кәсіпорындағы басқарушылық шешімдерімен
қалпына келтіру әрекеттерін қалыптастыру болып табылады.
Бүгінгі таңда кәсіпорында тұрақты қалыптасқан табыстың шығыннан
артуының өзіне тән айнасы – қаржылық тұрақтылық болып табылады. Ол ақша
қаражаттарын еркін пайдаланып, оларды тиімді қолдану арқылы өндіру мен
өнімді өткізу процесінің үздіксіздігін қамтамасыз ететін, сондай-ақ
кәсіпорынды кеңейтуге және жаңартуға қажетті шығындарын қаржыландыратын
кәсіпорынның қаржы ресурстық жағдайын сипаттайды.
Қаржылық тұрақтылық әрдайым төлем қабілеттілігін кепілдендіретін
кәсіпорынның белгілі бір шоттар жағдайы ретінде айқындалады. Ал, төлем
қабілеттілігі өз уақытында техника және материалдармен жабдықтаушылардың
төлем талаптарын қанағаттандыру, несиелерді қайтару, қызметкерлердің
еңбегінің төлемін жүргізу, бюджетке төлемдер енгізу, сондай-ақ кәсіпорынның
өзінің ұзақ мерзімді міндеттемелері бойынша есептесе алу қабілеттілігімен
түсіндіріледі. Кәсіпорынның өндірілетін өнім және өндіріс технологиясымен
тығыз байланысқан қаржылық тұрақтылығының маңызды факторларының бірі –
активтердің тиімді құрамы мен құрылымы, сондай-ақ кәсіпорынның басқару
стратегиясын дұрыс таңдап алуы болып табылады. Ағымдағы активтерді басқару
өнері – кәсіпорынның шотында оның ағымдағы жедел қызметі үшін қажет болатын
қаржының ең төменгі сомасын ұстаудан тұрады.
Қазіргі кезде кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына қарыздық капиталдар
нарығындағы қосымша жұмылдырушы қаражаттар үлкен әсерін тигізеді, яғни,
кәсіпорын ақша қаражаттарын қаншалықты көп тартатын болса, оның қаржылық
мүмкіндіктері де соншалықты жоғары болады, алайда, сонымен бірге қаржылық
тәуекелділік те өседі.
Қаржылық тұрақтылықты талдау кәсіпорынның шаруашылық қызметін
талдаудың қорытындылаушы кезеңі болып табылады. Және ол 3 сатыны қамтиды:
жабдықтау, өндіріс және өткізу; бұлардың жиынтығы коммерциялық, өндірістік
және қаржылық қызметті құрайды. Кәсіпорынның қаржылық қызметі – бұл оның
осы қызмет нәтижесінде меншікті және тартылған капиталдың көлемі мен
құрамына өзгеріс әкелетін қызметі болып табылады. Ол қаржы ресурстарының
жүйелі түрде түсуі мен тиімді пайдалануына, есеп және несие тәртібін
сақтауға, меншікті және қарыз қаражаттарының арасындағы арақатынастарының
рационалдығына, сондай-ақ кәсіпорынның тиімді қызмет етуі мақсатында
қаржылық тұрақтылыққа қол жеткізуге бағытталуы тиіс. Кәсіпорын қызметінің
қаржылық, өндірістік және коммерциялық жақтары арасында тығыз байланыс пен
өзара тәуелділік бар. Осылайша қаржылық қызметінің жетістігі, көбінесе оның
өндірістік-сату көрсеткіштерімен анықталады. Кәсіпорынның өзі алатын
төлемдерді және ақша қаражаттарын алуы оның өтімді сатуына, алдына ала
қарастырылған сұрыпталымды ұстап тұруына, өнім сапасының қажетті деңгейге
сәйкестігіне және оны бір қалыпты өндіруге және төлеуге байланысты болады.
Антикризистік басқару термині, айталық, кәсіпорынның қаржылық
жағдайының төмендігіне байланысты қолданылады. Бірақ ол мәселеге деген
толық көзқарас емес антикризистік басқарудың теориясы мен практикасында
кәсіпорынның төлем қабілеттілігіне шын мәніндегі түсіністік екенін және
өндірістік әрекеттің зор шектеулілігін анықтай отырып, ішкі және сыртқы
әрекеттердің жиынтығын есепке алған жөн.
Менеджментті (басқару түрлерінің жиынтығы) дамытудың дүниежүзілік іс-
тәжірибесі дәлелдегеніндей, антикризистік басқарудың нәтижелілігін
кәсіпорындардағы өзекті мәселені ретке келтіру арқылы практикалық қарым-
қатынастың күрделілігін дәлелдейді және әдіскерлік жоспарды байыпты түрде
іске асыруды талап етеді.
Тақырыптың өзектілігі: Қаржылық жоспарлау қазіргі нарықтық
экономикада өте қажет, өз ісін экономикалық тұрғыда дамытуға, бәсекеге
қабілетті бағдарламаларды ұстап тұруға әрбір сала үшін қажеттілігі болып
табылады..
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты: нарықтық экономикадағы қаржылық
жоспарлауды, оның түрлерін, ерекшеліктерін зерттеу.
Дипломдық жұмыстың негізгі міндеттері:
1. қаржылық жоспарлаудың экономикалық мазмұнын;
2. қаржылық жоспарлаудың түрлерін жіктеу;
3. қаржылық жоспарлаудың ерекшелітерін талдау;
4. қаржылық жоспарлаудың әдістерін қарастыру.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, 3 тараудан, қорытындыдан, қолданылған
әдебиеттер тізімінен , қосымшалардан тұрады.
Бірінші тарауда кәсіпорынды қаржыландырудың қарыз көздері қарастырылған.
Екінші тарауда қаржы жоспарларының жүйесі мен негізгі құжаттарының
ерекшеліктері және шаруашылық – қаржылық қызметтерді жоспарлаудағы қаржылық
көрсеткіштер талданған.
Үшінші тарауда кәсіпорынның қаржысын сауықтандыру процессі қарастырылған.
1.Кәсіпорынды қаржыландырудың қарыз көздері
1.1. Қарыз капиталының құрамы және банк капиталын тарту құнын бағалау
Қарыз капиталы - кәсіпорын капиталын қаржыландырудың қарыз көзі арқылы
қалыптасқан бөлігі. Корпорацияның қарыз капиталының құрамына:
1) қысқа мерзімді кредит пен қарыз;
2) ұзақ мерзімді кредит пен қарыз;
3) кредиторлық берешек (тартылған қаражат нысанында) кіреді.
Қысқа мерзімді кредит пен қарыз айналым активтің орнын толтыратын көз
болып табылады.
Алдын ала төлем жеткізушілерге берілетін пайызсыз кредит ретінде
қарастырылады және көбінесе шаруашылықта төлемеу себебіне айналады. Батыс
корпорациялары тауарды (қызметті) төлеудің осы түрін сирек қолданады.
Қарыз алушы компанияның алынған кредит пен қарыз бойынша қарыз
берушіге берешегі бухгалтерлік есепте қысқа мерзімдіге және ұзақ мерзімдіге
бөлінеді. Берешек мерзімді және мерзімі өтіп кеткен болады.
Алынған қарыз бен кредит бойынша берешекті өтеу мерзімі шарт ережесі
бойынша 12 айдан аспайтын берешек қысқа мерзімді болып саналады.
Алынған қарыз бен кредит бойынша берешектің өтеу мерзімі шарт ережесі
бойынша 12 айдан асатын берешек ұзақ мерзімді берешекке жатады.
Алынған кредит пен қарыз бойынша берешектің өтеу мерзімі әлі келмесе
немесе белгіленген тәртіппен ұзартылса (мерзімі ұзартылса) берешек мерзімді
деп саналады.
Алынған кредит пен қарыз бойынша қарызды өтеудің шартты мерзімі етіп
кеткен берешек мерзімі өтіп кеткен деп аталады.
Қарыз алушы есептік саясатқа сәйкес ұзақ мерзімді берешекті қысқа
мерзімдіге ауыстыруға немесе өзінің иелігіндегі қарыз немесе кредит шарты
бойынша өтеу мерзімі 12 айдан асатын қарыз қаражатты көрсетілген мерзім
аяқталғанға дейін ұзақ мерзімді берешек құрамында есептеуге құқылы. Қарыз
алушы бірінші нұсқаны таңдаған жағдайда, кредит шартының ережесі бойынша
алынған қарыз бен кредит бойынша ұзақ мерзімді берешекті қарыздың негізгі
сомасы қайтарылғанға дейін бір жыл қалғанда қысқа мерзімді қарызға
ауыстырады. Қарыз алушы төлеу мерзімі аяқталғанға дейін мерзімді берешекті
мерзімі өтіп кеткен берешекке ауыстыруға міндетті. Қарыз алушы осы
ауыстыруды шарт ережесі бойынша қарыздың негізгі сомасын қайтаруы тиіс
күннен кейінгі келесі күні жүзеге асырады. Акционерлік қоғамға вексель
беру, берілген қарыз міндеттемесі деп аталатын корпоративтік облигация
шығару және оны сату арқылы қарыз қаражат тарту құқығы берілген.
Қарыз алушы шетел валютасында (шартты ақша бірлігінде) берілген немесе
көрсетілген қарыз немесе кредиттің берешегін кредиттік операция нақты
жасалған күні ҚР Ұлттық банкінің қолданыстағы бағамы бойынша есептейді.
Қарыз алушының банкіден алынған кредитін қайтаруы бухгалтерлік есепте оның
кредиторлық берешегінің азаюы (етеуі) ретінде көрсетіледі. Кредит алумен
және оның пайдаланумен байланысты шығынға кредитор -банкіге төленуі тиіс
пайыз кіреді. Алынған кредит бойынша жұмсалған шығын осы шығын жұмсалған
кезеңнің шығысы ретінде саналады. Қарыз алушы оны операциялық шығыс
құрамында есептейді.
Қысқа мерзімді кредит пен қарыз бухгалтерлік баланста қарыз алушының
айналым активін қалыптастыратын қысқа мерзімді міндеттеме ретінде
көрсетіледі. Алынған кредит пен қарыз бойынша берешек сомасына есепті
кезеңнің соңында төленуі тиіс пайыз есептеліп көрсетіледі.
Есептелген пайыз сомасы бөлек есептеледі. Қыска мерзімді кредит пен
қарыздың түрлері бойынша талдамалы есепті кредиттік ұйым мен қарыз қаражат
беретін өзге де қарыз беруші жасайды.
Сырттан тартылған ұзақ мерзімді капитал (кредит пен қарыз нысанында),
әдетте, айналымнан тыс активті қаржыландыруға жұмсалады.
Айналымнан тыс (инвестициялық) активке негізгі құрал-жабдық объектісі,
мүліктік кешен және сатып алуға және (немесе) салуға қомақты шығынды қажет
ететін осындай актив жатады. Негізінен қайта сату үшін сатып алынатын
объект тауар ретінде саналады және инвестициялық активке жатқызылмайды.
Инвестициялық қарыз сатып алуға және (немесе) салуға тікелей қатысты
алынған кредит пен қарызға жұмсалған шығын объектінің құнына енгізіледі
және бухгалтерлік есеп ережесінде активтің амортизациясы қарастырылмаған
жағдайды қоспағанда, амортизация есептеу арқылы өтеледі.
Инвестициялық актив сатып алумен және (немесе) салумен тікелей
байланысты алынған кредит пен қарызға жұмсалған шығын акционерлік қоғам
келешекте экономикалық пайда алуы ықтимал деген оймен немесе осы актив
ұйымның баскарушылық мұқтажына қажет болған жағдайда аталмыш активтің
бастапқы құнына енгізіледі.
Инвестициялық актив сатып алумен және (немесе) салумен тікелей
байланысты алынған кредит пен қарыз шығыны қарыз қаражатын ұзақ мерзімді
және қысқа мерзімді қаржы салымы ретінде уақытша пайдаланудан алынған кіріс
мөлшеріне азайтылады. Инвестициялық активті қаржыландырумен тікелей
байланысты шығын төмендеген жағдайда мысалы, құрылыс материалдары мен
жабдықтың бағасы төмендегенде, қосалқы мердігер жұмыстың жекелеген түрін
(кезеңін) орындауды кешіктіргенде және басқа да осындай себептерде қарыз
қаражатын салуға болады. Қарызға жұмсалған шығын алынған кірістің мөлшері
есеппен расталғаннан кейін сол мөлшерге кемітілуі тиіс.
Алынған кредит пен қарызға жұмсалған шығын инвестициялық активтің
бастапқы құнына:
1) осы активті сатып алуға және (немесе) салуға шығын жұмсалса;
2) инвестициялық актив құрумен байланысты жұмыс нақты басталса;
3) кредит пен қарыз немесе оны жүзеге асыру жөніндегі міндеттеме бойынша
нақты шығын жұмсалса енгізіледі.
Инвестициялық активті салумен байланысты жұмыс үш айдан асатын
мерзімге кідіртілген жағдайда, көрсетілген активті құруға тартылған,
алынған кредит пен қарызға жұмсалған шығынды енгізу кідіртіледі. Бұл
жағдайда қарызға жұмсалған шығын ұйымның операциялық шығысына жатқызылады.
Объектіні салу процесінде туындаған техникалық және (немесе) ұйымдастыру
мәселесін қосымша келісу жүзеге асырылатын кезең ішінде инвестициялық
активті қалыптастыру жөніндегі жұмыс тоқтатылды деп саналмайды. Осы актив
негізгі құрал-жабдық немесе мүліктік кешен объектісі ретінде бухгалтерлік
есепке қабылданған айдан кейінгі айдың бірінші күнінен бастап алынған
кредит пен қарызға жұмсалған шығын инвестициялық активтің бастапқы құнына
енгізілмейді. Егер инвестициялық актив негізгі құрал-жабдық немесе мүліктік
кешен ретінде бухгалтерлік есепке қабылданбаса (тиісті актив баптары
бойынша), алайда онда іс жүзінде өнім шығарыла (қызмет көрсетіле) бастаса,
онда алынған кредит пен қарызға жұмсалған шығынды пайдалану нақты басталған
айдан кейінгі айдың бірінші күнінен бастап осы активтің бастапқы құнына
енгізу кідіртіледі.
Ұзақ мерзімді кредит пен қарыз бухгалтерлік баланста өтеу мерзімі
есепті күннен кейін 12 айдан аспайтын ұзақ мерзімді міндеттеме ретінде
көрсетіледі. Егер бухгалтерлік есептегі кредит пен қарыз сомасы шартқа
сәйкес есепті күннен кейін 12 ай ішінде өтелуі тиіс болса, онда есепті
кезеңнің соңында оның өтелмеген сомасы қысқа мерзімді міндеттеменің тиісті
баптары бойынша көрсетіледі. Мұның өзінде көрсетілген мерзім осы міндеттеме
бухгалтерлік есепке қабылданған айдан кейінгі күнтізбелік айдың бірінші
күнінен бастап міндеттемені өтеу мерзімі туралы шарттың ережесі ескеріле
отырып есептеледі.
Баланста есепті жылы өтелуі тиіс ұзақ мерзімді ретінде көрсетілген
міндеттеме осы есепті жылдың басында қысқа мерзімді ретінде көрсетілуі
мүмкін. Бұрын ұзақ мерзімді ретіндегі есептелген міндеттемені қысқа
мерзімді ретінде көрсету фактісін бухгалтерлік балансқа түсіндірмеде
баяндау қажет.
Есептелген пайыз сомасы бөлек есептеледі. Мерзімінде төленбеген кредит
пен қарыз да бөлек есептеледі. Ұзақ мерзімді кредит пен қарыздың талдамалы
есебін кредиттік ұйым мен қарыз қаражат беретін басқа да қарыз берушілер
жасайды.
Ұйымның есептік саясаты жөніндегі ақпараттың құрамына:
* ұзақ мерзімді берешекті қысқа мерзімдіге ауыстыру;
* косымша шығынның құрамы мен оны есептен шығару;
* қарыз міндеттеме бойынша тиесілі кірісті есептеу және оны бөлу тәсілін
таңдау;
* қарыз қаражатты уақытша салудан алынған кірістің есебін жүргізу
тәртібі жөніндегі ақпаратты енгізу қажет.
Ұйымның бухгалтерлік есеп-қисабында:
• кредит пен қарыздың негізгі түрі бойынша берешектің болуы және оның
мөлшерінің өзгеруі;
* қарыз қаражаттың негізгі түрін өтеу мерзімі;
* операциялық шығынға және инвестициялық активтің құнына
енгізілген кредит пен қарызға жұмсалған шығынның сомасы;
* кредит пен қарыздың орташа өлшенген ставкасының (ол қолданылатын
жағдайда) мөлшері жөніндегі деректер көрсетіледі.
Жалпы мақсатқа арналған шығынның орташа өлшенген ставкасы (ОШС) мына
формула бойынша белгіленеді:
Есепті кезең ішінде өтелмеген кредит пен қарыздың орташа өлшенген
сомасын анықтау үшін әрбір айдың бірінші күніне өтелмеген кредит пен қарыз
қалдығы қосылады және алынған сан есепті кезеңдегі айлардың санына
бөлінеді. Инвестициялық активтің бастапқы құнының жалпы мақсатқа арналған
кредит пен қарызды пайдаланумен байланысты шығын бөлігіне енгізілуі тиіс
шығын негізгі құрал-жабдық пен мүліктік кешен объектісі арасында осы
мақсатта пайдаланылған жалпы тағайындалыстағы кредит пен қарыз құнына
үйлесімді бөлінеді.
Қор биржасынан тартылатын қарыз арқылы қаржыландырумен салыстырғанда
(корпоративтік облигация эмиссиясы) ұзақ мерзімді кредит қарыз алушыға
мынадай артықшылық береді:
1) эмиссиялық құжаттамалық бағалы кағаз басып шығаруға, оны орналастыруға,
қаржы делдалының қызметін төлеуге шығын жұмсалмайды;
2) қарыз алушы мен банк (кредитор) арасындағы құқықтык қатынас жөнінде
шамалы ғана адам хабардар болады;
3) қор биржасынан қаражат түсумен салыстырғанда өтініш беру және банкіден
кредит алу арасындағы мерзім азаяды.
Қарыз капиталын банк кредиті нысанында алатын көздің және оны алу
ережесі әр түрлі болады, сол себептен қарыз қаражатты қалыптастырудың
тиімділігін салыстырып бағалау қажет. Аталмыш есеп сырттап тартылатын қарыз
қаражаттың құнын элементтерге бөліп есептеуге негізделеді.[12,44б.]
Қарыз қаражаттың құнын бағалаудың бірқатар ерекшеліктері бар, олардың
ең бастылары мыналар болып табылады:
1) қарыз қаражаттың құнын базалық бағасын қалыптастырудың біршама
қарапайымдылығы. Банкінің кредиті үшін пайыз нысанындағы борышқа
қызмет көрсету құны кейіннен нақтыланатын базалық көрсеткіш ретінде
болып табылады. Осы көрсеткіш туралы қарыз алушы мен банк арасында
жасалатын кредит шартында айтылады;
2) қарыз капиталының құнын бағалау процесінде салық түзетушіні ескеру.
Бұл жағдай борышқа қызмет көрсету төлемі, әдетте, операциялық шығыстың
(кредитке қойылатын пайыз) құрамына енгізілуімен байланысты. Сөйтіп,
салық салынатын кірістің мөлшері мен қарыз қаражаттың құны
корпоративтік табыс салығының ставкасына төмендетіледі;
3) қарыз қаражат сырттан тартылған жағдайда пайыз төлеуден ғана емес,
сонымен бірге борыштың негізгі сомасын өтеуден де әруақытта кері ақша
ағыны түседі. Кері ақша ағыны кредиттік және пайыздық тәуекелді
тудырады. Аталмыш тәуекел қарыз қаражаттың нысаны мен оны тарту
ережесіне қарамастан туындайды. Мысалы, қысқа мерзімді кредитпен
салыстырғанда
ұзақ мерзімді кредиттің барлық нысанында пайыз ставкасы әрқашан
жоғары;
4) қарыз капиталын сырттан тарту құны банкіден қарыз алушының кредит
төлеу қабілетін бағалаумен өзара байланысты. Кредитордың бағалауы
бойынша қарыз алушының кредит төлеу қабілеті неғұрлым жоғары болса,
корпорация тартатын қарыз капиталдың құны соғұрлым төмен болады.
Кредитке қойылатын пайыздың барынша төмен ставкасы бірінші сыныптағы
қарыз алушы үшін орнатылатынын есте сақтау қажет.
Банк кредитінің құны қарыз алушы борышқа қызмет көрсетуге жұмсайтын
негізгі шығынды қалыптастыратын пайыздық ставканың, яғни кредит
бағасының негізінде анықталады.
Бағалау процесінде осы ставканы нақтылау қажет. Ол:
1) қарыз алушының кредит шартымен байланысты басқа да шығынының
(мысалы, кредиті қарыз алушының есебінен сақтандыру) мөлшеріне
ұлғайтылуы;
2) қарыз алушының кредит тартуға жұмсалған нақты шығынын көрсету
мақсатында табыс салығының ставкасына төмендетілуі тиіс.
Осы ережені ескере отырып қарыз капиталының құны мына формула бойынша
анықталады:
мұнда: СЗКбк - банк кредит нысанында тартылатын қарыз капиталының
құны, %;
СП - банкінің кредитіне қойылатын пайыз ставкасы, %;
Нс - корпоративтік табыс салығының, бірлік үлесінің ставкасы;
УРбк - қарыз алушының банк кредитінің сомасын алуға жұмсаған шығынының
деңгейі, бірлік үлесі;
ЗКбк - банк кредиті нысанында тартылған қарыз капитал, а.б;
Рбк - қарыз алушының банкінің кредитін алуға жұмсаған шығыны, а.б.
Мысал.
СП- 15%;
Н-0,3;
ЗК -10 млн теңге;
Рбк— 200 мың теңге.
Егер қарыз алушыда банкінің кредитін тартуға қосымша шығын жұмсамаса
немесс қарыз қаражатының мөлшерімен салыстырғанда ол мардымсыз болса, онда
формула бөлгішсіз пайдаланылады.
Банк кредитін тарту саясатына мына негізгі кезең (қадам) кіреді:
1. Тартылатын банк кредитін пайдалану мақсатын анықтау.
2. Қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді кредит арасындағы арақатынасты
бағалау (қарыз капиталын тартудың коммерциялық кредит, банкіге
жатпайтын кредит және т.б. балама нысандарын ескере отырып).
3. Қарыз алушының ықтимал кредиторы – коммерциялық банкіні зерделеу
және бағалау. Бағалау қарыз алушы үшін банкінің кредит саясатының
тартымдылығы бойынша жүргізіледі.
4. Түрлі банкілерден жекелеген кредит түрін тарту мүмкіндігінің
ережесін салыстыру.
Кредитор-банкіні таңдау мәселесін шешу үшін мына факторларды ескеру
қажет:
* банкінің жалпы сипаттамасын: құрылтайшылардың құрамын, ұйымдастыру-
құқықтық нысанын, банкінің қарыз капиталы нарығындағы мақсаты мен
саясатын, оның клиенттерінің құрамын және т.б.;
* банкінің соңғы жылдағы қызмет нәтижесін: оның меншікті капиталының
мөлшерін, қаржы нарығындағы жайғасымын, қаржысының тұрақтылығын және
т.б.;
* банк көрсететің қызметтердің сапасы мен түрлерін.
Қарыз алушы үшін келесі параметрлердің де маңызы зор:
* есептік операциялардың жылдам жасалуы;
* қымбат емес кредит алу мүмкіндігі;
* есеп айырысу, валюталық және арнайы шот ашуға жұмсалатын шығынды
барынша төмендету және оған қызмет көрсету сапасы;
• өзінің капиталын пайдалы салу мүмкіндігі және т.б.
Жағдайлардың кішігірім тізбесі де қызмет көрсететін банкіні таңдаудың
ықтимал нұсқаларының көптігін сипаттайды. Банкінің сенімділігі мен оның
қаржысының тұрақтылығы жөніндегі ақпаратты банк жариялайтын бірқатар
кезеңнің (жылдардың) есеп-қисабынан алуға және онда келтірілген
көрсеткіштерді басқа кредиттік ұйымдармен салыстыруға болады.[13,65б.]
1.2. Қарыз капиталды облигациялық қарыз нысанында қалыптастыру, оны тарту
құнын бағалау
Облигациялық қарыз орналастыру ұзақ мерзімді қарыз капиталын тартудың
бір нысаны болып табылады. Акционерлік қоғамның жарғысында өзге тәртіп
белгіленбеген жағдайда, ол Директорлар кеңесінің (Қадағалау кеңесінің)
Шешімі бойынша облигация орналастыруға құқылы. Қоғам акцияға ауыстырылатын
облигацияны және акцияға ауыстырылатын басқа да эмиссиялық құнды кағазды
акционерлердің жалпы жиналысының немесе жарғыға сәйкес акцияға
айырбасталатын облигацияны орналастыру құқығы Директорлар кеңесіне
(Қадағалау кеңесіне) берілсе, соның шешімі бойынша орналастырылады.
Облигация өзінің иесінің оны белгіленген мерзімде өтеуді (атаулы құн
мен пайызды немесе дисконттық облигация бойынша атаулы құнды төлеуді) талап
ету құқығын растайды.
Облигация эмиссиясы туралы шешімде оны орналастыру нысаны, мерзімі мен
басқа да ереже анықталуы тиіс. Корпоративтік облигация орналастыру -
бірқатар жүйелі тәртіптемелерден тұратын ұзақ және күрделі процесс.
Жазылыс арқылы орналастырылатын облигация эмиссиясы мына негізгі
сатылардан тұрады:
1) эмитенттің облигация шығару жөнінде шешім қабылдауы және оны
бекітуі;
1) эмиссияның проспектісін дайындау;
2) облигацияның шығарылымы мен эмиссияның проспектісін мемлекеттік
тіркеу;
2) облигацияның сертификатын жасау;
3) эмиссияның проспектісін тіркеу жөніндегі ақпаратты жариялау;
3) облигацияға жазылу;
4) облигация шығарылымының қорытындысы жөніндегі есепті тіркеу;
5) облигация шығарылымының қорытындысы жөніндегі есепке енгізілген
ақпаратты жариялау.
Эмиссияның проспектісі негізгі сатыда әзірленеді, ал кейінгі сатыда
осы құжатта қарастырылған барлық ереже іске асырылады. Эмиссия
проспектісінде келесі ұғым: облигация шығарылымының ең маңызды сипаттамасы
мен қаржы аспектілері, осы қаржы құралының иесінің кұкықтары, облигация
орналастырылатын жағдай мен технология, орналастыру бағасын анықтау
тәртібі, төлеу шарты мен тәртібі, облигацияны сақтау және оған берілген
құқықтардың есебін жүргізу тәртібі, оларды өтеу және пайыз төлеу механизмі,
облигациядан алынған кіріске салық салу ережесі айқын қалыптастырылуы тиіс.
Облигация эмиссиясының қаржы аспектілерін әзірлеуге эмиссияның көлемі,
облигацияның атаулы құны, қаржы құралының түрі мен оның айналыс мерзімі,
пайыздық ставка, пайыз төлеу кезеңділігі және т.б. негізгі параметрлер
кіреді.
Өзінің инвестициялық сапасы бойынша ықтимал салымшының (инвестордың)
эмитентінің мүддесіне жауап беретін облигация эмиссиясының оңтайлы нұсқасын
таңдау ең өзекті проблема болып табылады.
Шығарылған барлық облигацияның атаулы құны қоғамның жарғылық
капиталының мөлшерінен немесе үшінші тұлға қоғамға орналастыру мақсатында
берген қамтамасыз ету мөлшерінен аспауы тиіс. Қоғам бір жолғы өте мерзімді
облигация немесе межеленген мерзімде серия бойынша өтеу мерзімді облигация
шығаруы мүмкін. Облигацияны орналастыру жөніндегі шешімге сәйкес ол ақшалай
нысанда немесе өзге мүлікпен өтеледі.
Қоғам белгіленген мүлік кепілдігімен қамтамасыз етілген облигация;
өзіне үшінші тұлға берген қамтамасыз етілген облигация; қамтамасыз
етілмеген облигация шығаруға құқылы. Облигация қамтамасыз етілмеген болса,
онда коғам үш жылдан кем емес жұмыс істеуге, сондай-ақ осы уақытқа дейін
оның екі жылдық балансы тиісінше бекітілген болса ғана облигацияны
орналастыруға жол беріледі.
Облигация атаулы немесе ұсынушыға арналған болуы мүмкін. Қоғам атаулы
облигация орналастырылған жағдайда, осы облигацияның тізбесін жүргізуге
міндетті. Қоғам облигация иесінің тілегі бойынша оны мерзімінен бұрын өтеу
мүмкіндігін қарастыруға құқылы. Мұның өзінде облигация орналастыру
жөніндегі шешімде өтеу құны мен облигацияны мерзімінен бұрын өтеуге
тапсыруға болатын мерзім межеленуі тиіс.
Қоғам өзінің акциясына айырбасталатын облигацияны, егер белгіленген
санаттағы және тұрпаттағы жарияланған акция саны осындай құнды қағаз
(облигация) сатып алуға құқық беретін осы санаттағы және тұрпаттағы акция
санынан аз болса, орналастыра алмайды.
Корпоративтік облигация қаржы құралы ретінде:
* капиталды шоғырландыруға және шаруашылықтың түрлі салалары арасында оны
ақшалай нысанда қайта бөлуге;
* инвесторлардың пайыздық кірісті алдын ала белгіленген нысанда алуға
және қарыздың негізгі сомасын қайтаруды қамтамасыз етуге;
• инвесторларға қосымша құкық пен кепілдік беруге (мысалы, пайыздық кіріс
алғанда бірінші кезекте, облигациялық қарызды эмитенттің мүлкімен
қамтамасыз ету және т.б.) мүмкіндік береді.
Сонымен бірге облигация – тәуекелді және эмитент тарапынан салиқалы
инвестициялық саясат жүргізуді қажет ететін борышқорлық міндеттеме. Мұқият
дайындалған эмиссия проспектісінің өзі де облигацияны эмитент ұсынған
шартта толық орналастыруға кепілдік бермейді сондықтан қор биржасында
облигациялық қарыз әр кезде ойдағыдай болады деп сенуге болмайды.
Бухгалтерлік есепте облигациялық қарызды орналастырумен байланысты
шығынға:
* төленуі тиіс облигация бойынша пайыз, дисконт;
* қаржы делдалына (андеррайтерге) төленетін комиссиялық сыйақы;
* борышқорлық міндеттеме шығару және оны орналастыруға жұмсалатын
қосымша шығыс (мысалы, көшірме-көбейту жұмысын орындау, салық пен жиын
төлеу, сараптама жүргізу, байланыс қызметін төлеу және т.б.)
Орналастырылған қарыз міндеттемесінің берешегі облигация проспектісіне
сәйкес есепті кезеңнің соңында төленуі тиіс пайыз ескеріліп көрсетіледі.
Эмитент-акционерлік қоғам орналастырылған облигация бойынша шығарылған және
сатылған қарыз міндеттемесінің атаулы құнын кредиторлық берешек ретінде
көрсетеді. Облигация бойынша пайыз кіріс нысанында есептелген жағдайда
эмитент сатылған қарыз міндеттемесі бойынша кредиторлық берешекті есепті
кезеңнің соңында ол бойынша төленуі тиіс пайызды ескеріп көрсетеді.
Эмитент орналастырылған облигация бойынша тиесілі кірісті (пайыз
немесе дисконт) осы есептелген ақшаға жататын есепті кезеңнің операциялық
шығысының құрамында көрсетеді. Эмитент пайыздық облигацияның кірістің қарыз
берушіге төленуі тиіс сомасын біркелкі (ай сайын) енгізу үшін келешектегі
кезең шығысының құрамында көрсетілген соманы алдын ала ескеруге құқылы.
Қарыз алушы облигациялық қарызды орналастырумен байланысты қосымша шығынды
көрсетілген шығын жұмсалған есепті кезеңде енгізеді. Қосымша шығын
дебиторлық берешек ретінде алдын ала ескеріліп, кейін жоғарыда көрсетілген
қарыз қаражат өтелетін мерзім ішінде операциялық шығын құрамына жатқызылуы
мүмкін.
Корпоративтік облигация эмиссиясының есебінен тартылатын қарыз
капиталдың құны дүркін-дүркін купон төлемінің сомасын қалыптастыратын
купондық пайызы ставкасының негізінде бағаланады. Егер облигация өзге талап
қойылып сатылса, бұл жағдайда бағалау базасы ретінде өтеу кезінде төленетін
оның дисконтының сомасы болады.
Мысал.
Скп -10%;
ЭЗ - 150мыңтеңге;
ЗКко - 5 млн теңге;
Дисконттың облигация нысанында тартылатын қарыз капиталы құнының
бағасы келесі формула бойынша анықталады:
мұнда: СЗКдо - дисконттың облигация нысанында тартылатын қарыз
капиталдың құны , %;
Ндо - облигацияның номиналы, а.б.;
Д - облигация бойынша дисконттың орташа сомасы, а.б.;
ЗКдо - дисконттық облигация эмиссиясының есебінен тартылған қаражаттың
сомасы, а.б.
Мысал.
Ндо - 1000теңге;
- 100 теңге;
ЗКдо - 2 млн теңге;
ЭЗ - 500 мың теңге.
Қарыз капиталын облигация шығару арқылы тарту акционерлік қоғамға мына
артықшылықтарды береді:
1. Облигация эмиссиясы қоғамды басқаруды бақылауды жоғалтуға (акция
шығару жағдайындағыдай) әкеп соқтырмайды.
2. Облигация қоғамның мүлкімен қамтамасыз етіледі және пайыз
төлеуде басымдығы болады (салык салынғанға дейін алынған пайданың
есебінен), сондықтан облигация пайыз бойынша біршама жоғары емес
қаржы міндеттемелерімен шығарылуы мүмкін.
3. Облигация қоғамның мүлкімен қамтамасыз етілген, сондықтан акциямен
салыстырғанда инвестор үшін оның тәуекел деңгейі төмен, сол себептен
облигацияны тарату мүмкіндігі мол.
4. Корпоративтік облигация, әдетте, ұзақ мерзімге (5-10 жыл)
капитал тартуды қамтамасыз етеді, бұл ірі ауқымды инвестициялық
жобаны іске асыру үшін қомақты қаржы ресурсын жұмылдыруға мүмкіндік
береді.
5. Корпоративтік облигация құнды қағаздың басқа түрімен салыстырғанда
қор биржасында тұрақтылау. Облигация бағамы, әдетте, қаржы нарығында
іскерлік жағдай нашарлағанда акция сияқты төмендемейді.
Акция құнды қағаз нарығында жағдаяттың өзгеруіне өте сезімтал
болады.
6. Эмиссия проспектісін дайындау және облигацияны айналысқа шығару
процесінде ықтимал инвестор үшін оның сапасы мен сенімділігіне
басты назар аударылады; облигацияның жоғары инвестициялық
тартымдылығы ол бойынша төлемнің төмен пайызын және тиісінше,
эмитент-корпорация үшін қарыз капитал тартудың тиімді шартын
білдіреді.
Сонымен бірге облигация эмиссиясының акционерлік қоғам үшін мына
жагымсыз салдары бар:
1) облигацияны жарғылық капиталды қалыптастыруға және ақшалай
қаражаттың уақытша тапшылығының орнын толтыру үшін шығаруға
болмайды; Ақша қаражатының уақытша тапшылығын банкінің қысқа
мерзімді немесе коммерциялық кредитті тарту есебінен жабуға болады;
2) облигация эмиссиясы көбінесе эмитенттің елеулі қосымша шығынымен
байланысты және ақшалай қаражат тарту үшін ұзақ мерзімді қажет
етеді;
3) кредиттік рейтингінің деңгейі жоғары белгілі акционерлік қоғам
(корпорация) ғана қомақты сомаға облигация орналастыруы мүмкін;
1) акционерлік қоғамның облигацияны өтеген кезде пайызды және
борыштың негізгі сомасын уақытында төлеу үшін қаржылық
жауапкершілігінің деңгейі өте жоғары, өйткені төлемнің мерзімі ұзақ
уақытқа өтіп кеткен жағдайда осы сома банкроттык тәртіптеме
арқылы өндіріледі;
2) облигация шығарылғаннан кейін қаржы нарығында жағдаяттың өзгеру
салдарынан облигациялық қарыз бойынша белгіленген төлем пайызымен
салыстырғанда несие пайызының орташа ставкасы едәуір төмендеуіде
мүмкін. Бүл банкіден кредит алушымен салыстырғанда эмитентті
қолайсыз қаржылық жағдайға ұрындырады.
Сөйтіп, қазіргі қазақстандық қаржы нарығы жағдайын-да облигация
эмиссиясы пайдасы жоғары мұнайгаз кешені, энергетика, байланыс, тамақ
өнеркәсібі, сауда акционерлік қоғамдары және ірі аукымды инвестициялык және
инновациялық жоба іске асырған жағдайда халық шаруашылығының кейбір
салалары үшін тиімді болады. Осындай жобаны қаржыландыру үшін аралас әдісті
пайдалану, яғни, ұзақ мерзімді қарыз капиталымен қатар нақты инвестицияның
жалпы көлемінің 40-50%-нан кем емес мөлшерде корпора-цияның меншікті
қаражатын пайдалану орынды.
Корпоративтік облигация нарығының дамуы экономиканың нақты секторына
шаруашылық жүргізуші субъектілердің бос ақшалай қаражаты ғана емес, сонымен
бірге халықтың жинақ ақшасы есебінен де қосымша қаржы ресурсын тартуға
мүмкіндік береді. Нарықтық экономикасы дамыған елдердің (АҚШ, Ұлыбритания,
Жапония және т.б.) азаматтары қаржы нарығында катысушы азаматтардың жоғары
үлесін құрайды және осы жағдай ақшалай қаражаттың өзінің дәстүрлі нысанынан
(азаматтардың жинақ ақшасы, қолма-қол ақша, банк депозиті және т.б.)
эмиссиялық құнды қағазға ауысуының қазіргі заманғы үрдісін көрсетеді. Осы
үрдіс ақша капиталы жиынының инвесторлардың кең қауымына қол жеткізімді
құнды қағазға айналуының артуына ықпал етеді.[13,77б.]
Қаржы нарығына кәсіби қатысушы құнды қағаздың жаңа түрін
(корпоративтік облигация) шығарып, оныы айналысқа қосқан жағдайда, ол
өзінің қызметін дамыту үшін қосымша мүмкіндікке ие болады.
1.3. Қаржы тұтқасының (леверидждің) әсері, кредит пайызының, шекті ставкасы
және қарыз капиталын басқару кезінде оны пайдалану
Кез келген акционерлік қоғам үшін оның меншікті де, сондай-ақ қарыз
қаражаты да кірісті қамтамасыз етуі ең маңызды мәселе болып табылады.
Егер корпорация өндірістік-сауда қызметте меншікті де, қарыз капиталын
да пайдаланса, онда меншікті капиталдың кірістілігін (пайдалылығы) банкінің
кредитін тарту арқылы арттыруға болады.
Қаржы менеджменті теориясында меншікті капиталдың пайдалылығын осылай
арттыру қаржы тұтқасының әсері (леверидж) деп аталады.
Мысал ретінде активтің пайдалылық деңгейі бірдей екі акционерлік
қоғамды карастырайық. Олардың арасындағы жалғыз ерекшелік - олардың баланс
пассивінің құрылымы бірдей емес.
Мысал.
Кесте 1.
1-кәсіпорын 2-кәсіпорын
Активті 1000 млн. теңге 1000 млн. теңге
Пассиві 1000 млн. теңге 1000 млн. теңге
Оның ішінде БҚ 1000 млн. теңге 500 млн. теңге
ЗС - 500 млн. теңге
ФИ - 75 млн. теңге (ЗС-дан 15%)
ЭР - 20% 20%
а) екі кәсіпорын корпоративтік табыс салығын төлемейді деп қарастырып
меншікті қаражаттың таза пайдалылығын есептейік:
Кесте 2.
Көрсеткіш Кәсіпорын
1 2
1. Инвестицияны пайдаланудың нетто-нәтижесі, млн. теңге 200 200
2. Қаржы шығыны, млн. теңге - 75
3. Таза кіріс, млн. теңге (1-2) 200 125
4. Меншікті қаражаттың таза пайдалылығы, (ТКМҚ) 20 25
Экономикалық пайдалылық 20%-ды құрап бірдей болған жағдайда, екінші
кәсіпорынның меншікті қаражатының 20% пайдалылығы қаржы көзінің өзге
құрылымының есебінен ғана қамтамасыз етіледі. 5 пайыздық тармақты кұрайтын
осы айырма қаржы тұтқасы әсерінің деңгейі (ҚТӘ) деп аталады.
Қаржы тұтқасының әсері - кредиттің ақылы болуына қарамастан оны
пайдаланудың арқасында кәсіпорынның меншікті қаражатының таза
пайдалылығының үстелуі (МҚТП).
ә) екі кәсіпорын да корпоративтік табыс салығын төлейді деп қарастырып
меншікті қаражаттың таза пайдалылығын есептейік:
Кесте 3.
Көрсеткіш Кәсіпорын
1 2
1. Инвестицияны пайдаланудың нетто-нәтижесі, млн. теңге 200 200
2. Қаржы шығыны, млн. теңге - 75
3 кестенің жалғасы
3. Салық салынғанға дейінгі кіріс, млн. теңге (1-2) 200 125
3 кестенің жалғасы
4. Корпоративтік табыс салығы 67 42
5. Таза пайда, млн. теңге 133
6. Меншікті қаражаттың таза пайдалылығы, (ТКМҚ) 13,3 16,6 (яғни
(яғни 2323
ЭР) ЭР+ЭФР)
Мұнда, - дифференциал;
- қаржы тұтқасының иығы;
- пайыздың орташа есептік ставкасы;
;
Жасалған есеп пен алынған нәтиженің негізінде жаңадан алынған қарыз
кәсіпорынның қаржы тұтқасының әсерін арттырады, яғни қарыз алу тиімді деген
қорытынды жасауға болады. Алайда мұның өзінде дифференциалдың жай-күйін
қадағалау қажет: қаржы тұтқасының иығы ұлғайған кезде кредитор өзінің
тәуекелінің артуын кредиттің пайыздық ставкасын жоғарылату арқылы өтеуге
тырысады. Сондықтан іскер қаржы менеджері қаржы тұтқасының иығын қалайда
ұлғайтпай, оны дифференциалға байланысты реттейді.
Кәсіпорын корпоративтік салықты кай ставкамен төлейтініне байланысты
қаржы тұтқасының әсер ететін күшін келесі формула бойынша есептеуге болады:
Дифференциал теріс болмауы тиіс. Қаржы тұтқасының әсері активтің
экономикалық табыстылығына 13-12 (30-50%) оңтайлы тең болуы тиіс.
Мысалы, қаржы тұтқасының әсері мен меншікті қаражаттың пайдалылығы
арасында 33%-дық арақатынасқа қол жеткізу үшін:
* ЭП (эконом. пайдалылық) = 3 ПОЕС (СРСП) қаржы тұтқасының иығы 0,75;
* ЭП (эконом. пайдалылық) = 2 ПОЕС (СРСП) қаржы тұтқасының иығы 1,0;
* ЭП (эконом. пайдалылық) = 1,5 ПОЕС (СРСП) қаржы тұтқасының иығы 1,5;
Осы есептеу тәсілі корпорацияға қарыз қаражаттың қауіпсіз мөлшерін,
яғни кредиттеуге жол берілетін жағдайды анықтауға мүмкіндік береді. Аталмыш
тәсіл Еуропаның континенталдық елдерінде (Францияда, Германияда және т.б.)
кең пайдаланылады.
ҚТӘ есебі кредиттің осыдан жоғары корпорацияға банкімен шарт жасасу
пайдасыз болатын шекті пайыздық ставкасы (Ксп) қандай болуы тиіс деген
сұраққа жауап бермейді. Егер корпорация кредит шартында осы ставканы
сактаса, онда меншікті капиталдың пайдалылық деңгейін сақтай алады.
Шекті кредит ставкасының мөлшерін мына формула бойынша анықтау
ұсынылады:
мұнда: Ксп - шекті кредиттік ставка, %;
Ксн - нормативтік ставка (қайта қаржыландыру немесе есептік ставка,
%);
И- көздің жалпы сомасы (баланстың пассиві), а.б.;
ИС - меншікті қаражат көзі (меншікті қаражат);
ИЗ - қарыз қаражат көзі, а.б.;
ЧД - корпорация кредитпен пайдаланбаған базистік жағ-дайда алған таза
кірісі, а.б.;
ЧДк - корпорацияның есепті кезеңдегі таза кірісі, а.б.
Әрбір нақты кредит мәмілесі үшін банк пайызының жол берілетін
ставкасын келесі формула бойынша есептеуге болады:
Мысал.
Салық пен кредитке қойылатын пайызды төлегенге дейін 6 млн теңге кіріс
алуды қамтамасыз ететін мәмілені жүзеге асыру үшін 15 күн мерзімге 6 млн
теңге кредит алу қажет. Банк кредитті жылына 20% -бен береді. Осындай
кредитті алу пайда әкеле ме?
Кредитке қойлатын пайыздың шекті ставкасы төмендегідей болады:
20% 28,13% болғандықтан, кредит шарты қарыз алушыға пайда әкеледі.
Сөйтіп, корпорацияның қаржыгерлері қарыз қаражатты басқару процесінде
қажетті кредит сомасын, ол бойынша тиімді пайызды және кредиттің меншікті
қаражаттың пайдалылығына жасайтын ықпалын анықтауы тиіс.
2. Кәсіпорынның қаржысын жоспарлаудың мазмұны және әдістері ( ЖШС ОЛЖАН
мысалында)
2.1. Кәсіпорынның қаржысын жоспарлау
Кәсіпорын (корпорация) нарық жағдайында қаржыны қазіргі заманғы
басқару әдістерін пайдаланбай орнықты жұмыс істей алмайды. Фирма ішінде
қаржыны жоспарлау мен бақылауды жетілдіру қаржы менеджментінің тиімділігін
арттырудың негізгі бағытының бірі болып табылады. Отандық және шетелдік
практикалық тәжірибе қаржыны микродеңгейде жетілдіру проблемасы өзінің
өзектілігін жоғалтпағанын растайды. Жоспарлау алдын ала болжанбайтын
нарықтық қарым-қатынас жағдайында кәсіпорынның қызметін тұрақтандырады.
Ұйымның қызметін жоспарлаудың бір-бірімен тығыз байланысты әрі өзара
себепкер болатын аспектісі бар:
• жалпы экономикалық – фирма теориясының көзқарасынан;
• басқарушылық – менеджменттің компанияның қызметін болжауға және осы
болжамды өзінің даму мақсатында пайдалану ептілігін көрсететін
функциясы ретінде.
Жоспарлау корпорацияның ішінде жасалатын сауда мәлілесі (келісімшарт)
бойынша, мысалы, сатып алушы мен жеткізушіні іздестіруге, мәміленің мәні
жөнінде келіссөз жүргізуге, консультанттық қызметін төлеуге жұмсалатын
трансакциялық артық шығынды жоюға септігін тигізеді.
Жоспарлау арқылы:
1. Кәсіпорын дамудың қандай деңгейінде (оның экономикалық әлеуеті
қандай) және оның қаржы-экономикалық қызметінің нәтижесі қандай?
2. Кәсіпорынның мақсатына қаржыны қоса алғанда қандай ресурстың
көмегімен қол жеткізуге болады деген сұрақтарға жауап алуға болады.
Ұзақ мерзімді және жедел жоспар жүйесі негізінде жоспарланған жұмыс
ұйымдастырылады, қызметкерлер ынталандырылады, нәтиже бақыланады және ол
жоспарлы көрсеткіштің көмегімен бағаланады. Корпорация кәсіпкерлік
тәуекелді толықтай жоюға дәрменсіз, алайда жан-жақты болжаудың көмегімен
оның жағымсыз салдарын төмендете алады.
Жоспарлаудың артықшылықтары мынада:
• жоспарлау өзгермелі нарықтық жағдаят жағдайында қолайлы
мүмкіндікті пайдалануды қамтамасыз етеді;
• жоспарлау нәтижесінде туындайтын көптеген проблема
анықталады;
• жоспарлау басқарушылық қызметті ынталандырады;
• корпорацияның құрылымдық бөлімшелері (филиалдары) арасындағы іс-
әрекетті айқын үйлестіру қамтамасыз етіледі;
• басшылық қажетті ақпаратпен қамтамасыз етіледі;
• ресурс оңтайлы бөлінеді.
Кәсіпорынның (корпорацияның) қаржы жоспарын (бюджетті) әзірлеуі оның
ақша шаруашылығын тұрақтандыру жөніндегі іс-шаралар жүйесінде маңызды орын
алады. Қаржыны жоспарлаумен байланысты негізгі ұғымдарға анықтама берейік.
Қаржы жоспары – бұл ағымдағы (бір жылға дейін) және ұзақ мерзімді (бір
жылдан асатын) кезеңде ақшалай қаражаттың түсуі мен оның жұмсалғанын
көрсететін қорытып жиналған жоспарлау құжаты. Аталмыш жоспар келешектегі
ақша түсімінің сапалы болжамын алу үшін қажет. Осы жоспарлау құжатында
ағымдағы және күрделі бюджет, сондай-ақ қаржы ресурсының бір-екі жылға
арналған болжамы жасалады.
Р.Брейлидің және С.Майерстің анықтамасы бойынша қаржыны жоспарлауға:
Корпорацияның қолында бар инвестициялық мүмкіндігі мен ағымдағы
қаржыландырыдың мүмкіндігін талдау;
Қабылданатын шешімнің салдарын болжау;
Бірқатар ықтимал шешім қатарынан түпкілікті жоспарға енгізу ушін
оның нұсқасын таңдауды негіздеу;
Корпорация қол жеткізген нәтиженің қаржы жоспарында межеленген
параметрге сәйкестігін бағалау кіреді.
Сондай-ақ болжам ең ықтимал жағдай мен нәтижеге негізделетінің атап
өту қажет. Мамандар жоспарлау процесінде жағдайдың дамуы оптимистік те
сонымен бірге пессимистік нұсқасын қарастыруы тиіс. Сонымен бірге
көрсетілген авторлардыңпікірі бойынша қаржыны жоспарлау тәуекелді барынша
азайтуға тиіс емес Керісінше, осы процесте қаржыны, яғни қай тәуекел
қабылданатынын, ал қайсысы қабылданбайтынын жоспарлау қажет екені
жоспарланады.
Ф. Ли Ченг пен Д.И. Финнерти қаржыны жоспарлауды дивиденттік,
қаржылық және инвестициялық саясатты талдау, оның нәтижесін болжау, сонымен
бірге осы нәтиженің корпорацияның экономикалық ортасына жасайтын ықпалын
және тәуекелдің жол берілетін деңгейі мен жоба таңдау жөнінде шешім
қабылдау процесі ретінде түсінеді.
Қаржыны жоспарлау модельдері дивидент, инвестиция, корпорацияны
қаржыландыру көзі мен әдісі жөніндегі шешімдердің өзара байланысынанықтау
арқылы нақтыланған болжам жасауға арналған.
Қаржыны жоспарлау міндетіне:
1) экономикалық, құқықтық, есептік және нарықтық ақпаратты,сондай-ақ
компанияның қаржы және инвестициялық саясаты жөніндегі мәліметті
пайдалану;
2) дивидент, қаржыландыру және инвестиция жөніндегі шешімдердің өзара
байланысын талдау және бағалау;
3) жағымсыз жағдайдың ықпал етуіне жол бермеу мақсатында, басқарушылық
шешімнің салдарын болжау, сондай-ақ жедел және ұзақ мерзімді
шешімдердің өзара байланысын айқын білу;
4) қабылданған қаржы және инвестициялық жоспардың шеңберінде
орындалатын шешімді таңдау;
5) қаржы жоспарында белгіленген шешім мен мақсаттың орындалған
нәтижесін салыстырып бағалау кіреді.
Батыс қаржыгерлері қаржыны жоспарлау процесінде сценарий әдісін жиі
қолданады. Мысалы, бір сценарийде кредит пен қарыздың ұлттық экономиканың
өсу қарқының тежейтін және тауар мен қызметтің бағасының түсуіне жол ашатын
жоғары пайыздық ставка қарастырылуы мүмкін. Ал екінші сценарий ел
экономикасының күннен-күнге құлдырауына, жоғары инфляция мен әлсіз ұлттық
валютаға және т.б. негізделуі мүмкін.
Бюджет - әдетте бір жылға дейінгі мерзімге (ай, тоқсан, жарты жыл)
жасалған, корпорацияның ағымдағы, инвестициялық және қаржы қызметі бойынша
қаражаттың шығысы мен кірісін көрсететін жедел қаржы жоспары. Корпоративтік
қаржыны басқару практикасында бюджеттің екі түрі – операциялық және қаржы
бюджеті пайдаланылады.
Бюджеттендіру – жедел жоспарлау (мысалы, алдағы айға немесе тоқсанға
арналған кіріс және бюджеті) мақсатына сәйкес нақты бюджет әзірлеу процесі.
Капиталды бюджеттендіру – корпорацияның капиталын басқару жөніндегі
нақты бюджетті әзірлеу процесі – капиталды қалыптастру көзі (баланстың
пассиві) және оларды орналастыру (баланстың активі) бойынша. Мысалы, алдағы
тоқсанға, жарты жылға, жылға арналған баланс парағы бойынша бюджет; айналым
активінің балансы.
Бюджетті бақылау – кіріс пен шығыстың жоспарлы бюджетте белгіленген
жекелеген көрсеткіштерінің орындалуын ағымдағы бақылау.
Смета – кәсіпорынның алдағы кезеңде (тоқсанда, жылда) ақшалай
ресурсқа қажетін анықтайтын жоспарлы бюджеттің нысаны және көрсеткіштерді
есептеу жөніндегі жүйелі іс-әрекет. Мысал ретінде өнім өндіруге және сатуға
жұмсалған шығын сметасын (бюджетін) келтіруге болады. Атамшыл термин
кәсіпорынның алдағы жылға арналған техникалық, өнеркәсіп, қаржы жоспарын
әзірлеу кезінде кеңінен қолданылады.
Қолма-қол ақша сметасында (Cash Budget) ақшалай қаражаттың
келешектегі қозғалысының түрлі сценарийлеріндегі түсім мен төлемнің
күтілетін мағыналары көрсетіледі.
Смета кіріс пен шығыстың жай сомасы емес, ол қаражаттың кіріс пен
шығыс мерзімінің болжамы болып табылады. Болжамның дәлдігі компанияның
қызметінің ерекшеліктеріне; компания жұмыс істейтін ортаның тұрлаусыздық
дәрежесіне және қаржы менеджерінің қаражаттың келешектегі қозғалысын болжай
алу қабілетіне байланысты. Қазақстандық практика кіріс пен шығыс бюджеті
аталмыш сметаның үлгісін білдіреді.
Корпоративтік қаржыны жоспарлаудың маңызы мынада:
1. Корпорацияның белгіленген стратегиялық мақсаты қаржы-экономикалық
көрсеткіштерде: сату мөлшерінде, сатылған тауардың өзіндік
құнында, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz