Компанияның капиталын қалыптастырудың негізгі қағидалары
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
1 Компанияның құнын бағалаудың теориялық аспектілері ... ... ... 8
1.1 Қазақстан Республикасында компанияның құнын бағалау қызметінің
даму кезеңдері және құқықтық 8
негіздері ... ... ... ... ... ... . ... ... ..
1.2 Компания құнын бағалау әдістері және 15
тәсілдері ... ... ... ... ... ... . ... ... .
2 Компанияның құнын барынша көбейтуге әсер етуші факторларды талдау
(Қазақтелеком АҚ-ның Батыс филиалының материалдары
негізінде) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
... ... ... ... .
2.1 Қазақтелеком компаниясының ағымдағы қаржылық экономикалық
жағдайын 29
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Компанияның құнын барынша көбейтуге әсер етуші факторларды
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
2.3 Экономикалық даму факторының компанияның рыноктық құнына ықпалын
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
... ... ... ... ... ... ... ..
3 Компанияның құнын бағалаудың қаржылық 60
моделі ... ... ... ... ... .
3.1Компанияның құнын бағалауда қаржылық моделдің қажеттілігі және оны
жетілдіру 60
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ..
Қорытынды 75
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер 78
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Нарықтық экономика жағдайларында компаниялардың
өзінің қаржылық-шаруашылық қызметіне қажетті қаржы ресурстарымен қамтамасыз
ету олардың өз мойындарына түсіп отыр. Жоспарлы экономика жағдайларында
компаниялар қаржылық мұқтаждықтар мен қиындықтарға душар болған жағдайда
мемлекеттің және оның орталықтандырылған қаржы жүйесіне арқа сүйейтін еді.
Алайда нарықтық қатынастардың орнауы мен дамуы аталған мәселені
компаниялардың өз мойындарына жүктеп отыр.
Компаниялардың меншікті және қарыздық капиталдар тарту нәтижесінде
қалыптасқан капитал құрылымы оның қызметінің тиімділігін, қызметінің түпкі
мақсаты болып табылатын табыстылығын анықтап беретін бастапқы фактор болып
табылады. Әрине, компаниялар өз қызметі барысында меншікті капиталға арқа
сүйейді. Олардың кәсіпкерлік табыстан алған табысы – бизнестің дамуының
бірден-бір көзі болып табылады. Алайда, меншікті капитал компаниялардың
экономикалық-әлеуметтік дамуы мәселелерін шешу үшін жеткіліксіз, сол
себепті компаниялар өз қызметі барысында шеттен капиталдар тартуларына тура
келеді. Демек, қарызға капиталдар тарту кәсіпкерлікті дамытудың басты шарты
болып табылады.
Компаниялар үшін оңтайлы капитал құрылымын қалыптастырудағы ең маңызды
сұрақтары – бұл қажетті қаржы ресурстарын қандай бағамен тарту керек
екендігі. Компанияның нарықтық экономика жағдайларындағы басты стратегиялық
мақсаты өзінің ағымды және келешектегі нарықтық құнын арттыру және оны
қолдау болып табылады. Ал бұл жетістікке жетудің бірден бір жолы – компания
құнын тиімді бағалау. Компания құны неғұрлым жоғары болса, компания
қызметінің тиімділігі де соғұрлым жоғарылай береді және керісінше. Сол
себепті компанияның қаржы менеджерлері капитал құрылымын қалыптастыру
көздерінің құнын анықтауға үлкен назар аударулары қажет. Міне, осы соңғы
мәселе дипломдық жұмыстың зерттеу обьектісі болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – компания құнын анықтаудың теориялық және
әдістемелік негіздеріне сүйене отырып, оңтайлы капитал құрылымын және құнын
қалыптастыру жолдарын іздестіру болып табылады.
Осы көрсетілген мақсатқа қол жеткізу үшін дипломдық жұмысты жазу
барысында келесідей міндеттер қойылған:
– компания құны тұжырымдамасының экономикалық мәнін зерттеу;
– компания капиталы түсінігін және оның жіктелу белгілерін қарастыру;
– компания құнын бағалаудың ақпараттық негіздерін оқып зерделеу;
– компанияның меншікті капиталының құрамын және оны қалыптастыру
ерекшеліктерін игеру;
– компанияның меншікті капиталының құнын бағалауды зерттеу;
– компанияның қарыздық капиталды тарту тетіктерін зерттеу;
– қарыздық капиталдың құнын бағалау жолдарын қарастыру;
– компания құнын бағалаудың оңтайлы жолдарын іздестіру.
Жұмыстың зерттеу объектісі компания құнын анықтауға негіз болатын
Қазақтелеком компаниясының капиталдарының құрылымы.
Диплом жұмысының зерттеу пәні компанияның құнын қалыптасырудағы пайда
болатын қаржылық қатынастар болып табылады.
Зерттеудің ғылыми жаңалықтарына мыналар жатады:
– компания құнын бағалаудың тәртібі мен әдістері, тәсілдері
теориялық
тұрғыдан жан-жақты қарастырылған;
– компания құнын жоғарылатуға әсер ететін факторлар анықталып,
оларға талдау жасалған;
– компания құнын барынша көбейтудің мүмкін жолдары
қарастырылған.
Жоғарыда аталған мақсат пен міндеттерді орындау үшін жұмысты үш тарауға
бөліп қарастырдық. Осыған байланысты бірінші тарау компания құнының
теориялық негіздеріне, компания капиталының экономикалық мәні және
сыныпталуы мен капитал құнының экономикалық ролінің маңыздылығына арналды.
Екінші тарауда компанияның меншікті және қарыздық капиталдарын басқару
және олардың құндарын бағалау тәжірибесіне талдау жүргізілді.
Үшінші тарауда компания құнын бағалаудың қаржылық әдістерін
жетілдірудің негізгі бағыттары қарастырылды.
Жұмыстың теориялық және тәжірибелік негізі ретінде нормативті және
заңнамалық актілер, Қазақстан, Ресей, ТМД елдерінің экономистерінің
еңбектері, зерттелген мәселе бойынша баспасөз беттерінің материалдары
алынды.Сонымен қатар, Қазақтелеком компаниясының қаржылық жағдайын
сипаттайтын мәліметтер пайдаланылды.
1 Компанияның құнын бағалаудың теориялық аспектілері.
1.1 Қазақстан Республикасында компанияның құнын бағалау қызметінің
даму кезеңдері және құқықтық негіздері
Кәсіпорын экономикалық көрсеткіштердің жақсы жетістіктерге жету
мақсатында, тәжірибелік және ізденіс жүйесі меншікті басқару факторының
негізі ретінде бағалау қызметі қолданылады.
"Қазақстан Республикасының бағалау қызмет туралы" заңына сәйкес
мемлекеттік меншікті жекешелендіру кезінде, басқаруды сенімділікке беру
немесе жалға беру, сату, сатып алу, жарғылық қордың салымы ретінде
ипотекалық несиенің жүргізілуі кезінде қоғамдық бағалау үлкен роль
атқарады[1].
Сонымен қатар мүлік туралы мәміле кезінде міндеттелген бағалау
жүргізіледі.
Бизнесті бағалау қызметінің үрдісін кешенді тәсілдермен, мемлекеттік
реттеу және бағалау қызметінің аналитикалық есебімен қамту негізінде
көрсетеді. Бағалаудың әр түрлі әдістер мен амалдарын қолдану арқылы
ғимараттар, құрылыстар мен көлік құралдарының құнын анықтау келтірілген.
Бағалау қызметі ғылыми негізде, оның кез келген тапсырманы орындау
үрдісін қадағалайтын, бір қатар қағидалар мен жылжымайтын мүлік құнына әсер
ететін ортаның факторларын қарастырады.
Нормативтік база шегіндегі бағалау технологиясының нарықтарында
кәсіпорын бизнесін бағалау үш тәсіл бойынша жүргізіледі: нарықтық, табыстық
және шығындық
Бизнес- бұл заңды, жеке тұлғалардың нақты қызметі.
Мұнда заңды тұлға – кәсіпорын, азаматтық құқықтардың объектісі болып
табылады да, кәсіпкерлік қызмет үшін қолданылатын мүліктік кешен ретінде
қарастырылады.
Мүліктік кешен жер телімдері, ғимараттар мен құрылыстарды, машина мен
құрал-жабдықтарды, шикізат пен өнімдерді, материалдық емес активтерді және
мүліктік міндеттемелерді құрайды.
Бизнесті бағалаудың бірінші концепциясы
Бірінші концепция мүліктік кешеннің құрамдастарын бағалаумен
байланысты.
Кәсіпорын бизнесін бағалау мүліктік кешеннің құрамдастарын бағалауына
әкеледі: нарықтық, табыстық, және шығындық тәсілдерді қолданып, негізгі
қаражаттардың мүліктік құқықтар құнының есебінсіз бағалауға болады.
Мұнда, бір-бірінен жекеше бағаланатын (орындық, компьютер, ғимарат,
станок, бассейн, жер телімі және т.б.), мүліктік кешеннің құрамдастарын
бағалау жөнінде айтылып отыр. Мүліктік кешеннің құрамдастарын бөлек
бағалау, мүліктік кешен жиынтығы түрінде бола алатын қосымша құнды
анықтаумен байланысты және олардың кейінгі аккумуляциясын болжамдайды.
Бизнесті бағалаудың екінші концепциясы
Екінші концепция, кәсіпорын бизнесін бағалағандағы пайда болатын
қосымша құнның анықталуымен тікелей байланысты.
Кәсіпорын бизнесін жүйе ретінде қарастырсақ, құрамына тауар нарығының
секторын бақылауға рұқсат ететін, оның мүліктік кешені мен құқық жүйесі
немесе қоржыны кірсе, мүліктік кешеннің жиынтығында қосымша құнның пайда
болуы мүмкін.
Құқық жүйесі немесе қоржыны кәсіпорынға бизнес жүйе ретінде тауар
нарықтарында тиімді бәсекелесуге рұқсат етеді.құқықтар жүйесі немесе
қоржыны өзіне мыналарды қосуы қажет:
- кәсіпкерлік қызметті іске асыратын, кәсіпорынға республикалық және
атқарушы жергілікті билік органдары беретін лицензиялардан,
сертификаттардан және тағы басқалардан пайда болатын нарықта жұмыс істеу
құқығы;
- кәсіпорынға табыс әкелетін жал құқығы, субжал, кепіл және тағы басқа;
- бизнес бойынша әріптестердің келісім – шарт жүйелерінен пайда болатын
құқықтар(материалдар мен шикізатты жеткізу келісім – шарттарды, тауарлық
өнімдерді сатып өткізу келісім – шарттарды және т.б.);
- кәсіпорын акцияларының бақылау пакеттерінен пайда болатын құқықтар;
- материалдық емес активтерді қалыптастыратын артықшылығы бар құқықтар.
Жоғарыда аталғандарды ескере отырып, кәсіпорынның бизнесін бағалаудың
объектілері болуы керек:
- кәсіпорынның мүліктік кешені;
- кәсіпорынға(фирмаға) нарықтың секторын бақылауға рұқсат ететін
құқықтар жүйесі немесе қоржыны;
- кәсіпорынның(фирманың) тауар нарықтарында бәсекелесуге қабілеттілігі.
Сөйтіп, кәсіпорын(фирма) бизнесін бағалау екі концепцияны қолдану
арқылы жүзеге асырылады.
Бірінші концепция, сатып алу – сату мәміле кезіндегі кәсіпорын(фирма)
бизнесінің бағалауын болжайды. Бұл жағдайда бизнестің құны екі құрамдас
бөліктерден қалыптасады:мүліктік кешеннің құнынан және материалдық емес
активтердің құнын сипаттайтын құнға қосымша бағалануынан.
Екінші концепция, бағалау кезінде тауар нарығындағы бағаланатын
сектордың бағалау сыйымдылығын болжайды.
Қазақстан Республикасы заңнамасының талдауы мен нарықта неғұрлым
салмақты болып табылатын табыс формуласында көрсеткендей, артықшылығы бар
құқықтардың көлемін бағалану, патенттік монополиялардың шекараларын
анықтауға мүмкіндік береді. Тауар нарығының үлкен секторлар
монополияларымен байланысты патенттік монополизмдердің мүмкіндіктерін құқық
иеленушілер құқықтарымен байланыстырады, атап айтқанда:
- иелігіндегі интеллектуалдық меншік объектілерін өз талабына сай
қолдану;
- белгілі шарт негізінде, интеллектуалдық меншікті бағалауға жеке
объектілерін пайдалануға рұқсат ету.
Аталған ғылыми дәлелденген артықшылықтарды, құқық иеленуші өнім
нарығында жоғары технологиялық өнімдердің көлемін ұлғайтуға мүмкіндігі бар
нарықтардың үлкен секторларын қатаң бақылау үшін қолданылады.
Айрықша құқықтарының ірі портфелі шоғырланған технологияларды меңгерген
жоғары технологиялық компаниялар мен корпорациялар ғылыми дәлелденген өнім
құқық иеленуші арықтарын басқаруға, миллиардтаған табыстар алуға белгілі
мүмкіндіктер алады.
Айрықша құқықтар портфелінің көмегімен тауар нарығының ірі секторларын
басқару бойынша компаниялардың мүмкіндіктерін бағалау, олардың айырықша
құқықтар мен бизнесін бағалауына қосылады.
Бағалау мақсаты – кәсіпорынның нарықтық құнын есеп айырысуымен негіздеу.
Кәсіпорындарды бағалау белгілі бір нақты міндеттің орындалуына
бағынады. Бағалаушы, жасалып жатқан бағалаудың міндетін білгеннен кейін
ғана керекті әдістамені дұрыс таңдай алады.
Кәсіпорынның құнын бағалау көбінесе келесі жағдайлардан туындайды:
- кәсіпорынды сату;
- кәсіпорын мүлігінің бөлігін сату (жер телімі, ғимараттар,
құрылыстар);
- ұйымды қацта құру немесе кәсіпорынды тарату(қосылу, бөліну, сіңісу
және т.б.) және кәсіпорынның банкротқа ұшырағандағы төрелік сот және меншік
иелерінің шешімі бойынша жүргізіледі,
- бағалы қағаздар нарықтарында кәсіпорын акцияларын сатып алу және
сату (акционерлік меншіктегі кәсіпорындарды немесе оның бөлігін сатып алу);
- жауапкершілігі шектеулі қоғамда немесе серіктестіктің жарғылық
қорының үлесін сатып алу және сату (үлес ақша бірлігімен бағаланады);
- кәсіпорынды жалға беру. Құнды бағалау жал төлемін белгілеу үшін
маңызы;
- кәсіпорынды жетілдіру мақсатында инвестициялық жобаның орындалуы
мен оның негізделуі кезінде кәсіпорын құнын білу қажет;
- несие алу үшін кәсіпорын мүлігін кепілге беру;
- кәсіпорын мүлігін сақтандыру;
- мүлікке салық салу үшін, оның салық баасын анықтау;
- негізгі қорларды қайта бағалау[2].
Сонымен, мүліктік кешен құнын бағалану негізділігі мен дәлелділігі
көбінесе бағалауды қолдану аумағының дұрыс анықталуына тәуелді, яғни сатып
алу және сату, несие алу, сақтандыру, салық салу, т.б.
Кез келген мүліктің құнын, бір – бірімен тығыз байланысты екі тәсілмен
анықтауға болады: біріншіден, осы мүлікті басқа бір мүліктің кейбір санына
алмастыруы. Екіншіден, мүлік иесі болашақта алатын табыстардың ағымды құнын
анықтауы.
Құн, шығындар және баға түсініктемелері бойынша айырмашылықтарды білу
қажет. Құн - алушының (инвестор) бағаланатын меншікті алуға жұмсайтын
төлемнің мөлшері. Шығындар - бағаланатын ұқсас меншік обьектісін құру үшін
қажет болатын шығын мөлшері. Бұл шығындар салушы төлеуге дайын сомадан
айырмашылығы болмауы мүмкін. Баға бірдей обьектілер мен басқа сатып
алушылардың активтілігін және сатып алушылардың қажеттіліктерін қоса
алғанда, бұл шығындар бағалау күнімен салыстырғанда өз құнынан жоғары
немесе төмен болуы мүмкін. Тек қана жетілген нарық жағдайында, құн және
баға бір-бірімен тең болады. Мүліккеқұн, өзімен нақты шарттардың нәтижесі
болатын бағаны ұсынады. Баға -өткен мәлімелердегі ұқсас объектілерді сатып
алуға қанша жұмсалғанын көрсететін факт. Бағалаушы талдау жасағаннан кейін
ғана, мүлік құнының ағымдағы төленген немесе алынған бағасы бола алатындығы
туралы айта алады.
Құн негізінен төрт шарттан туындайды: сұраныс, пайдалылық, тапшылық
және меншік құқықтарын беру мүмкіндігі.
1. Сұраныс. Сұраныс-белгілі бір уақыт үшінде нарықта сатып алатын тауар
(қызмет)саны немесе меншік объектілері. Сұраныстың өсуі бағалардың өсуіне
алып келеді.
2. Пайдалылық. Адамдардың белгілі бір қажеттенділіктерін
қанағаттандыратын, тауарлар мен меншік объектілерінің қабілетін-пайдалылық
деп атайды. Берілген зат неғұрлым көбірек қажттіліктерді қанағаттандыруға
қабілетті болса, соғұрлым оған сұраныс жоғары болады. Пайдалылықтың өсуі
көбіне бағаның өсімімен сәйкес болады.
3. Тапшылық. Үлкен сұраныс пен жоғары пайдалылыққа қарамастан, ешбір
мүлік тапшы болғанша құны болмайды.
4. Меншік құқығын біреуге беру мүмкіндігі. Кез келген зат меншік
құқықтарын біреуге беру мүмкіндігі бар жағдайда тауар болып саналады.
Мысалы, берілген заңнамамен жердің белгілі бір үрлеріне сату рұқсат
етілмесе, онда олардың құндылығы болмайды. Дегенмен, бұл жерлердің жал
құқықтарының нарық құнын бағалауға болмайды.
Мүліктің құнын бағалау нақты бір мақсатпен жүргізіледі (сатудың бағасын
анықтау, ипотекалық несиені алу, мүлікті сақтандыру және т.б.). бұл мақсат,
бағалаудың тағайындалуы деп аталады. Құнның әр түрлі анықтауларын
қолдағанда, мүліктін құны әр түрлі болады. Мысалы, оттан сақтандыру
мақсатынлһда құнның бағалануынан ерекшеленеді. Бірінші жағдайда, құнның
мөлшері құрылғылардың элементтеріне кеткен шығындармен, ал екінші жағдайда,
ипотекалық несие бойынша төлемдердің тоқталу жағдайында, объектіні сату
үшін нарықтағы мүмкін болатын бағамен анықталады.
Сөйтіп, бағалаудың тағайындалуына тәуелді мүлік әр түрлі құнға ие
болады.Тәжірибеде бағалаушы келесідей негізгі құндардың түрлерін қолданады.
Негізделген нарықтық құн – ашық және бәсеке нарығындағы мүлік түріне
берілетін баға. Экономикалық рационалды, мәмілеге еркін баратын және қажет
ақпаратпен қамтамасыз етілген сатушы мен сатып алушы арасында еркін
бәсекені көрсетеді. Қаржыландырудың ерекше шарттарына сәйкес, сатып алу мен
сатудың жағдайлары, екі жақтың жеткіліксіз ақпараттануы, нарық
деформациясын және тағы басқа факторлардың әсерінен, тәжірибеде нақты
мәмілелердің бағалары нарықтық құннан айырмашылығы болады. Нарықтық емес
құн ретінде, мысалы, нормативті есептелінетін құн бола алады.
Нормативті есептелетін құн – нормативтер мен әдістер басқару органдарын
бекіту негізінде есептелінетін мүліктік кешеннің құны. Қарастырылып отырған
мүліктік кешеннің түрлері үшін нормативтердің бірлік шкалалары қолданылады.
Нормативті есептелетін құн ретінде, мысалы, кәсіпорын мүлігінің салық салу
құны болып табылады. Кәсіпорын мүлігіне салық салу үшін салықтық база
ретінде негізгі қаражаттардың, материалдық емес активтердің, қорлар мен
шығындардың орташа жылдық қалдық құны жатады. Салық салу құнын есептеу үшін
кәсіпорын мүлігінің бухгалтерлік есебінің баланстық активіндегі қалдықтар
алынады. Нормативті есептелетін құнның тағы бірі, жерге салық салу үшін,
жер телімінің құнын анықтау болып табылады.
Мүліктік кешеннің нормативті есептелетін құнының көрсеткішін салық салу
және мүліктік мемлекеттік сақтандыру органдары тәжірибеде пайдаланылады.
Бұл көрсеткішті талаптар бойынша зақымды бағалау үшін сот органдары да
қолданады.
Бухгалтерлік есеп жүйесі баланстық құнды бастапқы, қалпына келтіру және
қалдық құны деп бөлінеді.
Баланстық құн – кәсіпорынның балансында белгіленген, құрылысқа кеткен
шығындар немесе оның өзіндік негізгі қаражаттарына элемент алу.
Бастапқы құн – белгілі кәсіпорын объектілерінің эксплуатацияға
енгізілген кезіндегі есептік құжаттарда тіркелген бағалар. Эксплуатацияға
берілген мүлік объектісі бастапқы құн бойынша, не оларды модернизациялау
мен реконструкциялаудан кейін немесе қорды ресми қайта бағалау белгіленген
уақыттан есептейді.
Бағалау қызметі ғылымының негізінде, бағалау бойынша кез келген
тапсырманы орындау үрдісін қадағалайтын, бірқатар қағидалары бар.
Кәсіпорынның мүліктік кешен құнын бағалау кезіндегі қажет негізгі
экономикалық ортақ қағидаларын қарастырайық. Олар мыналармен байланысты
және 3 топ қағидалар жүйелеріне келтіруге болады:
- иесінің мүлік туралы көзқарасымен;
- нарықтық ортамен;
- мүлікті эксплуатациялаумен.
Иесінің мүлкі туралы көзқарасымен байланысты қағидалар. Бұл топ
мынандай қағидаларға ие: пайдалылық, орын басу, күту.
Пайдалылық қағидасы. Меншік объектілерінің иемденуге қабілеті жоқ
болса, онда олардың құны болмауы мүмкін. Сондықтан потенциалды
меншіктенушіге пайдалы болған кезде ғана мүліктің кешеннің құны болады.
Қағиданың анықталуы: пайдалылық – берілген уақыт периодтарында және
берілген жерде меншік объектісі иесінің қателіктерін қанағаттандыру
қабілеті.
Орын басу қағидасы. Иесінің қажеттіліктерін қанағаттандыра алатын және
табыс әкеле алатын барлық меншік объектілері, өзінің әр түрлілігіне
қарамастан, бір- бірімен байланысты. Меншік объектісі үшін оны қалпына
келтіруге кететін шығындардың сомасынан көп ешкім төлемейді. Егер екі
меншік объектілерінің қабілеті бірдей болса, онда біз баға төменін аламыз.
Қағидалардың анықталуы: меншіктің максималды құны ең төмен бағамен немесе
құнмен анықталады. Сөйтіп орнын басу құны бағаланатын мүлік құнының жоғарғы
шегін анықтауға мүмкіндік береді.
Күту қағидасы. Инвестор объектіге қаражатты салып, ол меншік
объектілерінен болашақта табыс күтеді. Бағаланатын құн – болашақтағы барлық
табыстардың ағымдағы құны. Қағиданың анықталуы: күту – болашақта меншікті
иелік етуден түсетін табыстардың ағымдағы құнының орнатылуы.
Нарықтық ортамен байланысты қағидалар – бұл сұраныс пен ұсыныс
арасындағы сәйкестік, бәсеке, құнның өзгеруі.
Сұраныс пен ұсыныс арасындағы сәйкестік қағидасы. Мүлікке деген бағаның
өзгеруі сұраныс пен ұсыныс шамаларының өзгеруіне тәуелді.
Негізгі заңдылықтар:
Егер сұраныс тұрақты болып, ал ұсыныс ұлғайса, онда бағалар төмендейді;
Егер сұраныс тұрақты болып, ал ұсыныс төмендесе, онда бағалар
көтеріледі;
Егер ұсыныс тұрақты болып, ал сұраныс өссе, онда бағалар өседі;
Егер ұсыныс тұрақты болып, ал сұраныс төмендесе, онда бағалар
төмендейді.
Егер нарықта сұраныс пен ұсыныс арасында сәйкестік орнатылса, бағалар
тұрақты болады. Қағиданың анықталуы: ұсыныс – құрамындағы белгілі баға
бойынша тауарлар саны, сұраныс – белгілі баға бойынша қажетті тауарлар
саны. Сұраныс пен ұсыныс арасындағы өзара іс – қимыл бағасын анықтайды.
Нақты бір компанияның орташа құнын бағалау және болжау оған әсер ететін
көптеген факторларды ескере отырып есептелінуі керек. Ондай факторлардың
негізгілері болып төмендегілер табылады:
- капиталдарды қалыптастыру көздері бойынша оның элементтерінің
құрылымы;
- сырттан тартылған капиталды қолданудың ұзақтылығы;
- компанияның қаржылық тұрақтылығымен, төлем қабілеттілігімен,
іскерлік белсенділігімен және рентабелділігімен сипатталатын шаруашылық
қызметтерінің тәуекелділік деңгейлері;
- ақша және капитал нарықтарындағы конъюнктуралық өзгерістермен
анықталатын орташа қарыздық пайыздық мөлшерлемелер және олардың
динамикалары;
- компанияның жүргізіп отырған қызметі үшін белгіленген салық салу
мөлшерлемелерінің деңгейлері және салықтық жеңілдіктер жүйесі;
- компанияның меншікті капиталының құнын анықтайтын дивиденттік
саясат;
- компанияның қаржылық икемділігін анықтайтын әртүрлі қаржылық
көздердің қол жетімділігі;
- компанияның операциондық циклінің ұзақтылығымен және активтерінің
өтімділік деңгейлерімен анықталатын қызметтерінің салалық ерекшеліктері;
- компанияның операциондық және инвестициялық қызметтерінде
пайдаланылатын капиталдар көлемдерінің өзара қатынастары;
- компанияның өмірлік циклінің кезеңдері.
Осы аталған факторлардың әсер етуімен компанияның орташа құны оның
экономикалық даму үдерісінде үнемі өзгеріп отырады.
Компанияның даму үдерісінде капиталды қалыптастырудың тиімділігін
қамтамасыз ету оның шекті құнын үнемі бағалап отыруды талап етеді.
Компанияның шекті құны (marginal cost of capital) дегеніміз компанияның
қосымша тартылған әрбір жаңа капиталының бірлігінің құнының деңгейі.
Компанияның шекті құнын қалыптастыру тұжырымдамасы келесілерге
негізделеді:
- компанияның экономикалық мінез-құлқы өзінің капиталын қалыптастырудың
алғашқы кезеңінде капитал элементтерінің құндарының неғұрлым төмен болуын
қалайды;
- компания өзінің даму үдерісінде сырттан құндары неғұрлым жоғары болып
келетін қосымща капиталдар тартуға мәжбүр болады.
Бәсеке қағидасы. Жал шарты немесе мүлікті сатып алу не сату мәмілелерін
жасайтын жалгер мен жал берушілер, сатушылар мен сатып алушылар арасында,
жылжымайтын мүлік нарықтарында бәсеке пайда болады. әрбір объекті бәсекеде
болады. Пайда бәсекені туғызады, ал артық пайда күйреген бәсекені
ынталандыру тенденциясы бар. Бәсекенің болмауы монополиялық жағдайды
туғызады. Қағданың анықталуы: нарықтағы пайда, өндіріс факторларын өтеу
үшін қажетті деңгейден асып кетсе, онда ерілген нарықта таза табыстардың
орташа деңгейінің төмендеуіне алып келетін бәеке өрлей бастайды.
Құнның өзгеру қағидасы. Мүлік объектілері әр уақытта өзгерістерге
ұшырайды. Жерді пайдалану мақсаты мемлекет пен жекеше сектордың әсерінен
өзгереді және олар тозады, техника, технология және шикізат базасы
өзгереді. Экономикалық шарттар жаңа мүмкіндіктерді туғызады, ақша
массасының көлемі мен пайыздық ставкалары толқиды. Адамдардың талғамы мен
ынталары өзгереді. Объектінің орналасу ортасы өсу, түсу, тоқырау мен жаңару
фазаларынан өтеді. Барлық бұл өзгерістер берілген жердегі мүлік
объектілерінің пайдалылық дәрежесіне әсер етуі мүмкін. Қағиданың анықталуы:
мүлік объектілерінің құны көбінесе тұрақты болып қалмайды, ол уақыт
ағымымен өзгеріп тұрады.
Эксплуатациядағы мүлікпен байланысты қағидасы - берілген топ мынандай
факторлар қағидасын ұсынады: өндірістік, қалдық өнімділік, салымдық,
баластандырылған, неғұрлым тиімді пайдалану.
Өндіріс факторларының қағидасы. Мүліктік кешен өндірістік жүйе болып
табылады. Оның табыстылығы төрт фактормен анықталады: менеджментпен,
еңбекпен, капиталмен және жермен. Таза табыс – осы барлық төрт фактордың
нәтижесі болып табылады. Сондықтан табысты бағалау негізінде барық
жүйелердің құны анықталады. Мүліктік кешенді бағалау үшін барлық жүйелердің
табысын құрудағы әрбір фактордың үлесін білу қажет.
Қалдық өнімділіктің қағидасы. Жердің құнын бағалау негізінде оның
қалдық өнімділігі жатыр.экономикалық қызметтің кез келген түрі келесідей
факторлардың болуын қажет етеді: менеджмент, еңбек, капитал және жер. Әрбір
фактор берілген қызметпен жасалатын таза табыстардан төленуі тиіс. Сөйтіп,
қалдық өнімділігі, еңбек және капитал эксплуатациясына және менеджменттің
шығындары өтелгеннен кейін, жер теліміне қосылғн таза табыспен анықталады.
Салым қағидасы – кез келген бір жаңа факторларды ендіру нәтижесінде
шаруашылық объект құнының өсім сомасы. Салымның анықталуы: шаруашылық
объектілерінің құнының ұлғаймалы немесе төмен сомасы. Сөйтіп, мүліктік
кешенге қосымша активтерді қосу тиімді болады, егер олар мүліктік кешеннің
нарықтық бағасынан жоғары болса. Мүліктік кешенге кез келген қосылған
элементтер өтеледі, егер мүліктік кешен құнының өсімі, бұл элементтерді
алуға кеткен шығындардан жоғары болған жағдайда.
Баланстандырылған қағидасы. өндіріс факторлары экономикалық
баланстандырылған болса, онда меншік объектісінің құны максималды болады
немесе сақталады.меншік объектілерінің құны төрт элементтердің
баланстандырылуына тәуелді: рентаға, еңбекке, капиталға, басқару
координациясына. Ең жоғарғы табысты қамтамасыз ететін әрбір меншшік
объектісі үшін теоретикалық тепе-теңдік нүктесі бар. Қағиданың анықталуы:
кез келген меншік объектісіне өндірістің әр түрлі факторларының оптималды
сомасы сәйкес келеді. Олардың бір – біріне сай болуы арқылы мүліктің
максималды құны пайда болады. Сөйтіп, әр түрлі мінездеме бойынша, мүліктік
кешенді құрайтын үлестер бір – бірімен келісуі керек. Мүліктік кешен кез
келген бір элементті қосу, берілген принципті бұзу, оның құнының өсуіне
алып келмейді.
Неғұрлым тиімді пайдалану қағидасы – барлық қарастырылған үш қағиданың
синтезі мүмкін болатын варианттардың ішінен жеткілікті негізделген мүліктік
кешеннің функционалды мүмкіндіктерін неғұрлым толығымен орындайтын және
объектінің ең жоғарғы құнына алып келетін, мүліктік кешен неғұрлым тиімді
пайдалану варианты таңдалады. Құнды бағалау үшін осы вариант
қолданылады[3].
Капитал құнының көрсеткіші нақты инвестициялауды жүзеге асыру процесінде
де қолданылады. Алдымен, нақты компанияның капитал құнының дәрежесі
дисконтты ставка ретінде болады. Бөлек нақты жобаның тиімділік бағасы
процесінде таза қаржы ағымының самасы қазіргі құнға келтіріледі. Сондай-ақ,
инвестициялық жобаны қарастыру бойынша ішкі табыс ставкасымен теңестіру
базасы болып қызмет етеді. Егер ол төмен болса, онда компанияның капитал
құнының көрсеткіші әсер ететін осындай инвестициялық жоба кері қайтарылуы
тиіс.
1.2 Компания құнын бағалау әдістері және тәсілдері
Компания капиталын қалыптастыруды қаржылық басқарудың теориялық
негіздерінің жүйесінде компания құны деген түсінік маңызды рөл атқарады.
Қазіргі экономикалық әдебиеттерде бұл түсінік кейбір жағдайларда
компанияның бағасы, капиталды қаржыландыру шығындары деген
түсініктермен де сипатталады. Бірақ арнайы экономикалық әдебиеттерде
неғұрлы кең таралған түсінік капитал құны деп аталады. Бұл тұжырымдама
қаржылық менеджмент жүйесіндегі базалық теориялардың бірі болып табылады.
Компания құны тұжырымдамасының өндірістік және инвестициялық ресурс
ретіндегі негізгі мәні - капиталдың экономикалық үдеріске қатысу кезінде
ескерілуі қажетті белгілі бір құнының бар болуымен түсіндіріледі.
Компания құны әртүрлі қайнар көздерден тарту барысында компанияның
төлейтін бағасы болып табылады.
Капиталдың осындай баға тұжырымдамасы - өндіріс факторының ең маңыздысы
болып табылады. Яғни, басқа факторлар сияқты белгілі бір құны бар,
компанияның операциондық және инвестициондық шығындарының қалыптастыра
алады. Осы тұжырымдама компанияның қаржылық қызметін басқару жүйесіндегі
басты база болып табылады. Сондықтан осы тұжырымдаманың компания капиталын
қалыптастыру тетігімен байланысты экономикалық мәнін қарастыру үшін оның
келесідей негізгі аспектілеріне тоқталайық:
Компания құнының маңызды сипаты оның деңгейі болып табылады. Бұл
көрсеткіштің жеке шаруашылық субъектілері үшін әртүрлі экономикалық
маңыздылығы бар:
- инвесторлар мен кредиторлар үшін компания құнының деңгейі пайдалануға
берілген капитал бойынша талап етілетін табыстылықпен немесе оның
нормасымен сипатталады;
- капиталды өндірістік немесе инвестициялық мақсатпен қалыптастыратын
шаруашылық субъектілері үшін оның құнының деңгейі қолданылған қаржылық
қаражаттарды тарту және оған қызмет көрсету бойынша кеткен шығындардың үлес
салмағымен сипатталады, яғни капиталды пайдаланғаны үшін төленетін баға
болып табылады.
Компания құнының деңгейі өзінің белгілі бір элементтері (компоненттері)
бойынша ерекшеленеді. Компания құнын бағалау кезіндегі капитал элементі
(компоненті) дегеніміз бұл оны қалыптастырудың (тартудың) жеке көздерінің
әртүрлі түрлері болып табылады. Мұндай элементтерге келесілер жатады:
- компанияның алған пайдасын (бөлінбеген пайдасын) қайта
инвестициялау жолымен алынатын капитал;
- артықшылықты акцияларды шығару жолымен алынатын капитал;
- жай акцияларды шығару жолымен алынатын капитал;
- банктен несие алу жолымен алынатын капитал;
- облигациялар шығару жолымен алынатын капитал;
- қаржылық лизинг арқылы алынатын капитал және т.б. [4]
Капиталдың әрбір элементтерінің құндарын салыстырмалы түрде бағалау
үшін әдетте жылдық пайыздық мөлшерлемелер пайдаланылады.
Капиталдың әрбір элементтерінің құндарының деңгейлері тұрақты шама емес
және әртүрлі факторлардың әсер етуімен уақыт бойынша өзгеріп отырады.
Капиталды қалыптастыру үдерісінде оның құнының деңгейін бағалау олардың
жеке элементтері бойынша ғана емес, сонымен бірге жалпы компания бойынша да
жүзеге асырылады. Мұндай бағалаудың көрсеткіші ретінде капиталдың орташа
құны (weighted average cost of capital - WACC) көрсеткіші қолданылады. Ол
капиталдың жеке элементтерінің құндарының орташа арифметикалық мөлшері
ретінде анықталады. Үлес ретінде капиталды қалыптастырудың жалпы
сомасындағы әрбір элементтердің өзіндік үлестері алынады[4].
Компанияның орташа құнын бағалау тетігін пайдалана отырып бұл
көрсеткіштің қалыптасқан капиталдың элементтерінің нақты құрамдары, олардың
капиталдың жалпы сомасындағы маңыздылығы, сонымен бірге әрбір жеке
элементтердің құндары туралы ақпараттарды қамтитындығын көреміз.
Компаниялардың өздерінің экономикалық қызметтерін іске асрыу үдерісінде
компанияның орташа құны келесідей нұсқалармен анықталуы мүмкін:
- компанияның нақты орташа құны, бұл көрсеткіш капитал элементтерінің
нақты құрылымдары және олардың әрқайсыларының құндарының нақты
деңгейлері бойынша есептелінеді;
- компанияның болжанған орташа құны, бұл көрсеткіш капитал
элементтерінің жоспарланған құрылымы және олардың әрқайсысыларының
құндарының болжанған деңгейлері бойынша есептелінеді;
- компанияның оңтайлы орташа құны, бұл көрсеткіш капитал элементтерінің
оңтайландырылған құрылымы мен олардың әрқайсысыларының құндарының
болжанған деңгейлері бойынша есептелінеді.
Компанияның даму барысында жаңа капиталдар тарту көлемінің көбеюі
компания құнының шекті көрсеткішін үнемі жоғарылатып отырады.
Компания капиталының әрбір жеке элементтерінің шекті құндарының
жоғарылауы өзгермелі сипатта болады. Яғни, осы элемент бойынша жаңа капитал
тартудың белгілі бір мөлшеріне дейін оның құнының деңгейі бұрынғысынша
қалып отырады, ал капиталдың жаңа бірлігі неғұрлым жоғары құнмен тартылады,
капитал элементінің құнының осы жаңа деңгейі басқа капиталдар тартылған
дейін сақталады, содан кейін бұл көрсеткіш тағы да өзгереді.
Осы көрсетілген график қосымша капиталдар тарту көлемдері жоғарылаған
сайын оның жеке элементтері бойынша капиталдың шекті құндарының өзгеру
сипаты көрсетілген.
Қосымша тартылған капиталдардың құндарының деңгейлерінің әрбір
өзгерісінін көрсететін нүкте айыру нүктесі деп аталады. Жоғарыда
көрсетілген графикте айыру нүктесі ретінде А, Б, В, Г және Д нүктелері
болып табылады. Айыру нүктесіндегі капиталдың әрбір жеке элементтерінің
тартылған қосымша бірліктерінің құндарының деңгейлерінің жоғарылауы бір
мезгілде компанияның қосымша тартылған капиталының орташа құнының
жоғарылауы әкеледі.
Компанияның шекті құнын қалыптастыру тетігін келесі 1-сурет түрінде
көрсетуге болады.
1 сурет. Компаниядағы капиталдың жеке элементтері бойынша оның шекті
құнының динамикасының графигі
Дерек көз:Ф.Бригхэм,Майкл С.Эрхардт.,Учебник:Финансовый
менеджмент.СПб:Питер, 2007
Компанияның орташа және шекті құндарының көрсеткіштері капиталды
қалыптастыру және пайдаланумен байланыста компанияның қаржылық қаржылық
қызметінің барлық аяларында қолданудың көп аспектілерімен сипатталады. Осы
көрсеткіштердің компанияның қаржылық қызметінде пайдаланудың негізгі
аяларын қарастырайық:
Жеке элементтердің құндарының көрсеткіштері және капиталдың орташа құны
жаңа бизнесті қалыптастырудың оңтайлы схемасын таңдай үдерісінде
қолданылады. Бұл көрсеткіштерді бағалау капиталдарды тартумен байланысты
басқару шешімдерін қалыптастыру негізін құрайды. Осы көрсеткіштер негізінде
капиталдардың құрылымы оларды тарту көздері бойынша қалыптастырылады және
оңтайландырылады.
Компанияның орташа құнының деңгейі оның нарықтық құнының деңгейін
көрсететін маңызды көрсеткіш болып табылады. Компания капиталының орташа
құнының төмендеуі компанияның нарықтық құнының жоғарылауына әкеледі және
керісінше. Осындай тәуелділік акционерлік қоғамдардың қызметтерін бағалау
кезінде көрінеді, яғни капиталдың орташа құнының өсуі немесе төмендеуіне
байланысты акциялардың бағалары да жоғарылап немесе төмендеп отырады. Соған
сәйкес капиталдың орташа құнын тиімді түрде басқару компанияның нарықтық
құнын жоғарылатуға бағытталған бағыттардың бірі болып табылады.
Компания капиталының құны операциондық қызметтен алатын табыс мөлшеріне
қызмет етеді, яғни капитал құны пайданың бір бөлігі болып табылады.
Операциондық қызмет бұл табыс алумен байланысты компанияның негізгі қызметі
немесе инвестициялық және қаржылық қызметтерге жатпайтын басқа қызметі
болып табылады. Өнімді өткізу және шығаруды қамтамасыз ету үшін жаңа
капиталды тарту немесе қалыптастыру кезінде олардың құндары міндетті түрде
төленуі тиіс. Бұл көрсеткіш компанияның операциондық табысының
қалыптастырылған ең төменгі нормасы болып табылады. Осылайша оның
мөлшерінің жоспарлануы кезіндегі төменгі шекарасы анықталады.
Компания капиталының құны қаржылық инвестициялау тиімділігін
қалыптастыруының базалық көрсеткіші болып қызмет етеді. Бұл тиімділіктің
белгісі компанияның өзімен жасалғандықтан, жекелеген қаржылық құралдардың
табыстылығын бағалау кезінде салыстыру базасы болып капитал құнының
көрсеткіші табылады. Бұл көрсеткіш нақты нарықтың бағасын емес немесе жеке
қаржылық инвестициялау құралдарының табыстылығын бағалауға мүмкіндік
береді. Бірақта неғұрлым тиімді бағытты қалыптастыруға және осы
инвестициялау түрлерінің инвестициялық портфелін қалыптастырудың алғашқы
сатыларына рұқсат етеліді. Шынында да, бұл көрсеткіш толыңымен
инвестициялық – қалыптастырылған портфельдің табыстылық баға шамасында
қызмет етеді.
Компания капиталының құнының көрсеткіші аренданы қолдану (лизинг) немесе
негізгі өндірістік қаражаттарды меншігіне иемденуге қатысты басқару
шешімдерін қабылдау белгісі болып табылады. Егер қаржылық лизингтің
қолданылған (қызмет көрсету) құны компанияның капитал құнынан асып түссе,
онда компания үшін өндірілген негізгі қаражаттарды қалыптастыру бағытын
қолдану тиімсіз.
Капитал құнының көрсеткіші элементтерінің бөлек бөлігінде қаржылық
леверидж механизм негізінде капиталдың құрылымдық басқару прцесінде
қолданылады. Қаржылық левериджді қолдану іскерлігі қарыз капиталы құнының
бір бөлігі болып табылатын капиталдың жоғары дифференциал қалыптасуымен
қорытындылады. Осыны құрайтын минимизация капитал құнын бағалау процесінде
қамтамасыз етіледі. Яғни, қарыз қайнар көздерінен тартылған және
компаниямен қолданылған қайнар көздерінің құрылымына сәйкес қалыптастыру
болып табылады.
Компанияның құнының деңгейі осы компанияның нарықтық деңгейін маңызды
өлшеуіші болып табылады. Компания құнының деңгейін төмендету сәйкесінше
компанияның нарықтық құнының өсуіне әкеледі және керісінше. Әсіресе
операциялық тәуекел әсер етеді. Яғни, капитал құнының өсуі немесе
төмендуіне сәйкес көтеріліп немесе түсіп тұратын акция бағасы. Демек,
капитал құнын басқару өздігімен бағытталған, компанияның нарық құнының өсуі
болып табылады.
Компания құнының көрсеткіші компанияның өз активтерін қаржы саясаты
түріне сәйкестендіріп қалыптастыру және бағалау белгісі болып табылады
(біріншіден айналым). Қолданылған нақты капитал құны және компанияның
алдағы бағалау өзгерістері нәтижесінде агрессивті, бірқалыпты
(компромиссті) немесе консервативті саяси түрі активтерді қаржыландырумен
қалыптасады. Сонымен, жоғарыдағылардан шығатын қорытынды капитал құнын
бағалау көрсеткіші компанияның шаруашылық қызметінің тиімділігін
жоғарылатуға бағытталған басқару шешімдерін негіздеудің маңызды құралы
болып табылады.
Жеке шаруашылық субъектілерінің экономикалық дамуының әлеуетін және оның
қарқынын анықтайтын негізгі экономикалық ресурстар жүйесінде капитал
маңызды роль атқарады.
Қаржы менеджменті тұрғысынан алып қарағанда, компания құны – бұл жалпы
ақша қаражаттарының құнының материалды және материалды емес формасымен,
сонымен бірге активтерінің қалыптасуы және инвестициялануымен сипатталады.
Компания капиталының экономикалық мәнін қарастыра отырып, оның мынанадай
сипаттамаларына тоқталып кетейік.
Компания капиталы өндірістің негізгі факторы болып табылады.
Экономикалық теорияда өндірістік компанияда шаруашылық қызметті қамтамасыз
ететін үш негізгі факторды бөліп көрсетеді. Яғни, капитал жер және басқа
да табиғи ресурстарды, еңбек ресурстары. Осы өндіріс факторлары жүйесінде
капитал маңызды рөл атқарады. Демек, ол барлық факторларды бір өндірістік
кешенге біріктіреді.
Капитал табыс әкелетін компанияның қаржылық ресурсын сипаттайды. Капитал
өз ретінде ссудалық капитал формасында оқшауланған өндірістік факторда бола
алады. Яғни, компанияның қамтамасыз етілген кірістерін қалыптастыруының
өндірістік емес (операциондық), керісінше оның қызметінің қаржылық
(инвестициялық) сферасында болады.
Капитал меншік иесінің жағдайын қалыптастыруының негізгі қайнар көзі
болып табылады. Ол осы жағдайдың ағымдық және болашақ немесе перспективті
кезеңдегі қажетті деңгейді қамтамасыз етеді. Ағымдық кезеңдегі тұтынылған
капиталдың бөлігі оның құрамынан шығады. Яғни, иемденушінің ағымдық
кезеңдегі қажеттілігін қанағаттандыруға бағытталады. Демек қалған бөлігі
капитал функциясын атқарады. Жинақталған бөлігі болашақ немесе перспективті
кезеңдегі меншік иесінің қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін қамтамасыз
етуге талап етілген. Яғни, жағдайын болашақ деңгейін қалыптастырады.
Компания капиталы оның нарықтық құнының басты өлшеуіші болып табылады.
Бұл жерде алдымен компанияның меншікті капиталы болады. Яғни, ол оның таза
активтер көлемін анықтайды. Сонымен бірге компанияның меншікті капиталының
қолданылған көлемі біруақытта және потенциалды қарыздық қаражат тарту,
қосымша табыс алуын қамтамасыз ету ретінде сипатталады. Басқа анағұрлым
азырақ факторлар жиынтығында бұл компанияның нарықтық құнын бағалау бағасын
қалыптастырады.
Компанияның капитал серпіні шаруашылық қызметтің маңызды барометр
деңгейінің тиімділігі болып табылады. Меншікті капитал қабілеттілігі жоғары
қарқынды өзіндік өсуі, жоғары деңгейлі қалыптастыру және компания кірісін
тиімді тартумен, оның қаржылық тепе-теңдігінің ішкі қайнар көздері
есебінен қолдау қабілеттігімен сипатталады. Сол уақытта меншікті капитал
көлемінің төмендеуі ереже бойынша компанияның қызметінің тиімсіз шығынды
салдары болып табылады.
Капиталдың көптеген рөлі компанияның экомикалық дамуында және үкіметтің
мүдделерін қанағаттандыруды қамтамасыз ету, меншік иесінің және персоналдың
компанияның қаржылық басқаруының басты обьектісі ретінде анықтайды. Ал,
оның тиімді қолдануының анықталуы анағұрлым жауапты қаржылық менеджмент
тапсырмасына қатысты.
Компанияның шаруашылық операцияларын жүргізу үшін тартатын капиталы
өзінің көп аспектілі экономикалық мәнімен ғана емес, сонымен бірге оның көп
жақты атқаратын қызметтерімен де сипатталады. Жоғарыда айтып өткеніміздей
компания капиталы деп қазіргі экономикалық теорияда және шаруашылық
тәжірибеде бірнеше ондаған терминдермен сипатталатын оның әртүрлі түрлері
түсіндіріледі. Соған байланысты компания капиталын қалыптастыру және
пайдалануды тиімді басқаруды қамтамасыз ету мақсатында ең алдымен осы
үдерістермен байланысты түсініктерді жүйелеу қажеттілігі туады.
Компания капиталы үш негізгі маңызды бағыттар бойынша жүйелеуді талап
етеді:
– тарту көздері бойынша.
– тарту нысандары бойынша.
– пайдалану сипаты бойынша.
Осы аталған бағыттардың әрқайсысын жүйелей отырып, капиталдың әртүрлі
түрлерін жіктеу жүйесін құруға мүмкіндіктер беретін жеке жіктеу белгілері
бөлініп шығады. Оны келесі 1-кесте түрінде көрсетуге болады.
Компания капиталын тарту көздері бойынша келесідей негізгі жіктеу
белгілері бөлініп қарастырылады.
Компанияның жабдықтары бойынша:
- меншікті;
- қарыз капиталын бөліп көрсетеді.
Меншікті капитал компанияның жалпы қаражаттық құны, меншікті құқықтарына
жататын және оның активтерінің белгілі бір бөлігін қалыптастыру үшін
қолдануымен сипатталады. Бұл активтің бөлігі меншікті капиталға
инвестициялау есебінен қалыптастырылған компанияның таза активтер
қарамағына береді.
Қарыздық капитал компанияның дамуын қаржыландыру үшін қаржы қаражат
немесе басқа да мүліктік құндылықтардың қайтарым негізіндегі тартуын
мінездейді. Компаниямен қолданылған қарыздық капиталының барлық формасы
өтеу мерзімі көрсетілген оның қаржылық міндеттемесі болып табылады[5].
1 кесте
Компания капиталының жіктелуі
Жіктеу белгілері Жіктелу топтары
І. Тарту көздері бойынша
1. Қалыптасатын капиталдың меншік - Меншікті капитал
титулы бойынша - Қарыздық капитал
2. Компанияға қатысы бойынша - Ішкі көздер есебінен тартылатын
капитал тару көздерінің топтары капитал
бойынша - Сыртқы көздер есебінен тартылатын
капитал
3. Капитал иелерінің ұлттық - Ұлттық (отандық) капитал
ерекшеліктеріне байланысты - Шетел капиталы
4. Компанияға берілетін капиталдың- Жеке меншік капитал
меншік нысанына байланысты - Мемлекеттік капитал
ІІ. Тарту нысаны бойынша
1. Компанияның капиталды тартудың - Акционерлік капитал
ұйымдастыру-құқықтық нысаны - Жарналық капитал
бойынша - Жеке капитал
2. Капитал тартудың - Ақша нысанындағы капитал
заттай-мүліктік нысаны бойынша - Материалдық нысандағы капитал
- Материалдық емес нысандағы капитал
3. Капиталды тару мерзімі бойынша - Ұзақ мерзімді капитал
- Қысқа мерзімді капитал
ІІІ. Пайдалану сипаты бойынша
1. Экономикадағы пайдаланылу аясы - Экономиканың нақты секторында
бойынша пайдаланылатын капитал
- Экономиканың қаржылық секторында
пайдаланылатын капитал
2. Шаруашылық қызметінде - Инвестициялық ресурс ретінде
пайдаланылу бағыты бойынша пайдаланылатын капитал
- Өндірістік ресурс ретінде
пайдаланылатын капитал
- Несиелік ресурс ретінде
пайдаланылатын капитал
3. Өндірістік үдерісте пайдаланылу- Негізгі капитал
ерекшеліктері бойынша - Айналым капиталы
Дерек көз: И.А. Бланк Основы финансового менеджмента – 1, Киев, 2004, 441
б.
Мақсаттық қолданылуы бойынша компанияның құрамында капиталдың келесі
түрлері бөлініп көрсетілуі мүмкін:
- өнімділік,
- ссудалық,
- спекулятивті.
Өнімділік капитал бұл компанияның қаражаттары, оның қызметінің өндірісті-
өткізушілікті жүзеге асыру үшін операциондық активтерінің инвестициялануы
болып табылады.Ссудалық капитал бұл қаржы қаражаттарының инвестициялау
процесінде қолданылады. Яғни, коммерциялық банкте ұзақ мерзімді және қысқа
мерзімді депозит салымдары болып табылады. Сонымен қатар, ұзақ мерзімді
қорлар қаражаттарында да (облигация, депозит салымдары, вексельдер және т.б
) болады.
Спекулятивті капитал бұл спекулятивті қаржылық операцияларды жүзеге
асыру процесінде қолданылады.
Инвестициялау формасы бойынша:
- ақшалай,
- материалды,
- материалды емес капитал болып бөлінеді.
Яғни, инвестициялау формасы бойынша бөлінген капитал түрлері компанияның
жарғылық қорының қалыптасуы үшін қолданылады. Осы аталған формаларда
капиталды инвестициялау заңды түрде жарғылық қорының көлемінің ұлғаюы
арқылы жаңа компаниялар үшін рұқсат етілген. [5, 75б].
Инвестициялау обьектісі бойынша компания капиталы келесідей түрлерге
бөлінеді:
- негізгі капитал,
- айналым капитал.
Негізгі капитал компанияның осы қолданылған капиталымен, айналымнан тыс
активтерінің барлық түрлеріне инвестицияланған капитал (тек ғана негізгі
қаражаттарына емес) болып табылады.
Айналым капиталы осы компанияның айналым активтерінің инвестициялануымен
сипатталады.
Айналым процесіне қатысуы бойынша яғни, жалпы осы айналым циклі
стадиясына тәуелділігі бойынша компания капиталы келесідей түрлерге
бөлінеді:
- ақшалай,
- тауарлы формадағы капитал.
Компания капиталының осы формаларының сипаттамасы компанияның айналым
циклін толық қарастыру арқылы анықталады.
Меншік формасы бойынша:
- жеке,
- мемлекеттік болып бөлінеді.
Яғни, компанияда оның жарғылық қорының қалыптастыру процесінде
инвестицияланған болып табылады. Капиталды осылай бөлу меншік формасы
бойынша компанияны жіктеу процесінде қолданылады.
Қызметтің ұйымдық-құқықтық формасы бойынша капиталдың келесі түрлерін
бөліп көрсетеді.
а) акционерлік капитал – акционерлік қоғам формасында құрылған компания
капиталы;
б) пайлық капитал - компанияның серіктестік капиталы – жауапкершілігі
шектеулі серіктестіктерді, коммандитті қоғамдарды және т.б құру барысында
қолданылады;
в) жекеленген - компанияның жеке капиталы.
Шаруашылық қызметтегі қолдану сипаттамасы бойынша қаржылық менеджмент
тәжіриебесінде:
- қозғалыстағы,
- қозғалыстан тыс капитал түрлері болып бөлінеді.
Қозғалыстағы капитал – компанияның қаржылық, операциондық және
инвестициондық қызметтерін қамтамасыз ету мен табыстарды қалыптастыруында
тікелей қатысады.
Қозғалыстан тыс капитал - бұл активте инвестицияланған капитал болып
табылады. Яғни, компанияның шаруашылық қызметінің алуан түрлі түрлерінің
жүзеге асыру және табыстың қалыптастыруына тікелей қатыса алмауы. Осы
инвестицияланған капитал түріне мысал ретінде компанияның қаражаттарын;
қолданбаған ғимараттары мен жабдықтарын; запастарды алуға болады.
Меншікті қолдану сипаттамасы бойынша:тұтынылатын және жинақталатын
капитал түрлері болып бөлінеді.
Тұтынылатын капитал – тұтыну мақсатында орналастырғаннан кейін капитал
өзінің атқаратын қызметін тоқтатады. Ол компанияның тұтыну мақсатында
жүзеге асырылатын дезинвестициясы болып табылады. Яғни, капиталдың бір
бөлігін айналымнан тыс және айналым активтерінен дивидендтер мен пайыздарды
төлеу, персоналдың әлеуметтік қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында
тарту деген сөз.
Жинақталатын капитал – дивидендті төлеу, табысты капитализациялау
процесінде өсу формасының әртүрлілігімен сипатталады.
Қайнар көздерін тарту бойынша: ұлттық немесе отандық капитал және
шетелдік капитал болып бөлінеді.
Яғни, компанияда инвестицияланған болып табылады. Компанияның капиталын
осылай анықтау олардың жіктелуіне сәйкес келетін процесте қолданылады. (2
сурет).
2 сурет. Компания капиталының құрамдас бөліктері
Дерек көз: Финансовый менеджмент : теория и практика: Учебник.
С.Стоянова. ,2009
Сонымен өндірісте қолдану процесінде компанияның капиталын функциялау
тұрақты және айналмалы процесімен анықталады.Көріп отырғанымыздай,
келтірілген суретте компания капиталы бір-бірлерімен байланысты үш
сатылардан өтеді.
Бірінші сатыда капитал ақшалай формасында операционды активке
инвестицияланады (айналамдағы және айналымнан тыс) яғни, өндірістік
формасында болады.
Екінші сатыда өндірістік капитал өнімді дайындау процесінде тауарлы
формаға айналады (өндірілген қызмет формасын қоспағанда).
Үшінші сатыда тауарлы капитал өндірілген тауарлар және өткізілген қызмет
шамасында ақшалай капиталға айналады. Компания капиталы айналымның орташа
ұзақтылығы, оның айналымы күн, ай, жыл кезеңдерімен анықталады. Содан басқа
осы көрсеткіш қарастырылып отырған кезеңдегі айналым саны болуы да мүмкін.
Жоғарыда компанияның айналмалы капиталының маңыздылығын қарастырдық.
Яғни, капитал формаларының өзгерісін айқындайтын бөлек кескінді сатыда
көрсеттік. Бір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
1 Компанияның құнын бағалаудың теориялық аспектілері ... ... ... 8
1.1 Қазақстан Республикасында компанияның құнын бағалау қызметінің
даму кезеңдері және құқықтық 8
негіздері ... ... ... ... ... ... . ... ... ..
1.2 Компания құнын бағалау әдістері және 15
тәсілдері ... ... ... ... ... ... . ... ... .
2 Компанияның құнын барынша көбейтуге әсер етуші факторларды талдау
(Қазақтелеком АҚ-ның Батыс филиалының материалдары
негізінде) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
... ... ... ... .
2.1 Қазақтелеком компаниясының ағымдағы қаржылық экономикалық
жағдайын 29
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Компанияның құнын барынша көбейтуге әсер етуші факторларды
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
2.3 Экономикалық даму факторының компанияның рыноктық құнына ықпалын
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
... ... ... ... ... ... ... ..
3 Компанияның құнын бағалаудың қаржылық 60
моделі ... ... ... ... ... .
3.1Компанияның құнын бағалауда қаржылық моделдің қажеттілігі және оны
жетілдіру 60
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ..
Қорытынды 75
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер 78
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Нарықтық экономика жағдайларында компаниялардың
өзінің қаржылық-шаруашылық қызметіне қажетті қаржы ресурстарымен қамтамасыз
ету олардың өз мойындарына түсіп отыр. Жоспарлы экономика жағдайларында
компаниялар қаржылық мұқтаждықтар мен қиындықтарға душар болған жағдайда
мемлекеттің және оның орталықтандырылған қаржы жүйесіне арқа сүйейтін еді.
Алайда нарықтық қатынастардың орнауы мен дамуы аталған мәселені
компаниялардың өз мойындарына жүктеп отыр.
Компаниялардың меншікті және қарыздық капиталдар тарту нәтижесінде
қалыптасқан капитал құрылымы оның қызметінің тиімділігін, қызметінің түпкі
мақсаты болып табылатын табыстылығын анықтап беретін бастапқы фактор болып
табылады. Әрине, компаниялар өз қызметі барысында меншікті капиталға арқа
сүйейді. Олардың кәсіпкерлік табыстан алған табысы – бизнестің дамуының
бірден-бір көзі болып табылады. Алайда, меншікті капитал компаниялардың
экономикалық-әлеуметтік дамуы мәселелерін шешу үшін жеткіліксіз, сол
себепті компаниялар өз қызметі барысында шеттен капиталдар тартуларына тура
келеді. Демек, қарызға капиталдар тарту кәсіпкерлікті дамытудың басты шарты
болып табылады.
Компаниялар үшін оңтайлы капитал құрылымын қалыптастырудағы ең маңызды
сұрақтары – бұл қажетті қаржы ресурстарын қандай бағамен тарту керек
екендігі. Компанияның нарықтық экономика жағдайларындағы басты стратегиялық
мақсаты өзінің ағымды және келешектегі нарықтық құнын арттыру және оны
қолдау болып табылады. Ал бұл жетістікке жетудің бірден бір жолы – компания
құнын тиімді бағалау. Компания құны неғұрлым жоғары болса, компания
қызметінің тиімділігі де соғұрлым жоғарылай береді және керісінше. Сол
себепті компанияның қаржы менеджерлері капитал құрылымын қалыптастыру
көздерінің құнын анықтауға үлкен назар аударулары қажет. Міне, осы соңғы
мәселе дипломдық жұмыстың зерттеу обьектісі болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – компания құнын анықтаудың теориялық және
әдістемелік негіздеріне сүйене отырып, оңтайлы капитал құрылымын және құнын
қалыптастыру жолдарын іздестіру болып табылады.
Осы көрсетілген мақсатқа қол жеткізу үшін дипломдық жұмысты жазу
барысында келесідей міндеттер қойылған:
– компания құны тұжырымдамасының экономикалық мәнін зерттеу;
– компания капиталы түсінігін және оның жіктелу белгілерін қарастыру;
– компания құнын бағалаудың ақпараттық негіздерін оқып зерделеу;
– компанияның меншікті капиталының құрамын және оны қалыптастыру
ерекшеліктерін игеру;
– компанияның меншікті капиталының құнын бағалауды зерттеу;
– компанияның қарыздық капиталды тарту тетіктерін зерттеу;
– қарыздық капиталдың құнын бағалау жолдарын қарастыру;
– компания құнын бағалаудың оңтайлы жолдарын іздестіру.
Жұмыстың зерттеу объектісі компания құнын анықтауға негіз болатын
Қазақтелеком компаниясының капиталдарының құрылымы.
Диплом жұмысының зерттеу пәні компанияның құнын қалыптасырудағы пайда
болатын қаржылық қатынастар болып табылады.
Зерттеудің ғылыми жаңалықтарына мыналар жатады:
– компания құнын бағалаудың тәртібі мен әдістері, тәсілдері
теориялық
тұрғыдан жан-жақты қарастырылған;
– компания құнын жоғарылатуға әсер ететін факторлар анықталып,
оларға талдау жасалған;
– компания құнын барынша көбейтудің мүмкін жолдары
қарастырылған.
Жоғарыда аталған мақсат пен міндеттерді орындау үшін жұмысты үш тарауға
бөліп қарастырдық. Осыған байланысты бірінші тарау компания құнының
теориялық негіздеріне, компания капиталының экономикалық мәні және
сыныпталуы мен капитал құнының экономикалық ролінің маңыздылығына арналды.
Екінші тарауда компанияның меншікті және қарыздық капиталдарын басқару
және олардың құндарын бағалау тәжірибесіне талдау жүргізілді.
Үшінші тарауда компания құнын бағалаудың қаржылық әдістерін
жетілдірудің негізгі бағыттары қарастырылды.
Жұмыстың теориялық және тәжірибелік негізі ретінде нормативті және
заңнамалық актілер, Қазақстан, Ресей, ТМД елдерінің экономистерінің
еңбектері, зерттелген мәселе бойынша баспасөз беттерінің материалдары
алынды.Сонымен қатар, Қазақтелеком компаниясының қаржылық жағдайын
сипаттайтын мәліметтер пайдаланылды.
1 Компанияның құнын бағалаудың теориялық аспектілері.
1.1 Қазақстан Республикасында компанияның құнын бағалау қызметінің
даму кезеңдері және құқықтық негіздері
Кәсіпорын экономикалық көрсеткіштердің жақсы жетістіктерге жету
мақсатында, тәжірибелік және ізденіс жүйесі меншікті басқару факторының
негізі ретінде бағалау қызметі қолданылады.
"Қазақстан Республикасының бағалау қызмет туралы" заңына сәйкес
мемлекеттік меншікті жекешелендіру кезінде, басқаруды сенімділікке беру
немесе жалға беру, сату, сатып алу, жарғылық қордың салымы ретінде
ипотекалық несиенің жүргізілуі кезінде қоғамдық бағалау үлкен роль
атқарады[1].
Сонымен қатар мүлік туралы мәміле кезінде міндеттелген бағалау
жүргізіледі.
Бизнесті бағалау қызметінің үрдісін кешенді тәсілдермен, мемлекеттік
реттеу және бағалау қызметінің аналитикалық есебімен қамту негізінде
көрсетеді. Бағалаудың әр түрлі әдістер мен амалдарын қолдану арқылы
ғимараттар, құрылыстар мен көлік құралдарының құнын анықтау келтірілген.
Бағалау қызметі ғылыми негізде, оның кез келген тапсырманы орындау
үрдісін қадағалайтын, бір қатар қағидалар мен жылжымайтын мүлік құнына әсер
ететін ортаның факторларын қарастырады.
Нормативтік база шегіндегі бағалау технологиясының нарықтарында
кәсіпорын бизнесін бағалау үш тәсіл бойынша жүргізіледі: нарықтық, табыстық
және шығындық
Бизнес- бұл заңды, жеке тұлғалардың нақты қызметі.
Мұнда заңды тұлға – кәсіпорын, азаматтық құқықтардың объектісі болып
табылады да, кәсіпкерлік қызмет үшін қолданылатын мүліктік кешен ретінде
қарастырылады.
Мүліктік кешен жер телімдері, ғимараттар мен құрылыстарды, машина мен
құрал-жабдықтарды, шикізат пен өнімдерді, материалдық емес активтерді және
мүліктік міндеттемелерді құрайды.
Бизнесті бағалаудың бірінші концепциясы
Бірінші концепция мүліктік кешеннің құрамдастарын бағалаумен
байланысты.
Кәсіпорын бизнесін бағалау мүліктік кешеннің құрамдастарын бағалауына
әкеледі: нарықтық, табыстық, және шығындық тәсілдерді қолданып, негізгі
қаражаттардың мүліктік құқықтар құнының есебінсіз бағалауға болады.
Мұнда, бір-бірінен жекеше бағаланатын (орындық, компьютер, ғимарат,
станок, бассейн, жер телімі және т.б.), мүліктік кешеннің құрамдастарын
бағалау жөнінде айтылып отыр. Мүліктік кешеннің құрамдастарын бөлек
бағалау, мүліктік кешен жиынтығы түрінде бола алатын қосымша құнды
анықтаумен байланысты және олардың кейінгі аккумуляциясын болжамдайды.
Бизнесті бағалаудың екінші концепциясы
Екінші концепция, кәсіпорын бизнесін бағалағандағы пайда болатын
қосымша құнның анықталуымен тікелей байланысты.
Кәсіпорын бизнесін жүйе ретінде қарастырсақ, құрамына тауар нарығының
секторын бақылауға рұқсат ететін, оның мүліктік кешені мен құқық жүйесі
немесе қоржыны кірсе, мүліктік кешеннің жиынтығында қосымша құнның пайда
болуы мүмкін.
Құқық жүйесі немесе қоржыны кәсіпорынға бизнес жүйе ретінде тауар
нарықтарында тиімді бәсекелесуге рұқсат етеді.құқықтар жүйесі немесе
қоржыны өзіне мыналарды қосуы қажет:
- кәсіпкерлік қызметті іске асыратын, кәсіпорынға республикалық және
атқарушы жергілікті билік органдары беретін лицензиялардан,
сертификаттардан және тағы басқалардан пайда болатын нарықта жұмыс істеу
құқығы;
- кәсіпорынға табыс әкелетін жал құқығы, субжал, кепіл және тағы басқа;
- бизнес бойынша әріптестердің келісім – шарт жүйелерінен пайда болатын
құқықтар(материалдар мен шикізатты жеткізу келісім – шарттарды, тауарлық
өнімдерді сатып өткізу келісім – шарттарды және т.б.);
- кәсіпорын акцияларының бақылау пакеттерінен пайда болатын құқықтар;
- материалдық емес активтерді қалыптастыратын артықшылығы бар құқықтар.
Жоғарыда аталғандарды ескере отырып, кәсіпорынның бизнесін бағалаудың
объектілері болуы керек:
- кәсіпорынның мүліктік кешені;
- кәсіпорынға(фирмаға) нарықтың секторын бақылауға рұқсат ететін
құқықтар жүйесі немесе қоржыны;
- кәсіпорынның(фирманың) тауар нарықтарында бәсекелесуге қабілеттілігі.
Сөйтіп, кәсіпорын(фирма) бизнесін бағалау екі концепцияны қолдану
арқылы жүзеге асырылады.
Бірінші концепция, сатып алу – сату мәміле кезіндегі кәсіпорын(фирма)
бизнесінің бағалауын болжайды. Бұл жағдайда бизнестің құны екі құрамдас
бөліктерден қалыптасады:мүліктік кешеннің құнынан және материалдық емес
активтердің құнын сипаттайтын құнға қосымша бағалануынан.
Екінші концепция, бағалау кезінде тауар нарығындағы бағаланатын
сектордың бағалау сыйымдылығын болжайды.
Қазақстан Республикасы заңнамасының талдауы мен нарықта неғұрлым
салмақты болып табылатын табыс формуласында көрсеткендей, артықшылығы бар
құқықтардың көлемін бағалану, патенттік монополиялардың шекараларын
анықтауға мүмкіндік береді. Тауар нарығының үлкен секторлар
монополияларымен байланысты патенттік монополизмдердің мүмкіндіктерін құқық
иеленушілер құқықтарымен байланыстырады, атап айтқанда:
- иелігіндегі интеллектуалдық меншік объектілерін өз талабына сай
қолдану;
- белгілі шарт негізінде, интеллектуалдық меншікті бағалауға жеке
объектілерін пайдалануға рұқсат ету.
Аталған ғылыми дәлелденген артықшылықтарды, құқық иеленуші өнім
нарығында жоғары технологиялық өнімдердің көлемін ұлғайтуға мүмкіндігі бар
нарықтардың үлкен секторларын қатаң бақылау үшін қолданылады.
Айрықша құқықтарының ірі портфелі шоғырланған технологияларды меңгерген
жоғары технологиялық компаниялар мен корпорациялар ғылыми дәлелденген өнім
құқық иеленуші арықтарын басқаруға, миллиардтаған табыстар алуға белгілі
мүмкіндіктер алады.
Айрықша құқықтар портфелінің көмегімен тауар нарығының ірі секторларын
басқару бойынша компаниялардың мүмкіндіктерін бағалау, олардың айырықша
құқықтар мен бизнесін бағалауына қосылады.
Бағалау мақсаты – кәсіпорынның нарықтық құнын есеп айырысуымен негіздеу.
Кәсіпорындарды бағалау белгілі бір нақты міндеттің орындалуына
бағынады. Бағалаушы, жасалып жатқан бағалаудың міндетін білгеннен кейін
ғана керекті әдістамені дұрыс таңдай алады.
Кәсіпорынның құнын бағалау көбінесе келесі жағдайлардан туындайды:
- кәсіпорынды сату;
- кәсіпорын мүлігінің бөлігін сату (жер телімі, ғимараттар,
құрылыстар);
- ұйымды қацта құру немесе кәсіпорынды тарату(қосылу, бөліну, сіңісу
және т.б.) және кәсіпорынның банкротқа ұшырағандағы төрелік сот және меншік
иелерінің шешімі бойынша жүргізіледі,
- бағалы қағаздар нарықтарында кәсіпорын акцияларын сатып алу және
сату (акционерлік меншіктегі кәсіпорындарды немесе оның бөлігін сатып алу);
- жауапкершілігі шектеулі қоғамда немесе серіктестіктің жарғылық
қорының үлесін сатып алу және сату (үлес ақша бірлігімен бағаланады);
- кәсіпорынды жалға беру. Құнды бағалау жал төлемін белгілеу үшін
маңызы;
- кәсіпорынды жетілдіру мақсатында инвестициялық жобаның орындалуы
мен оның негізделуі кезінде кәсіпорын құнын білу қажет;
- несие алу үшін кәсіпорын мүлігін кепілге беру;
- кәсіпорын мүлігін сақтандыру;
- мүлікке салық салу үшін, оның салық баасын анықтау;
- негізгі қорларды қайта бағалау[2].
Сонымен, мүліктік кешен құнын бағалану негізділігі мен дәлелділігі
көбінесе бағалауды қолдану аумағының дұрыс анықталуына тәуелді, яғни сатып
алу және сату, несие алу, сақтандыру, салық салу, т.б.
Кез келген мүліктің құнын, бір – бірімен тығыз байланысты екі тәсілмен
анықтауға болады: біріншіден, осы мүлікті басқа бір мүліктің кейбір санына
алмастыруы. Екіншіден, мүлік иесі болашақта алатын табыстардың ағымды құнын
анықтауы.
Құн, шығындар және баға түсініктемелері бойынша айырмашылықтарды білу
қажет. Құн - алушының (инвестор) бағаланатын меншікті алуға жұмсайтын
төлемнің мөлшері. Шығындар - бағаланатын ұқсас меншік обьектісін құру үшін
қажет болатын шығын мөлшері. Бұл шығындар салушы төлеуге дайын сомадан
айырмашылығы болмауы мүмкін. Баға бірдей обьектілер мен басқа сатып
алушылардың активтілігін және сатып алушылардың қажеттіліктерін қоса
алғанда, бұл шығындар бағалау күнімен салыстырғанда өз құнынан жоғары
немесе төмен болуы мүмкін. Тек қана жетілген нарық жағдайында, құн және
баға бір-бірімен тең болады. Мүліккеқұн, өзімен нақты шарттардың нәтижесі
болатын бағаны ұсынады. Баға -өткен мәлімелердегі ұқсас объектілерді сатып
алуға қанша жұмсалғанын көрсететін факт. Бағалаушы талдау жасағаннан кейін
ғана, мүлік құнының ағымдағы төленген немесе алынған бағасы бола алатындығы
туралы айта алады.
Құн негізінен төрт шарттан туындайды: сұраныс, пайдалылық, тапшылық
және меншік құқықтарын беру мүмкіндігі.
1. Сұраныс. Сұраныс-белгілі бір уақыт үшінде нарықта сатып алатын тауар
(қызмет)саны немесе меншік объектілері. Сұраныстың өсуі бағалардың өсуіне
алып келеді.
2. Пайдалылық. Адамдардың белгілі бір қажеттенділіктерін
қанағаттандыратын, тауарлар мен меншік объектілерінің қабілетін-пайдалылық
деп атайды. Берілген зат неғұрлым көбірек қажттіліктерді қанағаттандыруға
қабілетті болса, соғұрлым оған сұраныс жоғары болады. Пайдалылықтың өсуі
көбіне бағаның өсімімен сәйкес болады.
3. Тапшылық. Үлкен сұраныс пен жоғары пайдалылыққа қарамастан, ешбір
мүлік тапшы болғанша құны болмайды.
4. Меншік құқығын біреуге беру мүмкіндігі. Кез келген зат меншік
құқықтарын біреуге беру мүмкіндігі бар жағдайда тауар болып саналады.
Мысалы, берілген заңнамамен жердің белгілі бір үрлеріне сату рұқсат
етілмесе, онда олардың құндылығы болмайды. Дегенмен, бұл жерлердің жал
құқықтарының нарық құнын бағалауға болмайды.
Мүліктің құнын бағалау нақты бір мақсатпен жүргізіледі (сатудың бағасын
анықтау, ипотекалық несиені алу, мүлікті сақтандыру және т.б.). бұл мақсат,
бағалаудың тағайындалуы деп аталады. Құнның әр түрлі анықтауларын
қолдағанда, мүліктін құны әр түрлі болады. Мысалы, оттан сақтандыру
мақсатынлһда құнның бағалануынан ерекшеленеді. Бірінші жағдайда, құнның
мөлшері құрылғылардың элементтеріне кеткен шығындармен, ал екінші жағдайда,
ипотекалық несие бойынша төлемдердің тоқталу жағдайында, объектіні сату
үшін нарықтағы мүмкін болатын бағамен анықталады.
Сөйтіп, бағалаудың тағайындалуына тәуелді мүлік әр түрлі құнға ие
болады.Тәжірибеде бағалаушы келесідей негізгі құндардың түрлерін қолданады.
Негізделген нарықтық құн – ашық және бәсеке нарығындағы мүлік түріне
берілетін баға. Экономикалық рационалды, мәмілеге еркін баратын және қажет
ақпаратпен қамтамасыз етілген сатушы мен сатып алушы арасында еркін
бәсекені көрсетеді. Қаржыландырудың ерекше шарттарына сәйкес, сатып алу мен
сатудың жағдайлары, екі жақтың жеткіліксіз ақпараттануы, нарық
деформациясын және тағы басқа факторлардың әсерінен, тәжірибеде нақты
мәмілелердің бағалары нарықтық құннан айырмашылығы болады. Нарықтық емес
құн ретінде, мысалы, нормативті есептелінетін құн бола алады.
Нормативті есептелетін құн – нормативтер мен әдістер басқару органдарын
бекіту негізінде есептелінетін мүліктік кешеннің құны. Қарастырылып отырған
мүліктік кешеннің түрлері үшін нормативтердің бірлік шкалалары қолданылады.
Нормативті есептелетін құн ретінде, мысалы, кәсіпорын мүлігінің салық салу
құны болып табылады. Кәсіпорын мүлігіне салық салу үшін салықтық база
ретінде негізгі қаражаттардың, материалдық емес активтердің, қорлар мен
шығындардың орташа жылдық қалдық құны жатады. Салық салу құнын есептеу үшін
кәсіпорын мүлігінің бухгалтерлік есебінің баланстық активіндегі қалдықтар
алынады. Нормативті есептелетін құнның тағы бірі, жерге салық салу үшін,
жер телімінің құнын анықтау болып табылады.
Мүліктік кешеннің нормативті есептелетін құнының көрсеткішін салық салу
және мүліктік мемлекеттік сақтандыру органдары тәжірибеде пайдаланылады.
Бұл көрсеткішті талаптар бойынша зақымды бағалау үшін сот органдары да
қолданады.
Бухгалтерлік есеп жүйесі баланстық құнды бастапқы, қалпына келтіру және
қалдық құны деп бөлінеді.
Баланстық құн – кәсіпорынның балансында белгіленген, құрылысқа кеткен
шығындар немесе оның өзіндік негізгі қаражаттарына элемент алу.
Бастапқы құн – белгілі кәсіпорын объектілерінің эксплуатацияға
енгізілген кезіндегі есептік құжаттарда тіркелген бағалар. Эксплуатацияға
берілген мүлік объектісі бастапқы құн бойынша, не оларды модернизациялау
мен реконструкциялаудан кейін немесе қорды ресми қайта бағалау белгіленген
уақыттан есептейді.
Бағалау қызметі ғылымының негізінде, бағалау бойынша кез келген
тапсырманы орындау үрдісін қадағалайтын, бірқатар қағидалары бар.
Кәсіпорынның мүліктік кешен құнын бағалау кезіндегі қажет негізгі
экономикалық ортақ қағидаларын қарастырайық. Олар мыналармен байланысты
және 3 топ қағидалар жүйелеріне келтіруге болады:
- иесінің мүлік туралы көзқарасымен;
- нарықтық ортамен;
- мүлікті эксплуатациялаумен.
Иесінің мүлкі туралы көзқарасымен байланысты қағидалар. Бұл топ
мынандай қағидаларға ие: пайдалылық, орын басу, күту.
Пайдалылық қағидасы. Меншік объектілерінің иемденуге қабілеті жоқ
болса, онда олардың құны болмауы мүмкін. Сондықтан потенциалды
меншіктенушіге пайдалы болған кезде ғана мүліктің кешеннің құны болады.
Қағиданың анықталуы: пайдалылық – берілген уақыт периодтарында және
берілген жерде меншік объектісі иесінің қателіктерін қанағаттандыру
қабілеті.
Орын басу қағидасы. Иесінің қажеттіліктерін қанағаттандыра алатын және
табыс әкеле алатын барлық меншік объектілері, өзінің әр түрлілігіне
қарамастан, бір- бірімен байланысты. Меншік объектісі үшін оны қалпына
келтіруге кететін шығындардың сомасынан көп ешкім төлемейді. Егер екі
меншік объектілерінің қабілеті бірдей болса, онда біз баға төменін аламыз.
Қағидалардың анықталуы: меншіктің максималды құны ең төмен бағамен немесе
құнмен анықталады. Сөйтіп орнын басу құны бағаланатын мүлік құнының жоғарғы
шегін анықтауға мүмкіндік береді.
Күту қағидасы. Инвестор объектіге қаражатты салып, ол меншік
объектілерінен болашақта табыс күтеді. Бағаланатын құн – болашақтағы барлық
табыстардың ағымдағы құны. Қағиданың анықталуы: күту – болашақта меншікті
иелік етуден түсетін табыстардың ағымдағы құнының орнатылуы.
Нарықтық ортамен байланысты қағидалар – бұл сұраныс пен ұсыныс
арасындағы сәйкестік, бәсеке, құнның өзгеруі.
Сұраныс пен ұсыныс арасындағы сәйкестік қағидасы. Мүлікке деген бағаның
өзгеруі сұраныс пен ұсыныс шамаларының өзгеруіне тәуелді.
Негізгі заңдылықтар:
Егер сұраныс тұрақты болып, ал ұсыныс ұлғайса, онда бағалар төмендейді;
Егер сұраныс тұрақты болып, ал ұсыныс төмендесе, онда бағалар
көтеріледі;
Егер ұсыныс тұрақты болып, ал сұраныс өссе, онда бағалар өседі;
Егер ұсыныс тұрақты болып, ал сұраныс төмендесе, онда бағалар
төмендейді.
Егер нарықта сұраныс пен ұсыныс арасында сәйкестік орнатылса, бағалар
тұрақты болады. Қағиданың анықталуы: ұсыныс – құрамындағы белгілі баға
бойынша тауарлар саны, сұраныс – белгілі баға бойынша қажетті тауарлар
саны. Сұраныс пен ұсыныс арасындағы өзара іс – қимыл бағасын анықтайды.
Нақты бір компанияның орташа құнын бағалау және болжау оған әсер ететін
көптеген факторларды ескере отырып есептелінуі керек. Ондай факторлардың
негізгілері болып төмендегілер табылады:
- капиталдарды қалыптастыру көздері бойынша оның элементтерінің
құрылымы;
- сырттан тартылған капиталды қолданудың ұзақтылығы;
- компанияның қаржылық тұрақтылығымен, төлем қабілеттілігімен,
іскерлік белсенділігімен және рентабелділігімен сипатталатын шаруашылық
қызметтерінің тәуекелділік деңгейлері;
- ақша және капитал нарықтарындағы конъюнктуралық өзгерістермен
анықталатын орташа қарыздық пайыздық мөлшерлемелер және олардың
динамикалары;
- компанияның жүргізіп отырған қызметі үшін белгіленген салық салу
мөлшерлемелерінің деңгейлері және салықтық жеңілдіктер жүйесі;
- компанияның меншікті капиталының құнын анықтайтын дивиденттік
саясат;
- компанияның қаржылық икемділігін анықтайтын әртүрлі қаржылық
көздердің қол жетімділігі;
- компанияның операциондық циклінің ұзақтылығымен және активтерінің
өтімділік деңгейлерімен анықталатын қызметтерінің салалық ерекшеліктері;
- компанияның операциондық және инвестициялық қызметтерінде
пайдаланылатын капиталдар көлемдерінің өзара қатынастары;
- компанияның өмірлік циклінің кезеңдері.
Осы аталған факторлардың әсер етуімен компанияның орташа құны оның
экономикалық даму үдерісінде үнемі өзгеріп отырады.
Компанияның даму үдерісінде капиталды қалыптастырудың тиімділігін
қамтамасыз ету оның шекті құнын үнемі бағалап отыруды талап етеді.
Компанияның шекті құны (marginal cost of capital) дегеніміз компанияның
қосымша тартылған әрбір жаңа капиталының бірлігінің құнының деңгейі.
Компанияның шекті құнын қалыптастыру тұжырымдамасы келесілерге
негізделеді:
- компанияның экономикалық мінез-құлқы өзінің капиталын қалыптастырудың
алғашқы кезеңінде капитал элементтерінің құндарының неғұрлым төмен болуын
қалайды;
- компания өзінің даму үдерісінде сырттан құндары неғұрлым жоғары болып
келетін қосымща капиталдар тартуға мәжбүр болады.
Бәсеке қағидасы. Жал шарты немесе мүлікті сатып алу не сату мәмілелерін
жасайтын жалгер мен жал берушілер, сатушылар мен сатып алушылар арасында,
жылжымайтын мүлік нарықтарында бәсеке пайда болады. әрбір объекті бәсекеде
болады. Пайда бәсекені туғызады, ал артық пайда күйреген бәсекені
ынталандыру тенденциясы бар. Бәсекенің болмауы монополиялық жағдайды
туғызады. Қағданың анықталуы: нарықтағы пайда, өндіріс факторларын өтеу
үшін қажетті деңгейден асып кетсе, онда ерілген нарықта таза табыстардың
орташа деңгейінің төмендеуіне алып келетін бәеке өрлей бастайды.
Құнның өзгеру қағидасы. Мүлік объектілері әр уақытта өзгерістерге
ұшырайды. Жерді пайдалану мақсаты мемлекет пен жекеше сектордың әсерінен
өзгереді және олар тозады, техника, технология және шикізат базасы
өзгереді. Экономикалық шарттар жаңа мүмкіндіктерді туғызады, ақша
массасының көлемі мен пайыздық ставкалары толқиды. Адамдардың талғамы мен
ынталары өзгереді. Объектінің орналасу ортасы өсу, түсу, тоқырау мен жаңару
фазаларынан өтеді. Барлық бұл өзгерістер берілген жердегі мүлік
объектілерінің пайдалылық дәрежесіне әсер етуі мүмкін. Қағиданың анықталуы:
мүлік объектілерінің құны көбінесе тұрақты болып қалмайды, ол уақыт
ағымымен өзгеріп тұрады.
Эксплуатациядағы мүлікпен байланысты қағидасы - берілген топ мынандай
факторлар қағидасын ұсынады: өндірістік, қалдық өнімділік, салымдық,
баластандырылған, неғұрлым тиімді пайдалану.
Өндіріс факторларының қағидасы. Мүліктік кешен өндірістік жүйе болып
табылады. Оның табыстылығы төрт фактормен анықталады: менеджментпен,
еңбекпен, капиталмен және жермен. Таза табыс – осы барлық төрт фактордың
нәтижесі болып табылады. Сондықтан табысты бағалау негізінде барық
жүйелердің құны анықталады. Мүліктік кешенді бағалау үшін барлық жүйелердің
табысын құрудағы әрбір фактордың үлесін білу қажет.
Қалдық өнімділіктің қағидасы. Жердің құнын бағалау негізінде оның
қалдық өнімділігі жатыр.экономикалық қызметтің кез келген түрі келесідей
факторлардың болуын қажет етеді: менеджмент, еңбек, капитал және жер. Әрбір
фактор берілген қызметпен жасалатын таза табыстардан төленуі тиіс. Сөйтіп,
қалдық өнімділігі, еңбек және капитал эксплуатациясына және менеджменттің
шығындары өтелгеннен кейін, жер теліміне қосылғн таза табыспен анықталады.
Салым қағидасы – кез келген бір жаңа факторларды ендіру нәтижесінде
шаруашылық объект құнының өсім сомасы. Салымның анықталуы: шаруашылық
объектілерінің құнының ұлғаймалы немесе төмен сомасы. Сөйтіп, мүліктік
кешенге қосымша активтерді қосу тиімді болады, егер олар мүліктік кешеннің
нарықтық бағасынан жоғары болса. Мүліктік кешенге кез келген қосылған
элементтер өтеледі, егер мүліктік кешен құнының өсімі, бұл элементтерді
алуға кеткен шығындардан жоғары болған жағдайда.
Баланстандырылған қағидасы. өндіріс факторлары экономикалық
баланстандырылған болса, онда меншік объектісінің құны максималды болады
немесе сақталады.меншік объектілерінің құны төрт элементтердің
баланстандырылуына тәуелді: рентаға, еңбекке, капиталға, басқару
координациясына. Ең жоғарғы табысты қамтамасыз ететін әрбір меншшік
объектісі үшін теоретикалық тепе-теңдік нүктесі бар. Қағиданың анықталуы:
кез келген меншік объектісіне өндірістің әр түрлі факторларының оптималды
сомасы сәйкес келеді. Олардың бір – біріне сай болуы арқылы мүліктің
максималды құны пайда болады. Сөйтіп, әр түрлі мінездеме бойынша, мүліктік
кешенді құрайтын үлестер бір – бірімен келісуі керек. Мүліктік кешен кез
келген бір элементті қосу, берілген принципті бұзу, оның құнының өсуіне
алып келмейді.
Неғұрлым тиімді пайдалану қағидасы – барлық қарастырылған үш қағиданың
синтезі мүмкін болатын варианттардың ішінен жеткілікті негізделген мүліктік
кешеннің функционалды мүмкіндіктерін неғұрлым толығымен орындайтын және
объектінің ең жоғарғы құнына алып келетін, мүліктік кешен неғұрлым тиімді
пайдалану варианты таңдалады. Құнды бағалау үшін осы вариант
қолданылады[3].
Капитал құнының көрсеткіші нақты инвестициялауды жүзеге асыру процесінде
де қолданылады. Алдымен, нақты компанияның капитал құнының дәрежесі
дисконтты ставка ретінде болады. Бөлек нақты жобаның тиімділік бағасы
процесінде таза қаржы ағымының самасы қазіргі құнға келтіріледі. Сондай-ақ,
инвестициялық жобаны қарастыру бойынша ішкі табыс ставкасымен теңестіру
базасы болып қызмет етеді. Егер ол төмен болса, онда компанияның капитал
құнының көрсеткіші әсер ететін осындай инвестициялық жоба кері қайтарылуы
тиіс.
1.2 Компания құнын бағалау әдістері және тәсілдері
Компания капиталын қалыптастыруды қаржылық басқарудың теориялық
негіздерінің жүйесінде компания құны деген түсінік маңызды рөл атқарады.
Қазіргі экономикалық әдебиеттерде бұл түсінік кейбір жағдайларда
компанияның бағасы, капиталды қаржыландыру шығындары деген
түсініктермен де сипатталады. Бірақ арнайы экономикалық әдебиеттерде
неғұрлы кең таралған түсінік капитал құны деп аталады. Бұл тұжырымдама
қаржылық менеджмент жүйесіндегі базалық теориялардың бірі болып табылады.
Компания құны тұжырымдамасының өндірістік және инвестициялық ресурс
ретіндегі негізгі мәні - капиталдың экономикалық үдеріске қатысу кезінде
ескерілуі қажетті белгілі бір құнының бар болуымен түсіндіріледі.
Компания құны әртүрлі қайнар көздерден тарту барысында компанияның
төлейтін бағасы болып табылады.
Капиталдың осындай баға тұжырымдамасы - өндіріс факторының ең маңыздысы
болып табылады. Яғни, басқа факторлар сияқты белгілі бір құны бар,
компанияның операциондық және инвестициондық шығындарының қалыптастыра
алады. Осы тұжырымдама компанияның қаржылық қызметін басқару жүйесіндегі
басты база болып табылады. Сондықтан осы тұжырымдаманың компания капиталын
қалыптастыру тетігімен байланысты экономикалық мәнін қарастыру үшін оның
келесідей негізгі аспектілеріне тоқталайық:
Компания құнының маңызды сипаты оның деңгейі болып табылады. Бұл
көрсеткіштің жеке шаруашылық субъектілері үшін әртүрлі экономикалық
маңыздылығы бар:
- инвесторлар мен кредиторлар үшін компания құнының деңгейі пайдалануға
берілген капитал бойынша талап етілетін табыстылықпен немесе оның
нормасымен сипатталады;
- капиталды өндірістік немесе инвестициялық мақсатпен қалыптастыратын
шаруашылық субъектілері үшін оның құнының деңгейі қолданылған қаржылық
қаражаттарды тарту және оған қызмет көрсету бойынша кеткен шығындардың үлес
салмағымен сипатталады, яғни капиталды пайдаланғаны үшін төленетін баға
болып табылады.
Компания құнының деңгейі өзінің белгілі бір элементтері (компоненттері)
бойынша ерекшеленеді. Компания құнын бағалау кезіндегі капитал элементі
(компоненті) дегеніміз бұл оны қалыптастырудың (тартудың) жеке көздерінің
әртүрлі түрлері болып табылады. Мұндай элементтерге келесілер жатады:
- компанияның алған пайдасын (бөлінбеген пайдасын) қайта
инвестициялау жолымен алынатын капитал;
- артықшылықты акцияларды шығару жолымен алынатын капитал;
- жай акцияларды шығару жолымен алынатын капитал;
- банктен несие алу жолымен алынатын капитал;
- облигациялар шығару жолымен алынатын капитал;
- қаржылық лизинг арқылы алынатын капитал және т.б. [4]
Капиталдың әрбір элементтерінің құндарын салыстырмалы түрде бағалау
үшін әдетте жылдық пайыздық мөлшерлемелер пайдаланылады.
Капиталдың әрбір элементтерінің құндарының деңгейлері тұрақты шама емес
және әртүрлі факторлардың әсер етуімен уақыт бойынша өзгеріп отырады.
Капиталды қалыптастыру үдерісінде оның құнының деңгейін бағалау олардың
жеке элементтері бойынша ғана емес, сонымен бірге жалпы компания бойынша да
жүзеге асырылады. Мұндай бағалаудың көрсеткіші ретінде капиталдың орташа
құны (weighted average cost of capital - WACC) көрсеткіші қолданылады. Ол
капиталдың жеке элементтерінің құндарының орташа арифметикалық мөлшері
ретінде анықталады. Үлес ретінде капиталды қалыптастырудың жалпы
сомасындағы әрбір элементтердің өзіндік үлестері алынады[4].
Компанияның орташа құнын бағалау тетігін пайдалана отырып бұл
көрсеткіштің қалыптасқан капиталдың элементтерінің нақты құрамдары, олардың
капиталдың жалпы сомасындағы маңыздылығы, сонымен бірге әрбір жеке
элементтердің құндары туралы ақпараттарды қамтитындығын көреміз.
Компаниялардың өздерінің экономикалық қызметтерін іске асрыу үдерісінде
компанияның орташа құны келесідей нұсқалармен анықталуы мүмкін:
- компанияның нақты орташа құны, бұл көрсеткіш капитал элементтерінің
нақты құрылымдары және олардың әрқайсыларының құндарының нақты
деңгейлері бойынша есептелінеді;
- компанияның болжанған орташа құны, бұл көрсеткіш капитал
элементтерінің жоспарланған құрылымы және олардың әрқайсысыларының
құндарының болжанған деңгейлері бойынша есептелінеді;
- компанияның оңтайлы орташа құны, бұл көрсеткіш капитал элементтерінің
оңтайландырылған құрылымы мен олардың әрқайсысыларының құндарының
болжанған деңгейлері бойынша есептелінеді.
Компанияның даму барысында жаңа капиталдар тарту көлемінің көбеюі
компания құнының шекті көрсеткішін үнемі жоғарылатып отырады.
Компания капиталының әрбір жеке элементтерінің шекті құндарының
жоғарылауы өзгермелі сипатта болады. Яғни, осы элемент бойынша жаңа капитал
тартудың белгілі бір мөлшеріне дейін оның құнының деңгейі бұрынғысынша
қалып отырады, ал капиталдың жаңа бірлігі неғұрлым жоғары құнмен тартылады,
капитал элементінің құнының осы жаңа деңгейі басқа капиталдар тартылған
дейін сақталады, содан кейін бұл көрсеткіш тағы да өзгереді.
Осы көрсетілген график қосымша капиталдар тарту көлемдері жоғарылаған
сайын оның жеке элементтері бойынша капиталдың шекті құндарының өзгеру
сипаты көрсетілген.
Қосымша тартылған капиталдардың құндарының деңгейлерінің әрбір
өзгерісінін көрсететін нүкте айыру нүктесі деп аталады. Жоғарыда
көрсетілген графикте айыру нүктесі ретінде А, Б, В, Г және Д нүктелері
болып табылады. Айыру нүктесіндегі капиталдың әрбір жеке элементтерінің
тартылған қосымша бірліктерінің құндарының деңгейлерінің жоғарылауы бір
мезгілде компанияның қосымша тартылған капиталының орташа құнының
жоғарылауы әкеледі.
Компанияның шекті құнын қалыптастыру тетігін келесі 1-сурет түрінде
көрсетуге болады.
1 сурет. Компаниядағы капиталдың жеке элементтері бойынша оның шекті
құнының динамикасының графигі
Дерек көз:Ф.Бригхэм,Майкл С.Эрхардт.,Учебник:Финансовый
менеджмент.СПб:Питер, 2007
Компанияның орташа және шекті құндарының көрсеткіштері капиталды
қалыптастыру және пайдаланумен байланыста компанияның қаржылық қаржылық
қызметінің барлық аяларында қолданудың көп аспектілерімен сипатталады. Осы
көрсеткіштердің компанияның қаржылық қызметінде пайдаланудың негізгі
аяларын қарастырайық:
Жеке элементтердің құндарының көрсеткіштері және капиталдың орташа құны
жаңа бизнесті қалыптастырудың оңтайлы схемасын таңдай үдерісінде
қолданылады. Бұл көрсеткіштерді бағалау капиталдарды тартумен байланысты
басқару шешімдерін қалыптастыру негізін құрайды. Осы көрсеткіштер негізінде
капиталдардың құрылымы оларды тарту көздері бойынша қалыптастырылады және
оңтайландырылады.
Компанияның орташа құнының деңгейі оның нарықтық құнының деңгейін
көрсететін маңызды көрсеткіш болып табылады. Компания капиталының орташа
құнының төмендеуі компанияның нарықтық құнының жоғарылауына әкеледі және
керісінше. Осындай тәуелділік акционерлік қоғамдардың қызметтерін бағалау
кезінде көрінеді, яғни капиталдың орташа құнының өсуі немесе төмендеуіне
байланысты акциялардың бағалары да жоғарылап немесе төмендеп отырады. Соған
сәйкес капиталдың орташа құнын тиімді түрде басқару компанияның нарықтық
құнын жоғарылатуға бағытталған бағыттардың бірі болып табылады.
Компания капиталының құны операциондық қызметтен алатын табыс мөлшеріне
қызмет етеді, яғни капитал құны пайданың бір бөлігі болып табылады.
Операциондық қызмет бұл табыс алумен байланысты компанияның негізгі қызметі
немесе инвестициялық және қаржылық қызметтерге жатпайтын басқа қызметі
болып табылады. Өнімді өткізу және шығаруды қамтамасыз ету үшін жаңа
капиталды тарту немесе қалыптастыру кезінде олардың құндары міндетті түрде
төленуі тиіс. Бұл көрсеткіш компанияның операциондық табысының
қалыптастырылған ең төменгі нормасы болып табылады. Осылайша оның
мөлшерінің жоспарлануы кезіндегі төменгі шекарасы анықталады.
Компания капиталының құны қаржылық инвестициялау тиімділігін
қалыптастыруының базалық көрсеткіші болып қызмет етеді. Бұл тиімділіктің
белгісі компанияның өзімен жасалғандықтан, жекелеген қаржылық құралдардың
табыстылығын бағалау кезінде салыстыру базасы болып капитал құнының
көрсеткіші табылады. Бұл көрсеткіш нақты нарықтың бағасын емес немесе жеке
қаржылық инвестициялау құралдарының табыстылығын бағалауға мүмкіндік
береді. Бірақта неғұрлым тиімді бағытты қалыптастыруға және осы
инвестициялау түрлерінің инвестициялық портфелін қалыптастырудың алғашқы
сатыларына рұқсат етеліді. Шынында да, бұл көрсеткіш толыңымен
инвестициялық – қалыптастырылған портфельдің табыстылық баға шамасында
қызмет етеді.
Компания капиталының құнының көрсеткіші аренданы қолдану (лизинг) немесе
негізгі өндірістік қаражаттарды меншігіне иемденуге қатысты басқару
шешімдерін қабылдау белгісі болып табылады. Егер қаржылық лизингтің
қолданылған (қызмет көрсету) құны компанияның капитал құнынан асып түссе,
онда компания үшін өндірілген негізгі қаражаттарды қалыптастыру бағытын
қолдану тиімсіз.
Капитал құнының көрсеткіші элементтерінің бөлек бөлігінде қаржылық
леверидж механизм негізінде капиталдың құрылымдық басқару прцесінде
қолданылады. Қаржылық левериджді қолдану іскерлігі қарыз капиталы құнының
бір бөлігі болып табылатын капиталдың жоғары дифференциал қалыптасуымен
қорытындылады. Осыны құрайтын минимизация капитал құнын бағалау процесінде
қамтамасыз етіледі. Яғни, қарыз қайнар көздерінен тартылған және
компаниямен қолданылған қайнар көздерінің құрылымына сәйкес қалыптастыру
болып табылады.
Компанияның құнының деңгейі осы компанияның нарықтық деңгейін маңызды
өлшеуіші болып табылады. Компания құнының деңгейін төмендету сәйкесінше
компанияның нарықтық құнының өсуіне әкеледі және керісінше. Әсіресе
операциялық тәуекел әсер етеді. Яғни, капитал құнының өсуі немесе
төмендуіне сәйкес көтеріліп немесе түсіп тұратын акция бағасы. Демек,
капитал құнын басқару өздігімен бағытталған, компанияның нарық құнының өсуі
болып табылады.
Компания құнының көрсеткіші компанияның өз активтерін қаржы саясаты
түріне сәйкестендіріп қалыптастыру және бағалау белгісі болып табылады
(біріншіден айналым). Қолданылған нақты капитал құны және компанияның
алдағы бағалау өзгерістері нәтижесінде агрессивті, бірқалыпты
(компромиссті) немесе консервативті саяси түрі активтерді қаржыландырумен
қалыптасады. Сонымен, жоғарыдағылардан шығатын қорытынды капитал құнын
бағалау көрсеткіші компанияның шаруашылық қызметінің тиімділігін
жоғарылатуға бағытталған басқару шешімдерін негіздеудің маңызды құралы
болып табылады.
Жеке шаруашылық субъектілерінің экономикалық дамуының әлеуетін және оның
қарқынын анықтайтын негізгі экономикалық ресурстар жүйесінде капитал
маңызды роль атқарады.
Қаржы менеджменті тұрғысынан алып қарағанда, компания құны – бұл жалпы
ақша қаражаттарының құнының материалды және материалды емес формасымен,
сонымен бірге активтерінің қалыптасуы және инвестициялануымен сипатталады.
Компания капиталының экономикалық мәнін қарастыра отырып, оның мынанадай
сипаттамаларына тоқталып кетейік.
Компания капиталы өндірістің негізгі факторы болып табылады.
Экономикалық теорияда өндірістік компанияда шаруашылық қызметті қамтамасыз
ететін үш негізгі факторды бөліп көрсетеді. Яғни, капитал жер және басқа
да табиғи ресурстарды, еңбек ресурстары. Осы өндіріс факторлары жүйесінде
капитал маңызды рөл атқарады. Демек, ол барлық факторларды бір өндірістік
кешенге біріктіреді.
Капитал табыс әкелетін компанияның қаржылық ресурсын сипаттайды. Капитал
өз ретінде ссудалық капитал формасында оқшауланған өндірістік факторда бола
алады. Яғни, компанияның қамтамасыз етілген кірістерін қалыптастыруының
өндірістік емес (операциондық), керісінше оның қызметінің қаржылық
(инвестициялық) сферасында болады.
Капитал меншік иесінің жағдайын қалыптастыруының негізгі қайнар көзі
болып табылады. Ол осы жағдайдың ағымдық және болашақ немесе перспективті
кезеңдегі қажетті деңгейді қамтамасыз етеді. Ағымдық кезеңдегі тұтынылған
капиталдың бөлігі оның құрамынан шығады. Яғни, иемденушінің ағымдық
кезеңдегі қажеттілігін қанағаттандыруға бағытталады. Демек қалған бөлігі
капитал функциясын атқарады. Жинақталған бөлігі болашақ немесе перспективті
кезеңдегі меншік иесінің қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін қамтамасыз
етуге талап етілген. Яғни, жағдайын болашақ деңгейін қалыптастырады.
Компания капиталы оның нарықтық құнының басты өлшеуіші болып табылады.
Бұл жерде алдымен компанияның меншікті капиталы болады. Яғни, ол оның таза
активтер көлемін анықтайды. Сонымен бірге компанияның меншікті капиталының
қолданылған көлемі біруақытта және потенциалды қарыздық қаражат тарту,
қосымша табыс алуын қамтамасыз ету ретінде сипатталады. Басқа анағұрлым
азырақ факторлар жиынтығында бұл компанияның нарықтық құнын бағалау бағасын
қалыптастырады.
Компанияның капитал серпіні шаруашылық қызметтің маңызды барометр
деңгейінің тиімділігі болып табылады. Меншікті капитал қабілеттілігі жоғары
қарқынды өзіндік өсуі, жоғары деңгейлі қалыптастыру және компания кірісін
тиімді тартумен, оның қаржылық тепе-теңдігінің ішкі қайнар көздері
есебінен қолдау қабілеттігімен сипатталады. Сол уақытта меншікті капитал
көлемінің төмендеуі ереже бойынша компанияның қызметінің тиімсіз шығынды
салдары болып табылады.
Капиталдың көптеген рөлі компанияның экомикалық дамуында және үкіметтің
мүдделерін қанағаттандыруды қамтамасыз ету, меншік иесінің және персоналдың
компанияның қаржылық басқаруының басты обьектісі ретінде анықтайды. Ал,
оның тиімді қолдануының анықталуы анағұрлым жауапты қаржылық менеджмент
тапсырмасына қатысты.
Компанияның шаруашылық операцияларын жүргізу үшін тартатын капиталы
өзінің көп аспектілі экономикалық мәнімен ғана емес, сонымен бірге оның көп
жақты атқаратын қызметтерімен де сипатталады. Жоғарыда айтып өткеніміздей
компания капиталы деп қазіргі экономикалық теорияда және шаруашылық
тәжірибеде бірнеше ондаған терминдермен сипатталатын оның әртүрлі түрлері
түсіндіріледі. Соған байланысты компания капиталын қалыптастыру және
пайдалануды тиімді басқаруды қамтамасыз ету мақсатында ең алдымен осы
үдерістермен байланысты түсініктерді жүйелеу қажеттілігі туады.
Компания капиталы үш негізгі маңызды бағыттар бойынша жүйелеуді талап
етеді:
– тарту көздері бойынша.
– тарту нысандары бойынша.
– пайдалану сипаты бойынша.
Осы аталған бағыттардың әрқайсысын жүйелей отырып, капиталдың әртүрлі
түрлерін жіктеу жүйесін құруға мүмкіндіктер беретін жеке жіктеу белгілері
бөлініп шығады. Оны келесі 1-кесте түрінде көрсетуге болады.
Компания капиталын тарту көздері бойынша келесідей негізгі жіктеу
белгілері бөлініп қарастырылады.
Компанияның жабдықтары бойынша:
- меншікті;
- қарыз капиталын бөліп көрсетеді.
Меншікті капитал компанияның жалпы қаражаттық құны, меншікті құқықтарына
жататын және оның активтерінің белгілі бір бөлігін қалыптастыру үшін
қолдануымен сипатталады. Бұл активтің бөлігі меншікті капиталға
инвестициялау есебінен қалыптастырылған компанияның таза активтер
қарамағына береді.
Қарыздық капитал компанияның дамуын қаржыландыру үшін қаржы қаражат
немесе басқа да мүліктік құндылықтардың қайтарым негізіндегі тартуын
мінездейді. Компаниямен қолданылған қарыздық капиталының барлық формасы
өтеу мерзімі көрсетілген оның қаржылық міндеттемесі болып табылады[5].
1 кесте
Компания капиталының жіктелуі
Жіктеу белгілері Жіктелу топтары
І. Тарту көздері бойынша
1. Қалыптасатын капиталдың меншік - Меншікті капитал
титулы бойынша - Қарыздық капитал
2. Компанияға қатысы бойынша - Ішкі көздер есебінен тартылатын
капитал тару көздерінің топтары капитал
бойынша - Сыртқы көздер есебінен тартылатын
капитал
3. Капитал иелерінің ұлттық - Ұлттық (отандық) капитал
ерекшеліктеріне байланысты - Шетел капиталы
4. Компанияға берілетін капиталдың- Жеке меншік капитал
меншік нысанына байланысты - Мемлекеттік капитал
ІІ. Тарту нысаны бойынша
1. Компанияның капиталды тартудың - Акционерлік капитал
ұйымдастыру-құқықтық нысаны - Жарналық капитал
бойынша - Жеке капитал
2. Капитал тартудың - Ақша нысанындағы капитал
заттай-мүліктік нысаны бойынша - Материалдық нысандағы капитал
- Материалдық емес нысандағы капитал
3. Капиталды тару мерзімі бойынша - Ұзақ мерзімді капитал
- Қысқа мерзімді капитал
ІІІ. Пайдалану сипаты бойынша
1. Экономикадағы пайдаланылу аясы - Экономиканың нақты секторында
бойынша пайдаланылатын капитал
- Экономиканың қаржылық секторында
пайдаланылатын капитал
2. Шаруашылық қызметінде - Инвестициялық ресурс ретінде
пайдаланылу бағыты бойынша пайдаланылатын капитал
- Өндірістік ресурс ретінде
пайдаланылатын капитал
- Несиелік ресурс ретінде
пайдаланылатын капитал
3. Өндірістік үдерісте пайдаланылу- Негізгі капитал
ерекшеліктері бойынша - Айналым капиталы
Дерек көз: И.А. Бланк Основы финансового менеджмента – 1, Киев, 2004, 441
б.
Мақсаттық қолданылуы бойынша компанияның құрамында капиталдың келесі
түрлері бөлініп көрсетілуі мүмкін:
- өнімділік,
- ссудалық,
- спекулятивті.
Өнімділік капитал бұл компанияның қаражаттары, оның қызметінің өндірісті-
өткізушілікті жүзеге асыру үшін операциондық активтерінің инвестициялануы
болып табылады.Ссудалық капитал бұл қаржы қаражаттарының инвестициялау
процесінде қолданылады. Яғни, коммерциялық банкте ұзақ мерзімді және қысқа
мерзімді депозит салымдары болып табылады. Сонымен қатар, ұзақ мерзімді
қорлар қаражаттарында да (облигация, депозит салымдары, вексельдер және т.б
) болады.
Спекулятивті капитал бұл спекулятивті қаржылық операцияларды жүзеге
асыру процесінде қолданылады.
Инвестициялау формасы бойынша:
- ақшалай,
- материалды,
- материалды емес капитал болып бөлінеді.
Яғни, инвестициялау формасы бойынша бөлінген капитал түрлері компанияның
жарғылық қорының қалыптасуы үшін қолданылады. Осы аталған формаларда
капиталды инвестициялау заңды түрде жарғылық қорының көлемінің ұлғаюы
арқылы жаңа компаниялар үшін рұқсат етілген. [5, 75б].
Инвестициялау обьектісі бойынша компания капиталы келесідей түрлерге
бөлінеді:
- негізгі капитал,
- айналым капитал.
Негізгі капитал компанияның осы қолданылған капиталымен, айналымнан тыс
активтерінің барлық түрлеріне инвестицияланған капитал (тек ғана негізгі
қаражаттарына емес) болып табылады.
Айналым капиталы осы компанияның айналым активтерінің инвестициялануымен
сипатталады.
Айналым процесіне қатысуы бойынша яғни, жалпы осы айналым циклі
стадиясына тәуелділігі бойынша компания капиталы келесідей түрлерге
бөлінеді:
- ақшалай,
- тауарлы формадағы капитал.
Компания капиталының осы формаларының сипаттамасы компанияның айналым
циклін толық қарастыру арқылы анықталады.
Меншік формасы бойынша:
- жеке,
- мемлекеттік болып бөлінеді.
Яғни, компанияда оның жарғылық қорының қалыптастыру процесінде
инвестицияланған болып табылады. Капиталды осылай бөлу меншік формасы
бойынша компанияны жіктеу процесінде қолданылады.
Қызметтің ұйымдық-құқықтық формасы бойынша капиталдың келесі түрлерін
бөліп көрсетеді.
а) акционерлік капитал – акционерлік қоғам формасында құрылған компания
капиталы;
б) пайлық капитал - компанияның серіктестік капиталы – жауапкершілігі
шектеулі серіктестіктерді, коммандитті қоғамдарды және т.б құру барысында
қолданылады;
в) жекеленген - компанияның жеке капиталы.
Шаруашылық қызметтегі қолдану сипаттамасы бойынша қаржылық менеджмент
тәжіриебесінде:
- қозғалыстағы,
- қозғалыстан тыс капитал түрлері болып бөлінеді.
Қозғалыстағы капитал – компанияның қаржылық, операциондық және
инвестициондық қызметтерін қамтамасыз ету мен табыстарды қалыптастыруында
тікелей қатысады.
Қозғалыстан тыс капитал - бұл активте инвестицияланған капитал болып
табылады. Яғни, компанияның шаруашылық қызметінің алуан түрлі түрлерінің
жүзеге асыру және табыстың қалыптастыруына тікелей қатыса алмауы. Осы
инвестицияланған капитал түріне мысал ретінде компанияның қаражаттарын;
қолданбаған ғимараттары мен жабдықтарын; запастарды алуға болады.
Меншікті қолдану сипаттамасы бойынша:тұтынылатын және жинақталатын
капитал түрлері болып бөлінеді.
Тұтынылатын капитал – тұтыну мақсатында орналастырғаннан кейін капитал
өзінің атқаратын қызметін тоқтатады. Ол компанияның тұтыну мақсатында
жүзеге асырылатын дезинвестициясы болып табылады. Яғни, капиталдың бір
бөлігін айналымнан тыс және айналым активтерінен дивидендтер мен пайыздарды
төлеу, персоналдың әлеуметтік қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында
тарту деген сөз.
Жинақталатын капитал – дивидендті төлеу, табысты капитализациялау
процесінде өсу формасының әртүрлілігімен сипатталады.
Қайнар көздерін тарту бойынша: ұлттық немесе отандық капитал және
шетелдік капитал болып бөлінеді.
Яғни, компанияда инвестицияланған болып табылады. Компанияның капиталын
осылай анықтау олардың жіктелуіне сәйкес келетін процесте қолданылады. (2
сурет).
2 сурет. Компания капиталының құрамдас бөліктері
Дерек көз: Финансовый менеджмент : теория и практика: Учебник.
С.Стоянова. ,2009
Сонымен өндірісте қолдану процесінде компанияның капиталын функциялау
тұрақты және айналмалы процесімен анықталады.Көріп отырғанымыздай,
келтірілген суретте компания капиталы бір-бірлерімен байланысты үш
сатылардан өтеді.
Бірінші сатыда капитал ақшалай формасында операционды активке
инвестицияланады (айналамдағы және айналымнан тыс) яғни, өндірістік
формасында болады.
Екінші сатыда өндірістік капитал өнімді дайындау процесінде тауарлы
формаға айналады (өндірілген қызмет формасын қоспағанда).
Үшінші сатыда тауарлы капитал өндірілген тауарлар және өткізілген қызмет
шамасында ақшалай капиталға айналады. Компания капиталы айналымның орташа
ұзақтылығы, оның айналымы күн, ай, жыл кезеңдерімен анықталады. Содан басқа
осы көрсеткіш қарастырылып отырған кезеңдегі айналым саны болуы да мүмкін.
Жоғарыда компанияның айналмалы капиталының маңыздылығын қарастырдық.
Яғни, капитал формаларының өзгерісін айқындайтын бөлек кескінді сатыда
көрсеттік. Бір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz