Салық жүйесіндегі жер салығы қызметін дамыту жолдары
Мазмұны
Қысқартулар мен
белгілеулер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 3
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1 Жер салығының теориялық аспектілері
1.1 Жер салығының экономикалық мәні және қалыптасу
кезеңдері ... ... ... ... ... ..8
1.2 Бюджеттің кіріс көзін құраудағы жер салығының атқаратын ролі және жер
салығы түсімдерін
болжау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..14
1.3. Жер салығы – меншікке салынатын салықтардың бірі
ретінде ... ... ... ... ... .20
2 Қазақстан Республикасында жер салығының төлену және есептелу жағдайын
талдау
2.1 Жер салығының алыну механизміне экономикалық талдау
жүргізу ... ... ... .23
2.2 Жергілікті бюджеттерді қалыптастырудағы жер салығының қажеттілігін
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
2.3. Жер салығының есептелу тәртібінің ерекшеліктерін
сипаттау ... ... ... ... ... .36
3 Жер салығының тиімді төлену жолдарын жетілдіру шаралары
3.1 Салық жүйесіндегі жер салығы қызметін дамыту
жолдары ... ... ... ... ...44
3.2 Жер салығын нарық талаптарына сай жетілдіру
бағыттары ... ... ... ... ...48
3.3.Қаржы жүйесінде салықтық жоспарлаудың тиімділігін арттыру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...60
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
Қысқартулар мен белгілеулер
ҚР – Қазақстан Республикасы
АҚ – Акционерлік қоғам
ҚҰБ – Қазақстан Ұлттық Банкі
ҚР – Қазақстан Республикасы
ЖК - Жарғылық капитал
ҚК - Косымша капитал
ЖШС - Жеке шаруашылық серіктестігі
МҚТП- Меншікті қаражаттың таза пайдалылығы
Кіріспе
Салықтар баршаға белгілі көптеген ғасырлар бойы қоғамның экономикалық
базалық құрамы және мемлекеттің кірісін қалыптастырудың маңызды қаржылық
құралы ретінде қолданылып келеді. Теориялық жағынан салық салу жүйесі –
қоғамның әлеуметтік құрылымын танып білудің шартты жағдайы және объективті
қажеттілігі.
Қоғамның даму процессінде әлеуметтік-экономикалық жүйедегі салықтардың
атқаратын рөлі күн өткен сайын жаңа нысанға айнала отырып, артып келеді.
Бұл әсіресе нарықтық қатынастардың қалыптасып дамуы жағдайындағы
экономикадағы өрлеу кезеңдеріне тән нәрсе, өйткені салық салу жекелеген
тұлғалардан бастап мемлекетке жеткенге дейін оның барлық деңгейіндегі
әлеуметтік процесстерге әсер ете алатын бірден бір макроэкономикалық құрал
болып табылады. Бұдан да басқа, халықаралық экономикалық қарым
қатынастардың ұлғаюуына байланысты салық жүйесі белгілі бір жекелеген
елдердің ішкі жұмысы болудан қалды. Осылайша, салық салудың бір жағынан
шаруашылық байланыстарға терең бойлауы, екінші жағынан оның жалпылығы
қазіргі кезде салықтардың атқаратын рөлінің жан-жақты қанат жаюына жағдай
жасап отыр.
Егер салықтардың қажеттілігі мемлекеттің саяси, экономикалық, қала берді,
әлеуметтік мақсаттары мен міндеттерінен туындайтынын білсек, онда
салықтардың әлеуметтік процесске әсер ету мүмкіндігінің бар екендігі
көптеген жағдайларда ескерілмегендігін байқауға болады.
Сонымен бірге, берілген анықтамаларда мемлекет өз қызметін жүзеге
асыру барысында мәжбүрлеуші, ал халық шарасыздықтан салық төлейтін
мәжбүрленуші тұлға ретінде көрініп отыр. Сондықтан, салықтарды қоғамның,
сол арқылы ондағы тұрғындардың өмір сүруіне қажетті қаражат көзі деп қарау
керек және нарық субъектлері (заңды және жеке тұлғалар) оны ерікті түрде,
қиналмай төлеуі керек, осы тұрғадын алып қарайтын болсақ салыққа, біздіңше,
мынандай анықтама беруге болады: салық дегеніміз - заңды және жеке
тұлғалар міндетті түрде төлейтін, қоғамның әлеуметтік және экономикалық
дамуына қажетті қаражат көзі.
Қазақстанның нарықтық экономикаға көшуі экономикалық процестерді
басқару тәсілдерінің сапалы түрде өзгеруіне негіз жасады. Мемлекеттің
шаруашылық субъектілерімен арасындағы қарым-қатынасты қалпына келтірудің
басты құралының бірі болып жер салығы саналатыны сөзсіз. Сондықтан да, Жер
салығының экономикалық мәні және олардың салық жүйесіндегі ролі мен дамуы
тақырыбында дипломдық жұмысты таңдауыма себеп болды.
Жер – белгілі бір өлшемдегі пайдалану мүмкіндігі орасан зор табиғи
байлық. Адамзат жерді пайдалану арқылы өзінің қажеттіліктерін
қанағаттандырып келеді.
Жер салығы – жер ресурстарын басқару жөніндегі уәкілетті орган әр
жылдың 1 қаңтардағы жағдай бойынша берген жерлердің мемлекеттік сандық
және сапалық есебінің деректері негізінде меншік құқығын, тұрақты жер
пайдалану құқығын, тұрақты жер пайдалану құқығын, өтеусіз уақытша жер
пайдалану құқығын куәландыратын құжаттарға сәйкес есептеледі.
Бюджетке жер салығын төлеу жер учаскесінің орналасқан жері бойынша
жүргізіледі. Салық жылы ішінде елді мекенді қоныстың бір санатынан басқа
санатына ауыстыру кезінде ағымдағы жылғы жер салығы салық төлеушілерден осы
елді мекендер үшін бұрын белгіленген ставкалар бойынша, ал келесі жылы –
қоныстардың жаңа санаты үшін белгіленген ставкалар бойынша алынады.
Қазіргі уақыттағы салық жүйесіндегі жер салығының есептелу және төлену
ерекшеліктерін, сондай-ақ бюджет түсімін қалыптастырудағы экономикалық
ролін айқындау – дипломдық жұмыстың өзегі.
Жер салығын төлеу бойынша салық міндеттемелері туындаған күннен
кейінгі, белгіленген кезекті мерзім салық міндеттемелері туындаған кезде
салық кезеңінде салықтың ағымдағы сомаларын төлеудің бірінші мерзімі болып
табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты жер салығының экономикалық мәнін, шығу
эволюциясы мен атқаратын қызметін, сондай-ақ мемлекеттік мүдделерді іске
асырудағы басымды бағыттарын айқындау.
Дипломдық жұмыстың мақсатына сәйкес келесідей міндеттер қарастырылды:
- Қазақстан Республикасы салық жүйесіндегі жер салығының
экономикалық мәнін сипаттау;
- жер салығын төлеушілер мен салық салу объектілерін айқындау;
- бюджет түсімін қалыптастырудағы жер салығының экономикалық
қажеттілігін анықтау;
- жер салығының есептелуі мен төлену тәртібін талдау;
- жер салығының экономикалық ролін арттыруға байланысты
ұсыныстар жасау.
Дипломдық жұмыс құрылымы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
Дипломдық жұмыстың бірінші тарауында жер салығының экономикалық мәні
және қалыптасу кезеңдері, сондай-ақ бюджеттің кіріс көзін құраудағы жер
салығының атқаратын ролі сипатталады.
Екінші тарауда жер салығының алыну механизмі, сонымен қатар жергілікті
бюджеттерді қалыптастырудағы жер салығының қажеттілігі және жер салығының
есептелу тәртібінің ерекшеліктері талданады.
Үшінші тарауда жер салығының уақытылы да тиімді төлену жолдарын
жетілдіру шаралары қарастырылады.
Бүгінгі күнге дейін алынған салық салудың тәжірибесі көрсетіп
бергендей, әрбір салықтың салық салу объектісі мен салық базасын анықтауда,
бюджетке есептелу және төлену тәсілдерінде айырмашылықтар болатыны айдан
анық. Мемлекеттің экономикалық саясатына байланысты салықтардың түрі мен
саны өзгеріп отырады. Салық түрінің көбейген сәттерінде мемлекет алдында
тұратын басты проблема, ол салық ауыртпашылығын қалай дұрыс бөлу, сөйтіп
әлеуметтік әділеттілік пен экономикалық тиімділікке, бюджет пен халық
арасындағы түсіністікке қол жеткізу. Осы түсіністік әсіресе жер салығын
салу барысында қажет. Мемлекеттік бюджет пен ауыл шаруашылық өнімдерін
өндірушілердің арасындағы қарым-қатынас ауыл шаруашылық өнімдерін өндіруді
көтеруі тиіс. Әдетте тәжірибе көрсеткендей, аграрлық саладағы салық салу
жүйесі негізінен фискалдық қызметтерді орындаумен ғана шектелетіндіктен
және кейбір салық шараларының мақсатты пайдалану мәселесінен тыс
жататындықтан тиімділігі аз болып келді.
Ауыл шаруашылық жерлерін ақшалай бағалауды анықтау, оны баға саясаты
жүйесінде қолдану қазіргі қолданылып жүрген бонитет балы негізінде емес,
салық ставкасының ғылыми негізін құруға септігін тигізері сөзсіз.
Біріншіден, ауыл шаруашылығында экономикалық өркендеу процесі табиғи
дамумен қатар жүреді. Сондықтан, өндірісте табиғи факторларға көп көңіл
бөлінеді. Қазақстандағы жиі қайталанатын табиғаттың жағымсыз жақтары егін
шаруашылығына, яғни астық жинауда көп қиыншылықтар туғызады, содан келіп
ауыл шаруашылық мекемелерінің экономикалық тұрақсыздығы пайда болады,
өндірістің табыстылығы төмендейді. Сол себепті, салық жүйесі аталған табиғи
факторларды ескере отырып салық салу саясатын қалыптастыру керек. Салық
берешектерінің шамадан тыс өсіп кетуі ауыл шаруашылық мекемелерінің айналым
қорларының азаюына, өндірістің құлдырауына, содан келіп олардың банкрот
болуына итереді.
Екіншіден, ауыл шаруашылығында өндірістік құрал ретінде биология
заңдарымен дамитын тірі организмдер, мал мен өсімдік, саналады. Осыдан
келіп, салысалу жүйесі ауыл шаруашылығында экономикалық даму процесін
ынталандыруы үшін ол табиғаттың дамуының биологиялық заңдылықтарын ескеріп
отыруы қажет.
Үшіншіден, ауыл шаруашылығында жұмыс кезеңі өндіріс кезеңі мен сәйкес
келмейді. Өндіріс кезеңі адам баласының еңбегі мен уақытының тікелей
қатысуымен байланысты. Адам уақыты мен өндіріс уақытының арасындағы
айырмашылық әсіресе, өсімдік шаруашылығында көрінеді.
Барлық жерлер салық салу мақсатында олардың арналған нысанасы мен
тиесілілігіне қарай мынадай санаттарға бөлінеді: ауыл шаруашылық
мақсатындағы жерлер; елді мекендер жерлері; өнеркәсіп, көлік, байланыс,
қорғаныс және өзге де ауыл шаруашылығы емес мақсаттағы жерлер (өнеркәсіп
жерлері); ерекше қорғалатын табиғи аумақтар жерлері сауықтыру, рекреациялық
және тарихи-мәдени мақсаттағы жерлер (ерекше қорғалатын табиғи аумақ
жерлері); орман қорының жерлері; су қорының жерлері; запастағы жерлер.
1 Жер салығының теориялық аспектілері
1.1 Жер салығының экономикалық мәні және қалыптасу кезеңдері
Жер салығы – жер ресурстарын басқару жөніндегі уәкілетті орган әр
жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша берген жерлердің мемлекеттік сандық
және сапалық есебінің деректері негізінде меншік құқығын, тұрақты жер
пайдалану құқығын, өтеусіз уақытша жер пайдалану құқығын куәландыратын
құжаттарға сәйкес есептеледі. Жер салығы Қазақстан Республикасында 1992
жылы енгізілді.
Жер салығын енгізу мынадай мақсаттарды көздейді:
- экономикалық әдістерді жерді ұтымды пайдалану;
- тұлғаларды жерге орналастыру;
- жердің құнарлығын арттыру;
- жерді қорғау жөніндегі шараларды енгізу үшін төлемдер төлеу;
- аумақтың әлеуметтік-мәдени дамуы үшін бюджет кірістерін
қалыптастыру.
Шаруашылықтың әкімшілік-командалық жүйеден нарықтық жүйеге өту
біріншіден жаңа салық жүйесін құрумен тығыз байланысты, ол дегеніміз
еліміздің кризистен шығуына және кәсіпкерлікті дамытуға ықпал етеді деген
сөз. Салық жүйесі арқылы мемлекет республикалық және жергілікті бюджеттерге
керекті негізгі бюджеттік түсімдерді қамтамасыз етеді.
Қазақстан аумағында жүздеген жылдар бойы өзіндік салық салу жүйесі
қалыптасты. Бұл жүйе бір жағынан өзіндік салт-дәстүрге, тарихи тәжірибеге,
әлеуметтік-саяси және экономикалық байланысты дамыса, екінші жағынан
Ресеймен арадағы сауда, шаруашылық және экономикалық байланыстар негізінде,
сондай-ақ көршілес Бұхар, Қоқан хандықтарының арадағы болған мәселелер
негізінде дамыды.
Табиғатының қатал болуы, қуаңшылық жағдайлар, жауынның, су қорларының
аз болуы қазақ халқы үшін көшпенділік мал шаруашылығымен айналысуға алып
келді. Көшпенді рулар мен одақтардың хандары мен билері, сұлтандары
жайылымдық жерлерде иеліктер орнатты. Бұл жөнінде А.Левшин былай деп
жазады: Қырғыздардың ұлылықтары халықтан төлемдерді мал түрінде және зат
ретінде ешқандай белгіленген тәртіпсіз жағдайларда алып тұрды[1].
Қазақтардан салық алу тәртібін қалыптастыру ХVІІ ғасырға тән болды.
Сол кезде Тәуке ханға (1680-1718) міндетті салық төлеу (зекет), яғни мал
шаруашылығымен айналысатын аймақтарда малдың 120 бөлігін, егіншілікпен
айналысатын аймақтарда егіннің 110 бөлігін төлеу іске асырылды.
Ішкі Ордада феодалдық төлемнің жүйесі сөгіле, зекет, хан-киіз, пішен
салық түрінде қалыптасты. Соғымды әрбір 15 бас сиырдан біреуін алатын еді,
сөйтіп хан бір жылда соғым ретінде 800-1000 басқа дейін ірі қара алып
тұрды. Хан табысының негізгі көзі зекет болды, одан 1849 жылы ғана ақша
түрінде шаққанда 45746 сом күміс түсім түсті. Хан қазынасына шаруалардың
дайындаған шөбі мен мал өнімдерінің бір бөлігі алынып отырды.
Хандық билік жойылғаннан кейін де жағдай түзеле қоймады, Қазақстан
территориясы Ресей империясының бір бөлігі болып хабарланды. 1867-1868
жылдары ереже бойынша Қазақстан жері мемлекет меншігі делініп, қазақтардың
ауылдық қауымдастықтарына берілді. Жеке меншік жер болып тек патшаның
үкімімен хан тұқымына ғана бөлінген жерлер саналды. Орта жүз қазақтарының
ішкі өмірінің тәртібін анықтайтын сібір қазақтары туралы Жарғыға сәйкес
қазақ тұрғындарына ясак түріндегі натуралды түрдегі салық салынды.
Қырғыздар ясакты малмен әр жыл сайын 100 ден 1 бас көлемінде төлеп
тұрды, бұған түйе жинау қосылған жоқ.
Мал саны жалпы халықтық санау кезінде анықталып, 3 жылға дейін тұрақты
болатын болды.
Одан кейін ясак кібіттік алымға ауыстырылды, солай бола тұрса да
кейбір аудандарда екеуі бірдей қолданылып отырды.
Көшпенділіктен отырықшылыққа аусу кезінде егіншілікпен айналысатын
түземдердің жерлерінен егін көлемінің 110 мөлшерінде жер салығы алынды.
ХІХ ғасырдың 70 жылдарынан бастап патша үкіметі белсенді түрде қазақ
жерін колонияландыру мақсатында жаппай жер аудару саясатымен айналысты.
Көшкендерге жеңілдіктер, соның ішінде салық төлеуден босату берілді. Көшіп
келген шаруаларды қолдау мақсатында үкімет көші-қон жер қорын құрды. Бұл
қорды құру үшін жергілікті халықтың қолайлы деген жерлерін тартып алып
отырды. Сөйтіп жергілікті халықтың ашу-ызасын тудырды. Қырғыздар бірінші
мемлекеттік думаға сайлауға дайындық кезінде конституциялық-демократиялық
партияның бағдарламасын қабылдады. Себебі олардың көздегені қазақтардың
жерін мемлекеттендіруді және қазақ жеріне орыс мұжықтарын көшіріп әкелуді
жою, тоқтату еді. Дегенмен, олардың мақсаттары орындалмады, қазақ жерін
жаулап алу одан әрі жалғасты.
Ресей патшалығындағы келесі жер қатынастарының кезеңі столыпин
реформасымен байланысты болды, бұл реформа 1917 жылғы қазан революциясына
дейінгі Ресейдің жер құрылысын анықтап берді.
Столыпиндік аграрлық заңнама 1906 жылдан бастап шаруалардың
құрамдардан шығуына, ал 1907 жылдан бастап шаруалардың жер үшін салығы
азайды, тіптен толық жойылды деуге болады. Шаруалардың жеке жерлері пайда
бола бастады, міне осы жер қожайынының өз өнімін шығаруына оң әсер етті.
1917 жылға жейінгі жер қатынастарының даму кезеңін және столыпин
реформасының кезеңдерін талдай келіп, ауыл шаруашылығы өнімінің өндірісінің
тиімділігін арттыруға қол жеткізілгенін көруге болады.
Столыпин реформасы қазақ жерін де шарпып өтті. Қазақ жері мемлекеттік
меншікте деген желеумен орталық көп қоныстанған губерниялардағы жері аз
шаруаларды шығысқа қарай көшіріп, елдің орталығындағы аграрлық саладағы
саяси бағытты әлсіретіп бақты.
Бұл кезең К.Д. Дильяровтың Қайта құрылған аймақ деген кітабында
статистикалық деректерге сүйене отырып патшалы үкіметтің колонияландыру
саясаты жақсы суреттелген. Сонымен, 16 жүзжылдықта басталған қазақ халқының
жерін талан-таражға салу XIX ғасырдың аяғында, әсіресе XX ғасырдың басында
кең етек алды. Барлығы 45 миллион ондық жер, немесе 1917 жылдың басында
Қазақстанда болған барлық ауыл шаруашылық жерінің 24 пайызы тартып алынды.
Сөйтіп, қазан революциясына дейінгі Қазақстандағы жер қатынастары
патша саясатын қолдауға арналған Ресей империясының заңымен реттеліп
отырды.
Қазақстан үшін салық салу жүйесін дамытудағы жаңа кезең 1917 жылғы
қазан революциясынан кейін басталды. Бұл кезеңде ауылдарда азық-түлік
төлемі жиналды, ол бойынша шаруалардан жанұясын асырау үшін керекті ең
төменгі деңгейдегі қаржыдан басқасы түгел алынды. Соның кесірінен шаруа
егістікті және одан алынатын өнімді ұлғайтуға ешқандай қызығушылық
білдірген жоқ. Мемлекетің қажеттілігін қамтамасыз ету үшін керекті астық
көлемінің жоспары жергілікті губерния, уезд, болыс, ауыл, селоға дейін
жеткізілді. Ол жоспарға қалада тұратын тұрғылықты адамдарға керекті астық
көлемі де қосылып берілді. Бірінші кезекте астық жиналып, нан мен ет
дайындалды, сосын барып азық – түлік заттары мен ауыл шаруашылық
шикізаттары мен майлар шығарылды.
Бірақ, осы жағдайда мемлекет экономикасын, оның ішінде ауыл
шаруашылығын, ұстап тұру мүмкін және одан әрі дамыту емес еді. Сондықтан
жаңа экономикалық саясат пайда болды. Ол жұмысшыларға өндіріс көлемін, ал
шаруаларға егін шаруашылығы көлемін ұлғайтуға жағдай жасады.
Бұл жерде шаруа азық-түлік салығын төлегеннен қалған барлық өнімін
базарға еркін сатуға мүмкіндік алды. Сонымен қатар салық мөлшері де азайды.
Егер 1920-1921 жылдары алтынға шаққанда 650 миллион сом салық жиналса, осы
азық-түлік салығын енгізгеннен кейін бұл сома 370 миллионға әрең жетті.
Осы кезеңде барлық мемлекеттік және кооперативтік кәсіпорындардан 8
пайыз мөлшерінде пайдадан алынатын салық алынатын болды. Бұл салық түрі
1925 жылға дейін ғана өмір сүрді де, одан әрі пайданың мөлшеріне байланысты
құбылмалы болып есептелді.
Сол кезде жанама салықтар еңбекшілерге салынатын салықтар болып
есептелсе де, мемлекет тікелей салықтарға көп мән берді. Д. Черкиннің айтуы
бойынша, 1922-1923 жылдары тікелей салықтардың көлемі бюджетке түсетін
барлық түсімдердің 43 пайызын құраса, 1923-1924 жылдары – 45 пайызын, 1925-
1926 жылдары – 82 пайызын құрады.
1917 жылдан кейін енгізілген және ауыл тұрғындарына салынған
салықтардың бірі еңбек және арба төлемі болды. Еңбек төлемі отынды
дайындау, тиеу, түсіру жұмыстарына қатысқандардан алынса, арба төлемі жүкті
тасымалдауға қатысқан ауыл тұрғындарына салынды. 1921 жылы еңбек және арба
төлемі еңбек және арба салығына ауыстырылды. Бұл салық түрінің есептелу
тәртібі сақталғанмен, бір адамға шаққандағы жұмыс уақытының ұзақтылығы
ескерілетін болды. Ол жылына 4 күннен аспауы тиіс болды. Жұмысқа 18-50
жастағы ерлер мен 18-40 жастағы әйелдер тартылды.
Ауыл тұрғындары жергілікті салықпен бірге жалпы азаматтық салықты да
төлейтін болды. Жалпы азаматтық салықты еңбекке жарамды 17-60 жастағы ерлер
мен 17-55 жастағы әйелдер төлейтін болды. Бұл салықты 1921-1922 жылдары
астық шықпайтын аудандарға жатқызылған жерлердің тұрғындары және азық-түлік
салығын төлеушілер төлеуден босатылды. Салық ставкасы салық төлеушінің
әлеуметтік жағдайына байланысты 50 тиыннан 1 сом 50 тиынға дейінгі мөлшерде
тұрақты түрде анықталды.
Елімізде ақша реформасын жасау азық-түлік салығын реформалауға әкеліп
соқты. Салық салу объектісі бір адамға есептеліп анықталды. Бұл жерде мал
мен егістік жер көлемі қосылған жоқ, ал көбейтілу әдісімен алынды, ол
дегеніңіз жердің әр ондығынан салық есептеуге әкелді. 1924 жылдан бастап
мал мен егістік жер көлемі қосылып есептелді де, әр мал басы 0,8 ондық
егістікке тең болатындай коэффициент қолданылды. Соның салдарынан, көп мал
мен жер көлемі бар шаруа қожалықтары көп салық ауыртпалығын көтерді. Сөйтіп
олардың бөлінуіне әкеліп соқтырды.
1930 жылға дейінгі салық жүйесі бойынша ауыл шаруашылық салығының
негізін жеке шаруашылықтар құрады. Бұл жүйе колхоздар мен жеке
шаруашылықтарға көп жеңілдік берді. Ауыл шаруашылық салығынан босатылған
шаруашылықтардың үлес салмағы 1929-1930 жылдары 39,8 пайызды құрады. Бұл
жоғары көрсеткіш ауылдардағы орташа тұрғындардың өкілдеріне көп жеңілдік
берілуіне байланысты еді. Жер салығының мұндай кезеңдегі қажеттілігі
жалпылай коллективтендіру жағдайында жарамсыз болып қалды.
Қайта құрудың қажеттілігі колхоздастыру құрылысының дамуына байланысты
болды. 1930 жылға дейінгі салық жүйесі бойынша жерді бірігіп өңдейтін
серіктестіктер үшін табыс жалпы негізде жеке шаруашылықтармен бірдей
есептелді. Барлық табыс сомасынан серіктестік мүшелеріне бөлінбейтін және
ортақ пайдалануға қалатын бөлігі алынып тасталып отырды. Қалғаны
серіктестік мүшелеріне бөлініп, әрқайсысынан салық ұсталды. Сөйтіп, салық
серіктестікке емес, оның мүшелеріне салынды.
Артелдер мен коммундарда салық салынатын табыс колхоздағы жан басына
бөлінді және осы аудандағы жеке шаруашылықтардың жан басына шаққандағы
орташа табысымен салыстырылып шығарылды. Егерде колхоздағы жан табысы жеке
шаруашылықтағыдан жоғары болса, онда ол табыс соған дейін азайтылып,
қалғаны жалпыға бірдей шкаламен есептелді. Колхозда жан басына шаққандағы
орташа табыс 30 сомнан аспаса, онда колхоз салық төлеуден босатылды, ал 30
сомнан асып кеткен жағдайда артел үшін салық көлемінен 25 пайыздық
жеңілдікпен, коммун үшін 30 пайыздық жеңілдікпен салық салынды.
Колхоздарға салық салудың жеңілдетілген түрі болғанмен жалпылай
коллективтендіру жағдайында бұл жүйе әрі қарай реформалауды керек етті.
Оған қоса, бұл жүйе өте әділетсіздікті көрсетті, себебі колхоздар әр түрлі
табыс алса да, салық сомалары бірдей болды.
Қазақстан шаруаларын социалистік жолға еріксіз күшпен салу өте қиын да
күрделі процесс болды. Қазақтардың көптеген ғасырлар бойғы қалыптасып келе
жатқан салт-дәстүрлерін дамытуға тиым салу, қазақтарды отырықшылдыққа әкелу
қазақ халқы үшін 1930-1933 жылдардағы жаппай қырғынға ұшырауға алып келді,
бұл жағдайға тек объективті қиыншылықтар ғана емес, республика басшы
қызметкерлерінің субъективті істері де себеп болды.
Коллективтендірудің тарихы туралы әдебиет көздерінен белгілі
болғанындай, ауыл шаруашылығының адам айтқысыз ауыр жағдайына көшпенділерді
отырықшылыққа байлау, күшпен коллективтендіру сондай-ақ халықтың мемлекетке
бересі ауыл шаруашылық өнімінің мөлшері шектен тыс көп еді. Осы жағдай
халықтың қырылуына алып келді. Демографтар мен ғалым археологтар аштық
кезінде, одан басқа да коллективтендіру салдарынан болған ауыртпалық
кезінде, яғни 1932-1933 жылдары өліп кеткен қазақтардың саны 1 миллион 750
мыңға жетті деп топшыласа, жазушылар мен публицистер бұл санды 3 миллионға
дейін жеткізіп отыр.
Сөйтіп, 30 жылдары Қазақстанда ауыл шаруашылығы мен жер салығын
салудың белгілі бір жүйесі бар деу түсінікті.
Солай бола тұрса да, салық жүйесін қайта құру жалғасып жатты, себебі
мемлекет жекелеген шаруа қожалықтарын қысып, оларды колхоздар мен
совхоздарға ауыстыру саясатын жүргізуді жалғастырды. Жер салығы барлық
объектілерге, оның ішінде қосалқы және қалдық объектілерге салынған жоқ.
Бұл төмендегідей кемшіліктерге алып келді:
- тұтынушылардың шектен тыс сұранысы;
- өндірістік жинақтың аздығы;
- шаруа шаруашылықтарының одан әрі бөлінуінің кең етек алуы;
- жер шаруашылығына зиянды қосалқы және қалдық объектілердің дамуына
жол ашу;
- астық шаруашылығының тоқырауы;
1930 жылдан бастап Қазақстанда айналымнан алынатын салық енгізілді, ол
акциздерді, біркелкі алыммен басқа да бірқатар салық түрлерін ауыстырды
(біркелкі салық Ресейде өнеркәсіппен қатар сауда саласына салынды,
сондықтан ол осылай аталды).
А.В. Сигиневич жазғандай, айналымнан алынатын салық өзінің табиғатында
және ұйымдастырылу принципінде айналымнан алынатын салықтан гөрі акциздерге
жақын болды, ол барлық өндіріс салаларына және тұтынатын заттар айналымына
салынды.
Профессор С.И.Лушин айналымнан алынатын салықты зерттей келе, мынадай
тұжырымға келді: бұл салық түрін сақтап қалу керек, бірақ әрі қарай қайта
құра отырып жетілдіру керек. Ол тауардың құнына қосылмау керек, ал сол
тауар бағасының құнынан тыс есептелу керек. Сонымен қатар бағаның
айырмашылығынан емес, сатудан алынатын салық тәрізді орташа диференциалды
ставкамен алыну керек. Және де ол салық әр тауар түрінен емес, сатылған
тауарлардың тобынан алыну керек[2].
Осы кезеңде колхоздар өткен жыл бойынша ақша түрінде және зат түрінде
табыстан есептелген табыс салығын төлейтін еді. Салық ставкасы колхоздың
рентабелдігіне байланысты болды. 25 пайыздан асқан рентабельділіктің әрбір
пайызына 0,1, 0,2, 0,4, 0,5 коэффициент қолданылды, бірақ ол салық
салынатын табыстың 25 пайызынан артық болмау керек.
Сонымен қатар, колхоздар рентабельділік сатысына қарамастан салық
салынатын бөлігінен асатын сомаға 8 пайыздық ставкамен салық төледі.
Прогрессивті ставканың негізінде шаруашылықтардың табысына салық салу
кезінде бюджетке таза табыстың аз ғана бөлігі енгізілді.
Жалпы табыс салығының үлесі таза табыстың 2-3 пайызын құрады, ал
колхозшылардың еңбек ақы қорына салынатын салықты қоса есептегенде кейбір
жылдары ол 15 пайызға дейін жететін.
Салық саясаты – ол салық заңдарын нақты мақсатта қолданылуын анықтайтын
билік ету және басқару органдарының құқықтық іс-әрекеттерінің жиынтығы.
Салық саясатын жүргізу кезінде заңмен бекітілген құқықтық нормалар реттеу,
жоспарлау және мемелекеттік бақылау арқылы жүзеге асырылады. Экономика
тұрғысынан негізделген салық саясаты салық жүйесі арқылы қаражаттарды
орталықтандыру мақсатын көздейді. Ғылыми негізделген және экномикалық
жағынан мақсатты тактикалық және стратегиялық іс-әрекеттер жиынтығы
ретінде қарастырылған салық саясаты өндіріс мұқтаждықтарын және қоғамдық
байлықтың өсуін қамтамасыз ете алады. Алдағы уақытқа қарастырылған салық
саясаты салық стратегиясы деп, ал ағымдағы қысқа мерзімге қарастырлған
саясат салық тактикася деп аталады. Тактика мен стратегия бір бірінен бөліп
қарастыруға болмайды, өйткені мемлекет қоғамдық, корпоративтік және жеке
экономикалық мүдделерді біріктіруге тырысады. Кей кезде тактикалық іс
-әрекеттер экономикалық жағынан негізделмейді. Бұл салық стратегиясын
жүзеге асыруға кедерін тигізіп ғана қоймай, мемлекеттің барлық экономикалық
курсын өзгертеді.
Салық саясаты салықтық құқық пен салық салуды басқару негізіне сүйене
отырып, салықтық қарым – қатынастарды реттейді.
Белгілі бір салықтың қалыптасуы кезінде қолданылатын нақты салық режимі
салық заңшылығының емес, сонымен қатар шығарылатын басқа да нормативтік –
құқықтық актілер ережелерінен туәелді болады. Бұл механизм салық төлеушінің
статусы мен онық атқаратын қызметінің ұйымдастырушылық – құқықтық түріне
байланысты әр түрлі болады. Салық өндірісіне салықтық процеске қатысатын
тұлғалардың құқықтары мен міндеттеріне негізделетін ерекшеліктер тән. Бұл
ерекшеліктер Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодексінің нормаларының
әсерінен де пайда болады.
Салық техникасы салық саясатының функционалдық мазмұнына ғана емес,
жалпы қоғамдық өмірге әсер етеді. Тиімді салық саясатын қабылдау тиімді
салықтарды таңдау және бюджетке түсуге тиіс салықтарды есептеу және төлеу
тәртібін қамтамасыз ету дегенді білдіреді. Бұл жерде салық жеңілдіктері мен
салық санкцияларының да құрамы маңызды рөл атқарады. Олар салықтық реттеу
мен салықтық бақылаудың негізі болып табылады.
“Салық” категориясы ішкі потенциалының тәжірибе жүзінде іске асырудың
экономикалық – құқықтық әдісі ретінде қалыптасатын салық саясаты жалпы
мемлекеттік, корпоративтік және жеке экономикалық мүдделер арасындағы тепе
– теңдікке жетуді көздейді. Функционалдық жағынан салық саясаты
элементтерінің іс – әрекеттері екі қосымша жүйеге бөлінген: фискалдық және
реттеуші. Бұл екуінің арасында паритеттің сақталуы тиімді салық механизміні
туралы айтуды көрсетеді. Кез келген елде экономикалық және саяси
тұрақсыздық жағдайында бұл талаптың орындалуы өте қиын, дегенмен де
салықтық тактиканы қалыптастыру және салық салудың стратегиясын таңдау
кезінде бұл талап енгізілетін салық механизміне байланысты сақталуы қажет.
Салық саясаты субъективтік көзқарастардан еркін және шағын ведомстволық
мүдделерден тәуелсіз болуы керек. [2,25б.]
Жоғарыда аталған салық саясатының қосымша жүйелері (элементтері)
шартты түрде бөлінеді, өйткені олар тәжірибе жүзінде әр қашанда бір бірімен
қиылысады, ал салықтық реттеу мен салықтық бақылау бірыңғай болып келеді,
олар салықтың реттеу функциясының көрсеткіштері. Ағымдағы салықтық реттеу
процесінде салықтық жеңілдіктер жүйесі түрінде ындаландыру әдістерімен
қатар айыппұл салу, салық төлеушінің мүлкін шектеу, дебиторларынан өндіріп
алу сияқты санкциялық әдістер де қолданылады. Бұл әрекеттердің барлығы
салық салудың реттеу бағытын білдіреді. Салық саясатының элементтері
салықтық іс – әрекеттердің өз бетінше кешені болып та табылады, және
олардың әр қайсысы ұйымдастыру, бағалау және жалпылаудың өз ережелеріне
бағынады. Салық саясатының белгілі бір элементі шеңберінде тек оған ғана
тән салықтық іс – әрекеттердің техникасы мен әдістері қолданылады. Салықтық
жоспарлау, реттеу және бақылау әдістерінің әр түрлі болуы бұл салаларды
бөлек – бөлек зерттеуге мүмкіндік береді. Осының негізінде жүйе ретінде
салық саясатын жетілдіру бағыттары анықталады. Сонымен қатар, салық
саясатының үш элементі де тек қана салық ғылымы мен тәжірибесімен анықталып
қана қоймайды. Сөйтіп, салықтық жоспарлау маркетинг және басқа да
ғылымдардың жалпы теориясы мен тәжірибесіне негізделеді. Бұл ережелерге
салықтық бақылуа мен салықтық реттеу де бағынады. Бұларға басқару және
құқықтың жалпы теориясы негізінде шығарылған ұсыныстар әсер етеді.
Салық механизмі – салықтық қарым-қатынастар субъектілерімен салық
міндеттемелерінің нақты және болжамдалған орындалуын бағалайтын мемлекеттің
заң актілерімен реттелген бір -бірімен байланысты қаржылық бюджеттік сала
қызметтерінің жиынтығы. Ғалымдардың ғылыми еңбектерінде салық механизмі
түсінігіне әр түрлі сипаттама берілген. Ең алдымен салық механизмі
әдістемелік және әдістік тәртіп түсінігі. Сондықтан да, салық механизміне
екі түрлі анықтама беруге болады. Біріншіден, салық механизмі – салық
теориясының ауданы, ол ұйымдастырулық- экономикалық категория ретінде
қарастырылады, яғни, қайта бөлу қарым-қатынастарын басқару процесі. Бұл
процесс кезінде пайда болатын қарым-қатынастарды үш топқа бөлуге болады:
салықтық жоспарлау, салықтық реттеу және салықтық бақылау. Екіншіден,
салықтық жоспарлау, реттеу және бақылауға тәжірибе өз өзгерістерін
енгізеді. Сондықтан да, салық механизмі нақты салықтық іс әрекеттер
жиынтығы ретінде қарастыралады. Бұл нақты салықтық өндіріс. Осыған
байланысты салық механизмі салықтық қарым қатынастар жүйесін реттейтін
экономикалық тұтқа ретінде көрініс табады. Нақты тәжірибеде кездесетін
салық механизмі әр түрлі болып келеді. Салық механизмінің сипаттамаларына
мыналарды жатқызуға болады:
- салық салу жүйесінің нақты негізгі түрлері әлімдік стандарттарға сай
болуы тиіс;
- салықтық түсімдердің құрылымы әр қашан өзгеруде;
- салықтық сұрақтар бойынша шешім қабылдау механизмі халықаралық салықтық
құқық нормаларына сай емес;
- бюджеттік табыстарды қалыптастыру кезінде салықтық әдістермен
жүйелілігі, тұрақтылығы қамтамасыз етілмеді.
Салық механизмінің элементтеріне келетен болсақ:
Салықтық жоспарлау – бюджеттік тапсырмалар мен әлеуметтік экономикалық
даму бағдарламаларының санды және сапалы параметрлерін қамтамасыз ету.
Салықтық жоспарлау басқару қызметінің маңызды бөлігі болып келеді. Салықтық
төлемдер кез келген жеке немесе заңды тұлға үшін шығындарының ең көп түрі
болып келеді, сондықтан да салықтық жоспарлау тек қана бизнестің
тиімділігін жоғарлатып қоймай, өндіріс, тасымалдау, сақтау, өткізу
шығындарын да азайтады. Осы анықтамаға сәйкес оны шығындарды жоспарлауға
жатқызуға болады. Кәсіпорын үшін бұл шығындар үстемелі шығындарға жақын,
яғни өндірушінің шығыстарын көтереді және таза табыстың деңгеін
төмендетеді. Сонымен, салықтық төлемдерді азайту кәсіпорынның таза табысын
жоғарлатумен тең.
Салықтық жоспарлаудың маңызы кез келген салық төлеушінің өзінің салық
міндеттемелерін неғұрлым азайту үшін заңмен қолдаудан өткен құралдар мен
әдістерді қолдануға құқығы бар екенін көрсетеді. Салықтық жоспарлауды
шаруашылық субъектілерінің заңның әріптері мен рухын бұзбай салық
міндеттемелерін азайту мақсатында ұйымдастырылған қызметі ретінде анықтауға
болады. Салықтық жоспарлаудың негізінде заңмен рұқсат етілген барлық
жеңілдіктерді толық және дұрыс пайдалану, салық әкімшілігі мен мемлекеттің
салық және инвестициялық саясаттарының негізгі бағыттарын бағалай білу
жатыр.[2,20б.]
Салық салу субъектісінің өз мүдделерін қорғау құқығы, оның ішінде
меншік құқығын қорғау, нарықтық экономиканың негізгі мақсаты және басты
қағидаларымен расталады. 1935 жылы судья Дж.Сандерленд АҚШ жоғарғы сотының
принципиальдық көз қарасын былай білдірді: “Салық төлеушінің салық
заңдарында рұқсат етілген әдістерін қолдану арқылы салықтардан қашу құқығы
ешкіммен де қудалана алмайды”.
Ресей Федерациясы мен Қазақстан Республикасындағы заңдарға сәйкес
кәсіпкерлерге өз мүліктік құқықтарын қорғау құзыреттері берілген, оның
ішінде меншік құқығын. Бұл жағдайда кәсіпкерлер кез келген заңмен рұқсат
етілген әдістерді қолдана алады. Сонымен, салықтық жоспарлау мемлекеттік
органдар тарапынан айыппұл санкцияларын немесе өзге де әкімшілік шараларын
қолдануға негіз болып табылмайды.
Салықтық жоспарлаудың негізгі екі түрі бар:
1)корпоративтік салықтық жоспарлау;
2)жүйелі салықтық жоспарлау.
Корпоративтік салықтық жоспарлау бір кәсіпорын шеңберінде жүргізіледі.
Жүйелі салықтық жоспарлау бірнеше кәсіпорындардың бірігуімен жүзеге
асырылады.
Экономикалық қызмет шеңберіне байланысты салықтық жоспарлау ұлттық және
халықаралық болып та бөлінеді.
Салықтық реттеу – салық элементтері арқылы бюджет буындары арасында
салықтық түсімдерді тиімді бөлужәне олардың алатын орнын анықтау. Мемлекет
салықтық реттеу, яғни олардың ставкаларын өзгерту, сондай – ақ салық
төлеушілердің жекелеген топтарына салық жеңілдіктерін беру арқылы
өндірістің, өнеркәсіптің белгілі салаларын дамытуды ынталандырады немесе
шектеу қояды. Салықтық реттеудің мақсаттары нарықтық экономикаға көшумен
байланысты болып келеді. Нарықтық экономикаға көшу – ол күрделі процесс
және әр түрлі экономикалық дағдарыстармен байланысты: өндіріс қарқының
төмендуі, тауар бағаларының өсуі, инфляция, шаруашылық байланыстардың
өзгеруі. Осындай кезеңде салықтық реттеудің маңызы – ескі салық жүйесін
мүлдем жою емес, қолданыстағы салық жүйесіне әр түрлі өзгерістер енгізу
арқылы оны тиімді ету.
Салықтық реттеу дегеніміз салық ставкалары есебінен салық қызметі
саласын ойдағыдай басқаруды қамтамасыз ету, яғни салық ставкаларын
төмендету, жоғарлату, салықтарды алып тастау, олардың жаңа түрлерін енгізу,
жеңілдіктер беру. Салық ставкаларын белгілеу әдісі бойынша олар екі түрге
бөлінеді: тұрақты және адвалорлық (проценттік).
Салықтық реттеудің келесі элементі – салық жеңілдіктері. Салық
жеңілдіктері дегеніміз салық төлеушілердің кейбір санаттарын салық төлеуден
мүлдем босату немесе салық мөлшерін азайту. Қазақстан Республикасының
аумағында мындай заңды және жеке тұлғаларға байланысты салық жеңілдіктері
қарастырылған:
• Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі және оның филиалдары мен
өкілдіктері;
• мемлекеттік бюджет есебінен ғана қамтамасыз етілетін мемлекеттік
мекемелер;
• діни бірлестіктері;
• коммерциялық қызметпен айналысатын ұйымдар;
• әлеуметтік сала кәсіпорындары;
• Ұлы Отан соғысының ардагерлері, қатысушылары, оларға теңестірілген
тұлғалар;
• көп балалы аналар;
• мүгедектер;
• бөлек тұратын зейнеткерлер.
Салықтық реттеудің тиімді жүйесін құру үшін мынадай шаралар өткізу
қажет:
1) жалпы қаржы жүйесін сауықтандыру, тиімді әдістерге көшу;
2) кәсіпорындарға жағдай жасау, оның ішінде жеңілдіктер беру, бюджеттен
көмек көрсету;
3) жалпы мемлекеттік шаруашылықты өзгерту, оған жаңа техника мен
технологиялар енгізу.
Нарықтық экономиканы салықтық реттеу әр түрлі заң шығарушылық және
бақылау шараларынан тұрады. Бұл шараларды мемлекеттік мекемелер жүзеге
асырады.
Салықтық бақылау – салық заңдарының орындалуын қадағалау және бюджетке
салықтардың уақытында және толық түсуін қамтамасыз ету. Салық заңшылығын
орындауды бақылау – ол мемлекеттің жалпы қызметі және ол заңшылықтың барлық
салаларына таратылады. Нормативтік – құқықтық актілерді шығара отырып және
сол актілердегі нұсқамалардың орындалуын қадағалай отырып, мемлекет
қоғамның саяси жүйесінің маңызды субъектісі болып келеді. Бұл бақылау
арқылы мемлекет елдегі тәртіп пен заңдылықты қамтамасыз етіп отырады.
Заңшылықтын орындалуын бақылайтын мемлекет құқықтық қарым –
қатынастардың екі жағына да бірдей субъект болады, екеуінің арасында жанжал
пайда болғанда, арбитр рөлін атқарады.
Сонымен қатар, салық заңшылығының орындалуын бақылау мемлекеттің
мүліктік табысы болып табылатын салықтардың жиналуын қамтамасыз етеді. Яғни
бұл бақылауда мемлекеттің материалдық мүддесі байқалады.
Мұндай қарым – қатынастарда мемлекет салықтық қарым – қатынастардың
жағы да (уәкілетті орган ретінде), сол қарым – қатынастарды салықтық
актілер шығару арқылы реттейтін субъект те болып табылады.
Басқаша айытқанда, өзге жағдайларда қоғамдық қарым – қатынастарда
реттей отыра, мемлекет олардан тыс болады, ал салықтық қарым – қатынастарда
мемлекет оның ішінде де және одан тыс та болады.
Мұның барлығы салықтық бақылауға мемлекеттік бақылаудың ерекше түрі
ретінде із қалдырады.
Нәтижесінде, салықтық бақылау мемлекттік бақылаудың ең жақсы
ұйымдастырылған түрі.
Жер салығындағы салық салу сол кездегі салық салудың экономикалық
қызметі толық ашылмағандықтан көп мағына бермеді. Сондықтан 1987 жылы салық
жүйесін белсенді түрде дамыту мақсатында ауыл шаруашылық мекемелеріне салық
салудың жаңа механизмі енгізілді. Енді салық салу объектісі болып таза
табыстың орнына өндірістік потенциал саналатын болды. Ол ақша түріндегі үш
құрамнан тұрады:
- негізгі құралдардың орташа жылдық құны;
- жердің экономикалық құндылығы;
- жұмысшы күшінің шамалық құны.
Дегенмен, өндірістік потенциалдың кейбір элементтері шамамен
бағаланатын болғандықтан және жалпы салық сомасының экономикалық
негізделуінің жеткіліксіздігінен жаңа салық ставкасын есептеу үшін 1985
жылғы көне салық жүйесіндегі жоспарлы-есептік сома көлемі есепке
қабылданды. Оған қоса, колхоздар мен совхоздар үшін бұл жүйе тиімсіз болды,
себебі еңбек ақы мен негізгі құралдардың өсуімен қатар салық сомасы да өсіп
отырды.
1.2 Бюджеттің кіріс көзін құраудағы жер салығының атқаратын ролі және жер
салығы түсімдерін болжау
Нарық кезінде шаруа қожалықтарында экономиканың яғни халық
шаруашылығының басқа салаларындағы сияқты өзіндік экономикалық заңдары бар
болғанмен, ол заңдардың шығу тарихы ерекше тәртіппен жүзеге асады. Бұл ауыл
шаруашылығы саласының нағыз тарихи және әлеуметтік-экономикалық
жағдайларынан шығады.
Жалпы ауыл шаруашылық өнімін өндірушілерге салық салу жүйесіне ықпал
ететін ауыл шаруашылығы саласының кейбір ерекшеліктерін атап өтейік:
1. Ауыл шаруашылығы материалдық өндірістің бір саласы ретінде халық
шаруашылығының басқа салаларынан басқаша болып келеді, себебі ауыл
шаруашылығы үшін басты және ауыстырылмайтын негізгі құралы болып
жер табылады. Жердің саны мен сапасынан, жер құрылымынан, жер
қожайынының жерінің конфигурациясынан, топырағының сапасынан,
рельефтен, жер аумағынан, оның жолға жақын-қашықтығынан, байланыс
және сату рыногынан, өндірілетін өнімнің көлемі, сапасы, өзіндік
құны және ең бастысы өнім өндірушінің табысы етеді.
Сондықтан шаруа (фермер) шаруашылығына, үй маңындағы жер учаскесіне,
сондай-ақ ауыл шаруашылық өндірістік кооперативтері мен кәсіпорындарына,
акционерлік қоғамдар мен шаруашылық серіктестіктеріне салық салу олардың
өздеріне тән ерекшеліктерінен шығуы қажет.
2. Жер салығы басқа да жер қатынастарының жүйесі тәрізді, көп жағдайда
рентілік қатынастармен анықталады. Рента- ол капиталдан, мүліктен
немесе жерден өнім алушыдан кәсіпкерлік қызметті талап етпей-ақ
тұрақты түрде алуға болатын пайда. Жер рентасы ғасырлар бойғы
мәселе. Жер рентасы жөнінде көптеген ғылыми еңбектер жазылды, ал
осы проблеманың актуалдылығы жоғарыламаса, төмендемейді. Себебі,
жер рентасы жер қатынатары кезінде реттеушілік роль атқарады. Ол
жерге жеке меншік құқығын, яғни жер салығын алудың экономикалық
түрі реттеуде және жердің құнын қалыптастыруда маңызды.
Рентаның теориясын саяси экономия классиктері өкілдері толық түрде
қарастырып кеткен. Соңғы кезге дейін (Кеңес одағы ыдырағанға дейін) біздің
экономикалық ғылым рентінің маркстік теориясы негізінде құрылды, солай
болғанмен тәжірибеде ешқандай проблема тұрған жоқ, ал мемлекеттік
мекемелерде (совхоздарда) жер рентасы қалыптаса ма деген, социализмде
абсолютті рента өмір сүре ала ма деген ғылыми пікір таластар өткізіліп
тұрды.
Әріге кетпей-ақ, рентілік қатынастардың жер салығын қалыптастыратын
ерекшеліктеріне ғана тоқталайық.
Бұл сұрақты жүйелеген Қазақстанның көрнекті ғалым-экономисі, академик
Г.А. Қалиев жер рентасын үш бөлікке бөліп қарастырады[3]:
Бірінші бөлімі жердегі адам баласының қызметіне, жерге меншікке, оған
қатысты топырақтың құнарлылығына судың бар-жоқтығы, орналасқан жері көлік,
байланыс, сату мәселелері шешуші роль атқара тұрса да, жер рентасы бүкіл
қоғам пайдасына өткізіледі.
Екінші бөлім, жергілікті құрылымның дамуымен байланысты, яғни селоның
элетр, газ т.б. жүйелерімен байланысты болған соң жер салығы осы шығындарды
жабу үшін жергілікті бюджетке түседі.
Үшінші бөлім еңбек және қаржы ресурстары негізінде адам баласының,
яғни тауар өндірушінің, жеке өндірістік-экономикалық қызметі қалыптасады
дегенге саяды.
Жер салығын алу механизмі осы ерекшеліктерге байланысты және салық
төлеушінің реттеушілік ынтасын ескеруі тиіс.
Сонымен қатар, жердің басқа негізгі құралдардан айырмашылығы мынада:
ол өмір бойы қалады, ауыстыруға келмейді, шекарасы шектеулі, дұрыс қараған
кезде ғана жағдайы жақсарады т.б. Жер адамзаттың еңбек етуінің нәтижесі
емес, табиғат өзі құрды, топырақ-табиғат өнімі. Міне, жердің осы қасиеттері
оны рыноктық қатынастардың ерекше объектісі етіп қалыптастырды.
Тұтынушылардың жер өніміне сұранысы өте тез өскен кезде, топырақтың
өндірі қасиетінің тұтыну қарқыны оның табиғи жаңаруының қарқынынан асып
түседі. Осыдан келіп, топырақтың экономикалық құндылығын арттыру
қажеттілігі туындайды. Сондықтан, жиналған жер салығының бір бөлігі
топырақты сақтауға, оның құнарлылығын арттыруға жұмсалуы керек.
Еліміздің нарықтық экономикаға көшуі жердің ақшалай құнын шығаруды
керек етті. Соңғы кезге дейін жер бағаланбады, соның салдарынан ауыл
шаруашылық өндірісіне кері әсерін тигізді. Жердің құны өзіндік құнға
кіргізілмейді және оған пайда қосылмайды. Соның кесірінен ауыл шаруашылық
өнімін өндірушілер көптеген тиісті қаржыларды игере алмайды, ол дегенің
ауыл шаруашылығының, ауылдың әлеуметтік дамуына кедергі келтіреді.
Ауыл шаруашылық жерлерін ақшалай бағалауды анықтау, оны баға саясаты
жүйесінде қолдану қазіргі қолданылып жүрген бонитет балы негізінде емес,
салық ставкасының ғылыми негізін құруға септігін тигізері сөзсіз.
Біріншіден, ауыл шаруашылығында экономикалық өркендеу процесі табиғи
дамумен қатар жүреді. Сондықтан, өндірісте табиғи факторларға көп көңіл
бөлінеді. Қазақстандағы жиі қайталанатын табиғаттың жағымсыз жақтары егін
шаруашылығына, яғни астық жинауда көп қиыншылықтар туғызады, содан келіп
ауыл шаруашылық мекемелерінің экономикалық тұрақсыздығы пайда болады,
өндірістің табыстылығы төмендейді. Сол себепті, салық жүйесі аталған табиғи
факторларды ескере отырып салық салу саясатын қалыптастыру керек. Салық
берешектерінің шамадан тыс өсіп кетуі ауыл шаруашылық мекемелерінің айналым
қорларының азаюына, өндірістің құлдырауына, содан келіп олардың банкрот
болуына итереді.
Екіншіден, ауыл шаруашылығында өндірістік құрал ретінде биология
заңдарымен дамитын тірі организмдер, мал мен өсімдік, саналады. Осыдан
келіп, салысалу жүйесі ауыл шаруашылығында экономикалық даму процесін
ынталандыруы үшін ол табиғаттың дамуының биологиялық заңдылықтарын ескеріп
отыруы қажет.
Үшіншіден, ауыл шаруашылығында жұмыс кезеңі өндіріс кезеңі мен сәйкес
келмейді. Өндіріс кезеңі адам баласының еңбегі мен уақытының тікелей
қатысуымен байланысты. Адам уақыты мен өндіріс уақытының арасындағы
айырмашылық әсіресе, өсімдік шаруашылығында көрінеді.
Адам уқыты мен өндіріс кезеңінің тұспа-тұс келмеуі, биологиялық
заңдылықтардың өсімдіктер мен малдың өсуіне әсер етуі ауыл шаруашылығының
науқанды болуына әкеп соғады.
Ауыл шаруашылық өндірісінің науқандылығымен еңбек ақы қоры мөлшері,
жанар-жағар май, тұқым, тыңайтқыш және басқа науқандық жұмыс құралдарымен,
одан келіп, табыстың түсуі, табыс салығының төлену мерзімі, қосымша құн
салығының, әлеуметтік салықтың мөлшері тығы байланысты. Сондықтан ауыл
шаруашылығы өндірісінің науқандылығы салық төлеушілер үшін салық төлеу
қолайлылығы принципімен тығыз байланысты. Сөйтіп, ауыл шаруашылық өнімін
өндірушілер үшін шаруашылық нәтижесі науқандық жұмыстарды қалай өткізгеніне
тікелей қатысты.
Төртіншіден, Ауыл шаруашылық өндірісі еліміздің барлық жерінде
орналасқан, әр түрлі көлемде және әр түрлі климат жағдайларында
жүргізіледі. Соған байланысты Қазақстанда үш зона қалыптасқан:
-оңтүстік-онда суармалы егістік жердің көпшілігі орналасқан;
-солтүстік-мал азықтық шөптер мен астық шаруашылығы және мал
шаруашылығы;
-орталық-жайылымға жарамды далалық жазық жерлер.
Осы табиғи айырмашылықтарды да салық жүйесінде ескерілу керек, әсіресе
табыс және жер салығын салған кезде.
Ал қосымша құн салығын есептеген кезде салық төлеушілердің тауар
өткізетін орталықтан алыс – жақында орналасуын ескеру керек, себебі тауарды
алысқа тасу көлік шығынын кбейтіп, өнімнің өзіндік құнын көтереді, сөйтіп
ол тауар нарықта өтпей қалады.
Бесіншіден, ауыл шаруашылық өнімінің бір бөлігі өнім өндірудің келесі
процесіне қатысады, яғни олар сатылмайды (астықтың, картоптың бір бөлігі
тұқымға, мал азығына қалдырылса, мал дың бір бөлігі мал басын көбейтуге
қалдырылады және т.б.). Негізгі және айналым қорларын құрғанда да бірқатар
өзгешеліктер бар.
Құрамдас бөлімшелері бар ірі кәсіпорындарда тұқыммен, жас малмен, мал
азығымен айырбастау жұмыстары керек болады.Қосымша құн салығын енгізудің
бастапқы кезеңінде салық органдары шаруашылық аралық айналымға салық салуды
көздеді, бірақ бұл салық заңнамасына қайшы келді.
Алтыншыдан, ауыл шаруашылығында қоғамдық еңбек ресурстарының бөлінуі
өндіріске қарағанда басқаша сипат алады. Жерді дұрыс пайдалану үшін егін
мен мал шаруашылығын, оған қоса қосалқы шаруашылықты да біріктіре отырып
жүргізу керек. Ауыл шаруашылығында үлкен, кіші шаруашылық деген жоқ, шаруа
қожалығының өзі бірнеше саланы біріктіре жүргізеді.
Қазіргі салық заңнамасы негізгі өндіріс құралы жер болып табылатын
ауыл шаруашылық өнімін өндіруші заңды тұлғалар үшін патент түрінде салық
салуды қарастырған.
Патент құнын есептеген кезде, жоғарыда аталған ауыл шаруашылығының
барлық ерекшеліктері ескеріліп, патент құнына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қысқартулар мен
белгілеулер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 3
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1 Жер салығының теориялық аспектілері
1.1 Жер салығының экономикалық мәні және қалыптасу
кезеңдері ... ... ... ... ... ..8
1.2 Бюджеттің кіріс көзін құраудағы жер салығының атқаратын ролі және жер
салығы түсімдерін
болжау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..14
1.3. Жер салығы – меншікке салынатын салықтардың бірі
ретінде ... ... ... ... ... .20
2 Қазақстан Республикасында жер салығының төлену және есептелу жағдайын
талдау
2.1 Жер салығының алыну механизміне экономикалық талдау
жүргізу ... ... ... .23
2.2 Жергілікті бюджеттерді қалыптастырудағы жер салығының қажеттілігін
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
2.3. Жер салығының есептелу тәртібінің ерекшеліктерін
сипаттау ... ... ... ... ... .36
3 Жер салығының тиімді төлену жолдарын жетілдіру шаралары
3.1 Салық жүйесіндегі жер салығы қызметін дамыту
жолдары ... ... ... ... ...44
3.2 Жер салығын нарық талаптарына сай жетілдіру
бағыттары ... ... ... ... ...48
3.3.Қаржы жүйесінде салықтық жоспарлаудың тиімділігін арттыру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...60
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
Қысқартулар мен белгілеулер
ҚР – Қазақстан Республикасы
АҚ – Акционерлік қоғам
ҚҰБ – Қазақстан Ұлттық Банкі
ҚР – Қазақстан Республикасы
ЖК - Жарғылық капитал
ҚК - Косымша капитал
ЖШС - Жеке шаруашылық серіктестігі
МҚТП- Меншікті қаражаттың таза пайдалылығы
Кіріспе
Салықтар баршаға белгілі көптеген ғасырлар бойы қоғамның экономикалық
базалық құрамы және мемлекеттің кірісін қалыптастырудың маңызды қаржылық
құралы ретінде қолданылып келеді. Теориялық жағынан салық салу жүйесі –
қоғамның әлеуметтік құрылымын танып білудің шартты жағдайы және объективті
қажеттілігі.
Қоғамның даму процессінде әлеуметтік-экономикалық жүйедегі салықтардың
атқаратын рөлі күн өткен сайын жаңа нысанға айнала отырып, артып келеді.
Бұл әсіресе нарықтық қатынастардың қалыптасып дамуы жағдайындағы
экономикадағы өрлеу кезеңдеріне тән нәрсе, өйткені салық салу жекелеген
тұлғалардан бастап мемлекетке жеткенге дейін оның барлық деңгейіндегі
әлеуметтік процесстерге әсер ете алатын бірден бір макроэкономикалық құрал
болып табылады. Бұдан да басқа, халықаралық экономикалық қарым
қатынастардың ұлғаюуына байланысты салық жүйесі белгілі бір жекелеген
елдердің ішкі жұмысы болудан қалды. Осылайша, салық салудың бір жағынан
шаруашылық байланыстарға терең бойлауы, екінші жағынан оның жалпылығы
қазіргі кезде салықтардың атқаратын рөлінің жан-жақты қанат жаюына жағдай
жасап отыр.
Егер салықтардың қажеттілігі мемлекеттің саяси, экономикалық, қала берді,
әлеуметтік мақсаттары мен міндеттерінен туындайтынын білсек, онда
салықтардың әлеуметтік процесске әсер ету мүмкіндігінің бар екендігі
көптеген жағдайларда ескерілмегендігін байқауға болады.
Сонымен бірге, берілген анықтамаларда мемлекет өз қызметін жүзеге
асыру барысында мәжбүрлеуші, ал халық шарасыздықтан салық төлейтін
мәжбүрленуші тұлға ретінде көрініп отыр. Сондықтан, салықтарды қоғамның,
сол арқылы ондағы тұрғындардың өмір сүруіне қажетті қаражат көзі деп қарау
керек және нарық субъектлері (заңды және жеке тұлғалар) оны ерікті түрде,
қиналмай төлеуі керек, осы тұрғадын алып қарайтын болсақ салыққа, біздіңше,
мынандай анықтама беруге болады: салық дегеніміз - заңды және жеке
тұлғалар міндетті түрде төлейтін, қоғамның әлеуметтік және экономикалық
дамуына қажетті қаражат көзі.
Қазақстанның нарықтық экономикаға көшуі экономикалық процестерді
басқару тәсілдерінің сапалы түрде өзгеруіне негіз жасады. Мемлекеттің
шаруашылық субъектілерімен арасындағы қарым-қатынасты қалпына келтірудің
басты құралының бірі болып жер салығы саналатыны сөзсіз. Сондықтан да, Жер
салығының экономикалық мәні және олардың салық жүйесіндегі ролі мен дамуы
тақырыбында дипломдық жұмысты таңдауыма себеп болды.
Жер – белгілі бір өлшемдегі пайдалану мүмкіндігі орасан зор табиғи
байлық. Адамзат жерді пайдалану арқылы өзінің қажеттіліктерін
қанағаттандырып келеді.
Жер салығы – жер ресурстарын басқару жөніндегі уәкілетті орган әр
жылдың 1 қаңтардағы жағдай бойынша берген жерлердің мемлекеттік сандық
және сапалық есебінің деректері негізінде меншік құқығын, тұрақты жер
пайдалану құқығын, тұрақты жер пайдалану құқығын, өтеусіз уақытша жер
пайдалану құқығын куәландыратын құжаттарға сәйкес есептеледі.
Бюджетке жер салығын төлеу жер учаскесінің орналасқан жері бойынша
жүргізіледі. Салық жылы ішінде елді мекенді қоныстың бір санатынан басқа
санатына ауыстыру кезінде ағымдағы жылғы жер салығы салық төлеушілерден осы
елді мекендер үшін бұрын белгіленген ставкалар бойынша, ал келесі жылы –
қоныстардың жаңа санаты үшін белгіленген ставкалар бойынша алынады.
Қазіргі уақыттағы салық жүйесіндегі жер салығының есептелу және төлену
ерекшеліктерін, сондай-ақ бюджет түсімін қалыптастырудағы экономикалық
ролін айқындау – дипломдық жұмыстың өзегі.
Жер салығын төлеу бойынша салық міндеттемелері туындаған күннен
кейінгі, белгіленген кезекті мерзім салық міндеттемелері туындаған кезде
салық кезеңінде салықтың ағымдағы сомаларын төлеудің бірінші мерзімі болып
табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты жер салығының экономикалық мәнін, шығу
эволюциясы мен атқаратын қызметін, сондай-ақ мемлекеттік мүдделерді іске
асырудағы басымды бағыттарын айқындау.
Дипломдық жұмыстың мақсатына сәйкес келесідей міндеттер қарастырылды:
- Қазақстан Республикасы салық жүйесіндегі жер салығының
экономикалық мәнін сипаттау;
- жер салығын төлеушілер мен салық салу объектілерін айқындау;
- бюджет түсімін қалыптастырудағы жер салығының экономикалық
қажеттілігін анықтау;
- жер салығының есептелуі мен төлену тәртібін талдау;
- жер салығының экономикалық ролін арттыруға байланысты
ұсыныстар жасау.
Дипломдық жұмыс құрылымы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
Дипломдық жұмыстың бірінші тарауында жер салығының экономикалық мәні
және қалыптасу кезеңдері, сондай-ақ бюджеттің кіріс көзін құраудағы жер
салығының атқаратын ролі сипатталады.
Екінші тарауда жер салығының алыну механизмі, сонымен қатар жергілікті
бюджеттерді қалыптастырудағы жер салығының қажеттілігі және жер салығының
есептелу тәртібінің ерекшеліктері талданады.
Үшінші тарауда жер салығының уақытылы да тиімді төлену жолдарын
жетілдіру шаралары қарастырылады.
Бүгінгі күнге дейін алынған салық салудың тәжірибесі көрсетіп
бергендей, әрбір салықтың салық салу объектісі мен салық базасын анықтауда,
бюджетке есептелу және төлену тәсілдерінде айырмашылықтар болатыны айдан
анық. Мемлекеттің экономикалық саясатына байланысты салықтардың түрі мен
саны өзгеріп отырады. Салық түрінің көбейген сәттерінде мемлекет алдында
тұратын басты проблема, ол салық ауыртпашылығын қалай дұрыс бөлу, сөйтіп
әлеуметтік әділеттілік пен экономикалық тиімділікке, бюджет пен халық
арасындағы түсіністікке қол жеткізу. Осы түсіністік әсіресе жер салығын
салу барысында қажет. Мемлекеттік бюджет пен ауыл шаруашылық өнімдерін
өндірушілердің арасындағы қарым-қатынас ауыл шаруашылық өнімдерін өндіруді
көтеруі тиіс. Әдетте тәжірибе көрсеткендей, аграрлық саладағы салық салу
жүйесі негізінен фискалдық қызметтерді орындаумен ғана шектелетіндіктен
және кейбір салық шараларының мақсатты пайдалану мәселесінен тыс
жататындықтан тиімділігі аз болып келді.
Ауыл шаруашылық жерлерін ақшалай бағалауды анықтау, оны баға саясаты
жүйесінде қолдану қазіргі қолданылып жүрген бонитет балы негізінде емес,
салық ставкасының ғылыми негізін құруға септігін тигізері сөзсіз.
Біріншіден, ауыл шаруашылығында экономикалық өркендеу процесі табиғи
дамумен қатар жүреді. Сондықтан, өндірісте табиғи факторларға көп көңіл
бөлінеді. Қазақстандағы жиі қайталанатын табиғаттың жағымсыз жақтары егін
шаруашылығына, яғни астық жинауда көп қиыншылықтар туғызады, содан келіп
ауыл шаруашылық мекемелерінің экономикалық тұрақсыздығы пайда болады,
өндірістің табыстылығы төмендейді. Сол себепті, салық жүйесі аталған табиғи
факторларды ескере отырып салық салу саясатын қалыптастыру керек. Салық
берешектерінің шамадан тыс өсіп кетуі ауыл шаруашылық мекемелерінің айналым
қорларының азаюына, өндірістің құлдырауына, содан келіп олардың банкрот
болуына итереді.
Екіншіден, ауыл шаруашылығында өндірістік құрал ретінде биология
заңдарымен дамитын тірі организмдер, мал мен өсімдік, саналады. Осыдан
келіп, салысалу жүйесі ауыл шаруашылығында экономикалық даму процесін
ынталандыруы үшін ол табиғаттың дамуының биологиялық заңдылықтарын ескеріп
отыруы қажет.
Үшіншіден, ауыл шаруашылығында жұмыс кезеңі өндіріс кезеңі мен сәйкес
келмейді. Өндіріс кезеңі адам баласының еңбегі мен уақытының тікелей
қатысуымен байланысты. Адам уақыты мен өндіріс уақытының арасындағы
айырмашылық әсіресе, өсімдік шаруашылығында көрінеді.
Барлық жерлер салық салу мақсатында олардың арналған нысанасы мен
тиесілілігіне қарай мынадай санаттарға бөлінеді: ауыл шаруашылық
мақсатындағы жерлер; елді мекендер жерлері; өнеркәсіп, көлік, байланыс,
қорғаныс және өзге де ауыл шаруашылығы емес мақсаттағы жерлер (өнеркәсіп
жерлері); ерекше қорғалатын табиғи аумақтар жерлері сауықтыру, рекреациялық
және тарихи-мәдени мақсаттағы жерлер (ерекше қорғалатын табиғи аумақ
жерлері); орман қорының жерлері; су қорының жерлері; запастағы жерлер.
1 Жер салығының теориялық аспектілері
1.1 Жер салығының экономикалық мәні және қалыптасу кезеңдері
Жер салығы – жер ресурстарын басқару жөніндегі уәкілетті орган әр
жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша берген жерлердің мемлекеттік сандық
және сапалық есебінің деректері негізінде меншік құқығын, тұрақты жер
пайдалану құқығын, өтеусіз уақытша жер пайдалану құқығын куәландыратын
құжаттарға сәйкес есептеледі. Жер салығы Қазақстан Республикасында 1992
жылы енгізілді.
Жер салығын енгізу мынадай мақсаттарды көздейді:
- экономикалық әдістерді жерді ұтымды пайдалану;
- тұлғаларды жерге орналастыру;
- жердің құнарлығын арттыру;
- жерді қорғау жөніндегі шараларды енгізу үшін төлемдер төлеу;
- аумақтың әлеуметтік-мәдени дамуы үшін бюджет кірістерін
қалыптастыру.
Шаруашылықтың әкімшілік-командалық жүйеден нарықтық жүйеге өту
біріншіден жаңа салық жүйесін құрумен тығыз байланысты, ол дегеніміз
еліміздің кризистен шығуына және кәсіпкерлікті дамытуға ықпал етеді деген
сөз. Салық жүйесі арқылы мемлекет республикалық және жергілікті бюджеттерге
керекті негізгі бюджеттік түсімдерді қамтамасыз етеді.
Қазақстан аумағында жүздеген жылдар бойы өзіндік салық салу жүйесі
қалыптасты. Бұл жүйе бір жағынан өзіндік салт-дәстүрге, тарихи тәжірибеге,
әлеуметтік-саяси және экономикалық байланысты дамыса, екінші жағынан
Ресеймен арадағы сауда, шаруашылық және экономикалық байланыстар негізінде,
сондай-ақ көршілес Бұхар, Қоқан хандықтарының арадағы болған мәселелер
негізінде дамыды.
Табиғатының қатал болуы, қуаңшылық жағдайлар, жауынның, су қорларының
аз болуы қазақ халқы үшін көшпенділік мал шаруашылығымен айналысуға алып
келді. Көшпенді рулар мен одақтардың хандары мен билері, сұлтандары
жайылымдық жерлерде иеліктер орнатты. Бұл жөнінде А.Левшин былай деп
жазады: Қырғыздардың ұлылықтары халықтан төлемдерді мал түрінде және зат
ретінде ешқандай белгіленген тәртіпсіз жағдайларда алып тұрды[1].
Қазақтардан салық алу тәртібін қалыптастыру ХVІІ ғасырға тән болды.
Сол кезде Тәуке ханға (1680-1718) міндетті салық төлеу (зекет), яғни мал
шаруашылығымен айналысатын аймақтарда малдың 120 бөлігін, егіншілікпен
айналысатын аймақтарда егіннің 110 бөлігін төлеу іске асырылды.
Ішкі Ордада феодалдық төлемнің жүйесі сөгіле, зекет, хан-киіз, пішен
салық түрінде қалыптасты. Соғымды әрбір 15 бас сиырдан біреуін алатын еді,
сөйтіп хан бір жылда соғым ретінде 800-1000 басқа дейін ірі қара алып
тұрды. Хан табысының негізгі көзі зекет болды, одан 1849 жылы ғана ақша
түрінде шаққанда 45746 сом күміс түсім түсті. Хан қазынасына шаруалардың
дайындаған шөбі мен мал өнімдерінің бір бөлігі алынып отырды.
Хандық билік жойылғаннан кейін де жағдай түзеле қоймады, Қазақстан
территориясы Ресей империясының бір бөлігі болып хабарланды. 1867-1868
жылдары ереже бойынша Қазақстан жері мемлекет меншігі делініп, қазақтардың
ауылдық қауымдастықтарына берілді. Жеке меншік жер болып тек патшаның
үкімімен хан тұқымына ғана бөлінген жерлер саналды. Орта жүз қазақтарының
ішкі өмірінің тәртібін анықтайтын сібір қазақтары туралы Жарғыға сәйкес
қазақ тұрғындарына ясак түріндегі натуралды түрдегі салық салынды.
Қырғыздар ясакты малмен әр жыл сайын 100 ден 1 бас көлемінде төлеп
тұрды, бұған түйе жинау қосылған жоқ.
Мал саны жалпы халықтық санау кезінде анықталып, 3 жылға дейін тұрақты
болатын болды.
Одан кейін ясак кібіттік алымға ауыстырылды, солай бола тұрса да
кейбір аудандарда екеуі бірдей қолданылып отырды.
Көшпенділіктен отырықшылыққа аусу кезінде егіншілікпен айналысатын
түземдердің жерлерінен егін көлемінің 110 мөлшерінде жер салығы алынды.
ХІХ ғасырдың 70 жылдарынан бастап патша үкіметі белсенді түрде қазақ
жерін колонияландыру мақсатында жаппай жер аудару саясатымен айналысты.
Көшкендерге жеңілдіктер, соның ішінде салық төлеуден босату берілді. Көшіп
келген шаруаларды қолдау мақсатында үкімет көші-қон жер қорын құрды. Бұл
қорды құру үшін жергілікті халықтың қолайлы деген жерлерін тартып алып
отырды. Сөйтіп жергілікті халықтың ашу-ызасын тудырды. Қырғыздар бірінші
мемлекеттік думаға сайлауға дайындық кезінде конституциялық-демократиялық
партияның бағдарламасын қабылдады. Себебі олардың көздегені қазақтардың
жерін мемлекеттендіруді және қазақ жеріне орыс мұжықтарын көшіріп әкелуді
жою, тоқтату еді. Дегенмен, олардың мақсаттары орындалмады, қазақ жерін
жаулап алу одан әрі жалғасты.
Ресей патшалығындағы келесі жер қатынастарының кезеңі столыпин
реформасымен байланысты болды, бұл реформа 1917 жылғы қазан революциясына
дейінгі Ресейдің жер құрылысын анықтап берді.
Столыпиндік аграрлық заңнама 1906 жылдан бастап шаруалардың
құрамдардан шығуына, ал 1907 жылдан бастап шаруалардың жер үшін салығы
азайды, тіптен толық жойылды деуге болады. Шаруалардың жеке жерлері пайда
бола бастады, міне осы жер қожайынының өз өнімін шығаруына оң әсер етті.
1917 жылға жейінгі жер қатынастарының даму кезеңін және столыпин
реформасының кезеңдерін талдай келіп, ауыл шаруашылығы өнімінің өндірісінің
тиімділігін арттыруға қол жеткізілгенін көруге болады.
Столыпин реформасы қазақ жерін де шарпып өтті. Қазақ жері мемлекеттік
меншікте деген желеумен орталық көп қоныстанған губерниялардағы жері аз
шаруаларды шығысқа қарай көшіріп, елдің орталығындағы аграрлық саладағы
саяси бағытты әлсіретіп бақты.
Бұл кезең К.Д. Дильяровтың Қайта құрылған аймақ деген кітабында
статистикалық деректерге сүйене отырып патшалы үкіметтің колонияландыру
саясаты жақсы суреттелген. Сонымен, 16 жүзжылдықта басталған қазақ халқының
жерін талан-таражға салу XIX ғасырдың аяғында, әсіресе XX ғасырдың басында
кең етек алды. Барлығы 45 миллион ондық жер, немесе 1917 жылдың басында
Қазақстанда болған барлық ауыл шаруашылық жерінің 24 пайызы тартып алынды.
Сөйтіп, қазан революциясына дейінгі Қазақстандағы жер қатынастары
патша саясатын қолдауға арналған Ресей империясының заңымен реттеліп
отырды.
Қазақстан үшін салық салу жүйесін дамытудағы жаңа кезең 1917 жылғы
қазан революциясынан кейін басталды. Бұл кезеңде ауылдарда азық-түлік
төлемі жиналды, ол бойынша шаруалардан жанұясын асырау үшін керекті ең
төменгі деңгейдегі қаржыдан басқасы түгел алынды. Соның кесірінен шаруа
егістікті және одан алынатын өнімді ұлғайтуға ешқандай қызығушылық
білдірген жоқ. Мемлекетің қажеттілігін қамтамасыз ету үшін керекті астық
көлемінің жоспары жергілікті губерния, уезд, болыс, ауыл, селоға дейін
жеткізілді. Ол жоспарға қалада тұратын тұрғылықты адамдарға керекті астық
көлемі де қосылып берілді. Бірінші кезекте астық жиналып, нан мен ет
дайындалды, сосын барып азық – түлік заттары мен ауыл шаруашылық
шикізаттары мен майлар шығарылды.
Бірақ, осы жағдайда мемлекет экономикасын, оның ішінде ауыл
шаруашылығын, ұстап тұру мүмкін және одан әрі дамыту емес еді. Сондықтан
жаңа экономикалық саясат пайда болды. Ол жұмысшыларға өндіріс көлемін, ал
шаруаларға егін шаруашылығы көлемін ұлғайтуға жағдай жасады.
Бұл жерде шаруа азық-түлік салығын төлегеннен қалған барлық өнімін
базарға еркін сатуға мүмкіндік алды. Сонымен қатар салық мөлшері де азайды.
Егер 1920-1921 жылдары алтынға шаққанда 650 миллион сом салық жиналса, осы
азық-түлік салығын енгізгеннен кейін бұл сома 370 миллионға әрең жетті.
Осы кезеңде барлық мемлекеттік және кооперативтік кәсіпорындардан 8
пайыз мөлшерінде пайдадан алынатын салық алынатын болды. Бұл салық түрі
1925 жылға дейін ғана өмір сүрді де, одан әрі пайданың мөлшеріне байланысты
құбылмалы болып есептелді.
Сол кезде жанама салықтар еңбекшілерге салынатын салықтар болып
есептелсе де, мемлекет тікелей салықтарға көп мән берді. Д. Черкиннің айтуы
бойынша, 1922-1923 жылдары тікелей салықтардың көлемі бюджетке түсетін
барлық түсімдердің 43 пайызын құраса, 1923-1924 жылдары – 45 пайызын, 1925-
1926 жылдары – 82 пайызын құрады.
1917 жылдан кейін енгізілген және ауыл тұрғындарына салынған
салықтардың бірі еңбек және арба төлемі болды. Еңбек төлемі отынды
дайындау, тиеу, түсіру жұмыстарына қатысқандардан алынса, арба төлемі жүкті
тасымалдауға қатысқан ауыл тұрғындарына салынды. 1921 жылы еңбек және арба
төлемі еңбек және арба салығына ауыстырылды. Бұл салық түрінің есептелу
тәртібі сақталғанмен, бір адамға шаққандағы жұмыс уақытының ұзақтылығы
ескерілетін болды. Ол жылына 4 күннен аспауы тиіс болды. Жұмысқа 18-50
жастағы ерлер мен 18-40 жастағы әйелдер тартылды.
Ауыл тұрғындары жергілікті салықпен бірге жалпы азаматтық салықты да
төлейтін болды. Жалпы азаматтық салықты еңбекке жарамды 17-60 жастағы ерлер
мен 17-55 жастағы әйелдер төлейтін болды. Бұл салықты 1921-1922 жылдары
астық шықпайтын аудандарға жатқызылған жерлердің тұрғындары және азық-түлік
салығын төлеушілер төлеуден босатылды. Салық ставкасы салық төлеушінің
әлеуметтік жағдайына байланысты 50 тиыннан 1 сом 50 тиынға дейінгі мөлшерде
тұрақты түрде анықталды.
Елімізде ақша реформасын жасау азық-түлік салығын реформалауға әкеліп
соқты. Салық салу объектісі бір адамға есептеліп анықталды. Бұл жерде мал
мен егістік жер көлемі қосылған жоқ, ал көбейтілу әдісімен алынды, ол
дегеніңіз жердің әр ондығынан салық есептеуге әкелді. 1924 жылдан бастап
мал мен егістік жер көлемі қосылып есептелді де, әр мал басы 0,8 ондық
егістікке тең болатындай коэффициент қолданылды. Соның салдарынан, көп мал
мен жер көлемі бар шаруа қожалықтары көп салық ауыртпалығын көтерді. Сөйтіп
олардың бөлінуіне әкеліп соқтырды.
1930 жылға дейінгі салық жүйесі бойынша ауыл шаруашылық салығының
негізін жеке шаруашылықтар құрады. Бұл жүйе колхоздар мен жеке
шаруашылықтарға көп жеңілдік берді. Ауыл шаруашылық салығынан босатылған
шаруашылықтардың үлес салмағы 1929-1930 жылдары 39,8 пайызды құрады. Бұл
жоғары көрсеткіш ауылдардағы орташа тұрғындардың өкілдеріне көп жеңілдік
берілуіне байланысты еді. Жер салығының мұндай кезеңдегі қажеттілігі
жалпылай коллективтендіру жағдайында жарамсыз болып қалды.
Қайта құрудың қажеттілігі колхоздастыру құрылысының дамуына байланысты
болды. 1930 жылға дейінгі салық жүйесі бойынша жерді бірігіп өңдейтін
серіктестіктер үшін табыс жалпы негізде жеке шаруашылықтармен бірдей
есептелді. Барлық табыс сомасынан серіктестік мүшелеріне бөлінбейтін және
ортақ пайдалануға қалатын бөлігі алынып тасталып отырды. Қалғаны
серіктестік мүшелеріне бөлініп, әрқайсысынан салық ұсталды. Сөйтіп, салық
серіктестікке емес, оның мүшелеріне салынды.
Артелдер мен коммундарда салық салынатын табыс колхоздағы жан басына
бөлінді және осы аудандағы жеке шаруашылықтардың жан басына шаққандағы
орташа табысымен салыстырылып шығарылды. Егерде колхоздағы жан табысы жеке
шаруашылықтағыдан жоғары болса, онда ол табыс соған дейін азайтылып,
қалғаны жалпыға бірдей шкаламен есептелді. Колхозда жан басына шаққандағы
орташа табыс 30 сомнан аспаса, онда колхоз салық төлеуден босатылды, ал 30
сомнан асып кеткен жағдайда артел үшін салық көлемінен 25 пайыздық
жеңілдікпен, коммун үшін 30 пайыздық жеңілдікпен салық салынды.
Колхоздарға салық салудың жеңілдетілген түрі болғанмен жалпылай
коллективтендіру жағдайында бұл жүйе әрі қарай реформалауды керек етті.
Оған қоса, бұл жүйе өте әділетсіздікті көрсетті, себебі колхоздар әр түрлі
табыс алса да, салық сомалары бірдей болды.
Қазақстан шаруаларын социалистік жолға еріксіз күшпен салу өте қиын да
күрделі процесс болды. Қазақтардың көптеген ғасырлар бойғы қалыптасып келе
жатқан салт-дәстүрлерін дамытуға тиым салу, қазақтарды отырықшылдыққа әкелу
қазақ халқы үшін 1930-1933 жылдардағы жаппай қырғынға ұшырауға алып келді,
бұл жағдайға тек объективті қиыншылықтар ғана емес, республика басшы
қызметкерлерінің субъективті істері де себеп болды.
Коллективтендірудің тарихы туралы әдебиет көздерінен белгілі
болғанындай, ауыл шаруашылығының адам айтқысыз ауыр жағдайына көшпенділерді
отырықшылыққа байлау, күшпен коллективтендіру сондай-ақ халықтың мемлекетке
бересі ауыл шаруашылық өнімінің мөлшері шектен тыс көп еді. Осы жағдай
халықтың қырылуына алып келді. Демографтар мен ғалым археологтар аштық
кезінде, одан басқа да коллективтендіру салдарынан болған ауыртпалық
кезінде, яғни 1932-1933 жылдары өліп кеткен қазақтардың саны 1 миллион 750
мыңға жетті деп топшыласа, жазушылар мен публицистер бұл санды 3 миллионға
дейін жеткізіп отыр.
Сөйтіп, 30 жылдары Қазақстанда ауыл шаруашылығы мен жер салығын
салудың белгілі бір жүйесі бар деу түсінікті.
Солай бола тұрса да, салық жүйесін қайта құру жалғасып жатты, себебі
мемлекет жекелеген шаруа қожалықтарын қысып, оларды колхоздар мен
совхоздарға ауыстыру саясатын жүргізуді жалғастырды. Жер салығы барлық
объектілерге, оның ішінде қосалқы және қалдық объектілерге салынған жоқ.
Бұл төмендегідей кемшіліктерге алып келді:
- тұтынушылардың шектен тыс сұранысы;
- өндірістік жинақтың аздығы;
- шаруа шаруашылықтарының одан әрі бөлінуінің кең етек алуы;
- жер шаруашылығына зиянды қосалқы және қалдық объектілердің дамуына
жол ашу;
- астық шаруашылығының тоқырауы;
1930 жылдан бастап Қазақстанда айналымнан алынатын салық енгізілді, ол
акциздерді, біркелкі алыммен басқа да бірқатар салық түрлерін ауыстырды
(біркелкі салық Ресейде өнеркәсіппен қатар сауда саласына салынды,
сондықтан ол осылай аталды).
А.В. Сигиневич жазғандай, айналымнан алынатын салық өзінің табиғатында
және ұйымдастырылу принципінде айналымнан алынатын салықтан гөрі акциздерге
жақын болды, ол барлық өндіріс салаларына және тұтынатын заттар айналымына
салынды.
Профессор С.И.Лушин айналымнан алынатын салықты зерттей келе, мынадай
тұжырымға келді: бұл салық түрін сақтап қалу керек, бірақ әрі қарай қайта
құра отырып жетілдіру керек. Ол тауардың құнына қосылмау керек, ал сол
тауар бағасының құнынан тыс есептелу керек. Сонымен қатар бағаның
айырмашылығынан емес, сатудан алынатын салық тәрізді орташа диференциалды
ставкамен алыну керек. Және де ол салық әр тауар түрінен емес, сатылған
тауарлардың тобынан алыну керек[2].
Осы кезеңде колхоздар өткен жыл бойынша ақша түрінде және зат түрінде
табыстан есептелген табыс салығын төлейтін еді. Салық ставкасы колхоздың
рентабелдігіне байланысты болды. 25 пайыздан асқан рентабельділіктің әрбір
пайызына 0,1, 0,2, 0,4, 0,5 коэффициент қолданылды, бірақ ол салық
салынатын табыстың 25 пайызынан артық болмау керек.
Сонымен қатар, колхоздар рентабельділік сатысына қарамастан салық
салынатын бөлігінен асатын сомаға 8 пайыздық ставкамен салық төледі.
Прогрессивті ставканың негізінде шаруашылықтардың табысына салық салу
кезінде бюджетке таза табыстың аз ғана бөлігі енгізілді.
Жалпы табыс салығының үлесі таза табыстың 2-3 пайызын құрады, ал
колхозшылардың еңбек ақы қорына салынатын салықты қоса есептегенде кейбір
жылдары ол 15 пайызға дейін жететін.
Салық саясаты – ол салық заңдарын нақты мақсатта қолданылуын анықтайтын
билік ету және басқару органдарының құқықтық іс-әрекеттерінің жиынтығы.
Салық саясатын жүргізу кезінде заңмен бекітілген құқықтық нормалар реттеу,
жоспарлау және мемелекеттік бақылау арқылы жүзеге асырылады. Экономика
тұрғысынан негізделген салық саясаты салық жүйесі арқылы қаражаттарды
орталықтандыру мақсатын көздейді. Ғылыми негізделген және экномикалық
жағынан мақсатты тактикалық және стратегиялық іс-әрекеттер жиынтығы
ретінде қарастырылған салық саясаты өндіріс мұқтаждықтарын және қоғамдық
байлықтың өсуін қамтамасыз ете алады. Алдағы уақытқа қарастырылған салық
саясаты салық стратегиясы деп, ал ағымдағы қысқа мерзімге қарастырлған
саясат салық тактикася деп аталады. Тактика мен стратегия бір бірінен бөліп
қарастыруға болмайды, өйткені мемлекет қоғамдық, корпоративтік және жеке
экономикалық мүдделерді біріктіруге тырысады. Кей кезде тактикалық іс
-әрекеттер экономикалық жағынан негізделмейді. Бұл салық стратегиясын
жүзеге асыруға кедерін тигізіп ғана қоймай, мемлекеттің барлық экономикалық
курсын өзгертеді.
Салық саясаты салықтық құқық пен салық салуды басқару негізіне сүйене
отырып, салықтық қарым – қатынастарды реттейді.
Белгілі бір салықтың қалыптасуы кезінде қолданылатын нақты салық режимі
салық заңшылығының емес, сонымен қатар шығарылатын басқа да нормативтік –
құқықтық актілер ережелерінен туәелді болады. Бұл механизм салық төлеушінің
статусы мен онық атқаратын қызметінің ұйымдастырушылық – құқықтық түріне
байланысты әр түрлі болады. Салық өндірісіне салықтық процеске қатысатын
тұлғалардың құқықтары мен міндеттеріне негізделетін ерекшеліктер тән. Бұл
ерекшеліктер Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодексінің нормаларының
әсерінен де пайда болады.
Салық техникасы салық саясатының функционалдық мазмұнына ғана емес,
жалпы қоғамдық өмірге әсер етеді. Тиімді салық саясатын қабылдау тиімді
салықтарды таңдау және бюджетке түсуге тиіс салықтарды есептеу және төлеу
тәртібін қамтамасыз ету дегенді білдіреді. Бұл жерде салық жеңілдіктері мен
салық санкцияларының да құрамы маңызды рөл атқарады. Олар салықтық реттеу
мен салықтық бақылаудың негізі болып табылады.
“Салық” категориясы ішкі потенциалының тәжірибе жүзінде іске асырудың
экономикалық – құқықтық әдісі ретінде қалыптасатын салық саясаты жалпы
мемлекеттік, корпоративтік және жеке экономикалық мүдделер арасындағы тепе
– теңдікке жетуді көздейді. Функционалдық жағынан салық саясаты
элементтерінің іс – әрекеттері екі қосымша жүйеге бөлінген: фискалдық және
реттеуші. Бұл екуінің арасында паритеттің сақталуы тиімді салық механизміні
туралы айтуды көрсетеді. Кез келген елде экономикалық және саяси
тұрақсыздық жағдайында бұл талаптың орындалуы өте қиын, дегенмен де
салықтық тактиканы қалыптастыру және салық салудың стратегиясын таңдау
кезінде бұл талап енгізілетін салық механизміне байланысты сақталуы қажет.
Салық саясаты субъективтік көзқарастардан еркін және шағын ведомстволық
мүдделерден тәуелсіз болуы керек. [2,25б.]
Жоғарыда аталған салық саясатының қосымша жүйелері (элементтері)
шартты түрде бөлінеді, өйткені олар тәжірибе жүзінде әр қашанда бір бірімен
қиылысады, ал салықтық реттеу мен салықтық бақылау бірыңғай болып келеді,
олар салықтың реттеу функциясының көрсеткіштері. Ағымдағы салықтық реттеу
процесінде салықтық жеңілдіктер жүйесі түрінде ындаландыру әдістерімен
қатар айыппұл салу, салық төлеушінің мүлкін шектеу, дебиторларынан өндіріп
алу сияқты санкциялық әдістер де қолданылады. Бұл әрекеттердің барлығы
салық салудың реттеу бағытын білдіреді. Салық саясатының элементтері
салықтық іс – әрекеттердің өз бетінше кешені болып та табылады, және
олардың әр қайсысы ұйымдастыру, бағалау және жалпылаудың өз ережелеріне
бағынады. Салық саясатының белгілі бір элементі шеңберінде тек оған ғана
тән салықтық іс – әрекеттердің техникасы мен әдістері қолданылады. Салықтық
жоспарлау, реттеу және бақылау әдістерінің әр түрлі болуы бұл салаларды
бөлек – бөлек зерттеуге мүмкіндік береді. Осының негізінде жүйе ретінде
салық саясатын жетілдіру бағыттары анықталады. Сонымен қатар, салық
саясатының үш элементі де тек қана салық ғылымы мен тәжірибесімен анықталып
қана қоймайды. Сөйтіп, салықтық жоспарлау маркетинг және басқа да
ғылымдардың жалпы теориясы мен тәжірибесіне негізделеді. Бұл ережелерге
салықтық бақылуа мен салықтық реттеу де бағынады. Бұларға басқару және
құқықтың жалпы теориясы негізінде шығарылған ұсыныстар әсер етеді.
Салық механизмі – салықтық қарым-қатынастар субъектілерімен салық
міндеттемелерінің нақты және болжамдалған орындалуын бағалайтын мемлекеттің
заң актілерімен реттелген бір -бірімен байланысты қаржылық бюджеттік сала
қызметтерінің жиынтығы. Ғалымдардың ғылыми еңбектерінде салық механизмі
түсінігіне әр түрлі сипаттама берілген. Ең алдымен салық механизмі
әдістемелік және әдістік тәртіп түсінігі. Сондықтан да, салық механизміне
екі түрлі анықтама беруге болады. Біріншіден, салық механизмі – салық
теориясының ауданы, ол ұйымдастырулық- экономикалық категория ретінде
қарастырылады, яғни, қайта бөлу қарым-қатынастарын басқару процесі. Бұл
процесс кезінде пайда болатын қарым-қатынастарды үш топқа бөлуге болады:
салықтық жоспарлау, салықтық реттеу және салықтық бақылау. Екіншіден,
салықтық жоспарлау, реттеу және бақылауға тәжірибе өз өзгерістерін
енгізеді. Сондықтан да, салық механизмі нақты салықтық іс әрекеттер
жиынтығы ретінде қарастыралады. Бұл нақты салықтық өндіріс. Осыған
байланысты салық механизмі салықтық қарым қатынастар жүйесін реттейтін
экономикалық тұтқа ретінде көрініс табады. Нақты тәжірибеде кездесетін
салық механизмі әр түрлі болып келеді. Салық механизмінің сипаттамаларына
мыналарды жатқызуға болады:
- салық салу жүйесінің нақты негізгі түрлері әлімдік стандарттарға сай
болуы тиіс;
- салықтық түсімдердің құрылымы әр қашан өзгеруде;
- салықтық сұрақтар бойынша шешім қабылдау механизмі халықаралық салықтық
құқық нормаларына сай емес;
- бюджеттік табыстарды қалыптастыру кезінде салықтық әдістермен
жүйелілігі, тұрақтылығы қамтамасыз етілмеді.
Салық механизмінің элементтеріне келетен болсақ:
Салықтық жоспарлау – бюджеттік тапсырмалар мен әлеуметтік экономикалық
даму бағдарламаларының санды және сапалы параметрлерін қамтамасыз ету.
Салықтық жоспарлау басқару қызметінің маңызды бөлігі болып келеді. Салықтық
төлемдер кез келген жеке немесе заңды тұлға үшін шығындарының ең көп түрі
болып келеді, сондықтан да салықтық жоспарлау тек қана бизнестің
тиімділігін жоғарлатып қоймай, өндіріс, тасымалдау, сақтау, өткізу
шығындарын да азайтады. Осы анықтамаға сәйкес оны шығындарды жоспарлауға
жатқызуға болады. Кәсіпорын үшін бұл шығындар үстемелі шығындарға жақын,
яғни өндірушінің шығыстарын көтереді және таза табыстың деңгеін
төмендетеді. Сонымен, салықтық төлемдерді азайту кәсіпорынның таза табысын
жоғарлатумен тең.
Салықтық жоспарлаудың маңызы кез келген салық төлеушінің өзінің салық
міндеттемелерін неғұрлым азайту үшін заңмен қолдаудан өткен құралдар мен
әдістерді қолдануға құқығы бар екенін көрсетеді. Салықтық жоспарлауды
шаруашылық субъектілерінің заңның әріптері мен рухын бұзбай салық
міндеттемелерін азайту мақсатында ұйымдастырылған қызметі ретінде анықтауға
болады. Салықтық жоспарлаудың негізінде заңмен рұқсат етілген барлық
жеңілдіктерді толық және дұрыс пайдалану, салық әкімшілігі мен мемлекеттің
салық және инвестициялық саясаттарының негізгі бағыттарын бағалай білу
жатыр.[2,20б.]
Салық салу субъектісінің өз мүдделерін қорғау құқығы, оның ішінде
меншік құқығын қорғау, нарықтық экономиканың негізгі мақсаты және басты
қағидаларымен расталады. 1935 жылы судья Дж.Сандерленд АҚШ жоғарғы сотының
принципиальдық көз қарасын былай білдірді: “Салық төлеушінің салық
заңдарында рұқсат етілген әдістерін қолдану арқылы салықтардан қашу құқығы
ешкіммен де қудалана алмайды”.
Ресей Федерациясы мен Қазақстан Республикасындағы заңдарға сәйкес
кәсіпкерлерге өз мүліктік құқықтарын қорғау құзыреттері берілген, оның
ішінде меншік құқығын. Бұл жағдайда кәсіпкерлер кез келген заңмен рұқсат
етілген әдістерді қолдана алады. Сонымен, салықтық жоспарлау мемлекеттік
органдар тарапынан айыппұл санкцияларын немесе өзге де әкімшілік шараларын
қолдануға негіз болып табылмайды.
Салықтық жоспарлаудың негізгі екі түрі бар:
1)корпоративтік салықтық жоспарлау;
2)жүйелі салықтық жоспарлау.
Корпоративтік салықтық жоспарлау бір кәсіпорын шеңберінде жүргізіледі.
Жүйелі салықтық жоспарлау бірнеше кәсіпорындардың бірігуімен жүзеге
асырылады.
Экономикалық қызмет шеңберіне байланысты салықтық жоспарлау ұлттық және
халықаралық болып та бөлінеді.
Салықтық реттеу – салық элементтері арқылы бюджет буындары арасында
салықтық түсімдерді тиімді бөлужәне олардың алатын орнын анықтау. Мемлекет
салықтық реттеу, яғни олардың ставкаларын өзгерту, сондай – ақ салық
төлеушілердің жекелеген топтарына салық жеңілдіктерін беру арқылы
өндірістің, өнеркәсіптің белгілі салаларын дамытуды ынталандырады немесе
шектеу қояды. Салықтық реттеудің мақсаттары нарықтық экономикаға көшумен
байланысты болып келеді. Нарықтық экономикаға көшу – ол күрделі процесс
және әр түрлі экономикалық дағдарыстармен байланысты: өндіріс қарқының
төмендуі, тауар бағаларының өсуі, инфляция, шаруашылық байланыстардың
өзгеруі. Осындай кезеңде салықтық реттеудің маңызы – ескі салық жүйесін
мүлдем жою емес, қолданыстағы салық жүйесіне әр түрлі өзгерістер енгізу
арқылы оны тиімді ету.
Салықтық реттеу дегеніміз салық ставкалары есебінен салық қызметі
саласын ойдағыдай басқаруды қамтамасыз ету, яғни салық ставкаларын
төмендету, жоғарлату, салықтарды алып тастау, олардың жаңа түрлерін енгізу,
жеңілдіктер беру. Салық ставкаларын белгілеу әдісі бойынша олар екі түрге
бөлінеді: тұрақты және адвалорлық (проценттік).
Салықтық реттеудің келесі элементі – салық жеңілдіктері. Салық
жеңілдіктері дегеніміз салық төлеушілердің кейбір санаттарын салық төлеуден
мүлдем босату немесе салық мөлшерін азайту. Қазақстан Республикасының
аумағында мындай заңды және жеке тұлғаларға байланысты салық жеңілдіктері
қарастырылған:
• Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі және оның филиалдары мен
өкілдіктері;
• мемлекеттік бюджет есебінен ғана қамтамасыз етілетін мемлекеттік
мекемелер;
• діни бірлестіктері;
• коммерциялық қызметпен айналысатын ұйымдар;
• әлеуметтік сала кәсіпорындары;
• Ұлы Отан соғысының ардагерлері, қатысушылары, оларға теңестірілген
тұлғалар;
• көп балалы аналар;
• мүгедектер;
• бөлек тұратын зейнеткерлер.
Салықтық реттеудің тиімді жүйесін құру үшін мынадай шаралар өткізу
қажет:
1) жалпы қаржы жүйесін сауықтандыру, тиімді әдістерге көшу;
2) кәсіпорындарға жағдай жасау, оның ішінде жеңілдіктер беру, бюджеттен
көмек көрсету;
3) жалпы мемлекеттік шаруашылықты өзгерту, оған жаңа техника мен
технологиялар енгізу.
Нарықтық экономиканы салықтық реттеу әр түрлі заң шығарушылық және
бақылау шараларынан тұрады. Бұл шараларды мемлекеттік мекемелер жүзеге
асырады.
Салықтық бақылау – салық заңдарының орындалуын қадағалау және бюджетке
салықтардың уақытында және толық түсуін қамтамасыз ету. Салық заңшылығын
орындауды бақылау – ол мемлекеттің жалпы қызметі және ол заңшылықтың барлық
салаларына таратылады. Нормативтік – құқықтық актілерді шығара отырып және
сол актілердегі нұсқамалардың орындалуын қадағалай отырып, мемлекет
қоғамның саяси жүйесінің маңызды субъектісі болып келеді. Бұл бақылау
арқылы мемлекет елдегі тәртіп пен заңдылықты қамтамасыз етіп отырады.
Заңшылықтын орындалуын бақылайтын мемлекет құқықтық қарым –
қатынастардың екі жағына да бірдей субъект болады, екеуінің арасында жанжал
пайда болғанда, арбитр рөлін атқарады.
Сонымен қатар, салық заңшылығының орындалуын бақылау мемлекеттің
мүліктік табысы болып табылатын салықтардың жиналуын қамтамасыз етеді. Яғни
бұл бақылауда мемлекеттің материалдық мүддесі байқалады.
Мұндай қарым – қатынастарда мемлекет салықтық қарым – қатынастардың
жағы да (уәкілетті орган ретінде), сол қарым – қатынастарды салықтық
актілер шығару арқылы реттейтін субъект те болып табылады.
Басқаша айытқанда, өзге жағдайларда қоғамдық қарым – қатынастарда
реттей отыра, мемлекет олардан тыс болады, ал салықтық қарым – қатынастарда
мемлекет оның ішінде де және одан тыс та болады.
Мұның барлығы салықтық бақылауға мемлекеттік бақылаудың ерекше түрі
ретінде із қалдырады.
Нәтижесінде, салықтық бақылау мемлекттік бақылаудың ең жақсы
ұйымдастырылған түрі.
Жер салығындағы салық салу сол кездегі салық салудың экономикалық
қызметі толық ашылмағандықтан көп мағына бермеді. Сондықтан 1987 жылы салық
жүйесін белсенді түрде дамыту мақсатында ауыл шаруашылық мекемелеріне салық
салудың жаңа механизмі енгізілді. Енді салық салу объектісі болып таза
табыстың орнына өндірістік потенциал саналатын болды. Ол ақша түріндегі үш
құрамнан тұрады:
- негізгі құралдардың орташа жылдық құны;
- жердің экономикалық құндылығы;
- жұмысшы күшінің шамалық құны.
Дегенмен, өндірістік потенциалдың кейбір элементтері шамамен
бағаланатын болғандықтан және жалпы салық сомасының экономикалық
негізделуінің жеткіліксіздігінен жаңа салық ставкасын есептеу үшін 1985
жылғы көне салық жүйесіндегі жоспарлы-есептік сома көлемі есепке
қабылданды. Оған қоса, колхоздар мен совхоздар үшін бұл жүйе тиімсіз болды,
себебі еңбек ақы мен негізгі құралдардың өсуімен қатар салық сомасы да өсіп
отырды.
1.2 Бюджеттің кіріс көзін құраудағы жер салығының атқаратын ролі және жер
салығы түсімдерін болжау
Нарық кезінде шаруа қожалықтарында экономиканың яғни халық
шаруашылығының басқа салаларындағы сияқты өзіндік экономикалық заңдары бар
болғанмен, ол заңдардың шығу тарихы ерекше тәртіппен жүзеге асады. Бұл ауыл
шаруашылығы саласының нағыз тарихи және әлеуметтік-экономикалық
жағдайларынан шығады.
Жалпы ауыл шаруашылық өнімін өндірушілерге салық салу жүйесіне ықпал
ететін ауыл шаруашылығы саласының кейбір ерекшеліктерін атап өтейік:
1. Ауыл шаруашылығы материалдық өндірістің бір саласы ретінде халық
шаруашылығының басқа салаларынан басқаша болып келеді, себебі ауыл
шаруашылығы үшін басты және ауыстырылмайтын негізгі құралы болып
жер табылады. Жердің саны мен сапасынан, жер құрылымынан, жер
қожайынының жерінің конфигурациясынан, топырағының сапасынан,
рельефтен, жер аумағынан, оның жолға жақын-қашықтығынан, байланыс
және сату рыногынан, өндірілетін өнімнің көлемі, сапасы, өзіндік
құны және ең бастысы өнім өндірушінің табысы етеді.
Сондықтан шаруа (фермер) шаруашылығына, үй маңындағы жер учаскесіне,
сондай-ақ ауыл шаруашылық өндірістік кооперативтері мен кәсіпорындарына,
акционерлік қоғамдар мен шаруашылық серіктестіктеріне салық салу олардың
өздеріне тән ерекшеліктерінен шығуы қажет.
2. Жер салығы басқа да жер қатынастарының жүйесі тәрізді, көп жағдайда
рентілік қатынастармен анықталады. Рента- ол капиталдан, мүліктен
немесе жерден өнім алушыдан кәсіпкерлік қызметті талап етпей-ақ
тұрақты түрде алуға болатын пайда. Жер рентасы ғасырлар бойғы
мәселе. Жер рентасы жөнінде көптеген ғылыми еңбектер жазылды, ал
осы проблеманың актуалдылығы жоғарыламаса, төмендемейді. Себебі,
жер рентасы жер қатынатары кезінде реттеушілік роль атқарады. Ол
жерге жеке меншік құқығын, яғни жер салығын алудың экономикалық
түрі реттеуде және жердің құнын қалыптастыруда маңызды.
Рентаның теориясын саяси экономия классиктері өкілдері толық түрде
қарастырып кеткен. Соңғы кезге дейін (Кеңес одағы ыдырағанға дейін) біздің
экономикалық ғылым рентінің маркстік теориясы негізінде құрылды, солай
болғанмен тәжірибеде ешқандай проблема тұрған жоқ, ал мемлекеттік
мекемелерде (совхоздарда) жер рентасы қалыптаса ма деген, социализмде
абсолютті рента өмір сүре ала ма деген ғылыми пікір таластар өткізіліп
тұрды.
Әріге кетпей-ақ, рентілік қатынастардың жер салығын қалыптастыратын
ерекшеліктеріне ғана тоқталайық.
Бұл сұрақты жүйелеген Қазақстанның көрнекті ғалым-экономисі, академик
Г.А. Қалиев жер рентасын үш бөлікке бөліп қарастырады[3]:
Бірінші бөлімі жердегі адам баласының қызметіне, жерге меншікке, оған
қатысты топырақтың құнарлылығына судың бар-жоқтығы, орналасқан жері көлік,
байланыс, сату мәселелері шешуші роль атқара тұрса да, жер рентасы бүкіл
қоғам пайдасына өткізіледі.
Екінші бөлім, жергілікті құрылымның дамуымен байланысты, яғни селоның
элетр, газ т.б. жүйелерімен байланысты болған соң жер салығы осы шығындарды
жабу үшін жергілікті бюджетке түседі.
Үшінші бөлім еңбек және қаржы ресурстары негізінде адам баласының,
яғни тауар өндірушінің, жеке өндірістік-экономикалық қызметі қалыптасады
дегенге саяды.
Жер салығын алу механизмі осы ерекшеліктерге байланысты және салық
төлеушінің реттеушілік ынтасын ескеруі тиіс.
Сонымен қатар, жердің басқа негізгі құралдардан айырмашылығы мынада:
ол өмір бойы қалады, ауыстыруға келмейді, шекарасы шектеулі, дұрыс қараған
кезде ғана жағдайы жақсарады т.б. Жер адамзаттың еңбек етуінің нәтижесі
емес, табиғат өзі құрды, топырақ-табиғат өнімі. Міне, жердің осы қасиеттері
оны рыноктық қатынастардың ерекше объектісі етіп қалыптастырды.
Тұтынушылардың жер өніміне сұранысы өте тез өскен кезде, топырақтың
өндірі қасиетінің тұтыну қарқыны оның табиғи жаңаруының қарқынынан асып
түседі. Осыдан келіп, топырақтың экономикалық құндылығын арттыру
қажеттілігі туындайды. Сондықтан, жиналған жер салығының бір бөлігі
топырақты сақтауға, оның құнарлылығын арттыруға жұмсалуы керек.
Еліміздің нарықтық экономикаға көшуі жердің ақшалай құнын шығаруды
керек етті. Соңғы кезге дейін жер бағаланбады, соның салдарынан ауыл
шаруашылық өндірісіне кері әсерін тигізді. Жердің құны өзіндік құнға
кіргізілмейді және оған пайда қосылмайды. Соның кесірінен ауыл шаруашылық
өнімін өндірушілер көптеген тиісті қаржыларды игере алмайды, ол дегенің
ауыл шаруашылығының, ауылдың әлеуметтік дамуына кедергі келтіреді.
Ауыл шаруашылық жерлерін ақшалай бағалауды анықтау, оны баға саясаты
жүйесінде қолдану қазіргі қолданылып жүрген бонитет балы негізінде емес,
салық ставкасының ғылыми негізін құруға септігін тигізері сөзсіз.
Біріншіден, ауыл шаруашылығында экономикалық өркендеу процесі табиғи
дамумен қатар жүреді. Сондықтан, өндірісте табиғи факторларға көп көңіл
бөлінеді. Қазақстандағы жиі қайталанатын табиғаттың жағымсыз жақтары егін
шаруашылығына, яғни астық жинауда көп қиыншылықтар туғызады, содан келіп
ауыл шаруашылық мекемелерінің экономикалық тұрақсыздығы пайда болады,
өндірістің табыстылығы төмендейді. Сол себепті, салық жүйесі аталған табиғи
факторларды ескере отырып салық салу саясатын қалыптастыру керек. Салық
берешектерінің шамадан тыс өсіп кетуі ауыл шаруашылық мекемелерінің айналым
қорларының азаюына, өндірістің құлдырауына, содан келіп олардың банкрот
болуына итереді.
Екіншіден, ауыл шаруашылығында өндірістік құрал ретінде биология
заңдарымен дамитын тірі организмдер, мал мен өсімдік, саналады. Осыдан
келіп, салысалу жүйесі ауыл шаруашылығында экономикалық даму процесін
ынталандыруы үшін ол табиғаттың дамуының биологиялық заңдылықтарын ескеріп
отыруы қажет.
Үшіншіден, ауыл шаруашылығында жұмыс кезеңі өндіріс кезеңі мен сәйкес
келмейді. Өндіріс кезеңі адам баласының еңбегі мен уақытының тікелей
қатысуымен байланысты. Адам уақыты мен өндіріс уақытының арасындағы
айырмашылық әсіресе, өсімдік шаруашылығында көрінеді.
Адам уқыты мен өндіріс кезеңінің тұспа-тұс келмеуі, биологиялық
заңдылықтардың өсімдіктер мен малдың өсуіне әсер етуі ауыл шаруашылығының
науқанды болуына әкеп соғады.
Ауыл шаруашылық өндірісінің науқандылығымен еңбек ақы қоры мөлшері,
жанар-жағар май, тұқым, тыңайтқыш және басқа науқандық жұмыс құралдарымен,
одан келіп, табыстың түсуі, табыс салығының төлену мерзімі, қосымша құн
салығының, әлеуметтік салықтың мөлшері тығы байланысты. Сондықтан ауыл
шаруашылығы өндірісінің науқандылығы салық төлеушілер үшін салық төлеу
қолайлылығы принципімен тығыз байланысты. Сөйтіп, ауыл шаруашылық өнімін
өндірушілер үшін шаруашылық нәтижесі науқандық жұмыстарды қалай өткізгеніне
тікелей қатысты.
Төртіншіден, Ауыл шаруашылық өндірісі еліміздің барлық жерінде
орналасқан, әр түрлі көлемде және әр түрлі климат жағдайларында
жүргізіледі. Соған байланысты Қазақстанда үш зона қалыптасқан:
-оңтүстік-онда суармалы егістік жердің көпшілігі орналасқан;
-солтүстік-мал азықтық шөптер мен астық шаруашылығы және мал
шаруашылығы;
-орталық-жайылымға жарамды далалық жазық жерлер.
Осы табиғи айырмашылықтарды да салық жүйесінде ескерілу керек, әсіресе
табыс және жер салығын салған кезде.
Ал қосымша құн салығын есептеген кезде салық төлеушілердің тауар
өткізетін орталықтан алыс – жақында орналасуын ескеру керек, себебі тауарды
алысқа тасу көлік шығынын кбейтіп, өнімнің өзіндік құнын көтереді, сөйтіп
ол тауар нарықта өтпей қалады.
Бесіншіден, ауыл шаруашылық өнімінің бір бөлігі өнім өндірудің келесі
процесіне қатысады, яғни олар сатылмайды (астықтың, картоптың бір бөлігі
тұқымға, мал азығына қалдырылса, мал дың бір бөлігі мал басын көбейтуге
қалдырылады және т.б.). Негізгі және айналым қорларын құрғанда да бірқатар
өзгешеліктер бар.
Құрамдас бөлімшелері бар ірі кәсіпорындарда тұқыммен, жас малмен, мал
азығымен айырбастау жұмыстары керек болады.Қосымша құн салығын енгізудің
бастапқы кезеңінде салық органдары шаруашылық аралық айналымға салық салуды
көздеді, бірақ бұл салық заңнамасына қайшы келді.
Алтыншыдан, ауыл шаруашылығында қоғамдық еңбек ресурстарының бөлінуі
өндіріске қарағанда басқаша сипат алады. Жерді дұрыс пайдалану үшін егін
мен мал шаруашылығын, оған қоса қосалқы шаруашылықты да біріктіре отырып
жүргізу керек. Ауыл шаруашылығында үлкен, кіші шаруашылық деген жоқ, шаруа
қожалығының өзі бірнеше саланы біріктіре жүргізеді.
Қазіргі салық заңнамасы негізгі өндіріс құралы жер болып табылатын
ауыл шаруашылық өнімін өндіруші заңды тұлғалар үшін патент түрінде салық
салуды қарастырған.
Патент құнын есептеген кезде, жоғарыда аталған ауыл шаруашылығының
барлық ерекшеліктері ескеріліп, патент құнына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz