Банктегі бухгалтерлік есептің шоттар жоспарының ерекшеліктерін сипаттау
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДЕГІ ЕСЕП ЖӘНЕ ЕСЕП БЕРУ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Банктердегі бухгалтерлік есептің атқаратын
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Коммерциялық банктердегі бухгалтерлік есеп ақпарат жүйесі
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
1.3 Екінші деңгейлі банктердегі қаржылық және басқару
есебі ... ... ... ... ... ...13
2 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДЕГІ ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕП БЕРУДІҢ ЖҮРГІЗІЛУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН
ТАЛДАУ ЖӘНЕ БАҒАЛАУ
2.1 Банктегі бухгалтерлік есептің шоттар жоспарының ерекшеліктерін
сипаттау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
2.2 Қаржылық есеп берудің экономикалық тиімділігі мен қажеттілігін
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
2.3 Екінші деңгейлі банктердегі қаржылық есеп беру элементтерін және
олардың түрлерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 31
3 БАНКТЕРДЕГІ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕП БЕРУДІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕЛУІН ЖЕТІЛДІРУ
3.1 Банктегі бухгалтерлік есепті құқықтық реттеудің перспективалы
бағыты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
3.2 Қаржылық есеп беруді нарық талабына сай жетілдіру
жолдары ... ... ... ..44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .53
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..56
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Нарықтық қатынастар жағдайында екінші деңгейі банктердің тұрақты
қызмет етуі үшін бухгалтерлік есептің маңызы өте зор, ол тек бухгалтерлік
кітапты жүргізуді ғана емес, сонымен қатар банктің қызметіне қатысты барлық
қаржылық ақпараттарды талдау, қаржылық есеп беруді өңдеу, бухгалтерлік
есептің жүйесін құру, салық салу мәселелерімен бірге жоспарлар мен
болжаулардың жасалынуын қамтиды. Ақша-несие саясатын анықтау және соған
байланысты шешім қабылдау банктік операцияларды бейнелеуге және бірінші
кезекте банк басқармасына, одан кейін пайдаланушыларға ақпараттар ұсынуға
негізделген бухгалтерлік есептің жүйесін ұйымдастыру сапасы мен деңгейіне
тікелей қатысты екені белгілі. Сол себепті Екінші деңгейлі банктердегі
есеп және есеп беру тақырыбында дипломдық жұмысты таңдауыма себеп болды.
Бухгалтерлік есептің жағдайы, жеке пайдаланушылардың айрықша
қажеттілігін қанағаттандыру үшін емес, айтарлықтай көп санды пайдаланушылар
мүддесіне жауап беретін, жалпы мақсаттағы ақпараттарды анықтау болып
табылады.
Бухгалтерлік есеп шаруашылық-қаржылық қызмет пен шешім қабылдаушы
адамдар арасындағы байланыстырушы буын болып табылады. Қаржылық-шаруашылық
қызметін ол туралы мәліметтерді, келешекте пайдалану үшін тіркеу жолымен
өлшейді, қажет уақытқа дейін сақтайды, одан кейін тиімді ақпарат алу үшін
оларды өндейді және есеп беру арқылы ақпараттарды оларды шешім қабылдау
үшін пайдаланушыларға береді. Шаруашылық қызметі туралы мәлімет,
бухгалтерлік есеп жүйесіне кіруді білдіреді, яғни шешім қабылдаушы тұлғалар
үшін пайдалы ақпарат одан шығу жолы болып табылады.
Банктегі пайдаланушыға бухгалтерлік есепте жинақталған, өңделген банк
қызметі жөніндегі экономикалық ақпаратты мерзімдік ұсынудың маңызды әдісін
талдау – дипломдық жұмыстың өзектілігін айқындайды.
Қазіргі кезеде екінші деңгейлі банктерде басқару және қаржылық есеп
беру қолданылады. Басқару есебі басқарушылардың ішкі пайдалануы үшін
өлшеніп, еңделіп берілетін есеп ақпараттарының барлық түрін қамтиды.
Қаржылық есеп банктің ішіндегі басшылықтан тыс, сырттағы қажет етушілер
пайдаланатын есептік ақпаратты қамтиды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – екінші деңгейлі банетердегі бухгалтерлік
есептің мақсатын, қағидалары мен нысандарын, сондай-ақ қаржылық есеп
берудің экономикалық ерекшеліктерін ашып көрсетуге бағытталған.
Қойылған мақсатқа қол жеткізу үшін, дипломдық жұмыстың мазмұнын және
қисынды дәйектілігін анықтаған келесі міндеттерді шешу қажет:
- екінші деңгейлі банктердегі бухгалтерлік есептің ұйымдастырылуы мен
жүргізілуін теориялық негіздеу;
- банктегі қаржылық және басқару есебінің өзара байланыстылығына
сипаттама беру;
- қаржылық есеп берудің басты мақсаты мен негізгі міндеттерін ашып
көрсету;
- қаржылық есеп беру элементтерінің жіктелуіне талдау жасау;
- коммерциялық банктердегі аналитикалық және синтетикалық есептің
экономикалық ерекшеліктерін айқындау;
- нарық жағдайындағы бухгалтерлік есептің құқықтық реттелуін
жетілдіруге байланысты ұсыныстар жасау.
Дипломдық жұмыс құрылымы кіріспе мен үш тарауды, қорытындыны,
пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшаларды қамтиды.
Таңдалған жұмыстың бірінші тарауында банктердегі бухгалтерлік есептің
атқаратын қызметі, екінші деңгейлі банктердегі қаржылық және басқару есебі
теориялық тұрғыдан сипатталады.
Екінші тарауда банктегі бухгалтерлік есептің шоттар жоспарының
ерекшеліктері, қаржылық есеп берудің экономикалық тиімділігі мен
қажеттілігі, екінші деңгейлі банктердегі қаржылық есеп беру элементтерін
және олардың түрлері талданады.
Үшінші тарауда банктердегі бухгалтерлік есеп берудің құқықтық
реттелуін жетілдіру шаралары баяндалады.
Бухгалтерлік есептің объектісі - толық шаруашылық бірлік және оның
құндылықтары, қорлары, құралдары және олардың құралу көздері болып
табылады.
Бухгалтерлік есеп мыналарды қамтамасыз етуі қажет:
- меншікті және тартылған қаражаттардың пайдаланылуын, банктің
қаржылық құралдарының қалыптасуын және оларды басқаруды бақылау;
* алдын ала бекітілген тиімділік және өтімділік деңгейі
арқылы банктің табыстылық деңгейін үздіксіз бақылау және талдау;
* алғашқы құжаттар түпнұсқасы бухгалтерлік жазуларды бара-
бара бекіту және барлық операцияларды бухгалтерлік жазуларда көрсету;
* қаржылық-шаруашылық операцияларды мерзіміне сай өз уақытында тіркеу.
Жалпы банктегі қаржы есебінің қызметі өтіп жатқан шаруашылық үдерісі
туралы ақпарат беру арқылы орындалады. Ол теңгемен, нақтырақ айтсақ
шаруашылық операциясы жүргізілген тұста теңгемен өлшенеді. Алайда
банк бухгалтерлері нақты осы теңгені пайдаланумен шектеліп қана қоймайды,
берілген жағдайға жарайтын басқа да кез келген өлшемдерді қолдана алады.
Басшылықтардың көп шешімі, болжанған келешегі теңге пайдаланылатын есеп
айырысуға негізделеді. Көбіне бұл шешімдер болжалды ақпараттарды талап
етеді, ағымдық мәліметтердің перспективалық бағалануы және теңгенің
болашақта бағаланар болжамына сүйенуі керек. Өлшемдер түрін таңдаудағы,
басқару есебінде есеп беруде және талдауда барлық қызметтердің негізіне
жататын жалпы өлшем осы жағдай үшін өлшегіштің пайдалылығы болып табылады.
1 ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДЕГІ ЕСЕП ЖӘНЕ ЕСЕП БЕРУ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Банктердегі бухгалтерлік есептің атқаратын қызметі
Қазіргі қоғамда бухгалтерлік есептің мәні өте зор, ол тек бухгалтерлік
кітапты жүргізуді ғана емес, сонымен қатар банктің қызметіне қатысты барлық
қаржылық ақпараттарды талдау, қаржылық есеп беруді өңдеу, бухгалтерлік
есептің жүйесін құру, салық салу мәселелерімен бірге жоспарлар мен
болжаулардың жасалынуын қамтиды. Ақша-несие саясатын анықтау және соған
байланысты шешім қабылдау банктік операцияларды бейнелеуге және бірінші
кезекте банк басқармасына, одан кейін пайдаланушыларға ақпараттар ұсынуға
негізделген бухгалтерлік есептің жүйесін ұйымдастыру сапасы мен деңгейіне
тікелей қатысты, себебі, сапалы ақпараттарды неғұрлым үлкен экономикалық
пайда алу үшін тиімді пайдалану қажет.
Бухгалтерлік есеп - бұл Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік
туралы ҚР заңының Жарлығына сәйкес шығарылатын стандарттар мен басқа да
нормативтік құқықтық актілерге негізделген активтер, меншікті капитал,
міндеттемелер, субъектілердің табыстары мен шығыстары туралы ақпараттарды
тіркеу және жинақтау жүйесі.
Бухгалтерлік есептің мақсаты бухгалтерлік ақпараттарды
пайдаланушылардың мүддесі мен ыңғайына байланысты. Басқарушылардың ықпалы
акционерлердің (меншік иелерінің) мүдделеріне қайшы келетін 002 салық
мәлімдемесінен тұрады. Кейінгілердің мақсаты шынайы қаржылық есептілікті
құру нәтижесінде таза табыс ұсыну мен есеп айырысуға тіркеледі.
Бухгалтерлік есептің жағдайы, жеке пайдаланушылардың айрықша
қажеттілігін қанағаттандыру үшін емес, айтарлықтай көп санды пайдаланушылар
мүддесіне жауап беретін, жалпы мақсаттағы ақпараттарды анықтау болып
табылады.
Банктегі бухгалтерлік есептің халықаралық стандартпен белгілеген
мақсаттарына мыналар жатады[1]:
акционерлерді банктің қаржылық-шаруашылық қызметі туралы толық және
жеткілікті ақпаратпен қамтамасыз ету;
банк қаржылық-шаруашылық қызметін жүзеге асыру кезінде
Қазақстан Республикасының заңдарының сақталуын бақылау үшін мемлекеттік
органдарды қажетті ақпараттармен қамтамасыз ету.
Бухгалтерлік есеп мыналарды қамтамасыз етуі қажет:
- меншікті және тартылған қаражаттардың пайдаланылуын, банктің
қаржылық құралдарының қалыптасуын және оларды басқаруды бақылау;
* алдын ала бекітілген тиімділік және өтімділік деңгейі
арқылы банктің табыстылық деңгейін үздіксіз бақылау және талдау;
* алғашқы құжаттар түпнұсқасы бухгалтерлік жазуларды бара-
бара бекіту және барлық операцияларды бухгалтерлік жазуларда көрсету;
* қаржылық-шаруашылық операцияларды мерзіміне сай өз уақытында тіркеу.
Бухгалтерлік есептің объектісі - толық шаруашылық бірлік және оның
құндылықтары, қорлары, құралдары және олардың құралу көздері болып
табылады.
Философиялық тұрғыдан қарағанда банктегі бухгалтерлік есеп ұғымына
түрлі қатынастарға түсе алатын және қандайда бір қасиетке ие бола алатын іс-
шаралардың барлығын жатқызуға болады. Яғни бухгалтерлік есептің қызмет
аясына - жекелеген әрекеттерді сипаттайтын, құрамында өзгеріс тудыратын,
мүлікті және олардың қалыптасу көздерін орналастыратын шаруашылық
операциялары жатады.
Бухгалтерлік есептің әдісі - осы пәннің оқытылуы және танылуына
әдістер мен амалдар болып табылады. Олар экономикалық математикалық,
статистикалық, үлгілеу және т.б. әдістер болуы мүмкін.
Бухгалтерлік тәртіптің негізгі элементтеріне құжаттау, түгендеу,
шоттар жүйесі. Бухгалтерлік баланс, бағалау, калькуляция, есептілік жатады.
Құжаттау - операцияларды құжаттармен рәсімдеу үрдістері, ол
бухгалтерлік есептің алғашқы сатысы. Бухгалтерлік құжат -шаруашылық
операцияларды жүзеге асыруға немесе куәландыруға байланысты жазбаша бұйрық,
бұл шаруашылық операцияларын бухгалтерлік шоттарда бейнелеуге негіз болып
табылады. Егер рәсімделген құжат болмаса, бірде-бір операция есепке
алынбайды.
Түгендеу - негізгі құралдарды, материалдық емес активтерді, ақша
қаражатын, есеп айырысуларды тексеруді және оларды есеп мәліметтерімен
салыстыруды білдіретін бухгалтерлік рәсімнің бір элементі.
Операцияларды топтастыру бухгалтерлік есепшоттарының көмегі арқылы
жасалады. Шоттар - бухгалтерлік есепте ақпараттарды сақтаудың негізгі
бірлігі, басқа сөзбен айтқанда, мүліктің жағдайы, олардың қалыптасу көздері
және шаруашылық операциялар жайлы ағымдық ақпараттар жинақталатын,
жүйеленетін экономикалық топтастыру.
Бағалау - бұл мүлік құнының және оның пайда болу көзінің ақшалай
көрінісі.
Калькуляция - шығындарды топтастыруды қамтамасыз ететін және өзіндік
құнды анықтайтын бухгалтерлік рәсімдеу элементі.
Бухгалтерлік рәсімдеу элементтері арасында қабылдануы қиын және
түсінуде ауыртпашылық туғызатын элементтер бар, ондай элементтер шоттар
және оларда шаруашылық операцияларының екіжақты сипатталуы.
Екіжақты жазу - бухгалтерлік есепшоттарында шаруашылық операцияларды
тіркеу әдісі болып табылады. Және әрбір шаруашылық операция кем дегенде екі
шотта бірдей сомада көрсетіледі.
Баланстың қорытынды және есеп беру. Бухгалтерлік шотта сипатталған
құралдар және олардың құралу көздері туралы мәліметтерді белгілі бір
мерзімге ақшалай бағалап баланстық қорытындылап отыру қажет.
Есеп беру - кәсіпорын қызметінің белгілі бір кезеңдегі қорытындысын
сипаттайтын, есептің қорытынды көрсеткіштерінің жүйесі.
Бухгалтерлік есеп мектебінің өздерінің негізін салушылары бар, әрбір
кезең өзінің озық адамдарын шығарды. Басында бұлар италиялықтар болды,
кейіннен оларды француздар алмастырды, одан кейін немістер болды. Қазір
барлық назар бухгалтерлік есептің жақсы мектебін құрған америкалықтарға
бұрылған. Бұлардың жарқын өкілдері[2]: Черч, Монттомери, Патон, Мэй және
т.б. Олардың идеялары тоғыз негізгі принцип қалыптастыруға алып келді;
* екіжақтылық;
* ақшалай өлшем;
* кәсіпорындардың дербестігі;
* үздіксіздігі;
* өзіндік құндылығы;
* кертартпалығы;
* материалдылығы;
* өткізімділігі;
* сәйкестілігі.
Тағы бір айта кететін жағдай, бухгалтерлік есеп - бұл жоспарлау,
реттеу, ұйымдастыру және ынталандыру қызметтері сияқты басқару
функцияларының бірі болып табылады. Бұл басқарудың жетілдірілуі, нарықтық
механизмінің құрылуы барлық бухгалтерлік есеп жүйесінің дамуымен үздіксіз
байланыста екенін білдіреді.
Кәсіпорынды басқару мақсаты үшін, қаржылық және өндірістік-шаруашылық
қызметтері туралы ақпаратты неғұрлым тиімді пайдалану үшін бухгалтерлік
есептің озық әдісін пайдалануға, шетелдік оң тәжірибеге, бухгалтерлік
есептің және қаржылық есеп берудің халықаралық стандартына, есептеу
техникаларын кеңінен қолдануға бағдарланған есептеу әдістерін пайдалану
қажет.
Жұмыс үстінде бухгалтер шешуі қажет мынадай жағдайлар кездесуі мүмкін:
шаруашылық операциясы жүргізілген мезгілде анықтау, яғни
сәйкестендіру мәселесі;
шаруашылық операциясының құнын анықтайтын бағалау
мәселесі;
жіктеу мәселесі, яғни шаруашылық операциясы қандай түрде
жіктелуі керек
Сәйкестендіру мәселесі шаруашылық қай кезде тіркелуі керек екендігін
шешеді. Сондықтан мұндай әрекет сауда операциясы сапасында былайша
тізімделуі керек:
Банк қызметкері кеңселік құрал-жабдықтарды сатып алу
үшін жабдықтау бөліміне тапсырыс береді;
Жабдықтау бөлімі тапсырысты жеткізіп берушіге жібереді;
Жеткізіп беруші кеңселік құрал-жабдықты тиеп жібереді;
Банк оны қабылдайды;
Банк жабдықтаушыдан шот алады;
Банк шотты төлейді.
Осы сұраққа жауап есепті кезеңдегі қаржы көлемінің нәтижесіне
байланысты болады.
Бағалау мәселесі. Бухгалтерлік есептің мақсаты шаруашылық операциясы
жүзеге асырылғаннан кейін өзгеретін бағаны табу емес, шаруашылық
операциясын жүзеге асыру барысындағы құнды немесе өзіндік құнды анықтау
болып табылады.
Жіктеу мәселесі. Жіктеу кез - келген шаруашылық операциясының маңызын
дұрыс талдаудан туындайды және ол кәсіпорын қызметінің нәтижесіне әсерін
тигізеді.
Есептік ақпараттар банктің ішінде де және оның сыртында да шешім
дабылдау үшін маңызды болып табылады. Ол бухгалтерлік есеп қызметін жүзеге
асыру үшін сандық ақпараттармен қамтамасыз етеді. Бухгалтерлік есеп басқару
жүйесіндегі негізгі бақылау, талдау, ақпараттық, кері байланыс қызметтерін
атқарады.
Есептік ақпараттар негізінде шешім қабылдаған кезде пайдаланушылар
белгілі бір тәуекелге ұшырайды. Басқару жүйесінде бухгалтерлік есеп
тәуекелді шектеуге бағытталуы және операциялардың жүргізілу тәртібінің
сақталуын қамтамасыз ету керек, есептің бақылау функциясы арқылы жүзеге
асырылады. Банкте бақылау функциясы банк қабылдайтын тәуекелді шектеуге
және операциялар мен мәмілелер жүргізілуінде тәртіптің сақталуын қамтамасыз
етуге бағытталуы керек.
Бұл функция банк белгілеген заңдардың, Ұлттық банктің нормативтік-
құқықтық актілерінің, мамандық қызметтік стандарты мен іскерлік қатынастар
ережесінің талаптарын сақтай отырып, жалпы қадағалауда қол жеткізуге
көмектеседі.
Бақылау функциясын әкімшілік және қаржылық бақылау желісінде
жүзеге асыру ұсынылады.
Олар алдын ала, кейінгі және ағымдық реттерімен жүргізіледі. Олар
жеткілікті дәрежеде сенімділікпен кем дегенде төмендегілерді куәландыру
керек:
банк қызметкерлері банк мүлкімен жұмыс істеуі, клиент-
кредитордың шотымен операцияны жүзеге асыруы қызметкер өкілеттігі қатаң
түрде толық жауапкершілікке сай болғанда ғана жол беріледі.
операциялар есебі Ұлттық банктің бекіткен талабына сәйкес жүргізіліп,
банктің активтері мен пассивтерінің жағдайы нақты көрсетіледі және есеп
берудің белгіленген формасында құрылуы қамтамасыз етіледі.
банктің берілген активі мен пассивінің есебі олардың қамтылу жағдайына,
сондай-ақ тексерудің кезеңділігіне сәйкес мақұлданады және ауытқулар болған
жағдайда ауытқуларды жоюға бағытталған қажетті шаралар қолданылады.
Басқаруды жетілдіруде, нарықтық экономиканы қалыптастыруда, жеке
меншіктердің санының көбеюі, ішкі экономикалық қызметтің дамуы жағдайында
бухгалтерлік есеп қызметінің мәні арта түседі. Есепке алудың ғылыми жүйесі,
ысыраптар мен ұрлануды ғана анықтап қоймай, банк мүлкін түгендеу жолымен
жүзеге асырылатын жеке меншік құрамындағы өзгерістерді де анықтайды.
Ақпараттық қызмет мақсаты - ресурстар бойынша және олардың тиімді
пайдаланылуы бойынша лайықты қаржылық ақпарат беру болып табылады. Бұл
ақпарат қаржылық есеп беруде қарастырылады. Қаржылық есеп беруді дайындауда
бухгалтер ақпа-раттың кімге арналғанын ескеруі керек. Ақпарат алдыңғы
болжамдарды дәлелдегенде немесе түзету енгізгенде үлкен рөл атқарады.
Шешімді жеке дара адам қабылдау сирек кезедеседі. Бір шешімнің нәтижесі
туралы ақпарат келесі шешімді қабылдау үшін пайдаланылады. Бұндай үдеріс
кері байланыс деп аталады. Бухгалтерлік ақпараттардың көмегі арқылы
көрсеткіштердің нақты мәнін ашатын кері байланысты пайдалана отырып,
жоспарлы көрсеткіштердің орындалуына, стандарттар, нормалар және
нормативтер ресурстардың тиімді пайдаланылуына бақылау жасау, әр түрлі
кемшіліктерді көрсетуге, банктің резервін анықтауға, оларды іске қосу және
пайдалану жолдарын анықтауға болады.
Аналитикалық қызмет жүргізілуі бухгалтерлік есептің барлық бөліміне,
соның ішінде меншікті және тартылған ресурстарды пайдалануға, банктік
өнімдерге, қызмет шығындарына т.б. талдау жасауға мүмкіндік береді Есеп
жүйесін құруды және Бухгалтерлік есеп туралы заңының талаптарына жауап
беретін және жоғарыда көрсетілген міндеттердің орындалуын қамтамасыз ететін
бухгалтерлік есепті ұйымдастыруды банк басшысы жүзеге асырады.
1.2 Коммерциялық банктердегі бухгалтерлік есеп ақпарат жүйесі ретінде
Бухгалтерлік есеп шаруашылық-қаржылық қызмет пен шешім қабылдаушы
адамдар арасындағы байланыстырушы буын болып табылады. Қаржылық-шаруашылық
қызметін ол туралы мәліметтерді, келешекте пайдалану үшін тіркеу жолымен
өлшейді, қажет уақытқа дейін сақтайды, одан кейін тиімді ақпарат алу үшін
оларды өндейді және есеп беру арқылы ақпараттарды оларды шешім қабылдау
үшін пайдаланушыларға береді. Шаруашылық қызметі туралы мәлімет,
бухгалтерлік есеп жүйесіне кіруді білдіреді, яғни шешім қабылдаушы тұлғалар
үшін пайдалы ақпарат одан шығу жолы болып табылады.
Сондықтан бухгалтерлік есеп ақпараттары біз ойлағаннан гөрі
айтарлықтай кең көлемде пайдаланылады. Пайдаланушылар әр түрлі адамдар
санаты болуы, мысалы, инвестицияны жүзеге асыратын немесе несие беретіндер,
бірлескен экономикалық әрекет иелері болуы мүмкін. Маңызды басқару шешімін
қабылдарда бұл адамдар субъектінің қаржылық және басқа да есеп берулеріне
сүйенеді. Ақпаратты пайдаланушылар мынадай топтарға бөлінеді[3]:
субъектіні басқарушылар;
субъектіден тыс, бірақ тікелей қаржылық мүддесі барлар;
субъектіге жанама қаржылық мүдделілік білдіретін топтар
мен агенттіктер.
Субъектіні басқарушылар - олар банк қызметін басқаруда және банк
алдында тұрған мақсаттарға жетуіне толық жауап беретін компания адамдары —
әкімшілік. Банктің алдына қоятын мақсаттары жеткілікті, бірақ оның
жетістіктерге жетуіне және қатая бәсекелестік жағдайында төтеп беру
қажеттігі әкімшілікті негізгі екі мақсатқа: яғни пайдалылық пен өтімділікті
нығайтуға барлық күшін жұмылдыруын талап етеді.
Тиімді жұмыс жасайтын менеджерлер бухгалтерлік есеп мәліметтеріне және
олардың талдауын негізге ала отырып шешімдер қабылдайды. Сондықтан
әкімшілік бухгалтерлік ақпаратты басты пайдаланушылардың бірі болып
табыдады. Менеджер бухгалтерлер алдына келесі сұрақтарды қояды: соңғы
тоқсанда банктің таза пайдасының көлемі қандай; пайда нормасы иелерінің
күткеніне дайын ба; банктің ақша қаражаттары жеткілікті ме.
Тікелей қаржылық мүддесі бар пайдаланушылар. Бухгалтерлік есептің тағы
бір қызметі - жалпыға арналған қаржылық есептен алынған банк жұмысының
нәтижесі туралы ақпараттарды беруі, онда мынадай мәліметтер алуға болады:
пайда табу жоспарында қаншалықты тиімді мақсатқа қол жетті және банктің
өтімділігі қандай кредиторлар пайыз төлеу үшін және кейін карыздарын өтей
алуға банкте ақша барлығын білгісі келеді. Іс жүзіндегі және мүмкіндіктері
мол инвесторлар бұл есептерді талдай отырып компаняның болашақтағы қаржылық
перспективасы жөнінде, қаржы салуға болатындығы жөнінде қортынды жасайды.
Кредиторлар, пайыздар мен борыштарын өтеуге банктің ақшасының бар екендігін
білгісі келеді.
Жанама қаржылық мүдделігі бар пайдаланушы. Кейінгі уақытта қоғам
тұтастай, үкімет қызметкерлері және қоғамдық топ тұлғалары, бухгалтерлік
ақпараттарды маңызды пайдаланушылар болып табылады (Қосымша №1).
Салық органдары салықтың төленуінің және аударылуының дұрыстығын
бақылайды. Әрбір салық бойынша заңға сәйкес салық декларациясын жасау
немесе есеп айырысу және өте күрделі қаржылық есеп беру талап етіледі.
Демек, бухгалтерлік есеп ақпараты және банктің қаржылық есебі, банктің
қаржылық тұрақтылығына және пайдалылығына мүдделі тұлғалар және мекемелер
үшін өте маңызды. Мұндай жағдайда, бухгалтерлік ақпаратты пайдаланушыларға
жататындар:
* мемлекеттік реттеуші және бақылаушы органдар, әсіресе
бірінші кезекте Ұлттық банк;
* банк иелері немесе акционерлер;
* банк директорлары, жетекшілері және қызметкерлері;
* банк клиенттері.
Банк қаржылық есептілікті мемлекеттік реттеуші органдарға ұсынады,
оларға Ұлттық банк, Мемлекеттік салық инспекциясы, Мемлекеттік салық
полициясы, Қаржы министрлігі жатады.
Акционерлер немесе банк иелеріне банктің қаражатты қалай тартып,
оларды қалай пайдаланып жатқаны және салынған қаражаттан қандай нәтиже
күтуге болатындығын түсіну үшін қаржылық есеп ақпараттары өте қажет.
Директорлар үшін, яғни банк әкімшілігі үшін күнделікті банк
активтерін, міндеттемелерін, табыстарын, шығыстарын және капитал көлемін
біліп отыру қажет.
Банк клиенттері үшін оның қаржылық міндеттемелерінің орындауы, сонымен
қатар клиенттерге оның бірінші талабы бойынша қаражат беру мүмкіндігін білу
маңызды. Төлем қабілеттілік - банк активтерінің банк пассивтеріне қатысты
артықшылығы және капиталдың жеткіліктілігі. Қаржылық есеп көрсеткішінің
нашарлауы жағдайында клиенттер өздерінің қаражаттарын айтарлықтай сенімді
қаржы мекемелеріне аударуы мүмкін. Демек, қазіргі бухгалтер шоттарды
жүргізумен ғана айналысып қоймайды, сонымен қатар жоспарлау және шешім
қабылдау, бақылау және жетекшілердің көңілін аудару, бағалау, қызметке
қадағалау және аудит сияқты кең көлемдегі қызметтермен айналысады. Ол есеп
ақпаратын пайдаланушының ішкі және сыртқы тұтынушы екеніне қарамастан
барлық қажетін қанағаттандыруға міндетті. Сонымен, бухгалтерлік есеп - бұл
өзіндік мақсат емес. Бухгалтерлік есеп - бұл белгілі бір субъект жөніндегі
қаржылық ақпаратты беру, өлшеу, өңдеуді жүзеге асыратын жүйе болып
табылады. Бұл ақпарат пайдаланушыға фирманың шаруашылық қызметін жүзеге
асыруда шектеулі ресурстарды тиімді пайдаланудың балама жолдарын таңдауда
негізгі шешім қабылдауға мүмкіндік береді.
1.3 Екінші деңгейлі банктердегі қаржылық және басқару есебі
Есеп – қаржылық және басқару есептері болып бөлінеді. Басқару есебі
басқарушылардың ішкі пайдалануы үшін өлшеніп, еңделіп берілетін есеп
ақпараттарының барлық түрін қамтиды. Қаржылық есеп банктің ішіндегі
басшылықтан тыс, сырттағы қажет етушілер пайдаланатын есептік ақпаратты
қамтиды.
Бухгалтерлік қызметкер ұсынатын ішкі аналитикалық, есеп беруді банктің
өзінің әкімшіліктері пайдаланады. Олардың мазмұны олардың мақсатына және
есеп талап еткен әкімшілік лауазымына байланысты өзгеріп отырады.
Сыртқа арналған қаржылық есептер құндық бағасымен жасалады және
банктің Бас кітабына кірген барлық шоттардың қалдығын бейнелейді. Бұл
мәліметтерді кітапқа енгізбес бұрын, екіжақты жазу үшін белгілі бір нысанда
оларды кодтау керек. Ішкі басшылықтың пайдалануына арналып дайындалған
бухгалтерлік ақпараттарда банктен тыс жұмыс істейтін сыртқы
пайдаланушыларға арналғаннан басқа ережелер қолданылады. Банкішлік екіжақты
жазу бухгалтерлік ақпарат жазуы жүйесінде жасалуы міндетті емес. Ақпарат
банк бөлімшелерінде жинақталады, және тек құндык бағада ғана емес, әр түрлі
өлшем бірлектерінде бейнеленуі мүмкін. Ол әкімшіліктердің қажеттілігіне
пайдалану үшін әзірленетіндіктен, Бас кітап шоттарында ғана жинақталмауы
керек. Мұндай жағдайда ақпаратты сақтау жүйесінде және іздестіру жүйесінде
үлкен қуаттылық болуы керек.
Қаржылық есеп өндірістік циклдегі іскер операцияларды қаржылық
терминдер бағалайды. Бұл операцияларды ұғымға түсетін немесе шығатын қаржы
құралы ретінде бағалауға болады. Өндірістік цикл әр түрлі болуы мүмкін,
өйткені түрлі қызмет түрлерінің циклдары да әр түрлі.
Жалпы іскер операциялар кең көлемде болатындықтан, мәмілелерді басқару
жүйесін құру қажет. Осы сияқты жүйеге әдетте барлық келісімдерді тізімге
алып отыратын және қаржылық басқару есебіне ақпарат көзі болып табылатын
компания тізімдемелері жатады.
Жүйе бақылауға мүмкіндік беруі керек және қызметінің нәтижесін өлшеуге
негіз болуы керек. Мысалға, тауарды несиеге сату, басқару жүйесін белгілі
бір уақыт шеңберінде толық инкассациядан өтуін қамтамасыз етуге
мәжбүрлейді. Осы сияқты жүйе өндірісті жоспарлау кезінде маңызы зор болатын
жекелеген өнімдерді сату көлемі жөніндегі ақпаратты еш кедергісіз бере
алады. Банк ісінде несие беру барлық пайыздарды және негізгі соманы
мерзімінде төлейтіндігі жөнінде кепілдейтін арнайы жүйені талап етеді.
Сондықтан, осы бір цикл келесідей түрлерге айналады: алу-сату-пайда. Бұл
ақпараттарды өтімділікті бақылау үшін де пайдалануға болады.
Басқару және қаржылық есеп арасындағы айырмашылықтарды қарастырайық.
Салыстыру, ең алдымен біріншіден, негізгі ақпарат пайдаланушыларға,
екіншіден, есеп жүйесінің түріне, үшіншіден, таңдау еркіндігіне,
төртіншіден, пайдаланылған өлшемдерге, бесіншіден, талдаудың негізгі
объектісіне, алтыншыдан, есеп берудің тұрақтылығына, жетіншіден, алынған
ақпараттардың сенімділік дәрежесіне негізделген.
Қаржылық есеп қаржылық ақпараттарды беруді, жазуды, бағалауды реттеуші
жалпы қабылданған стандартқа және принциптерге негізделген. Қабылданған
принципі бұрын кредиторлар мүддесін қорғауға және алынған ақпараттарға
сенімділікті қамтамасыз етуге қажетті есептің жалпы есептің принциптеріне,
бухгалтердің тандауын есепті мерзімнің әдістері мен тәсілдерінің соңғы
күнімен шектейді. Басқару есебі тиімді ақпарат беруге тиісті қолданатын
әдістер және амалдармен ғана шектеледі. Бухгалтер әрбір жекелеген жағдайда
алушыға қандай ақпараттардың пайдалы екенін анықтап алып, содан кейін ғана
керек әдістер мен амалдарды таңдауы қажет. Қандай жағдайда да анық
қорытындыға келу үшін қалыптасқан жағдайда ең нақты болып табылатын әдісті
тандауы керек. Ақпарат ішкі пайдалануға ғана арналғандықтан, бухгалтер
шаруашылық өмір фактісін жазуда қандай да бір анықталған нормадан
ауытқымауға міндетті емес.
Қаржы есебінің қызметі өтіп жатқан шаруашылық үдерісі туралы ақпарат
беру арқылы орындалады. Ол теңгемен, нақтырақ айтсақ шаруашылық
операциясы жүргізілген тұста теңгемен өлшенеді. Алайда банк
бухгалтерлері нақты осы теңгені пайдаланумен шектеліп қана қоймайды,
берілген жағдайға жарайтын басқа да кез келген өлшемдерді қолдана алады.
Басшылықтардың көп шешімі, болжанған келешегі теңге пайдаланылатын есеп
айырысуға негізделеді. Көбіне бұл шешімдер болжалды ақпараттарды талап
етеді, ағымдық мәліметтердің перспективалық бағалануы және теңгенің
болашақта бағаланар болжамына сүйенуі керек. Өлшемдер түрін таңдаудағы,
басқару есебінде есеп беруде және талдауда барлық қызметтердің негізіне
жататын жалпы өлшем осы жағдай үшін өлшегіштің пайдалылығы болып табылады.
Қаржылық есеп банктің барлық операцияларын сомалайды. Басқару есебіне
әдетте әр түрлі бөлімшелер қызметтерінің немесе олардың қандай да бір
қызметінің қандай да бір жақтары енеді. Есеп беру бөлімшелер пайдаланатын
қаражат есебі сияқгы барлық бөлімдердің табысы мен шығысының талдауын
қамтуы мүмкін.
Сондай-ақ операциялық қызмет нәтижесінде ақша қаражатының қозғалысынан
алынған дивидендтерді субъектінің төлей алуын пай-даланушы анықтауына
көмектесу үшін операциялық қызмет қозғалысы сияқты да жүйеленеді.
Табыс және басқа да салықтарды төлеу нәтижесінде туындайтын ақша
қаражатының қозғалысы, егер ол ағымдағы жылдың немесе қаржылық қызметтің
табыс салығы бойынша міндеттемелері өзгеруімен байланысты болса, онда
операциялық қызметтегі ақша қозғалысы сияқты жіктелінуі және қарастырылуы
керек. Еншілес және басқа компанияларды сату немесе сатып алудағы ақша
қаражатының қозғалысы инвестициялық қызмет ретінде жіктеледі және жеке
қарастырылады.
Есеп беруді жасаудың жиілігі - сыртқы пайдаланушылар үшін дайындалған
қаржылық есеп беру тұрақты ұсынылады. Бірдей уақыт аралығында мерзімдік
есеп беру қаржылық есептің негізгі принципі. Басқару есебінде есеп беру ай
сайын, тоқсан сайын немесе жыл сайын тұрақты дайындалуы мүмкін, күнделікті
есеп беру міндетті емес, ең бастысы оны алушыға пайдалы болуы және оған
қажет уақытта берілуі.
Сонымен қатар қаржылық есеп беруде қамтылған қаржылық ақпарат тұтынушы
пайдалану үшін тұжырымдалған нақты мәліметтерді қамтиды. Бұл ақпарат болып
кеткен операцияларды бейнелейді, сол себептен ол объективтік сипатта болып,
тексерілуге жатады. Басқару есебі ішкі операцияларды жоспарлауға және
бақылауға арналған. Басқару шешімін қабылдау бұл үлкен дәрежеде келешекке
бағытталған қызмет. Өткен мерзімдегі операциялар, беталысты анықтау үшін
қаншалықты тиімді болса да, әдетте жоспарлауға маңызы жоқ және оларды
келешектегі болжалды жағдайларды субъективті бағалаумен өзгерту керек.
Салыстырмалы аймақтар қаржылық есептен басқару есебіне көшуге
көмектесуі керек, көп жағдайда оның мәліметтері банктің пайдалылығына әсер
етеді және тек дирекцияға арналады. Мұндай ақпараттар жылыстауы нарықта
жағымсыз сипаттағы бәсекелестікке әкелуі мүмкін. Сөйтіп, қаржылық есеп банк
операциясының нәтижесін толық және нақты ашу мен түсіндіруге баса назар
аударса, ал басқару есебі басқарушыларға өздерінің мақсаттарына жетуге
көмектеседі; біріншісі - ашық, екіншісі - жабық сипатта болады.
2 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДЕГІ ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕП БЕРУДІҢ ЖҮРГІЗІЛУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН
ТАЛДАУ ЖӘНЕ БАҒАЛАУ
2.1 Банктегі бухгалтерлік есептің шоттар жоспарының ерекшеліктерін сипаттау
Барлық шаруашылық операциялар балансқа әсер етеді, оның оған әсер
етуіне байланысты әр түрлі операциялар түрі қарас-тырылады. Яғни, әрбір
жаңа операцияны жүзеге асыру барысында баланс өзгеріп отырады, сондықтан әр
жолды қайта құру мүмкін емес. Жекелеген мүлік құралдарының (актив
позициясында) және міндеттемелердің жеке капиталды қосқандағы (пассив
позициясында) өзгерістері шотттарда, яғни екіжақты жазуда ескеріледі. Ол
үшін шоттағы бастапқы баланс қарастырылады.
Әрбір шот келесідей нысанда болуы керек:
Сол жағы Оң жағы
Дебет Шот Кредит
Баланстық позицияда мүліктің немесе капиталдың нақтылығы туралы
айтылып отырғандықтан, сәйкес шоттардың барлығы инвесторлық шоттар деп
аталады. Активті мүліктік құндылықтар активті инвентарлық шотта (активті
шотта) есептеледі, ал пассивтік және капиталдық құндылықтар (меншікті
капитал және қарыз қорлары) - пассивті инвентарлық шоттарда есепке алынады.
Барлық баланстық позициялар инвентарлық шотқа кіргізіледі:
* активті шоттарда бастапқы қалдық дебетке кіргізіледі (яғни,
баланстағыдай, сол жағына).
* пассивті шоттарда бастапқы қалдық кредитке жатқызылады
(яғни, баланстағыдай, оң жағына).
Бастапқы баланстық шоттарға бөлінгеннен кейін және бастапқы қорларды
енгізгеннен кейін операцияларды жүргізуге болады. Сондықтан бухгалтерлік
кітапта жазудың ережесі бар:
* түсімдер немесе көбеюлер бастапқы қалдық бір жағында
жүргізіледі;
* шығындар немесе қордың азаюы шоттың келесі жақ бетінде
жүргізіледі.
Активті шоттарда қалдық дебет жағында болады, сондықтан:
* түсімдер дебетте жүргізіледі;
* шығындар кредитте жүргізіледі.
Пассивті шоттарда қалдық кредит жағында болады, сондықтан:
* түсімдер кредитінде жүргізіледі;
* шығындар дебетінде жүргізіледі.
Кредиттік мекемелер де басқа да кәсіпорындар сияқты ең аз дегенде
туындайтын шығындарды жабу үшін табысқа жетуге ұмтылуы керек.
Сондықтан дебиторлар несиелеуді пайдаланғаны үшін пайыз төлейді. Және
керісінше, салымшылар өздерінің салымдары бойынша пайыз алады. Барлық
шығындар және табыстар капиталдың азаюы немесе кебеюі болып табылады.
Меншікті капиталдың өзгеруінің осындай жиі рәсімдерін тікелей меншікті
капитал шоттарында жүргізу тиімдірек болар еді. Осы жағдайда капиталдың
өзгеруін бухгалтерлік кітапқа жазу меншікті капитал шотындағы
түсінбеушілікке әкелер еді, сонымен қатар жекелеген табыстар мен
шығындардың мөлшерін және маңызды динамикаларды бөлу мүмкін емес болар еді.
Сондықтан табыстар мен шығындар капиталдағы осыған ұқсас өзгерістер
тіркелетін бас кітаптың ерекше шотында жүргізіледі, Бұндай жағдайда
нәтижелік шоттың көмегімен кәсіпорынның жақсы қызметінің себебін зерттеуге
және баға беруге болады.
Осылайша қорытынды шот меншікті капитал шотының аралық шоты болып
табылады. Қорытынды шот тек капиталдағы өзгерістерді ғана есептейтіндіктен
олардың бастапқы қоры жоқ.
Қорытынды шоттағы өзгерістер осы меншікті капитал шоты жағында
жасалады:
* табыстар табыстар шотының кредитінде капиталдың өсуі
сияқты жүзеге асырылады;
* шығындар капиталдың азаюы сияқты шығындар шотының
дебетінде жүзеге асырылады.
Қорытынды шот жылдық қорытынды жасағанда меншікті капитал шоты арқылы
тікелей емес, қорытынды шоттың жиынтық шоты ретінде шығын және табыс шоты
арқылы жүзеге асырылады. Табыс және шығыс шотын қалдықтаудан несиелік
мекеменің жетістікке жеткендігі (табыс шығыннан артық) немесе залал шеккені
(табыс шығыннан аз) анықталады.
Қалдық қорытындыны көрсетеді және меншікті капитал шотында жүргізіледі.
Бұндай жағдайда меншікті капитал шоты демалыстағы шот болып табылады.
Қазақстан Республикасы банктерінде бухгалтерлік есепті жүргізудің
негізі - синтетикалық есепшоттардың бірыңғай жүйесі, яғни Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкі бекіткен екінші деңгейлі банктегі бухгалтерлік
есептің типтік шот жоспары. Шот жоспары төрт санды кодты шоттар тізімі
болып табылады. Бұл құжат кәсіпорынның шаруашылық-қаржылық қызметінің
бухгалтерлік шот жүйесінен ерекше. Қазақстандағы барлық екінші деңгейлі
банктер үшін бірыңғай есеп нысаны болуы банктің және оның фирмаларының
қызметіне талдау жасауға мүмкіндік береді.
Шот жоспарының барлық шоттары 7 класқа бөлінеді[4]:
I класс - Активтер.
II класс - Міндеттемелер.
III класс - Меншікті капитал.
IV класс - Табыстар.
V класс - Шығындар.
VI класс - Шартты және мүмкін талаптар мен міндеттемелер.
VII класс - Банк балансына меморандум шоттары.
Бухгалтерлік шоттар баланстық және баланстан тыс шоттар
болып бөлінеді. Баланстық шоттарға бірінші кластан бесінші класқа
дейінгілер кіреді - активтер, міндеттемелер, меншікті капитал, табыстар,
шығындар, ал алтыншы және жетінші класс шоттары баланстан тыс шоттарға
жатады. Баланстық шоттар өз кезегінде екіге бөлінеді - актив және пассив.
Актив шоттарға бірінші және бесінші класс шоттары жатады, пассивке -
екінші, үшінші және төртінші класс шоттары жатады.
Актив шотта дебет бойынша түсімдер (көбеюлер),
кредит бойынша - шығындар (азаюлар) ескеріледі. Пассив шотта керісінше.
Екінші деңгейлі банкте бухгалтерлік есептік шот жоспарының өзіндік
ерекшеліктері бар. Бұл ерекшеліктің мәнісі активтердің, міндеттемелердің,
есептелген кірістер мен есептелген шығындардың, активтер және
міндеттемелердің өзара қарым-қатынасы, кірістер мен шығындар, пайыздық
кіріс және пайыздық шығынның есебі бойынша қисынды тізбесі.
Пайыздық кірістер есептелуі мүмкін активтер - есептелген кірістер -
пайыздық кірістер. Пайыздық табыстар есептелінуі мүмкін активтер 1000-1499
шоттарда ескеріледі. Сәйкес пайыздық кірістер 4000-4499 шоттарда
ескеріледі. Активтердің әрбір шотына пайыздық кіріс шоты сәйкес келеді,
сондықтан активтер шотының кейінгі үш саны кірістер шотының кейінгі үш
санына тең. Клиенттерге берілген қысқа мерзімді несие Клиенттерге берілген
қысқа мерзімді несие шотында ескеріледі (1414), ал Клиенттерге берілген
қысқа мерзімді қарыздар бойынша сыйақы алумен байланысты кірістер (4414),
саудаға арналған бағалы қағаздар (1201), ал саудаға арналған бағалы
қағаздар бойынша сыйақы алуға байланысты кірістері 4201 шотта
қарастырылады.
Есептеу принципіне сәйкес несие бойынша банктер пайыз есеп-теуге
міндетті және төлемі кейін жүргізілген жағдайда депозиттерге де пайыз
есептеледі. Есептелген кірістерді есептеуге қисынды құрылымы бар 1700
шоттар тобы арналған. Есептелген кірістердің кейінгі екі цифры, пайыздар
есептелетін шоттар тобының ортаңғы екі цифрына тең. Мысалы, банктің
клиенттерге талабы - 1400, есептелген кірістер шоты тобы бойынша — 1740
және т.б.
Оларға жатпайтындар:
- әдетте есептеу жасалмайтын 1000-шоттар тобы;
- 4455 (своп бойынша табыс) баланстан тыс шотта ескерілетін операция
бойынша пайыздық кірістерді бейнелейді.
Осы қисынды байланыстар үлгілерін 1-кестеде қарастырамыз.
Кесте-1. Қисынды тізбелер кестесі
Активтер Шот Шот Сыйақы алуға байланысты табыстар
№ №
Клиенттерге берілген1411 4411 Клиенттерге берілген қысқа мерзімді
қысқа мерзімді қарыздар бойынша сыйақы алуға
қарыздар байланысты кірістер
Сатуға жарамды 1452 4452 Сатуға арналған қолда бар бағалы
бағалы қағаздар қағаздар бойынша сыйақы алуға
байланысты кірістер
Басқа банктерге 1253 4253 Басқа банктерге орналастырылған қысқа
орналастырылған мерзімді салымдар бойынша сыйақы алуға
қысқа мерзімді байланысты кірістер (бір айға дейінгі)
салымдар (бір айға
дейінгі)
Басқа банктердегі 1305 4305 Басқа банкгерге берілген қаржы лизингі
қаржы лизингі бойьшша сыйақы алуға байланысты
кірістер
Клиенттер факторинг 1407 4407 Факторинг бойынша сыйақы алуға
байланысты кірістер
Активтер мен есептелген кірістер арасында өзара қисынды
байланыс бар (Кесте-2).
Кесте-2. Активтер және есептелген кірістер арасындағы өзара байланыс
Активтер Шот Шот Аударылған табыстар
№ №
ҚРҰБ-і талап 1102 1710 ҚРҰБ-гі орналастырылған салымдар
ету бойынша бойынша есептелген кірістер
салымдары
Басқа банктерге 1302 1730 Басқа банктерге берілген қаржылар және
берілген қысқа қаржы лизингі бойынша есептелген
мерзімді қарыздар кірістер
Басқа банктерге 1251 1725 Басқа банктерде орналастырылған
орналастырылған салымдар бойынша есептелген кірістер
қысқа мерзімді
салымдар
Банктің жергілікті 1352 1735 Банктің бас кеңсесі мен филиалдар
филиалдармен есеп арасындағы есеп айырысу бойышпа
айырысуы есептелген кірістер
Сатуға арналған 1451 1745 Өтелгенге дейін ұсталатын бағалы
қолда бар бағалы қағаздар бойынша есептелген кірістер
қағаздар
Пайыздық шығыстар есептелуі мүмкін міндеттемелер — есептелінген
шығындар - пайыздық шығындар
Пайыздық шығыстар есептелуі мүмкін міндеттемелер 2000-2499 шоттарында
есептеледі. Соған сәйкес пайыздық шығындар 5000-5499 шоттарда есептеледі.
Міндеттеменің әрбір шотына пайыздық шы-ғыстар шоты сәйкес келеді, сонымен
бірге міндеттемелер шотының кейінгі үш саны шығыстар шотының кейінгі үш
санына тең.
Төлемдер алдағы уақытта төленетін жағдайда есептеу прин-ципіне сәйкес
банктер кредиттер мен депозиттер бойынша ай сайын пайыздар есептеуі керек.
Есептелген шығыстарды есептеу үшін қисынды құрылымы бар 2700 шот
топтары белгіленген. Яғни, есептелген шығындардың кейінгі екі цифры пайыз
есептелетін шот тобының ортаңғы екі цифрына тең.
Бұған мыналар жатпайды:
есептеулер жасалмайтын 2010 тобының шоттары (пайызсыз салымдар);
міндеттемелер шотының жекелеген топтарымен сәйкестігі жоқ 2749 шоты
(мерзімі өткен пайыздар есебі бойынша);
5091 шоты (басқа да табыстар), 5095 және 5230 (комиссиялық шығыстар).
2050 шоттар тобына сәйкес және 2050 мен 2200 сәйкес;
5024 шоты (банктің корреспонденттік шоты бойынша пайыздық шығыстар)
банкаралық корреспонденттік қатынас жағдайында мүмкін болатын активтік
шотпен байланысты (1052).
Міндеттемелер және пайыздық шығыстарға сәйкес келетін қисындылықты 3-
кесте түрінде көрсетуге болады.
Кесте-3. Міндеттемелер және пайыздық шығыстарға сәйкес келетін қисындылық
Міндеттемелер Шот Шот Пайыздық шығыстар
№ №
1 2 3 4
Басқа банктерден 2054 5054 Басқа банктерден алынған қысқа мерзімді
алынған қысқа қарыздар бойынша сыйақы төлеуге
мерзімді қарыздар байланысты шығыстар
Басқа банктерден 2057 5057 Басқа банктерден алынған қаржы лизингі
альшған қаржы бойынша сыйақы төлеуге байланысты
лизингі шығыстар
Клиенттердің 2223 5223 Клиенттердің кепілдік салымдары бойынша
кепілдік салымдары сыйақы төлеуге байланыты шығыстар
Айналысқа шығарылған2301 5301 Айналысқа шығарылған облигацияларға
облигациялар сыйақы төлеуге байланысты шығыстар
Басқа банктердің 2127 5127 Басқа банктердің ұзақ мерзімді
ұзақ мерзімді салымдары бойынша сыйақы төлеуге
салымдары байланысты шығыстар
Өтелу мерзімі 5 2401 5401 Өтелу мерзімі 5 жылдан төмен реттелген
жылдан төмен борыштар бойынша сыйақы төлеуге
реттелген борыштар байланысты шығыстар
Міндеттемелер және есептелген шығыстар арасында қисынды
байланыс бар, оларды 4-кесте түрінде көрсетуге болады:
Кесте-4. Міндеттемелер және есептелген шығыстар
Міндеттемелер Шот Шот Есептелген шығыстар
№ №
1 2 3 4
Шетелдік орталық2122 2712 Орташа мерзімді депозиттер
банктердің мерзімді бойынша есептелген шығыстар
салымдары
Банктің 2153 2715 Банктің бас кеңсесі мен филиалдарының
шетелдік арасындағы есеп айырысу бойынша
филиалдарымен есеп есептелген шығыстар
айырысу
Басқа банктерден 2053 2705 Басқа банктерден РЕПО операциялары
РЕПО операциялары бойынша алынған қарыздар бойынша
бойынша алынған есептелген шығыстар
қарыздар
Айналысқа шығарылған2303 2730 Айналысқа шығарылған өзге бағалы
өзге бағалы қағаздар қағаздар бойынша есептелген шығыстар
Өтелу мерзімі 5 2402 2740 Реттелген борыштар бойынша есептелген
жылдан жоғары шығыстар
реттелген борыштар
Шот топтары бойынша міндеттемелер – активтер қисындылық сәйкестігін 5-
кестеден көруге болады.
Кесте-5. Міндеттемелер активтері
Активтер Шот Шот Міндеттемелер
№ №
1 2 3 4
Банктің шетелдік 1353 2153 Банктің шетелдік филиалдарымен есеп
филиалдарымен есеп айырысуы
айырысуы
Клиенттермен есеп 1552 2552 Клиенттермен есеп айырысу
айырысу
Өзге де алдын ала 1791 2791 Өзге де алдын ала төлеулер
төлеулер
Құжаттамалық есеп 1855 2855 Құжаттамалық есеп айырысу
айырысу бойынша дебиторлар
бойынша дебиторлар
Шот топтары бойынша кірістер-шығыстар сәйкестілігін 6-кесте түрінде
көрсетуге болады.
Кесте-6. Кірістер-шығыстар
Кірістер Шот Шот №Шығыстар
№
1 2 3 4
Клиенттерге берілген4400 5200 Клиенттердің талаптары бойынша сыйақы
қарыздар бойынша төлеуге байланысты шығыстар
сыйақы алуға
байланысты кірістер
Банктің филиалдармен4350 5150 Банктің филиалдармен есеп айырысуы
есеп айырысуы бойынша шығыстары
бойынша кірістер
Бағалы қағаздарды 4510 5510 Бағалы қағаздарды сатып алу-сату
6-кестенің жалғасы
1 2 3 4
сатып алу-сату бойынша шығыстар
бойынша кірістер
Банктің шетел 4604 5604 Шетел валютасын сатып алу-сатуда қызмет
валютасын сатып көрсету бойынша комиссиялық шығыстар
алу-сату комиссиялық
кірістері
Өзгеде кірістер 4820 5920 Өзгеде шығыс
Банк қызметінен өзге4921 5921 Банктік қызметтен өзге шығыстар
кірістер
Алтыншы класс бойынша операциялардың есебі – шартты және мүмкін
талаптар шартты және мүмкін міндеттемелердің келесідей логикалық
байланыстары бар, яғни бір шоттың дебеті бойынша корреспонденттік шотты
жүзеге асыру кезінде 500 саны арқылы анықталатын кредиттік шот бойынша
корреспонденция жүзеге асады. Мұны 7-кесте түрінде келесідей етіп
рәсімдеуге болады.
Кесте-7. Шартты және мүмкін талаптар – шартты және мүмкін міндеттемелер
Операция ДебетКредит ДебетКредит
1 2 3
Аккредитивтер 6000 6500
Кепілдер 6050 6550
Орналастырулар 6100 6600
Салымдар 6150 6650
Бағалы қағаздарды сатып алу 6200 6700
Бағалы қағаздарды сату 6300 6800
Валюталарды сатып алу-сату 6400 6900
6999 арқылы 6999 арқылы
Банктегі бухгалтерлік есеп барлық шаруашылық субъектілеріндегі сияқты
аналитикалық және синтетикалық болып бөлінеді. Аналитикалық есеп - есептің
алғашқы түрі, синтетикалық есептің базасы болып табылады. Банкте
орындалатын барлық қызметтер бухгалтерлік есепте көрініс табады. Ол
экономикаға салынған несие көлемін, жүргізілген қолма-қол ақша айналымын,
банкте сақталған ақша айналысындағы сандық өзгерістерді және ақшалай
қаражат сомасын анықтауға мүмкіндік береді.
Банктің көпжақты қызметін сипаттайтын қорытынды көрсеткіштер банктік
операциялардың аналитикалық есебінде болады.
Несиелік есеп айырысу, кассалық және басқа операциялардың
күнделікті бөлшек есебі дербес шоттарда жүргізіледі. Әрбір
кәсіпорынға немесе ұйымға дербес ашылған шоттардың саны
олардың банкпен байланысы сипатына байланысты. Синтетикалық
есептің әрбір баланстық және баланстан тыс шотында
аналитикалық есепте ескерілетін қүралдардың түріне, олардың белгілері мен
иесіне байланысты бөлінетін дербес шоттар ашылады. Берілген несиелер,
несиелердің мақсатты пайдалануы және несие алушы бойынша ашылған дербес
шоттарда көрсетіледі.
Дербес шоттар ашылған дербес шоттар классификаторы болып табылатын
арнайы кітаптарда тіркеледі. Онда кәсіпорындар мен мекемелер ашатын есеп
айырысу және басқа шоттар тіркеледі.
Аналитикалық есептің дербес шоттары есеп айырысу ақша құжаттарының
сәйкестендірілген жүйесіне кіретін белгіленген стандартты нысанда басылады.
Банктегі дербес шоттар бірыңғай ереже бойынша нөмірленеді. Дербес
шоттың нөмір саны есепке алынатын құралдар мен құндылықтар сипатына
байланысты 3 пен 9 аралығында болуы мүмкін. Баланстық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДЕГІ ЕСЕП ЖӘНЕ ЕСЕП БЕРУ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Банктердегі бухгалтерлік есептің атқаратын
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Коммерциялық банктердегі бухгалтерлік есеп ақпарат жүйесі
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
1.3 Екінші деңгейлі банктердегі қаржылық және басқару
есебі ... ... ... ... ... ...13
2 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДЕГІ ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕП БЕРУДІҢ ЖҮРГІЗІЛУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН
ТАЛДАУ ЖӘНЕ БАҒАЛАУ
2.1 Банктегі бухгалтерлік есептің шоттар жоспарының ерекшеліктерін
сипаттау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
2.2 Қаржылық есеп берудің экономикалық тиімділігі мен қажеттілігін
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
2.3 Екінші деңгейлі банктердегі қаржылық есеп беру элементтерін және
олардың түрлерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 31
3 БАНКТЕРДЕГІ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕП БЕРУДІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕЛУІН ЖЕТІЛДІРУ
3.1 Банктегі бухгалтерлік есепті құқықтық реттеудің перспективалы
бағыты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
3.2 Қаржылық есеп беруді нарық талабына сай жетілдіру
жолдары ... ... ... ..44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .53
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..56
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Нарықтық қатынастар жағдайында екінші деңгейі банктердің тұрақты
қызмет етуі үшін бухгалтерлік есептің маңызы өте зор, ол тек бухгалтерлік
кітапты жүргізуді ғана емес, сонымен қатар банктің қызметіне қатысты барлық
қаржылық ақпараттарды талдау, қаржылық есеп беруді өңдеу, бухгалтерлік
есептің жүйесін құру, салық салу мәселелерімен бірге жоспарлар мен
болжаулардың жасалынуын қамтиды. Ақша-несие саясатын анықтау және соған
байланысты шешім қабылдау банктік операцияларды бейнелеуге және бірінші
кезекте банк басқармасына, одан кейін пайдаланушыларға ақпараттар ұсынуға
негізделген бухгалтерлік есептің жүйесін ұйымдастыру сапасы мен деңгейіне
тікелей қатысты екені белгілі. Сол себепті Екінші деңгейлі банктердегі
есеп және есеп беру тақырыбында дипломдық жұмысты таңдауыма себеп болды.
Бухгалтерлік есептің жағдайы, жеке пайдаланушылардың айрықша
қажеттілігін қанағаттандыру үшін емес, айтарлықтай көп санды пайдаланушылар
мүддесіне жауап беретін, жалпы мақсаттағы ақпараттарды анықтау болып
табылады.
Бухгалтерлік есеп шаруашылық-қаржылық қызмет пен шешім қабылдаушы
адамдар арасындағы байланыстырушы буын болып табылады. Қаржылық-шаруашылық
қызметін ол туралы мәліметтерді, келешекте пайдалану үшін тіркеу жолымен
өлшейді, қажет уақытқа дейін сақтайды, одан кейін тиімді ақпарат алу үшін
оларды өндейді және есеп беру арқылы ақпараттарды оларды шешім қабылдау
үшін пайдаланушыларға береді. Шаруашылық қызметі туралы мәлімет,
бухгалтерлік есеп жүйесіне кіруді білдіреді, яғни шешім қабылдаушы тұлғалар
үшін пайдалы ақпарат одан шығу жолы болып табылады.
Банктегі пайдаланушыға бухгалтерлік есепте жинақталған, өңделген банк
қызметі жөніндегі экономикалық ақпаратты мерзімдік ұсынудың маңызды әдісін
талдау – дипломдық жұмыстың өзектілігін айқындайды.
Қазіргі кезеде екінші деңгейлі банктерде басқару және қаржылық есеп
беру қолданылады. Басқару есебі басқарушылардың ішкі пайдалануы үшін
өлшеніп, еңделіп берілетін есеп ақпараттарының барлық түрін қамтиды.
Қаржылық есеп банктің ішіндегі басшылықтан тыс, сырттағы қажет етушілер
пайдаланатын есептік ақпаратты қамтиды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – екінші деңгейлі банетердегі бухгалтерлік
есептің мақсатын, қағидалары мен нысандарын, сондай-ақ қаржылық есеп
берудің экономикалық ерекшеліктерін ашып көрсетуге бағытталған.
Қойылған мақсатқа қол жеткізу үшін, дипломдық жұмыстың мазмұнын және
қисынды дәйектілігін анықтаған келесі міндеттерді шешу қажет:
- екінші деңгейлі банктердегі бухгалтерлік есептің ұйымдастырылуы мен
жүргізілуін теориялық негіздеу;
- банктегі қаржылық және басқару есебінің өзара байланыстылығына
сипаттама беру;
- қаржылық есеп берудің басты мақсаты мен негізгі міндеттерін ашып
көрсету;
- қаржылық есеп беру элементтерінің жіктелуіне талдау жасау;
- коммерциялық банктердегі аналитикалық және синтетикалық есептің
экономикалық ерекшеліктерін айқындау;
- нарық жағдайындағы бухгалтерлік есептің құқықтық реттелуін
жетілдіруге байланысты ұсыныстар жасау.
Дипломдық жұмыс құрылымы кіріспе мен үш тарауды, қорытындыны,
пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшаларды қамтиды.
Таңдалған жұмыстың бірінші тарауында банктердегі бухгалтерлік есептің
атқаратын қызметі, екінші деңгейлі банктердегі қаржылық және басқару есебі
теориялық тұрғыдан сипатталады.
Екінші тарауда банктегі бухгалтерлік есептің шоттар жоспарының
ерекшеліктері, қаржылық есеп берудің экономикалық тиімділігі мен
қажеттілігі, екінші деңгейлі банктердегі қаржылық есеп беру элементтерін
және олардың түрлері талданады.
Үшінші тарауда банктердегі бухгалтерлік есеп берудің құқықтық
реттелуін жетілдіру шаралары баяндалады.
Бухгалтерлік есептің объектісі - толық шаруашылық бірлік және оның
құндылықтары, қорлары, құралдары және олардың құралу көздері болып
табылады.
Бухгалтерлік есеп мыналарды қамтамасыз етуі қажет:
- меншікті және тартылған қаражаттардың пайдаланылуын, банктің
қаржылық құралдарының қалыптасуын және оларды басқаруды бақылау;
* алдын ала бекітілген тиімділік және өтімділік деңгейі
арқылы банктің табыстылық деңгейін үздіксіз бақылау және талдау;
* алғашқы құжаттар түпнұсқасы бухгалтерлік жазуларды бара-
бара бекіту және барлық операцияларды бухгалтерлік жазуларда көрсету;
* қаржылық-шаруашылық операцияларды мерзіміне сай өз уақытында тіркеу.
Жалпы банктегі қаржы есебінің қызметі өтіп жатқан шаруашылық үдерісі
туралы ақпарат беру арқылы орындалады. Ол теңгемен, нақтырақ айтсақ
шаруашылық операциясы жүргізілген тұста теңгемен өлшенеді. Алайда
банк бухгалтерлері нақты осы теңгені пайдаланумен шектеліп қана қоймайды,
берілген жағдайға жарайтын басқа да кез келген өлшемдерді қолдана алады.
Басшылықтардың көп шешімі, болжанған келешегі теңге пайдаланылатын есеп
айырысуға негізделеді. Көбіне бұл шешімдер болжалды ақпараттарды талап
етеді, ағымдық мәліметтердің перспективалық бағалануы және теңгенің
болашақта бағаланар болжамына сүйенуі керек. Өлшемдер түрін таңдаудағы,
басқару есебінде есеп беруде және талдауда барлық қызметтердің негізіне
жататын жалпы өлшем осы жағдай үшін өлшегіштің пайдалылығы болып табылады.
1 ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДЕГІ ЕСЕП ЖӘНЕ ЕСЕП БЕРУ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Банктердегі бухгалтерлік есептің атқаратын қызметі
Қазіргі қоғамда бухгалтерлік есептің мәні өте зор, ол тек бухгалтерлік
кітапты жүргізуді ғана емес, сонымен қатар банктің қызметіне қатысты барлық
қаржылық ақпараттарды талдау, қаржылық есеп беруді өңдеу, бухгалтерлік
есептің жүйесін құру, салық салу мәселелерімен бірге жоспарлар мен
болжаулардың жасалынуын қамтиды. Ақша-несие саясатын анықтау және соған
байланысты шешім қабылдау банктік операцияларды бейнелеуге және бірінші
кезекте банк басқармасына, одан кейін пайдаланушыларға ақпараттар ұсынуға
негізделген бухгалтерлік есептің жүйесін ұйымдастыру сапасы мен деңгейіне
тікелей қатысты, себебі, сапалы ақпараттарды неғұрлым үлкен экономикалық
пайда алу үшін тиімді пайдалану қажет.
Бухгалтерлік есеп - бұл Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік
туралы ҚР заңының Жарлығына сәйкес шығарылатын стандарттар мен басқа да
нормативтік құқықтық актілерге негізделген активтер, меншікті капитал,
міндеттемелер, субъектілердің табыстары мен шығыстары туралы ақпараттарды
тіркеу және жинақтау жүйесі.
Бухгалтерлік есептің мақсаты бухгалтерлік ақпараттарды
пайдаланушылардың мүддесі мен ыңғайына байланысты. Басқарушылардың ықпалы
акционерлердің (меншік иелерінің) мүдделеріне қайшы келетін 002 салық
мәлімдемесінен тұрады. Кейінгілердің мақсаты шынайы қаржылық есептілікті
құру нәтижесінде таза табыс ұсыну мен есеп айырысуға тіркеледі.
Бухгалтерлік есептің жағдайы, жеке пайдаланушылардың айрықша
қажеттілігін қанағаттандыру үшін емес, айтарлықтай көп санды пайдаланушылар
мүддесіне жауап беретін, жалпы мақсаттағы ақпараттарды анықтау болып
табылады.
Банктегі бухгалтерлік есептің халықаралық стандартпен белгілеген
мақсаттарына мыналар жатады[1]:
акционерлерді банктің қаржылық-шаруашылық қызметі туралы толық және
жеткілікті ақпаратпен қамтамасыз ету;
банк қаржылық-шаруашылық қызметін жүзеге асыру кезінде
Қазақстан Республикасының заңдарының сақталуын бақылау үшін мемлекеттік
органдарды қажетті ақпараттармен қамтамасыз ету.
Бухгалтерлік есеп мыналарды қамтамасыз етуі қажет:
- меншікті және тартылған қаражаттардың пайдаланылуын, банктің
қаржылық құралдарының қалыптасуын және оларды басқаруды бақылау;
* алдын ала бекітілген тиімділік және өтімділік деңгейі
арқылы банктің табыстылық деңгейін үздіксіз бақылау және талдау;
* алғашқы құжаттар түпнұсқасы бухгалтерлік жазуларды бара-
бара бекіту және барлық операцияларды бухгалтерлік жазуларда көрсету;
* қаржылық-шаруашылық операцияларды мерзіміне сай өз уақытында тіркеу.
Бухгалтерлік есептің объектісі - толық шаруашылық бірлік және оның
құндылықтары, қорлары, құралдары және олардың құралу көздері болып
табылады.
Философиялық тұрғыдан қарағанда банктегі бухгалтерлік есеп ұғымына
түрлі қатынастарға түсе алатын және қандайда бір қасиетке ие бола алатын іс-
шаралардың барлығын жатқызуға болады. Яғни бухгалтерлік есептің қызмет
аясына - жекелеген әрекеттерді сипаттайтын, құрамында өзгеріс тудыратын,
мүлікті және олардың қалыптасу көздерін орналастыратын шаруашылық
операциялары жатады.
Бухгалтерлік есептің әдісі - осы пәннің оқытылуы және танылуына
әдістер мен амалдар болып табылады. Олар экономикалық математикалық,
статистикалық, үлгілеу және т.б. әдістер болуы мүмкін.
Бухгалтерлік тәртіптің негізгі элементтеріне құжаттау, түгендеу,
шоттар жүйесі. Бухгалтерлік баланс, бағалау, калькуляция, есептілік жатады.
Құжаттау - операцияларды құжаттармен рәсімдеу үрдістері, ол
бухгалтерлік есептің алғашқы сатысы. Бухгалтерлік құжат -шаруашылық
операцияларды жүзеге асыруға немесе куәландыруға байланысты жазбаша бұйрық,
бұл шаруашылық операцияларын бухгалтерлік шоттарда бейнелеуге негіз болып
табылады. Егер рәсімделген құжат болмаса, бірде-бір операция есепке
алынбайды.
Түгендеу - негізгі құралдарды, материалдық емес активтерді, ақша
қаражатын, есеп айырысуларды тексеруді және оларды есеп мәліметтерімен
салыстыруды білдіретін бухгалтерлік рәсімнің бір элементі.
Операцияларды топтастыру бухгалтерлік есепшоттарының көмегі арқылы
жасалады. Шоттар - бухгалтерлік есепте ақпараттарды сақтаудың негізгі
бірлігі, басқа сөзбен айтқанда, мүліктің жағдайы, олардың қалыптасу көздері
және шаруашылық операциялар жайлы ағымдық ақпараттар жинақталатын,
жүйеленетін экономикалық топтастыру.
Бағалау - бұл мүлік құнының және оның пайда болу көзінің ақшалай
көрінісі.
Калькуляция - шығындарды топтастыруды қамтамасыз ететін және өзіндік
құнды анықтайтын бухгалтерлік рәсімдеу элементі.
Бухгалтерлік рәсімдеу элементтері арасында қабылдануы қиын және
түсінуде ауыртпашылық туғызатын элементтер бар, ондай элементтер шоттар
және оларда шаруашылық операцияларының екіжақты сипатталуы.
Екіжақты жазу - бухгалтерлік есепшоттарында шаруашылық операцияларды
тіркеу әдісі болып табылады. Және әрбір шаруашылық операция кем дегенде екі
шотта бірдей сомада көрсетіледі.
Баланстың қорытынды және есеп беру. Бухгалтерлік шотта сипатталған
құралдар және олардың құралу көздері туралы мәліметтерді белгілі бір
мерзімге ақшалай бағалап баланстық қорытындылап отыру қажет.
Есеп беру - кәсіпорын қызметінің белгілі бір кезеңдегі қорытындысын
сипаттайтын, есептің қорытынды көрсеткіштерінің жүйесі.
Бухгалтерлік есеп мектебінің өздерінің негізін салушылары бар, әрбір
кезең өзінің озық адамдарын шығарды. Басында бұлар италиялықтар болды,
кейіннен оларды француздар алмастырды, одан кейін немістер болды. Қазір
барлық назар бухгалтерлік есептің жақсы мектебін құрған америкалықтарға
бұрылған. Бұлардың жарқын өкілдері[2]: Черч, Монттомери, Патон, Мэй және
т.б. Олардың идеялары тоғыз негізгі принцип қалыптастыруға алып келді;
* екіжақтылық;
* ақшалай өлшем;
* кәсіпорындардың дербестігі;
* үздіксіздігі;
* өзіндік құндылығы;
* кертартпалығы;
* материалдылығы;
* өткізімділігі;
* сәйкестілігі.
Тағы бір айта кететін жағдай, бухгалтерлік есеп - бұл жоспарлау,
реттеу, ұйымдастыру және ынталандыру қызметтері сияқты басқару
функцияларының бірі болып табылады. Бұл басқарудың жетілдірілуі, нарықтық
механизмінің құрылуы барлық бухгалтерлік есеп жүйесінің дамуымен үздіксіз
байланыста екенін білдіреді.
Кәсіпорынды басқару мақсаты үшін, қаржылық және өндірістік-шаруашылық
қызметтері туралы ақпаратты неғұрлым тиімді пайдалану үшін бухгалтерлік
есептің озық әдісін пайдалануға, шетелдік оң тәжірибеге, бухгалтерлік
есептің және қаржылық есеп берудің халықаралық стандартына, есептеу
техникаларын кеңінен қолдануға бағдарланған есептеу әдістерін пайдалану
қажет.
Жұмыс үстінде бухгалтер шешуі қажет мынадай жағдайлар кездесуі мүмкін:
шаруашылық операциясы жүргізілген мезгілде анықтау, яғни
сәйкестендіру мәселесі;
шаруашылық операциясының құнын анықтайтын бағалау
мәселесі;
жіктеу мәселесі, яғни шаруашылық операциясы қандай түрде
жіктелуі керек
Сәйкестендіру мәселесі шаруашылық қай кезде тіркелуі керек екендігін
шешеді. Сондықтан мұндай әрекет сауда операциясы сапасында былайша
тізімделуі керек:
Банк қызметкері кеңселік құрал-жабдықтарды сатып алу
үшін жабдықтау бөліміне тапсырыс береді;
Жабдықтау бөлімі тапсырысты жеткізіп берушіге жібереді;
Жеткізіп беруші кеңселік құрал-жабдықты тиеп жібереді;
Банк оны қабылдайды;
Банк жабдықтаушыдан шот алады;
Банк шотты төлейді.
Осы сұраққа жауап есепті кезеңдегі қаржы көлемінің нәтижесіне
байланысты болады.
Бағалау мәселесі. Бухгалтерлік есептің мақсаты шаруашылық операциясы
жүзеге асырылғаннан кейін өзгеретін бағаны табу емес, шаруашылық
операциясын жүзеге асыру барысындағы құнды немесе өзіндік құнды анықтау
болып табылады.
Жіктеу мәселесі. Жіктеу кез - келген шаруашылық операциясының маңызын
дұрыс талдаудан туындайды және ол кәсіпорын қызметінің нәтижесіне әсерін
тигізеді.
Есептік ақпараттар банктің ішінде де және оның сыртында да шешім
дабылдау үшін маңызды болып табылады. Ол бухгалтерлік есеп қызметін жүзеге
асыру үшін сандық ақпараттармен қамтамасыз етеді. Бухгалтерлік есеп басқару
жүйесіндегі негізгі бақылау, талдау, ақпараттық, кері байланыс қызметтерін
атқарады.
Есептік ақпараттар негізінде шешім қабылдаған кезде пайдаланушылар
белгілі бір тәуекелге ұшырайды. Басқару жүйесінде бухгалтерлік есеп
тәуекелді шектеуге бағытталуы және операциялардың жүргізілу тәртібінің
сақталуын қамтамасыз ету керек, есептің бақылау функциясы арқылы жүзеге
асырылады. Банкте бақылау функциясы банк қабылдайтын тәуекелді шектеуге
және операциялар мен мәмілелер жүргізілуінде тәртіптің сақталуын қамтамасыз
етуге бағытталуы керек.
Бұл функция банк белгілеген заңдардың, Ұлттық банктің нормативтік-
құқықтық актілерінің, мамандық қызметтік стандарты мен іскерлік қатынастар
ережесінің талаптарын сақтай отырып, жалпы қадағалауда қол жеткізуге
көмектеседі.
Бақылау функциясын әкімшілік және қаржылық бақылау желісінде
жүзеге асыру ұсынылады.
Олар алдын ала, кейінгі және ағымдық реттерімен жүргізіледі. Олар
жеткілікті дәрежеде сенімділікпен кем дегенде төмендегілерді куәландыру
керек:
банк қызметкерлері банк мүлкімен жұмыс істеуі, клиент-
кредитордың шотымен операцияны жүзеге асыруы қызметкер өкілеттігі қатаң
түрде толық жауапкершілікке сай болғанда ғана жол беріледі.
операциялар есебі Ұлттық банктің бекіткен талабына сәйкес жүргізіліп,
банктің активтері мен пассивтерінің жағдайы нақты көрсетіледі және есеп
берудің белгіленген формасында құрылуы қамтамасыз етіледі.
банктің берілген активі мен пассивінің есебі олардың қамтылу жағдайына,
сондай-ақ тексерудің кезеңділігіне сәйкес мақұлданады және ауытқулар болған
жағдайда ауытқуларды жоюға бағытталған қажетті шаралар қолданылады.
Басқаруды жетілдіруде, нарықтық экономиканы қалыптастыруда, жеке
меншіктердің санының көбеюі, ішкі экономикалық қызметтің дамуы жағдайында
бухгалтерлік есеп қызметінің мәні арта түседі. Есепке алудың ғылыми жүйесі,
ысыраптар мен ұрлануды ғана анықтап қоймай, банк мүлкін түгендеу жолымен
жүзеге асырылатын жеке меншік құрамындағы өзгерістерді де анықтайды.
Ақпараттық қызмет мақсаты - ресурстар бойынша және олардың тиімді
пайдаланылуы бойынша лайықты қаржылық ақпарат беру болып табылады. Бұл
ақпарат қаржылық есеп беруде қарастырылады. Қаржылық есеп беруді дайындауда
бухгалтер ақпа-раттың кімге арналғанын ескеруі керек. Ақпарат алдыңғы
болжамдарды дәлелдегенде немесе түзету енгізгенде үлкен рөл атқарады.
Шешімді жеке дара адам қабылдау сирек кезедеседі. Бір шешімнің нәтижесі
туралы ақпарат келесі шешімді қабылдау үшін пайдаланылады. Бұндай үдеріс
кері байланыс деп аталады. Бухгалтерлік ақпараттардың көмегі арқылы
көрсеткіштердің нақты мәнін ашатын кері байланысты пайдалана отырып,
жоспарлы көрсеткіштердің орындалуына, стандарттар, нормалар және
нормативтер ресурстардың тиімді пайдаланылуына бақылау жасау, әр түрлі
кемшіліктерді көрсетуге, банктің резервін анықтауға, оларды іске қосу және
пайдалану жолдарын анықтауға болады.
Аналитикалық қызмет жүргізілуі бухгалтерлік есептің барлық бөліміне,
соның ішінде меншікті және тартылған ресурстарды пайдалануға, банктік
өнімдерге, қызмет шығындарына т.б. талдау жасауға мүмкіндік береді Есеп
жүйесін құруды және Бухгалтерлік есеп туралы заңының талаптарына жауап
беретін және жоғарыда көрсетілген міндеттердің орындалуын қамтамасыз ететін
бухгалтерлік есепті ұйымдастыруды банк басшысы жүзеге асырады.
1.2 Коммерциялық банктердегі бухгалтерлік есеп ақпарат жүйесі ретінде
Бухгалтерлік есеп шаруашылық-қаржылық қызмет пен шешім қабылдаушы
адамдар арасындағы байланыстырушы буын болып табылады. Қаржылық-шаруашылық
қызметін ол туралы мәліметтерді, келешекте пайдалану үшін тіркеу жолымен
өлшейді, қажет уақытқа дейін сақтайды, одан кейін тиімді ақпарат алу үшін
оларды өндейді және есеп беру арқылы ақпараттарды оларды шешім қабылдау
үшін пайдаланушыларға береді. Шаруашылық қызметі туралы мәлімет,
бухгалтерлік есеп жүйесіне кіруді білдіреді, яғни шешім қабылдаушы тұлғалар
үшін пайдалы ақпарат одан шығу жолы болып табылады.
Сондықтан бухгалтерлік есеп ақпараттары біз ойлағаннан гөрі
айтарлықтай кең көлемде пайдаланылады. Пайдаланушылар әр түрлі адамдар
санаты болуы, мысалы, инвестицияны жүзеге асыратын немесе несие беретіндер,
бірлескен экономикалық әрекет иелері болуы мүмкін. Маңызды басқару шешімін
қабылдарда бұл адамдар субъектінің қаржылық және басқа да есеп берулеріне
сүйенеді. Ақпаратты пайдаланушылар мынадай топтарға бөлінеді[3]:
субъектіні басқарушылар;
субъектіден тыс, бірақ тікелей қаржылық мүддесі барлар;
субъектіге жанама қаржылық мүдделілік білдіретін топтар
мен агенттіктер.
Субъектіні басқарушылар - олар банк қызметін басқаруда және банк
алдында тұрған мақсаттарға жетуіне толық жауап беретін компания адамдары —
әкімшілік. Банктің алдына қоятын мақсаттары жеткілікті, бірақ оның
жетістіктерге жетуіне және қатая бәсекелестік жағдайында төтеп беру
қажеттігі әкімшілікті негізгі екі мақсатқа: яғни пайдалылық пен өтімділікті
нығайтуға барлық күшін жұмылдыруын талап етеді.
Тиімді жұмыс жасайтын менеджерлер бухгалтерлік есеп мәліметтеріне және
олардың талдауын негізге ала отырып шешімдер қабылдайды. Сондықтан
әкімшілік бухгалтерлік ақпаратты басты пайдаланушылардың бірі болып
табыдады. Менеджер бухгалтерлер алдына келесі сұрақтарды қояды: соңғы
тоқсанда банктің таза пайдасының көлемі қандай; пайда нормасы иелерінің
күткеніне дайын ба; банктің ақша қаражаттары жеткілікті ме.
Тікелей қаржылық мүддесі бар пайдаланушылар. Бухгалтерлік есептің тағы
бір қызметі - жалпыға арналған қаржылық есептен алынған банк жұмысының
нәтижесі туралы ақпараттарды беруі, онда мынадай мәліметтер алуға болады:
пайда табу жоспарында қаншалықты тиімді мақсатқа қол жетті және банктің
өтімділігі қандай кредиторлар пайыз төлеу үшін және кейін карыздарын өтей
алуға банкте ақша барлығын білгісі келеді. Іс жүзіндегі және мүмкіндіктері
мол инвесторлар бұл есептерді талдай отырып компаняның болашақтағы қаржылық
перспективасы жөнінде, қаржы салуға болатындығы жөнінде қортынды жасайды.
Кредиторлар, пайыздар мен борыштарын өтеуге банктің ақшасының бар екендігін
білгісі келеді.
Жанама қаржылық мүдделігі бар пайдаланушы. Кейінгі уақытта қоғам
тұтастай, үкімет қызметкерлері және қоғамдық топ тұлғалары, бухгалтерлік
ақпараттарды маңызды пайдаланушылар болып табылады (Қосымша №1).
Салық органдары салықтың төленуінің және аударылуының дұрыстығын
бақылайды. Әрбір салық бойынша заңға сәйкес салық декларациясын жасау
немесе есеп айырысу және өте күрделі қаржылық есеп беру талап етіледі.
Демек, бухгалтерлік есеп ақпараты және банктің қаржылық есебі, банктің
қаржылық тұрақтылығына және пайдалылығына мүдделі тұлғалар және мекемелер
үшін өте маңызды. Мұндай жағдайда, бухгалтерлік ақпаратты пайдаланушыларға
жататындар:
* мемлекеттік реттеуші және бақылаушы органдар, әсіресе
бірінші кезекте Ұлттық банк;
* банк иелері немесе акционерлер;
* банк директорлары, жетекшілері және қызметкерлері;
* банк клиенттері.
Банк қаржылық есептілікті мемлекеттік реттеуші органдарға ұсынады,
оларға Ұлттық банк, Мемлекеттік салық инспекциясы, Мемлекеттік салық
полициясы, Қаржы министрлігі жатады.
Акционерлер немесе банк иелеріне банктің қаражатты қалай тартып,
оларды қалай пайдаланып жатқаны және салынған қаражаттан қандай нәтиже
күтуге болатындығын түсіну үшін қаржылық есеп ақпараттары өте қажет.
Директорлар үшін, яғни банк әкімшілігі үшін күнделікті банк
активтерін, міндеттемелерін, табыстарын, шығыстарын және капитал көлемін
біліп отыру қажет.
Банк клиенттері үшін оның қаржылық міндеттемелерінің орындауы, сонымен
қатар клиенттерге оның бірінші талабы бойынша қаражат беру мүмкіндігін білу
маңызды. Төлем қабілеттілік - банк активтерінің банк пассивтеріне қатысты
артықшылығы және капиталдың жеткіліктілігі. Қаржылық есеп көрсеткішінің
нашарлауы жағдайында клиенттер өздерінің қаражаттарын айтарлықтай сенімді
қаржы мекемелеріне аударуы мүмкін. Демек, қазіргі бухгалтер шоттарды
жүргізумен ғана айналысып қоймайды, сонымен қатар жоспарлау және шешім
қабылдау, бақылау және жетекшілердің көңілін аудару, бағалау, қызметке
қадағалау және аудит сияқты кең көлемдегі қызметтермен айналысады. Ол есеп
ақпаратын пайдаланушының ішкі және сыртқы тұтынушы екеніне қарамастан
барлық қажетін қанағаттандыруға міндетті. Сонымен, бухгалтерлік есеп - бұл
өзіндік мақсат емес. Бухгалтерлік есеп - бұл белгілі бір субъект жөніндегі
қаржылық ақпаратты беру, өлшеу, өңдеуді жүзеге асыратын жүйе болып
табылады. Бұл ақпарат пайдаланушыға фирманың шаруашылық қызметін жүзеге
асыруда шектеулі ресурстарды тиімді пайдаланудың балама жолдарын таңдауда
негізгі шешім қабылдауға мүмкіндік береді.
1.3 Екінші деңгейлі банктердегі қаржылық және басқару есебі
Есеп – қаржылық және басқару есептері болып бөлінеді. Басқару есебі
басқарушылардың ішкі пайдалануы үшін өлшеніп, еңделіп берілетін есеп
ақпараттарының барлық түрін қамтиды. Қаржылық есеп банктің ішіндегі
басшылықтан тыс, сырттағы қажет етушілер пайдаланатын есептік ақпаратты
қамтиды.
Бухгалтерлік қызметкер ұсынатын ішкі аналитикалық, есеп беруді банктің
өзінің әкімшіліктері пайдаланады. Олардың мазмұны олардың мақсатына және
есеп талап еткен әкімшілік лауазымына байланысты өзгеріп отырады.
Сыртқа арналған қаржылық есептер құндық бағасымен жасалады және
банктің Бас кітабына кірген барлық шоттардың қалдығын бейнелейді. Бұл
мәліметтерді кітапқа енгізбес бұрын, екіжақты жазу үшін белгілі бір нысанда
оларды кодтау керек. Ішкі басшылықтың пайдалануына арналып дайындалған
бухгалтерлік ақпараттарда банктен тыс жұмыс істейтін сыртқы
пайдаланушыларға арналғаннан басқа ережелер қолданылады. Банкішлік екіжақты
жазу бухгалтерлік ақпарат жазуы жүйесінде жасалуы міндетті емес. Ақпарат
банк бөлімшелерінде жинақталады, және тек құндык бағада ғана емес, әр түрлі
өлшем бірлектерінде бейнеленуі мүмкін. Ол әкімшіліктердің қажеттілігіне
пайдалану үшін әзірленетіндіктен, Бас кітап шоттарында ғана жинақталмауы
керек. Мұндай жағдайда ақпаратты сақтау жүйесінде және іздестіру жүйесінде
үлкен қуаттылық болуы керек.
Қаржылық есеп өндірістік циклдегі іскер операцияларды қаржылық
терминдер бағалайды. Бұл операцияларды ұғымға түсетін немесе шығатын қаржы
құралы ретінде бағалауға болады. Өндірістік цикл әр түрлі болуы мүмкін,
өйткені түрлі қызмет түрлерінің циклдары да әр түрлі.
Жалпы іскер операциялар кең көлемде болатындықтан, мәмілелерді басқару
жүйесін құру қажет. Осы сияқты жүйеге әдетте барлық келісімдерді тізімге
алып отыратын және қаржылық басқару есебіне ақпарат көзі болып табылатын
компания тізімдемелері жатады.
Жүйе бақылауға мүмкіндік беруі керек және қызметінің нәтижесін өлшеуге
негіз болуы керек. Мысалға, тауарды несиеге сату, басқару жүйесін белгілі
бір уақыт шеңберінде толық инкассациядан өтуін қамтамасыз етуге
мәжбүрлейді. Осы сияқты жүйе өндірісті жоспарлау кезінде маңызы зор болатын
жекелеген өнімдерді сату көлемі жөніндегі ақпаратты еш кедергісіз бере
алады. Банк ісінде несие беру барлық пайыздарды және негізгі соманы
мерзімінде төлейтіндігі жөнінде кепілдейтін арнайы жүйені талап етеді.
Сондықтан, осы бір цикл келесідей түрлерге айналады: алу-сату-пайда. Бұл
ақпараттарды өтімділікті бақылау үшін де пайдалануға болады.
Басқару және қаржылық есеп арасындағы айырмашылықтарды қарастырайық.
Салыстыру, ең алдымен біріншіден, негізгі ақпарат пайдаланушыларға,
екіншіден, есеп жүйесінің түріне, үшіншіден, таңдау еркіндігіне,
төртіншіден, пайдаланылған өлшемдерге, бесіншіден, талдаудың негізгі
объектісіне, алтыншыдан, есеп берудің тұрақтылығына, жетіншіден, алынған
ақпараттардың сенімділік дәрежесіне негізделген.
Қаржылық есеп қаржылық ақпараттарды беруді, жазуды, бағалауды реттеуші
жалпы қабылданған стандартқа және принциптерге негізделген. Қабылданған
принципі бұрын кредиторлар мүддесін қорғауға және алынған ақпараттарға
сенімділікті қамтамасыз етуге қажетті есептің жалпы есептің принциптеріне,
бухгалтердің тандауын есепті мерзімнің әдістері мен тәсілдерінің соңғы
күнімен шектейді. Басқару есебі тиімді ақпарат беруге тиісті қолданатын
әдістер және амалдармен ғана шектеледі. Бухгалтер әрбір жекелеген жағдайда
алушыға қандай ақпараттардың пайдалы екенін анықтап алып, содан кейін ғана
керек әдістер мен амалдарды таңдауы қажет. Қандай жағдайда да анық
қорытындыға келу үшін қалыптасқан жағдайда ең нақты болып табылатын әдісті
тандауы керек. Ақпарат ішкі пайдалануға ғана арналғандықтан, бухгалтер
шаруашылық өмір фактісін жазуда қандай да бір анықталған нормадан
ауытқымауға міндетті емес.
Қаржы есебінің қызметі өтіп жатқан шаруашылық үдерісі туралы ақпарат
беру арқылы орындалады. Ол теңгемен, нақтырақ айтсақ шаруашылық
операциясы жүргізілген тұста теңгемен өлшенеді. Алайда банк
бухгалтерлері нақты осы теңгені пайдаланумен шектеліп қана қоймайды,
берілген жағдайға жарайтын басқа да кез келген өлшемдерді қолдана алады.
Басшылықтардың көп шешімі, болжанған келешегі теңге пайдаланылатын есеп
айырысуға негізделеді. Көбіне бұл шешімдер болжалды ақпараттарды талап
етеді, ағымдық мәліметтердің перспективалық бағалануы және теңгенің
болашақта бағаланар болжамына сүйенуі керек. Өлшемдер түрін таңдаудағы,
басқару есебінде есеп беруде және талдауда барлық қызметтердің негізіне
жататын жалпы өлшем осы жағдай үшін өлшегіштің пайдалылығы болып табылады.
Қаржылық есеп банктің барлық операцияларын сомалайды. Басқару есебіне
әдетте әр түрлі бөлімшелер қызметтерінің немесе олардың қандай да бір
қызметінің қандай да бір жақтары енеді. Есеп беру бөлімшелер пайдаланатын
қаражат есебі сияқгы барлық бөлімдердің табысы мен шығысының талдауын
қамтуы мүмкін.
Сондай-ақ операциялық қызмет нәтижесінде ақша қаражатының қозғалысынан
алынған дивидендтерді субъектінің төлей алуын пай-даланушы анықтауына
көмектесу үшін операциялық қызмет қозғалысы сияқты да жүйеленеді.
Табыс және басқа да салықтарды төлеу нәтижесінде туындайтын ақша
қаражатының қозғалысы, егер ол ағымдағы жылдың немесе қаржылық қызметтің
табыс салығы бойынша міндеттемелері өзгеруімен байланысты болса, онда
операциялық қызметтегі ақша қозғалысы сияқты жіктелінуі және қарастырылуы
керек. Еншілес және басқа компанияларды сату немесе сатып алудағы ақша
қаражатының қозғалысы инвестициялық қызмет ретінде жіктеледі және жеке
қарастырылады.
Есеп беруді жасаудың жиілігі - сыртқы пайдаланушылар үшін дайындалған
қаржылық есеп беру тұрақты ұсынылады. Бірдей уақыт аралығында мерзімдік
есеп беру қаржылық есептің негізгі принципі. Басқару есебінде есеп беру ай
сайын, тоқсан сайын немесе жыл сайын тұрақты дайындалуы мүмкін, күнделікті
есеп беру міндетті емес, ең бастысы оны алушыға пайдалы болуы және оған
қажет уақытта берілуі.
Сонымен қатар қаржылық есеп беруде қамтылған қаржылық ақпарат тұтынушы
пайдалану үшін тұжырымдалған нақты мәліметтерді қамтиды. Бұл ақпарат болып
кеткен операцияларды бейнелейді, сол себептен ол объективтік сипатта болып,
тексерілуге жатады. Басқару есебі ішкі операцияларды жоспарлауға және
бақылауға арналған. Басқару шешімін қабылдау бұл үлкен дәрежеде келешекке
бағытталған қызмет. Өткен мерзімдегі операциялар, беталысты анықтау үшін
қаншалықты тиімді болса да, әдетте жоспарлауға маңызы жоқ және оларды
келешектегі болжалды жағдайларды субъективті бағалаумен өзгерту керек.
Салыстырмалы аймақтар қаржылық есептен басқару есебіне көшуге
көмектесуі керек, көп жағдайда оның мәліметтері банктің пайдалылығына әсер
етеді және тек дирекцияға арналады. Мұндай ақпараттар жылыстауы нарықта
жағымсыз сипаттағы бәсекелестікке әкелуі мүмкін. Сөйтіп, қаржылық есеп банк
операциясының нәтижесін толық және нақты ашу мен түсіндіруге баса назар
аударса, ал басқару есебі басқарушыларға өздерінің мақсаттарына жетуге
көмектеседі; біріншісі - ашық, екіншісі - жабық сипатта болады.
2 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДЕГІ ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕП БЕРУДІҢ ЖҮРГІЗІЛУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН
ТАЛДАУ ЖӘНЕ БАҒАЛАУ
2.1 Банктегі бухгалтерлік есептің шоттар жоспарының ерекшеліктерін сипаттау
Барлық шаруашылық операциялар балансқа әсер етеді, оның оған әсер
етуіне байланысты әр түрлі операциялар түрі қарас-тырылады. Яғни, әрбір
жаңа операцияны жүзеге асыру барысында баланс өзгеріп отырады, сондықтан әр
жолды қайта құру мүмкін емес. Жекелеген мүлік құралдарының (актив
позициясында) және міндеттемелердің жеке капиталды қосқандағы (пассив
позициясында) өзгерістері шотттарда, яғни екіжақты жазуда ескеріледі. Ол
үшін шоттағы бастапқы баланс қарастырылады.
Әрбір шот келесідей нысанда болуы керек:
Сол жағы Оң жағы
Дебет Шот Кредит
Баланстық позицияда мүліктің немесе капиталдың нақтылығы туралы
айтылып отырғандықтан, сәйкес шоттардың барлығы инвесторлық шоттар деп
аталады. Активті мүліктік құндылықтар активті инвентарлық шотта (активті
шотта) есептеледі, ал пассивтік және капиталдық құндылықтар (меншікті
капитал және қарыз қорлары) - пассивті инвентарлық шоттарда есепке алынады.
Барлық баланстық позициялар инвентарлық шотқа кіргізіледі:
* активті шоттарда бастапқы қалдық дебетке кіргізіледі (яғни,
баланстағыдай, сол жағына).
* пассивті шоттарда бастапқы қалдық кредитке жатқызылады
(яғни, баланстағыдай, оң жағына).
Бастапқы баланстық шоттарға бөлінгеннен кейін және бастапқы қорларды
енгізгеннен кейін операцияларды жүргізуге болады. Сондықтан бухгалтерлік
кітапта жазудың ережесі бар:
* түсімдер немесе көбеюлер бастапқы қалдық бір жағында
жүргізіледі;
* шығындар немесе қордың азаюы шоттың келесі жақ бетінде
жүргізіледі.
Активті шоттарда қалдық дебет жағында болады, сондықтан:
* түсімдер дебетте жүргізіледі;
* шығындар кредитте жүргізіледі.
Пассивті шоттарда қалдық кредит жағында болады, сондықтан:
* түсімдер кредитінде жүргізіледі;
* шығындар дебетінде жүргізіледі.
Кредиттік мекемелер де басқа да кәсіпорындар сияқты ең аз дегенде
туындайтын шығындарды жабу үшін табысқа жетуге ұмтылуы керек.
Сондықтан дебиторлар несиелеуді пайдаланғаны үшін пайыз төлейді. Және
керісінше, салымшылар өздерінің салымдары бойынша пайыз алады. Барлық
шығындар және табыстар капиталдың азаюы немесе кебеюі болып табылады.
Меншікті капиталдың өзгеруінің осындай жиі рәсімдерін тікелей меншікті
капитал шоттарында жүргізу тиімдірек болар еді. Осы жағдайда капиталдың
өзгеруін бухгалтерлік кітапқа жазу меншікті капитал шотындағы
түсінбеушілікке әкелер еді, сонымен қатар жекелеген табыстар мен
шығындардың мөлшерін және маңызды динамикаларды бөлу мүмкін емес болар еді.
Сондықтан табыстар мен шығындар капиталдағы осыған ұқсас өзгерістер
тіркелетін бас кітаптың ерекше шотында жүргізіледі, Бұндай жағдайда
нәтижелік шоттың көмегімен кәсіпорынның жақсы қызметінің себебін зерттеуге
және баға беруге болады.
Осылайша қорытынды шот меншікті капитал шотының аралық шоты болып
табылады. Қорытынды шот тек капиталдағы өзгерістерді ғана есептейтіндіктен
олардың бастапқы қоры жоқ.
Қорытынды шоттағы өзгерістер осы меншікті капитал шоты жағында
жасалады:
* табыстар табыстар шотының кредитінде капиталдың өсуі
сияқты жүзеге асырылады;
* шығындар капиталдың азаюы сияқты шығындар шотының
дебетінде жүзеге асырылады.
Қорытынды шот жылдық қорытынды жасағанда меншікті капитал шоты арқылы
тікелей емес, қорытынды шоттың жиынтық шоты ретінде шығын және табыс шоты
арқылы жүзеге асырылады. Табыс және шығыс шотын қалдықтаудан несиелік
мекеменің жетістікке жеткендігі (табыс шығыннан артық) немесе залал шеккені
(табыс шығыннан аз) анықталады.
Қалдық қорытындыны көрсетеді және меншікті капитал шотында жүргізіледі.
Бұндай жағдайда меншікті капитал шоты демалыстағы шот болып табылады.
Қазақстан Республикасы банктерінде бухгалтерлік есепті жүргізудің
негізі - синтетикалық есепшоттардың бірыңғай жүйесі, яғни Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкі бекіткен екінші деңгейлі банктегі бухгалтерлік
есептің типтік шот жоспары. Шот жоспары төрт санды кодты шоттар тізімі
болып табылады. Бұл құжат кәсіпорынның шаруашылық-қаржылық қызметінің
бухгалтерлік шот жүйесінен ерекше. Қазақстандағы барлық екінші деңгейлі
банктер үшін бірыңғай есеп нысаны болуы банктің және оның фирмаларының
қызметіне талдау жасауға мүмкіндік береді.
Шот жоспарының барлық шоттары 7 класқа бөлінеді[4]:
I класс - Активтер.
II класс - Міндеттемелер.
III класс - Меншікті капитал.
IV класс - Табыстар.
V класс - Шығындар.
VI класс - Шартты және мүмкін талаптар мен міндеттемелер.
VII класс - Банк балансына меморандум шоттары.
Бухгалтерлік шоттар баланстық және баланстан тыс шоттар
болып бөлінеді. Баланстық шоттарға бірінші кластан бесінші класқа
дейінгілер кіреді - активтер, міндеттемелер, меншікті капитал, табыстар,
шығындар, ал алтыншы және жетінші класс шоттары баланстан тыс шоттарға
жатады. Баланстық шоттар өз кезегінде екіге бөлінеді - актив және пассив.
Актив шоттарға бірінші және бесінші класс шоттары жатады, пассивке -
екінші, үшінші және төртінші класс шоттары жатады.
Актив шотта дебет бойынша түсімдер (көбеюлер),
кредит бойынша - шығындар (азаюлар) ескеріледі. Пассив шотта керісінше.
Екінші деңгейлі банкте бухгалтерлік есептік шот жоспарының өзіндік
ерекшеліктері бар. Бұл ерекшеліктің мәнісі активтердің, міндеттемелердің,
есептелген кірістер мен есептелген шығындардың, активтер және
міндеттемелердің өзара қарым-қатынасы, кірістер мен шығындар, пайыздық
кіріс және пайыздық шығынның есебі бойынша қисынды тізбесі.
Пайыздық кірістер есептелуі мүмкін активтер - есептелген кірістер -
пайыздық кірістер. Пайыздық табыстар есептелінуі мүмкін активтер 1000-1499
шоттарда ескеріледі. Сәйкес пайыздық кірістер 4000-4499 шоттарда
ескеріледі. Активтердің әрбір шотына пайыздық кіріс шоты сәйкес келеді,
сондықтан активтер шотының кейінгі үш саны кірістер шотының кейінгі үш
санына тең. Клиенттерге берілген қысқа мерзімді несие Клиенттерге берілген
қысқа мерзімді несие шотында ескеріледі (1414), ал Клиенттерге берілген
қысқа мерзімді қарыздар бойынша сыйақы алумен байланысты кірістер (4414),
саудаға арналған бағалы қағаздар (1201), ал саудаға арналған бағалы
қағаздар бойынша сыйақы алуға байланысты кірістері 4201 шотта
қарастырылады.
Есептеу принципіне сәйкес несие бойынша банктер пайыз есеп-теуге
міндетті және төлемі кейін жүргізілген жағдайда депозиттерге де пайыз
есептеледі. Есептелген кірістерді есептеуге қисынды құрылымы бар 1700
шоттар тобы арналған. Есептелген кірістердің кейінгі екі цифры, пайыздар
есептелетін шоттар тобының ортаңғы екі цифрына тең. Мысалы, банктің
клиенттерге талабы - 1400, есептелген кірістер шоты тобы бойынша — 1740
және т.б.
Оларға жатпайтындар:
- әдетте есептеу жасалмайтын 1000-шоттар тобы;
- 4455 (своп бойынша табыс) баланстан тыс шотта ескерілетін операция
бойынша пайыздық кірістерді бейнелейді.
Осы қисынды байланыстар үлгілерін 1-кестеде қарастырамыз.
Кесте-1. Қисынды тізбелер кестесі
Активтер Шот Шот Сыйақы алуға байланысты табыстар
№ №
Клиенттерге берілген1411 4411 Клиенттерге берілген қысқа мерзімді
қысқа мерзімді қарыздар бойынша сыйақы алуға
қарыздар байланысты кірістер
Сатуға жарамды 1452 4452 Сатуға арналған қолда бар бағалы
бағалы қағаздар қағаздар бойынша сыйақы алуға
байланысты кірістер
Басқа банктерге 1253 4253 Басқа банктерге орналастырылған қысқа
орналастырылған мерзімді салымдар бойынша сыйақы алуға
қысқа мерзімді байланысты кірістер (бір айға дейінгі)
салымдар (бір айға
дейінгі)
Басқа банктердегі 1305 4305 Басқа банкгерге берілген қаржы лизингі
қаржы лизингі бойьшша сыйақы алуға байланысты
кірістер
Клиенттер факторинг 1407 4407 Факторинг бойынша сыйақы алуға
байланысты кірістер
Активтер мен есептелген кірістер арасында өзара қисынды
байланыс бар (Кесте-2).
Кесте-2. Активтер және есептелген кірістер арасындағы өзара байланыс
Активтер Шот Шот Аударылған табыстар
№ №
ҚРҰБ-і талап 1102 1710 ҚРҰБ-гі орналастырылған салымдар
ету бойынша бойынша есептелген кірістер
салымдары
Басқа банктерге 1302 1730 Басқа банктерге берілген қаржылар және
берілген қысқа қаржы лизингі бойынша есептелген
мерзімді қарыздар кірістер
Басқа банктерге 1251 1725 Басқа банктерде орналастырылған
орналастырылған салымдар бойынша есептелген кірістер
қысқа мерзімді
салымдар
Банктің жергілікті 1352 1735 Банктің бас кеңсесі мен филиалдар
филиалдармен есеп арасындағы есеп айырысу бойышпа
айырысуы есептелген кірістер
Сатуға арналған 1451 1745 Өтелгенге дейін ұсталатын бағалы
қолда бар бағалы қағаздар бойынша есептелген кірістер
қағаздар
Пайыздық шығыстар есептелуі мүмкін міндеттемелер — есептелінген
шығындар - пайыздық шығындар
Пайыздық шығыстар есептелуі мүмкін міндеттемелер 2000-2499 шоттарында
есептеледі. Соған сәйкес пайыздық шығындар 5000-5499 шоттарда есептеледі.
Міндеттеменің әрбір шотына пайыздық шы-ғыстар шоты сәйкес келеді, сонымен
бірге міндеттемелер шотының кейінгі үш саны шығыстар шотының кейінгі үш
санына тең.
Төлемдер алдағы уақытта төленетін жағдайда есептеу прин-ципіне сәйкес
банктер кредиттер мен депозиттер бойынша ай сайын пайыздар есептеуі керек.
Есептелген шығыстарды есептеу үшін қисынды құрылымы бар 2700 шот
топтары белгіленген. Яғни, есептелген шығындардың кейінгі екі цифры пайыз
есептелетін шот тобының ортаңғы екі цифрына тең.
Бұған мыналар жатпайды:
есептеулер жасалмайтын 2010 тобының шоттары (пайызсыз салымдар);
міндеттемелер шотының жекелеген топтарымен сәйкестігі жоқ 2749 шоты
(мерзімі өткен пайыздар есебі бойынша);
5091 шоты (басқа да табыстар), 5095 және 5230 (комиссиялық шығыстар).
2050 шоттар тобына сәйкес және 2050 мен 2200 сәйкес;
5024 шоты (банктің корреспонденттік шоты бойынша пайыздық шығыстар)
банкаралық корреспонденттік қатынас жағдайында мүмкін болатын активтік
шотпен байланысты (1052).
Міндеттемелер және пайыздық шығыстарға сәйкес келетін қисындылықты 3-
кесте түрінде көрсетуге болады.
Кесте-3. Міндеттемелер және пайыздық шығыстарға сәйкес келетін қисындылық
Міндеттемелер Шот Шот Пайыздық шығыстар
№ №
1 2 3 4
Басқа банктерден 2054 5054 Басқа банктерден алынған қысқа мерзімді
алынған қысқа қарыздар бойынша сыйақы төлеуге
мерзімді қарыздар байланысты шығыстар
Басқа банктерден 2057 5057 Басқа банктерден алынған қаржы лизингі
альшған қаржы бойынша сыйақы төлеуге байланысты
лизингі шығыстар
Клиенттердің 2223 5223 Клиенттердің кепілдік салымдары бойынша
кепілдік салымдары сыйақы төлеуге байланыты шығыстар
Айналысқа шығарылған2301 5301 Айналысқа шығарылған облигацияларға
облигациялар сыйақы төлеуге байланысты шығыстар
Басқа банктердің 2127 5127 Басқа банктердің ұзақ мерзімді
ұзақ мерзімді салымдары бойынша сыйақы төлеуге
салымдары байланысты шығыстар
Өтелу мерзімі 5 2401 5401 Өтелу мерзімі 5 жылдан төмен реттелген
жылдан төмен борыштар бойынша сыйақы төлеуге
реттелген борыштар байланысты шығыстар
Міндеттемелер және есептелген шығыстар арасында қисынды
байланыс бар, оларды 4-кесте түрінде көрсетуге болады:
Кесте-4. Міндеттемелер және есептелген шығыстар
Міндеттемелер Шот Шот Есептелген шығыстар
№ №
1 2 3 4
Шетелдік орталық2122 2712 Орташа мерзімді депозиттер
банктердің мерзімді бойынша есептелген шығыстар
салымдары
Банктің 2153 2715 Банктің бас кеңсесі мен филиалдарының
шетелдік арасындағы есеп айырысу бойынша
филиалдарымен есеп есептелген шығыстар
айырысу
Басқа банктерден 2053 2705 Басқа банктерден РЕПО операциялары
РЕПО операциялары бойынша алынған қарыздар бойынша
бойынша алынған есептелген шығыстар
қарыздар
Айналысқа шығарылған2303 2730 Айналысқа шығарылған өзге бағалы
өзге бағалы қағаздар қағаздар бойынша есептелген шығыстар
Өтелу мерзімі 5 2402 2740 Реттелген борыштар бойынша есептелген
жылдан жоғары шығыстар
реттелген борыштар
Шот топтары бойынша міндеттемелер – активтер қисындылық сәйкестігін 5-
кестеден көруге болады.
Кесте-5. Міндеттемелер активтері
Активтер Шот Шот Міндеттемелер
№ №
1 2 3 4
Банктің шетелдік 1353 2153 Банктің шетелдік филиалдарымен есеп
филиалдарымен есеп айырысуы
айырысуы
Клиенттермен есеп 1552 2552 Клиенттермен есеп айырысу
айырысу
Өзге де алдын ала 1791 2791 Өзге де алдын ала төлеулер
төлеулер
Құжаттамалық есеп 1855 2855 Құжаттамалық есеп айырысу
айырысу бойынша дебиторлар
бойынша дебиторлар
Шот топтары бойынша кірістер-шығыстар сәйкестілігін 6-кесте түрінде
көрсетуге болады.
Кесте-6. Кірістер-шығыстар
Кірістер Шот Шот №Шығыстар
№
1 2 3 4
Клиенттерге берілген4400 5200 Клиенттердің талаптары бойынша сыйақы
қарыздар бойынша төлеуге байланысты шығыстар
сыйақы алуға
байланысты кірістер
Банктің филиалдармен4350 5150 Банктің филиалдармен есеп айырысуы
есеп айырысуы бойынша шығыстары
бойынша кірістер
Бағалы қағаздарды 4510 5510 Бағалы қағаздарды сатып алу-сату
6-кестенің жалғасы
1 2 3 4
сатып алу-сату бойынша шығыстар
бойынша кірістер
Банктің шетел 4604 5604 Шетел валютасын сатып алу-сатуда қызмет
валютасын сатып көрсету бойынша комиссиялық шығыстар
алу-сату комиссиялық
кірістері
Өзгеде кірістер 4820 5920 Өзгеде шығыс
Банк қызметінен өзге4921 5921 Банктік қызметтен өзге шығыстар
кірістер
Алтыншы класс бойынша операциялардың есебі – шартты және мүмкін
талаптар шартты және мүмкін міндеттемелердің келесідей логикалық
байланыстары бар, яғни бір шоттың дебеті бойынша корреспонденттік шотты
жүзеге асыру кезінде 500 саны арқылы анықталатын кредиттік шот бойынша
корреспонденция жүзеге асады. Мұны 7-кесте түрінде келесідей етіп
рәсімдеуге болады.
Кесте-7. Шартты және мүмкін талаптар – шартты және мүмкін міндеттемелер
Операция ДебетКредит ДебетКредит
1 2 3
Аккредитивтер 6000 6500
Кепілдер 6050 6550
Орналастырулар 6100 6600
Салымдар 6150 6650
Бағалы қағаздарды сатып алу 6200 6700
Бағалы қағаздарды сату 6300 6800
Валюталарды сатып алу-сату 6400 6900
6999 арқылы 6999 арқылы
Банктегі бухгалтерлік есеп барлық шаруашылық субъектілеріндегі сияқты
аналитикалық және синтетикалық болып бөлінеді. Аналитикалық есеп - есептің
алғашқы түрі, синтетикалық есептің базасы болып табылады. Банкте
орындалатын барлық қызметтер бухгалтерлік есепте көрініс табады. Ол
экономикаға салынған несие көлемін, жүргізілген қолма-қол ақша айналымын,
банкте сақталған ақша айналысындағы сандық өзгерістерді және ақшалай
қаражат сомасын анықтауға мүмкіндік береді.
Банктің көпжақты қызметін сипаттайтын қорытынды көрсеткіштер банктік
операциялардың аналитикалық есебінде болады.
Несиелік есеп айырысу, кассалық және басқа операциялардың
күнделікті бөлшек есебі дербес шоттарда жүргізіледі. Әрбір
кәсіпорынға немесе ұйымға дербес ашылған шоттардың саны
олардың банкпен байланысы сипатына байланысты. Синтетикалық
есептің әрбір баланстық және баланстан тыс шотында
аналитикалық есепте ескерілетін қүралдардың түріне, олардың белгілері мен
иесіне байланысты бөлінетін дербес шоттар ашылады. Берілген несиелер,
несиелердің мақсатты пайдалануы және несие алушы бойынша ашылған дербес
шоттарда көрсетіледі.
Дербес шоттар ашылған дербес шоттар классификаторы болып табылатын
арнайы кітаптарда тіркеледі. Онда кәсіпорындар мен мекемелер ашатын есеп
айырысу және басқа шоттар тіркеледі.
Аналитикалық есептің дербес шоттары есеп айырысу ақша құжаттарының
сәйкестендірілген жүйесіне кіретін белгіленген стандартты нысанда басылады.
Банктегі дербес шоттар бірыңғай ереже бойынша нөмірленеді. Дербес
шоттың нөмір саны есепке алынатын құралдар мен құндылықтар сипатына
байланысты 3 пен 9 аралығында болуы мүмкін. Баланстық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz