Салықтық құқық бұзушылықтың экономикалық негіздері мен ерекшеліктері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
1. Тарау. Салықтық құқық бұзушылықтың экономикалық негіздері мен
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .6
... ... ... ... ... ... ... .
1.1. Салық құқығының мәні мен мазмұны, 6
принциптері ... ... ... ... ... ... .
1.2. Салықтық құқық бұзушылық: түрлері, себептері және
салдарлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
1.3. Салықтық құқық бұзушылық және оның қылмыстық
сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
2. Тарау. Қазақстан Республикасындағы салықтық құқық бұзушылық үшін
қылмыстық 23
жауапкершілік ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .
2.1. Қылмыстық жауапкершіліктің қолданылу 23
ерекшеліктері ... ... ... ...
2.2. Салықтық құқық бұзушылық бойынша қылмыстық жауапкершілікке
тартуға практикалық талдау ... ... ... ... ... ... ... ... . 30
3. Тарау. Салықтық құқық бұзушылықпен күрес: шетелдік тәжірибелерді
пайдалана отырып, оларды жетілдірудің
бағыттары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .41
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
3.1. Салықтық құқық бұзушылықпен күресудің шет елдік тәжірибесі.. 41
3.2. Салықтық қылмыс пен экономиканың заңсыз жақтарының даму
тенденциялары және олардың алдын алу 46
бағыттары ... ... ... ... ... ...
Қорытынды 66
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған 69
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... .
Кіріспе
Нарықтық экономика жағдайында салықтар мемлекеттің жүзеге асыратын
түрлі қызметтері мен оның басқару аппаратын қамтамасыз етудің негізгі көзі
болып табылады. Салық тетіктерін қолдана отырып, мемлекет қоғам үшін
пайдалы бағыттардың дамуына мүмкіндік жасай отырады, елдегі экономикалық
үрдістерге белсенді түрде әсер ете алады. Салықтың көмегімен жиналған ақша
қаражат арқылы мемлекет әлеуметтік саясатты жүзеге асыра алады, сонымен
қатар халықтың өз өмірлерін ең төменгі деңгейде қамтамасыз ете алмайтын
тобы мен таптарына материалдық көмек көрсетеді.
Қазақстан Республикасы өз егемендігін алғалы бері өз алдына көптеген
мәселелерді шешуге мақсат етті, бұл мәселелер мемлекеттің саяси,
экономикалық, әлеуметтік салаларын қамтыған.
Қазіргі таңда Қазақстанда нарықтық экономика аясында көрініс тауып
жатқан көптеген жаңа құбылыстардың ішінен дербес қалыптасқан салықтық
заңдар саласын жетілдіріп жатқан салықтық құқықты атауға болады. Жаңадан
құрылып, және күн санап дамып жатқан салықтық заңдар саласы салықтық
қатынастарды реттеудің негізі болып отыр.
Мемлекеттің салықтық қызметі әрқашанда құқықтық нысанда жүзеге
асырылғандықтан, салықтық құқықтың алар орны, атқарар рөлі айрықша екені
біршама мәлім. Бүгінде салықтық құқықтың нарықтық экономика жағдайында
маңызды құқықтық құрылым ретінде даму тенденциялары және салық заңдарының
жүйеленіп, ұтымды қалыптасуының мәселелері өте өзекті болып отыр.
Әрине осының бәрін ескере отырып мемлекет адамдардың еркін
кәсіпкерлігін қорғаймын, әлеуметтік жағын жақсартамын деген сылтаулармен
мемлекеттің ішкі функцияларының бірі салық салу қызметін жүзеге асыра
бастады.
Міне он екі жыл өтіп, біз өз болашағымызға сеніммен қараймыз, себебі
мемлекет бізге ақысыз медициналық көмек көрсетуде, балаларымызды орта білім
тегін оқытуда және мемлекеттік жоғарғы оқу орындарына мемлекеттік гранттар
берілуде осының бәрі мемлекет бюджетінен, дәлірек айтсақ салықтардан
жиналуда. Бұндай үлкен қызметті теориялық және тәжірибелік жағынан талдап,
зерттеу керек болды, сол үшін әлемде көп жылдар бойы негізгі пәндердің бірі
ретінде салық құқығы енгізілді. Мемлекеттің және халықтың әлеуметтік
жарқындауы салық қызметінің қолында. Мен салық қызметі саласындағы
мемлекеттік басқару ерекшеліктерін зерттеуді, болашақ мемлекетті еске ала
отырып жүзеге асырдам. Қазіргі кезде мемлекет дамыған салық жүйесі болмаса,
ол адамдардың жиналған тобына айналып кетеді.
Сонда да меншік формасын ауыстыру факторы салықтың объективті қасиеті
болып табылады және оны мойындамау негізсіз салықтық құрылымдарды құруға
алып келеді деп ойлаймыз.
Мемлекеттің салық арқылы ақша табуы мемлекеттің өзіндік ақша қорын
қалыптастыруға байланысты қаржылық қызметі әдістерінің бірін білдіреді. Бұл
әдісті мәжбүрлі түрде және өтеусіз ақша алу әдісі деп атау қабылданған.
Нәтижесінде, салықтар мемлекеттің қызмет етуін, сол сияқты оның аппаратын
ұстап тұруын қаржыландыру көзі сияқты роль орындайды.
Салықтық құқық бұзушылық үшін қылмыстық жауапкершілік тақырыбындағы
дипломдық жұмыстың мақсаты сол, мемлекеттің кіріс бөлігіне үлкен зиян
әкелетін салықтық қылмыстардың себептерін ашу және олар бойынша жетілдіру
жолдарын ұсыну болып табылады.
Осы мақсатта төмендегі сұрақтарды қарастыруды жөн көрдік:
Жалпы салықтық құқық бұзушылықтың экономикалық негіздері;
Салықтық құқық бұзушылықтың түрлері, пайда болу себептері және онымен
күресудің жолдары;
Қазіргі кездегі республикада белең алып отырған салықтық құқық
бұзушылықтың даму тенденциялары;
Салықтық құқық бұзушылық бойынша жауапқа тарту шараларын жүзеге асыру
жағдайлары;
Салықтық қылмыс, құқықбұзушылықпен күресудің шет елдік тәжірибесі және
оны нешізге ала отырып, аталған мәселені жетілдіру жолдары;
Қазіргі кездегі салықтық құқық бұзушылықтардың алдын алу бойынша
тұжырымдар жасау;
Аталған сұрақтарды жан – жақты ашып, шешімін табуда ҚР салықтық заңдары
мен басқа заң актлері, көптеген отандық әдебиеттер, түрлі экономист –
заңгерлердің монографиялары мен оқу құралдары, мерзімдік басылымдар,
статистикалық материалдар, шет елдік экономистердің еңбектері қолданылды.
1.Тарау. Салықтық қылмыстың экономикалық негіздері мен ерекшеліктері
1.1. Салық құқығының мәні мен мазмұны, принциптері
Кез келген мемлекетті салық сферасындағы құқықтық білімнің маңызы зор
екендігі белгілі. Себебі салық саясаты мемлекет пен әрбір адам, мелекет пен
мекеме арасындағы әр түрлі мекемелер арасындағы, мемлекетаралық, адамдар
арасындағы қарым қатынасқа тығыз байланысты. Ресей ғалымы Т.Ф. Юткиннің
салық саясатын “салық заңдарының нысаналы қолданылуын анықтайтын билік және
басқару органдарының құқықтық әрекеттерінің жиынтығы” деп айтуы бекер емес.
Ресей зерттеушісі И.В. Бернардың пікірінше “салық саясаты – бұл
салықтық қатынастардың қатысушыларының өздерінің құқықтары мен міндеттерін
орындау барысындағы стратегиялық бағыт және тактикалық әрекеттері, ол салық
салуға тікелей немесе жанама қатысы бар сол және басқа елдің заңдылық
актілерінің жиынтығында бекітілген”.Салық құқығы құқықтың жеке саласы
болып табылады, өйткені нарықтық экономика шартында салықтардың қоғам
өміріндегі рөлінің артуына және де салық кодексі сияқты құқықтық
актіні қабылдауына негізделеді. Салық кодексі берілген фактінің
дәлелі болып табылады. Ю. Тихомировтің пікірі бойынша болашақта заң
актілерінің негізінде салық құқығы сияқты жеке сала
қалыптасады[1]. Ал экономист Т. Ф. Юткина Қатысты түрде мемлекеттік
қаржылық құқық, кредиттік құқық, бюджеттік құқық, салық құқығының
жеке қалыптасуына негіз бар[2] деп есептеді. Қаржылық, бюджеттік және
салық құқығы қатысты түрде болса да құқықтық жеке саласы бола
алады.
Жалпы қабылданған теориялық тұжырымдарға сәйкес құқық саласы
құқықтық реттеудің жеке пәні болуымен анықталады. Яғни, сәйкес
саланың пәні ретінде болатын қоғамдық қатынастардың ерекше тобының
болуымен анықталады. Салық құқығын құқықтың жеке саласы ретінде
тану үшін қаржылық қатынастардан ерекшелінетін қоғамдық қатынастардың
жеке түрі ретінде салық қатынастарын қарастыру керек.
Сонымен қатар, салықты белгілеу мемлекеттің қаржылық қызметінің әдісі
болып табылады. Сол арқылы мемлекет өзінің қызмет етуіне қажетті
ақша қаражаттарын табады. Мемлекеттің қаржылық қызмет ету процесі
негізінде пайда болатын қатынастар экономикалық жақтан қаржылық
қатынастар болып табылады. Салық қатынастары да қаржылық қатынастар
болып табылады. Сондықтан құқықтың жеке саласы ретінде салық
құқығын бөліп кәрсетудің теориялық негізі жоқ. Құқықтық жеке саласы
ретінде салық құқығын бөліп көрсету пікірі коньюнтаралық ойлар
негізінде болды. Яғни, нарықтық экономика шартында салықтар маңызды
рөл атқарады, салық кодексі қабылданды. Ал осындай нормативті
актімен кез келген құқық саласы қаматамасыз ете алмайды.
Салық құқығы конституциялық, әкімшілік және қаржылық құқықтық
нормаларынан тұратын кешенді құқықтық институт болып табылады деген
пікір қалыптаспаған. Конституциялық құқық негізінде салық салудың
негізгі жағдайлары конституцияда көрсетіледі, ал салықты белгілеу
конституциялық құқық нормаларымен бекітілген заңмен жүргізіледі.
Әкімшілік құқық негізінде атқарушы билік органының басқарушылық
қызметі ретінде салық органдарының қызметі әкімшілік құқықтық заты
болып табылады.
Құқықтың барлық салаларын қамтитын нормалардың конституция болып
табылады. Сондықтан, конституция – негізгі заң және барлық құқық
салаларының қайнар көзі болып табылады. Конституциялық нормаларды
қоса алғанда құқықтың кез келген саласы – кешенді сала. Мысалы,
конститутицияда мүлік құқығына қатысты жағдайлар көрсетілген. Бірақ,
азаматтық құқық кешенді құқықтық институт болып табылмайды. Бұны
салық құқығына да қатысты. Конституциялық құқық барлық құқық
салаларының құқықтық негізі болып табылады, бірақ бұл құқық
салаларын кешенді салаларға айналдырмайды, ол тек қана оның құқық
жүйесіндегі конституциялық құқықтық ерекше ролін көрсетеді.
Мемлекеттің салық органының қызметін құқықтық реттелуін құқықтың қай
саласына жататындығын анықтау өте күрделі. Бұл органдар туралы
әкімшілік құқық оқулықтарында да, қаржы құқығының оқулықтарында да
қарастырады. Мемлекеттік салық органдарының қызмет ету процесінде
пайда болатын қатынастар салық қатынастары болып табылады, ал осы
қатынастарды реттейтін нормалар салықтық құқықтық болып табылады.
Осымен, салық құқығы – қаржы құқығының бөлігі. Алайда осы тұста
салық құқығының қаржы құқығындағы орнын және сол жүйеде қандай
мәнге ие (институт, қосымша институт, жеке бөлім, басқа бөліктің
бір бөлімі ) екенін анықтау керек. Бұл сұрақтарға жауап беру өте
қиын. өйткені, қаржы құқығының жүйесі туралы да пікірлері біржақты
емес. Кей авторлар салық құқығы бюджет құқығын қоса алғандағы қаржы
құқығының басқа бөлімдерімен қатар қалыптасқан жеке жеке бөлім
ретінде қарастырады. Осыған сәйкес салық және бюджеттік қаржы
құқығы жеке құқықтық қатынастар ретінде қарастырылады. Баспа
авторлар пікірінше Мемлекеттік шығыстарды құқықтық реттеу сияқты
қаржы құқығының бір институты болып табылады. Қаржы құқығының бір
бөлігі болып табылатын салық құқығы жөнінде бір жақты пікір жоқ:
бір авторлар қаржы құқығының жеке институты ретінде қарастырса,
басқалары оның ең маңызды институты ретінде, үшіншілері бөлігі
ретінде, төртіншілері қосымша сала ретінде және басқа да
көзқарастар бар.
Бұл қаржы құқығын жеке бөлімшелерге бөліну негіздеріне және
бөлімшелердің аталуына байланысты критерилерге келіп тіреледі. Бұрын
мемлекет және құқық теориясы өзінің құқықтық ауқымын бөлгенде үш
мақсатты: құқықтық норма – құқықтық институт - құқық саласы , ұстауы
керек. Сосын осыларға 4 бөлімше бөлімді қоса бастады. Құқықтық
көп салалары жалпы және ерекше бөлімдерге бөлінді. Бұл да құқық
саласын қалыптастыратын құқықтық нормаларды жүйелендіруге жеткіліксіз
болып, оның бөлім немесе қосымша сала сияқты қосымша бөлімдері
туралы сөз қозғай бастады. Атап кететін жәйт, көптеген авторлар
салық құқығын қаржы құқығының қосымша саласы ретінде қарастырады.
Сондай-ақ, көп авторлар қосымша сала деген терминге қарсы. Олар
оқшаулануға және жеке саланы бөлу тенденциясын көрсетеді. Қаржы
құқығын құрайтын қоғамдық қатынастардың ішкі бірлігін ескере отырып,
берілген жағдайда орталықтандырылған тенденциясы жоқ.
Қаржы құқығы шеңберінен тыс салық құқығының перспективасы жоқ
болғандықтан, берілген көзқарас дұрыс деуге болады. Қосымша сала
термині бұл құқықтық қалыптасулардың ара салмағын дәл ашпайды.
Салық құқығы саланың астында емес, қаржы құқығы саласының ішінде.
Институттардан ірі құқықтық нормалардың топтары және құқық
салаларының шегінде осы институттарды қосатын құрылым жөніндегі
мәселелер шешілді деп есептеуге болады. Біздің пікірімізше бірнеше
құқықтар институттарды қосатын құрылымды құқық саласының бөлімі деп
алуға, ал бірнеше бөлімдерді біріктіретін құрылым құқық саласының
бөлігін айқындайды.
Соңында, құқық саласының ішкі құрылысын қалыптастыратын келесі
жүйелік қатарды құруға болады: құқық нормасы – құқықтық институт –
бөлім – бөлік – құқық саласы. Сондай-ақ, жүйені құру заңдылықтарына
сәйкес құқық саласын бөлімдерге және институттарға бөлудің негізінде
бір критерий болу керек.
Мысалға, бюджеттік құқық ақша қаражаттарының қоры болғандықтан,
қаржы құқығының бөлігі ретінде көрсетілген. Ал салық құқығы салық
белгілеу әдістері сияқты мемлекеттің қаржылық қызметінің әдісінің
негізінде болады. Яғни, қаржы құқығының жеке бөлімшесі ретінде
бюджеттік құқық және салық құқығын ерекшелігінде қаржылық - құқықтық
нормаларды классификациялаудың негізінде әртүрлі критерийлерді
қалыптастыратын белгілер жатады. Бұл жүйелерді құрудың логикалық
заңдарына қайшы келеді. Мемлекеттік ақша қаражаттарын қорларының
сәйкес институттарға топтастырудың қаржылық – құқықтық нормаларын
классификациялауда бюджеттік құқықтық, бюджеттен тыс қорлардың
құқықтыфқ реттеу институттары, қаржылық – банктік құқық, қаржылық –
сақтық құқық және т.б. болады. Олардың әрқайсысы белгілі бір ақша
қаражатының мемлекеттік қорының шеңберінде болады. Қаржылық қызмет
әдістерін негізге ала отырып, қаржылық – құқықтық нормаларды
сыныптағанда, онда қаржы құқығы салық құқығына, несие құқығына және
Б.Н. Топорниннің пікірінше баж құқығы , жинақ құқығы , арнайы
салымдар құқығына да бөлуге болады. Бұлардың қатарына
мемлекеттік регалийлер, домен және монополия құқығы , эмиссиялық
құқық және т.б. осыларға ұқсас қаржылық – құқықтық институтты
қосуға болады.
Салық құқығын мемлекеттік кірісті құқықтық реттеу деген
қаржылықтың деген білімінің құрылымына қосу арқылы, қаржы құқығының
жүйесінің негізіне тағы бір критерий қосылады. Ол қаржы
қатынастарын кіріске және шығысқа бөлу. Осы критерийге сәйкес салық
құқығы кіріс қатынастарын реттейтін қаржы құқығының бөліміне
кіреді. Өйткені, салық - әрқашан мемлекеттік кіріс болып табылады.
Осылайша, әртүрлі критерийлерді қолдана арқылы қаржы құқығының
әртүрлі жүйесін құруға болады. Біреулерінде салық құқығына орын
болып, келесілерінде орын бөлінбеген. Кез келген сыныптау қатарын
құрудың шартында бір критерий негізінде құбылыстарды жүйелеу керек.
Қазіргі анықталған қаржы құқығы жүйесінің кемшілігі құқықтық
нормаларды сыныптау және оларды бөлімшелерге топтастыру біруақытта
әртүрлі критерийлерді қолдану арқылы жүргізілуінде. Осындай шарттарда
салық құқығының қаржы құқығындағы орнын анықтау өте қиын.
Қаржы құқығы - адамдардың еркінен және ақылынан тыс әрекет
ететін объективті құбылыс. Біздің ойымызша, қаржы құқығын
институттар бойынша топтастыру нормасының негізіне ақша қаражатының
қоры жатыр. Ақша қаражаттарын қалыптастыру және бөлу процесі
кезінде пайда болатын қоғамдық қатынастар ( берілген жағдайда,
қаржылық – экономикалық ). Мемлекеттің қаржы жүйесін қалыптастыратын
әртүрлі қаржылық - экономикалық институттарды құрайды. Қаржылық –
экономикалық қатынастар қаржылық құқық қатынастар формасын иеленеді,
ал қаржылық институттар қаржы құқығының жүйесін қалыптастыратын
қаржылық – құқықтық институттар формасын иеленеді. Осылайша,
құбылыстардың дәйекті тізбегін алуға болады. Ақша қаражаты -
мемлекеттік қаржының материалдар мәні ретінде, қаржылық -экономикалық
институт мемлекеттік қаржы жүйесінің элементі ретінде, қаржылық –
құқықтық институт – қаржы құқығының жүйесінің бөлімшесі ретінде. Кез
келген ақша қаражатының қоры кіріс және шығыстан тұрады. Сондықтан,
қаржылық – экономикалық институттарды қалыптастыратын, экономикалық
қатынастарға құқықтық қатынастардың сәйкестігі, қаржы құқығының
бөлімшесі ретіндегі құқықтық институттарды қалыптастыратын
экономикалық қатынастар кіріс немесе шығыс қатынастарын айқындайды.
Қаржылық – құқықтық институттарды қалыптасу мақсатында кіріс
қатынастарының шығын қатынастарынан айырмасы қаржылық – экономикалық
институттың жойылуына әкеледі. Бюджет қаржылық жүйенің қаржылық –
экономикалық институты ретінде қаржылық – құқықтық бөлімі бюджеттік
құқығын бөледі. Осы бөлімнің реттеу объектісі бюджеттің кіріс және
шығын қатынастары болып табылады.
Салық қатынастары қандай да ақша қаражаттарының кіріс
қатынастарын ұсынады. Салықтар бюджет кіріс б.т. , бірақ олар
бюджеттен тыс басқа да жеке ақша қорларын қалыптастыруға қолдануы
мүмкін. Бұл ақша қорларының жиынтығы және олардың кіріс көздерін
қалыптастыратын мемлекеттің қаржы жүйесін құрумен байланысты. өткен
кезеңде Қазақстанда мемлекеттің қаржы жүйесіне бюджетпен қатаржол
қоры, зейнетақы қоры сияқты ақша қорлары кіреді. Салықтар қандай
мемлекетік ақша қорларының кіріс жөніндегі мәселе мемлекеттің қаржы
жүйесінің құрылымына тәуелді. Мысалға, жол қорының кірістері мұнай,
мұнай өнімдері, шиналарға қосылған құн салығы және акциздер,
автотранспорт құралдарын сатып алуға салынған салық сияқты салықтар,
сондай-ақ аударымдар деп аталатын, бірақ салық болып табылатын
автомобиль құралдарын қолданудан түскен кірістен аударымдар,
автомобиль бензинін және дизельді, жанармайды сатудан аударымдар
б.т. Бірақ салықтар жеке ақша қорын қалыптастыра алмайды, тек сол
қорлардың кіріс түрлерінің бірі болады. Қазіргі таңда Қазақстанда
салықтар республикалық және жергілікті бюджеттердің кіріс көзі болып
табылады. Экономикалық тұрғыдан салық қатынастары бюджеттің кіріс
қатынастары ретінде бюджет құқығының заты болатын бюджеттік
қатынастардың бір түрі болады. Бірақ, егер салықтар бюджеттен тыс
қорларды қалыптастыруға қолданса, онда салық қатынастары сол қордың
кіріс қатынастарын сипаттайды. Мысалға, әлеуметтік салық зейнетақы
қорын қалыптастыруға қолданады. Бұл салықты жинау процессі кезінде
пайда болатын қатынастар. Зейнетақы қордың кіріс қатынастары болады.
Басқа сөздермен айтқанда, салықтық ақшалай қор жоқ болғандықтан
мемлекеттің қаржы жүйесінің құрамындағы салықтық қаржы –
экономикалық институт та жоқ. Ал егер қаржылық – экономикалық
институт жоқ болса, онда қаржы құқығының ерекше бөлімінің
құрамындағы құқықтық институт қайдан пайда болады.
Мемлекеттік салық қызметі , мемлекеттің салық қызметі
процесінде пайда болатын қатынастар және салық құқығы сияқты
құбылыстар бар. Бірақ, олар қаржы құқығы жүйесін, құрылымын
анықтайтын мемлекеттік қаржы жүйесін қалыптастыратын институттарға
қарағанда басқа контекстте түсіндіріледі. Осы тұста бюджет құқығы
және
салық құқығы түсініктерін салыстыруға келмейтіндігі көрінеді.
Біріншісі, ақша қаражаттарының белгілі бір қорынан қалыптасса,
екіншісі мемлекеттің қаржылық қызметінің
әдісінен қалыптасады. Яғни, осындай құқықтық құбылыстарды
қалыптастырудың негізгі әртүрлі критерийлер жатыр. Алайда, салық
төлеуші ретінде қоғам өміріндегі, мемлекеттің қаржылық қызмет
етуіндегі салықтардың маңызды ескере отырып, салық құқығы қаржылық –
құқық ғылымның жеке объектісі болады. Бұл салық салудың нормативті
актілердің күрделілігін көзге ала отырып, қаржы құқығының оқу
курсының жеке бөлімі ретінде болашақ маман заңгерлерді дайындауды
маңызы зор. Сондықтан, бұл жұмыста салық құқығы жеке оқу
дисциплинасы ретінде қарастырылған. Қазақстандағы қаржы құқығының
жүйесі шеңберінде салық құқығы бюджет құқығының институты, ал
бюджет құқығы қаржы құқығының бөлімі болып табылады.
2. Салықтық құқық бұзушылық: түрлері,
себептері және салдарлары
Салықтық құқық бұзушылық -салық төлеушілердің мақсатты немесе кейбір
объективті себептерден заңсыз түрде салық, алым, баж және өзге де төлемдер
ретіндегі бюджет алдындағы міндетті төлемін азайтуы немесе одан жалтаруы.
Бұл әрекеттер келесі міндетті белгілермен сипатталады:
- салық төлеушілердің белсенді әрекетімен;
- салықтық аударым көлемін азайтуға тырысушылық.
Осыған орай, кейде болатын ойланбай істеген әрекеттер (есептен кеткен
қате, абайсыздық) өзінен-өзі салықтан жалтару болып есептелмейді.
Салықтық құқық бұзушылық формаларына келетін болсақ, олар:
Салықтарды айналып өту -салықтық міндеттерді азайтудың бір түрі, мұнда
заңды немесе жеке тұлға белсенді және заңды әрекеттердің көмегімен өзін
қандай да бір салықты төлеушінің санатынан шығарып тастайды, соған сәйкес,
салық төлемейді де. Кәсіпорындар мен азаматтардың салықтан жалтаруы
әдісінің заңға сәйкестігіне қарай, 2 топқа бөлінеді: заңды, заңсыз болып.
Заң аясындағы әрекеттерге мыналар жатады:
- нәтижесіне салық салынатын әрекеттердерді жүзеге асырудан шектелу.
Дегенмен, ол кең таралмаған және тиімді емес, өйткені ол кәсіпкердің
немесе кәсіпорынның шаруашылығын толықтай немесе жартылай тоқтатып
тастауы мүмкін, және мұндай әрекеттен пайда болмауы мүмкін.
- Заңды тұлғаның қызметін ұйымдастыру арқылы салық төлеуден алып қалу
- Заң бойынша нәтижесі салық төлеуге жатпайтындай етіп, заңды тұлғаның
қызметін жүзеге асыру
- Заңды немесе жеке тұлғаның табысы салық төлеуге жатпайтын қызмет атқаруы;
- (заңсыз әрекет) кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік тіркеусіз жүзеге асару
Салықтық жоспарлау, салықтық ынталандыру (заңды бұзбай-ақ салық төлеуден
жалтару) - салық төлеушінің салықтық мінеттердің көлемін мақсатты жобалы
әрекеттің көмегімен төмендету формасы, мұнда барлық заңмен рұқсат
берілген жеңілдіктер, әдістер мен механизмдердің барлығы, сонымен қатар
салықтан заң аясында жалтару әрекеттері қолданылады яғни, мұндай
әрекеттер қылмыстық немесе заңбұзушылық емес және әкімшілік немесе
қылмыстық жауапкершілікке тартылмайды. Салықтық жобалау салықтан
жалтарудан ұзақ мерзімге есептелгенімен ерекшеленеді (бірнеше есептік
кезеңге). Салық төлеуден жалтарудың себептері әртүрлі. Салық төлемеуге
тырысу мемлекеттік кез-келген салықтық шараларына өзінше қабылдауы, және
ол жеке меншіктің өзінің мүлкін, капиталын және табысын кез-келген
шығыннан, тіпті заңмен бекітілген шығыннан сақтап қалуға тырысуымен
негізделеді. Барлық елдерде салық саласындағы қылмыс бірінші орында тұр.
Кәсіпкерлерді салық төлеуден жалтаруға итермелейтін себептерін атап
көрсетуге болады: моральдық, саяси, экономикалық, хұқықтық. Моральдық
себептер – салықтық заңдардың сипаты мен мәнінен, сонымен қатар, жалпы
салықтық жүйеден туындайды. өзі әлсіз, нақты түрде өзінің табысының көп
мөлшерін мемлекетке беретін “тек қана мемлекетке жұмыс істейтін салық
төлеушілерден” салық төлеушілерде мемлекет оларғы тым үлкен салмақ салып
тұрғандай сезім пайда болады. Мұндай салмаққа қарсы жауап ретінде салық
төлеуден жалтару пайда болады[3].
Саяси себептері - мемлекет салықты тек шығынды өтеу үшін ғана емес,
әлеуметтік және экономикалық саясаттың элементі ретінде қолданғанда пайда
болады. Салық әлеуметтік саясаттың құралы ретінде вилікте тұрған тап, өзге
тапты басу үшін қолданғанда пайда болады. Мемлекет өндірістің бірқатар
салаларының экономикадағы үлес салмағын көбейту немесе азайту мақсатында
мемлекет салықты көтерген кезде, салық мемлекеттің экономикалық саясатының
құралы ретінде қолданылады.
Экономикалық себептері салық төлеушіні салық төлеуден жалтаруға жиі
мәжбүрлейді. Оларды екі түрге бөлуге болады:
- салықтөлеушінің қаржылық жағдайына тәуелді себеп;
- экономикалық конънктурадан туындаған сеептер.
Қаржылық жағдай кейде шешуші фактор болады. Егер кәсіпкердің қаржылық
жағдайы тұрақты болса, онда ол салық төлеуден жалтару жолына түспейді.
Құқықтық себептері салықтық жүйенің күрделілігімен байланысты, ол
салықтық бақылаудың тиімділігіне кедергі келтіреді, нәтижесінде салық
төлеуші салық төлеуден құтыла алады.
Салықтық құқық бұзушылықтың экономика үшін де және жалпы мемлекет
үшін де кері әсері өте көп. Мемлекеттік бюджет өзі есептеген қаржысын
жеткілікті түрде ала алмайды, сондықтан бірқатар мемлекеттік бағдарламаны
жүзеге асыруды да шектеуге, бюджет саласының қызметкерлеріне еңбек ақыны
төлемеуге тура келеді және т.б. Сонымен қатар, салықты төлемеу
бәсекелестік принциптерін бұзу түрінде маңызды салдарлары болуы мүмкін.
Сондықтан қазіргі кезде салықтан жалтаруға жол бермеу мемлекеттің салық
саясатының құрамына енгізілді.
Мемлекеттің бүгінгі күні, салықтық құқық бұзушылықпен және салық
төлеуден жалтарумен күресіп жатқан бес негізгі әдіс пен құралын атап
көрсетуге болады:
- келісім шарттың заңдық салдарлары нысаны жағынан емес, мәні жағынан
анықталады, яғни келісімнің аты емес, тараптардың арасындағы
қалыптасқан қарым-қатынастың сөз жүзіндегі сипаты маңызды;
- “іскерлік мақсат” яғни егер салықтық артықшылығы бар келісім-шарт
іскерлік мақсатына жетпесе жарамды емес;
- салықтық органдар арқылы келісімге шағымдану хұқы, бұл салықтан
жалтарумен күресудің негізгі әдісі. Салықтық органдар заңды немесе
жеке тұлғалармен жасасқан келісім-шарттарды сотқа шағымдануға хұқылы.
- Заңда тура көрсетілген нысандардан өзгелердің барлығынан салық алынуы
тиіс. Басқа сөзбен айтқанда, егер заң бұзушылық болғаны анықталса
салық төлеуші өзі кінәсіз екенін дәлелдеуі тиіс.
- Заң шығарушылар салық заңына салық төлеуден жалтаруға жол беретін
әртүрлі мүмкдіктері бар өзгерістер енгізеді. Олар негізінен салық
органдарының тәжірибесінің нәтижесінде және солардың енгізген
ұсыныстарының негізінде қолданылады.
Салық төлеушілердің салықтық міндеттеменi орындамауы – салық заңын
бұзуы деген сөз.
Салықтық құқық бұзушылық - бұл мемлекетпен бекітілген салықтар,
алымдар мен міндетті төлемдерді төлеуден салық төлеушінің бас тартуы болып
табылады[4].
Салық төлеуден жалтару - мемлекеттің кірісіне ақшалай қаражаттарды
төлеу бойынша міндеттемесін ол соманы төлеуге мүмкіндігі бола тұрып,
әдейілеп орындамауы. Мұндай анықтаманы сонымен бірге, отандық
экономистердің еңбектерінен де байқауға болады. Яғни, салық төлеуден
жалтарыну, делінген К.К. Илиясов.С.Құлпыбаевтің Қаржы деген оқу
құралында,- салық төлемдерін толық немесе ішінара төлемеу мақсатымен салық
төлеушінің салық объектісін (табысын, пайданы, тауар айналымын, мүлікті)
әдейі жасыруы және азайтуы[5]. Салық төлеушілердің мұндай заңсыз іс -
әрекеті мемлекет мүддесіне айтарлықтай зиян келтіреді: мемлекеттік бюджет
едәуір қаражаттарды ала алмайды, салық заңнамасын бұзушылар кірістерінің
қосымша криминалдық көздері жасалынады, кәсіпкерлік қызмет сферасында,
салада, аймақта және т.б. құн қозғалысының негізгі үйлесімдері бұрмаланады.
Американ экономисі А.Лаффер бұл жайында былай деген: Салық
ставкаларының неғұрлым жоғары болуы, экономикаға соғұрлым кері әсер етеді.
Ал бұл өз кезегінде салық төлеушілерге тиімсіз болады. Яғни, салық
ауыртпалығы жоғары болған сайын, салық төлеушілер салықты төлеудің емес,
салықтан қалай жалтарудың жолын іздестіреді. Бұның басты себебі – өте
жоғары салық ставкасы кәсіпкерліктің дамуын тежейді, адамдардың жұмыс істеу
ынтасын жойып жібереді.
Салықтан жалтару түсінігі – салық төлеуге байланысты салық төлеушінің
заңсыз іс-әрекеті болып табылады. Салықтан жалтарудың салық декларациясын
бермеу, салықтық тексерулерге кедергі жасау, тиісті құжаттарды бермеу
сияқты көптеген нысандары бар. Жалпы салықтан жалтару көбінесе мынадай
жағдайларда көп туындайды. Салық төлеушінің салықтық сауаты аздығынан,
салық заңын дұрыс білмегендіктен немесе өте жоғары салық ставкаларының
болуынан, тиімді салық механизмдері жұмыс істемегендіктен және т.б.
жағдайлардан туындайды[6].
Салықтарды төлеуден жалтарудың макроэкономикалық зардаптары мемлекетке
едәуір зиян келтіреді. Бюджет тапшылығы – көптеген елдердіњ экономикалық
қиыншылықтарының негізінде жатыр және оны жою көптеген экономикалық
тұрақтандыру бағдармалардың басты мақсаты болып табылады. Сондықтан, бұл
жағдайларда салықтардың жиналуын жақсарту мәселесіне көп көңіл бөлінеді.
1) Салықтық құқық бұзушылық кез-келген қоғамға едәуір қауіп төндіретіні
туралы айтып кеткен жөн. Ол төмендегі жағдайларда бейнеленеді:
2) егер мемлекетке тиісті бюджеттік қаражаттар түспесе, онда мемлекеттік
бағдарламаларды қаржыландыру қысқарады;
3) салықтарды төлемеушілер заңды орындайтын, тәртіпті төлеушілерге
қарағанда ұтымды жағдайда болады, ал олардың іс-әрекеттері басқа
субъектілерді қызықтырады;
4) салық қылмыстарының көбеюі, таралуы бюджеттің кіріс жағының
тапшылығына әкеледі, ал үкімет қаражаттардың жетіспеушілігін жаңа
салық түрін енгізу және салықтардың ставкасын жоғарлату арқылы
толтыруға мәжбүр болады.
Сондықтан да, үкімет пен сәйкесінше министрліктер салықтардың
толығыменен және уақтылы төленуіне бақылау жүргізу керек. Салық әкімшілігін
жүргізу- бұл салық қатынастарын мемлекеттік басқару жүйесі. Салық бақылауы
салық әкімшілігін жүргізудің қажетті шарты болып табылады.
1.3. Салықтық құқық бұзушылық және оның
қылмыстық сипаты
Криминологиялық (қылмыстық) зерттеуде қолданылатын криминологиялық
сипаттама дегеніміз белгілі бір қылмыстар түрі (тобы) немесе нақты ерекше
қауіпті іс-әрекеттерді айтады.
Криминологиялық сипаттаманың маңызды жақтарының бірі – қылмастық сияқты
әлеуметтік құбылысты толық әрі жан-жақты түсіну осы құбылысты бақылау және
олардын алдын-алу тиімділігінің кепілі болып табылады. Сондықтан
криминологиялық сипаттаманың негізгі мазмұны, яғни біріге отырып оның
құрылымын қалыптастыратын элементтерге үлкен көңіл бөлінеді.
Бұл мәселе бойынша көптеген пікірлер мен көзқарастар бар. Мысалы, Р.М.
Булатов және А.В. Шеслер экономикалық қызмет саласындағы қылмыстарды ашу
үстінде қылмыстардың криминологиялық жіктемесімен ғана шектеледі.
В.Эминов криминологиялық сипаттаманың құрылымында белгілердін үш тобын
бөліп көрсетеді[7]:
- Қылмыстың криминологиялық маңыздылғы;
- Криминологиялық жағдайларды ашатын мәліметтер;
- Қылмыстын алдын алудын ерекшеліктерін анықтайтын белгілер.
Бірінші белгілер жиынтығының компоненттері болып оның пікірінше
келесілер болып табылады:
- Қылмыстың себептері, объектілері және механизмі;
- Қылмыскер, себеп және мақсат;
- Виктимогенді факторлар (жәбірленуші), қылмыс салдары.
Екінші топты қылмыс жасаудын криминалогиялық жағдайын сипаттайтын
қылмыстын жүзеге асырылуы ортасы, әлеуметтік экономикалық шарттар және т.б
.мәліметтер.
Үшінші топқа:
- Қылмыстын алдын алу субъектілері мен объектілерін таңдау, алдын алу
құралдары мен әдістері;
- Қылмыстық криминологиялық сипаттамасының белгілері (элементері)
туралы мәліметтердін көздері.
Көріну сипаты және болмысы бойынша криминологиялық сипаттаманың
элементтері үш топқа бөлінеді: субъективті, объективті және алғашқы екі
категорияның белгілерін біріктіретін кешенді.
Бірінші топқа: қылмыскердің жеке қасиеттері; қылмыс мотиві мен мақсаты;
жәбірленушінің жеке қасиеттері. Екінші топқа: қылмыстар статистикасы;
қылмыстын әлеуметтік алғышарттары туралы мәліметтер (әлеуметтік,
экономикалық, уақыт, география, әлеуметтік орта және т.б.) Үшінші топқа:
қылмыс себептері; қылмыс салдары; қылмыс механизімі; қылмысқа септігін
тигізетін жағдайлар.
Криминологиялық сипаттаманың бұл құрылымы тәжірибеде қолданыла алмайды,
себебі кримнинологиялық сипаттаманың элементерінің нақты сипаты жоқ, жеке
элементтер бір мезгілде әр түрлі топка жатқызылады.
Табыстарды салық салудан жасыру – капитал жинаудың құқыққа қайшы жалпы
формаларының бірі. Мұндай қылмыстық құбылыстар әкімшілік және қаржылық
сипаттағы қылмыстын алғышарты болып табылатын құқық бұзушылықтармен тығыз
байланысты. Берілген жағдайда қылмыстық, әкімшілік және қаржылық
санкцияларды қолдануға себеп – салық төлеуден жасырынуы болып табылады.
Барлық жағдайларда салық салу объектісі болып бірдей құрамдас бөліктер
саналады (табыс, пайда, белгілі бір тауарлар құны, салық төлеушілердін
кейбір түрлері және т.б.) Салықтық құқық бұзушылықтар мен қылмыстардың
құқыққа қарсы тәртіптің ортақ терминанттары, ортақ қылмыстық табиғаты,
қылмыскердің жеке тұлға ретінде қалыптасу механизмінің ұқсастығы бар. Олар
бірдей типтік жағдайларда жасалады, ортақ себептермен туындаған және бірдей
бағыттарға ие. Берілген салықтық қылмыстың жасалғандығының белгісі –
қоғамға қауіптілігі болып есептелінеді. Осы негізгі белгі бойынша қылмыстық
және әкімшілік құқық теориясында оның көріну интенсивтілігіне байланысты –
қоғамға қауіптілік деңгейі бойынша заңда құқыққа қайшы тәртіп
формаларының дифференциялданады. Ұйымдардың салық төлеуден бухгалтерлік
құжаттарға жалған мәлімет енгізу арқылы немесе салық салу объектілерін
жасыру арқылы бас тарту қылмыс болып табылады[8].
Үнемі салық құқық бұзушылықтарын жіберетін азамат, кәсіпкер немесе
кәсіпорын басшысы байқаусызда салық төлемеу шегінен шығып, қылмыскерге
айналуы мүмкін. Осылайша, салықтық құқық бұзушылық байқаусыздық
шеңберінде қылмысқа айналуы мүмкін. Бұл үшін жауапкершілікті ауырлататын
бірнеше жағдайлардың біреуі де жеткілікті.
01.01.1998 жылға дейінгі өз күшінде болған Қазақ ССР-інің ҚК-де мұндай
ауырлатушы жағдай ҚК-тің 164-1 – бап Табыс туралы декларацияны тапсырудан
бас тарту әкімшілік тәртіп бұзушылық ретінде қарастырылған болатын.
Салықтық құқық бұзушылықтың және қылмыстардың ортақтығы негізгі жеке
детерминаторы болып табылатын мотивте көрінеді.
Осылайша салықтық құқық бұзушылықтың қылмысқа айналуы механизмінде
мінез-құлық автоматты түрде жүзеге аспайды. Бірақ алдағы болатын қоғамға
қарсы мінез-құлықтың жүйелілігі мен сиптаты, әрине, субъектіні
психологиялық жағынан дайындайды. Басқаша айтқанда салық төлеушінің құқыққа
қайшы әрекеттерінің түрлі формаларының арасында объективті өзара байланыс,
кей кезде өзара шарттылық та болады.Мұндай баланыста белгілі құқық
бұзушылықтың жасалуының прогностикалық мағынасы да бар, себебеі ол құқық
бұзушы тұлғаның құқыққа қайшы әрекетінің эволюциясына әсер ететін фактор
ретінде қарастырылы алады. Кейбір құқық бұзушылықтар әдетте қылмыстық жолға
өтуге алғышарт болғандықтан, бұл құқық бұзушылықтарды зерттеу
қылмыстылықтың тенденциясын болжауға мүмкіндік береді. Криминологиялық
сипаттаманың қылмыстың жай-күйі, құрылымы және динамикасы сияқты
элементтері салықтық қылмыстың алдын алу тиімділігі үшінжоғарыда айтылған
мәліметтерден басқа, әкімшілік және қаржылық құқық бұзушылықтар туралы
мәліметтер де қажет.
Салық және қаржылық полиция органдары салықтық заңнама шеңберіндегі
құқық бұзушылықтар тұралы жалпы мәліметтерді біле отырып, тексеру
объектісін анағұрлым негізделген түрде таңдау, салықтық қылмысты анықтау
және алдын алу мақсатымен оперативті іздеу жұмыстарын жүргізе алады.
Қылмыстылықтың күйі, құрылымы және динамикасы сондай-ақ әкімшілік, қаржылық
құқык бұзушылықтар туралы мәліметтер салық сферасындағы құқық
бұзушылықтардың күйін сипаттайды және салықтық қылмыстардын криминологиялық
сипаттамасының элементерінің бірі болып табылады.
Жүргізілген зерттеулер белсенді жұмысты көрсету үшін негізсіз және
уақытынан бұрын құжаттық тексеріс актілерінсіз және алдын ала жарамсыз
актілермен қылмыстық іс қозғауды кең қолданатынын көрсетті. Бұл жағдай
істердін тез жабылуына жағдай жасайды. Осылайша салықтық қылмыспен күрестін
қылмыстық-құқықтық істерінін шынайы күйін толық көрсете бермейді. Қылмыстық
күй, құрылымы және динамикасы, сондай-ақ салық сферасындағы әкімшілік,
қаржылық құқық бұзушылықтар туралы мәліметтер құқық қорғау органдарының
қызметін реттейді және шынайы күйін нақты көрсетеді.
2. Тарау. Қазақстан Республикасындағы салықтық құқық бұзушылық үшін
қылмыстық жауапкершілік
2.1. Қылмыстық жауапкершіліктің қолданылу ерекшеліктері
Салық заңын бұзу әртүрлі құқықтық нормаларды және дұрыс аударумен
байланысты бұзушылықта көрініс табады. Салық сферасында бұзушылықтың
негізгі түрін салық төлеуден заңсыз түрде қашқан салық төлеушілер жасаған
бұзушылығын құрайды. Іс - әрекет ететін заңнама жауапкершілік субъектісіне
байланысты 3 жекелеген салықтың жауапкершілік түрлерін біріктіреді:
1) салық төлеушілердің салықты аударуда және төлеудегі тәртіпті
бұзу жауакершілігі;
2) жеке тұлғалардың бюджетке төлейтін жеке табыс салығын ұстап
қалу және аудару тәртібін салық жинаушылардың бұзушылық
жауапкершілігі;
3) банктердің және басқа несие ұйымдарының салық төлеушілердің
төлемдік өкімдерін орындамау жауапкершілігі.
1. Қазіргі уақытта салық төлеушілердің және тұлғалардың салықтық
жауапкершілігі олармен 10 құқық бұзушылықтың біреуін бұзған кезде
пайда болады. Мұндай құрамдарды объектке байланысты келесідей түрде
жіктеуге болады:
Салық салу объектісін кеміту:
1) Табысты қысқарту;
2) Табысты (пайданы) төмендету;
3) Басқа салық салу объектісі қысқарту;
Салық салу объектісін есепке алу туралы бекітілген тәртіпті бұзуы:
4) Салық салудың басқа объектілерін есепке алмау;
5) Салық салу объектісін есепке алудың жоқтығы;
6) Бекітілген тәртіпті бұзу арқылы салық салу объектісін есепке
алуды енгізу;
Салық органына құжатты тапсыру тәртібін бұзу.
7) Салық төлеу және аудару үшін қажетті құжатарды салық
органдарына тапсырмауы;
8) Құжаттарды салық органына өз уақытында тапсырмау;
Салық төлеу тәртібін бұзу:
9) Салықты төлеуді кешіктіру; соның ішінде салық төлеушілердің
төлемдік өкімдерін орындамау;
10) Өз уақытында емес ұстап отыру.
Ескертеміз, салық заңымен қандайда бір құқық бұзушылық құрамы
бекітілмесе, онда салық органы санкция қолдануға құқығы жоқ.
1. Салықтық құқық бұзушылықтың субъектілері болып салық төлеушілер
болып табылады.
Салық заңында салық жауапкершілігінің субъектілері ретінде келесілер
табылады:
а) салық төлеушілер (заңды және жеке тұлғалар);
ә) салық жинаушылар (заңды тұлғалар және азамат-кәсіпкерлер);
б) бюджетке немесе бюджеттен тыс қорларға салықты аударуға жауапты
банктер және басқа да несие ұйымдары.
Салықтық құқық бұзушылықтың негізгі түрлері, сонымен қатар салық
төлеушілерге қолданылатын жауапкершілік шаралары салық жүйесі негізі туралы
Заңында бекітілген. Осы норма жалпы сипаттағы норма болып табылады.
Салық төлеуші сөзінің мағынасы салық салу объектісін иемденуші тұлға.
Сондықтан с.п. 1.13 ст. Заңына сәйкес салық жауапкершілігін басқа
тұлғаларға, яғни заң бойынша салық төлейтіндер болып табылатындарға қолдана
алмайды.
Салық жауапкершілігі меншік формасына, ұйымдық-құқықтық формасына,
ведомоствалыққа жатуына байланыссыз барлық салық төлеушілерге таратылады.
Салық заңын бұзудағы қаржылық жауапкершлік шараларының қаталдығы
компания үшін салық жүйесін реформалауда ең негіздердің бірі болып отыр.
Көбінесе, Салық заңнамасында осы күнге дейін салық төлеушіні
жауапкершілікпен босату негізі мен шарты сауал ортақ шешімін тапқан жоқ.
Заңдағы 13-баптың 1 б. а және б бөлімінде қарастырылған бойынша
салық төлеуші қаржылық санкция түріндегі жауапкершіліктен босатылды.
Бірақ, бюджетке салық төлеу уақытын өткізіп алуына байланысты салық
төлеушіден өсім алынады.
ҚР президентінің Салық реформаларының негізгі бағыттары және салық
тәртібін бекіту шаралары туралы қаулысымен салық төлемдерін құрудағы және
есептеудегі кеткен техникалық қателер бекітілді.
Біріншіден, өсімнің рөлі компенсациялау. Осы негізде, өсім
жауапкершілік шарасы болып табылмайды деген қорытынды жасамау керек.
Басқаша айтқанда өсім-жауапкершілік шараларының бірі.
Жауапкершіліктен босатудың жағдайларының бірі ретінде салықтық
кешірімді атауға болады.
Республика Президентінің қаулысымен кәсіпорындар, мекемелер және
ұйымдар, сонымен қатар кәсіпкерлік қызметті арнайы заңдық тұлға құрмай
атқарушы жеке тұлғалар белгіленген мерзімде, өздерінің төленбеген
салықтарын және салықтық төлемдерін ҚР-ң республикалық бюджетіне толық
көлемде төлегендер оларға салық заңында қарастырылған санкцияларды
қолданудан босатады, соны қарастырады.
Әрекет ететін салық заңнамасы басқа салалардың заңнамаларында дәстүрлі
түрде көңіл бөлінетін негіздерді есепке алмайды.
Салықтық құқық бұзушылық процедуралары уақытын бұзғандар
жауапкершіліктен босатылмайды.
Қазіргі уақытта жалпы салық жүйесін қалыптастыра отырып, жалпыға ортақ
салық саясатын жасаудың принципті мүмкіндігін құрады. Ол салық салудың
ынталандырушы және фискалды қызметін салық жүйесінің ір түрлі элементтері
бойынша потенциалды мүмкіндік береді. Бірақта қазіргі кезде бұл
мүмкіндіктер тек қолданып қана қоймай, сонымен қатар жүйелі түрде
шектеледі:
Салық қызметі органдарының мынадай құқықтары бар:
1. Салық заңнамасы талаптарын сақтау міндеттері бар субъектілерге тексеру
жүргізу;
2. Тексеріліп отыратын салық төлеушілердің басқа заңды тұлғалардан банк
операцияларының жеке түрлерін жүзеге асырушы банктерден және басқа
ұйымдардан банк шоттарында ақшаларын және операциялары туралы,
кәсіпкерлік қызметі туралы құжаттарын, анықтамаларды алу;
3. Салық қызметі органдары есебінен еңбекақы төлеу арқылы ұйымның білікті
мамандарын тексеру және сараптау жүргізуге тарту.
Салық қатынастарының ұйымдастырылған түрі болып жалпы мемлекет және
салық қызметі органдары, яғни бұл жерде міндетті субъект болып табылатындар
арасындағы қатынастар.
Салық кодексінің 17-бабына сәйкес салық қызметі органдары міндетті[9]:
1) салық төлеушінің құқығын және мемлекеттің мүддесін сақтауға және
қорғауға;
2) иесіз мүлік және тәркіленген мүліктерді бағалау және бөлу,
есепке алу жұмыстарын жүргізуге;
3) ҚР-ның салық заңын бұзғандығы туралы өтініштерге, хабарландыруға
және басқа да ақпараттарға тексеру жүргізуге;
4) салық заңын бұзу фактілеріне жинау, талдау және бағалау
жүргізуге;
5) мемлекеттік пакет акцияларымен акционерлік қоғамдарға
дивидендтерді аударудың дұрыстығын бақылауды жүзеге асыруға.
Көрсетілген міндеттер салық қызметі органдарының бәрін, яғни Салық
комитеті органдарына, Салық полициясы Департаментіне жүктеледі.
Қаржы министрлігінің салық комитеті мен ҚР- ның Қаржы полициясы
агенттігімен біріге отырып экономика сферасындағы құқық бұзушылықтар мен
қылмыстарды анықтау, жолын кесу, алдын алу бойынша жұмыс істейтін екі
мемлекеттік органдардың өзқара әрекеттестігін реттейтін 14.02.2003ж №66
және №26 бұйрықтармен бекітілген тәртіп жасалды.
Сызба 1. Салық жауапкершілігінің түрлері[10]
Бұл тәртіптің қылмыстық белгілерге ұқсайтын салықтық тексеріс
материалдарын салық қызметі органдарының Қаржы полициясы органдарына
Қазақстан Республикасының қылмыстық және қылмыстық- процессуалдық
кодекстеріне сәйкес процессуалды шешім қабылдау мақсатында беруін
қарастыратын 3-пунктін бірдей қолдану мақсатында ҚР-ның Қылмыстық
кодексінің 1 бөлімі 9-бабына сәйкес қылмыс дегеніміз – Қылмыстық кодексте
жазалау қаупімен тыйым салынған қоғамға қауіпті іс-әрекет (әрекет немесе
әрекетсіздік)[11].
Бұл бап қоғамдық қауіп, құқыққа қайшылық, кінәлілік және
жазаланушылық болып табылатын қылмыстың негізгі белгілерін анықтайды.
Өз кезегінде Қылмыстық кодекстің 221- және 222-баптарында қарастырылған
жоғарыда көрсетілген барлық қылмыстарды қатаң шектеу қажет.
1) Қоғамдық қауіп тудырады:
- жеке тұлға үшін-табыс туралы декларацияны табыстамау және заңды
тұлға үшін-жалпы жылдық табыс туралы деклдарацияны табыстамау жолымен басқа
салық салу және т.б. міндетті төлемдер объектілерін жасыру жолымен
(декларацияны тапсыру міндетті болған жағдайда) жеке және заңды
тұлғалардың салықтан жасырыну түріндегі әрекетсіздігі.
- декларацияға немесе бухгалтерлік құжаттарға қасақана табыстар мен
шығындар туралы жалған мәліметтерді енгізу.
- егер бұл әрекеттің немесе әрекетсіздіктің нәтижесінде үлкен мөлшерде
салықтық немесе басқа да міндетті төлемдердің төленбеуі болса .
Мысалы, салық төлеуші есептік мерзімде алынған табыстарын жасыру
мақсатында табыс туралы декларацияны тапсырудың міндеттілігін біле отырып,
бұл міндетті орындамаса немесе жалған мәліметтерді декларацияға немесе
бухгалтерлік құжаттарға енгізу (салық салынатын мүлікті көрсетпеу,
табыстарлды азайтып, шығындарды көбейту ) жолымен әрекет жасаса.
Бұл жерде мысалда көрсетілген әрекеттер қылмыстық деп тек ҚК-тің 221
және 222-баптарына сай көрсетілген мөлшерде мемлекетке зиян келтірсе ғана
мойындалады.
ҚК-тің түсіндірілетін баптарының нұсқауларына сәйкес ірі мөлшердегі
салықтар міндетті төлемдерді төлемеу болап – жеке тұлға үшін: 500 айлық
есептік көрсеткіш, заңды тұлға үшін: 2000 айлық есептік көрсеткіштен асатын
сома табылады.
2) құқыққа қайшылық – қылмыстық заңмен әрекетке тыйым салу белгісі, яғни
қылмыстық жауапкершілік тек ҚК-те көрсетілген әрекеттер үшін ғана
міндетті.. Мысалы, ҚР-ның Валюталық заңын бұзу ҚК-те қарастырылмаған,
сәйкесінше, мұндай әрекуеттер қылмыстық болып есепателмейді.
3) кінәлілік – салық төлеушінің өзінің құқыққа қайшы іс-әрекетіне (әрекет
немесе әректсіздік) және оның салдарына деген қарым- қатынасы.
ҚК- тің 19-бабына сәйкес, тұлға қылмыстық жауапкершілікке тек қоғамға
қауіпті іс-әрекет және оның салдарынан болған қоғамға қауіпті жағдайлар
үшін тартылады. Бұл жерден кінәсіз зиян келтіргені үшін жауапкершілік
жіберілмейді.
Қылмысқа кінәлі болып іс-әрекетті қасақана немесе байқаусыздықта
жасаған тұлға саналады. Өз кезегінде ҚК-тің 221- және 222-баптары
қылмыстық жауапкершіліктің алдын-ала ойластырғанда ғана болады. ҚК-тің 20-
бабына сай қасақана жасалған қылмыс болып тікелей немесе жанама қасақана
әрекет саналады. Қылмыс тікелей тікелей қасақана әрекетпен жасалған болып,
егер тұлға өз әрекетінің (әрекетсіздігінің ) қауіпсіздігін білсе және
олардың болуын қалаған жағдайда саналады.
Бұдан ҚК-тің 221- және 222-баптарының субъективті жақтары тек кінәнің
тікелей қасақана жасалған формасымен сиптталады, себебі тұдға өзінің
салықтан және басқа да міндетті төлемдерден табыс туралы декларацияны
тапсырмау және бухгалтерлік құжаттарға шығындар мен табыстар туралы жалған
мәллім еттер енгізу, сондай-ақ қандай да бір салық салу объектілерін
жасыру арқылы салықтан бас тартқанын,оның салдарының болу мүмкіндігін
біледі, салытан бас тартуды қалайды.
Кінәні анықтаудың міндетті шарты- кінәні білуі, яғни салық
төлеушінің декларацияға немесе бухгалтерлік құжаттарға енгізілген
мәліметтердің жалғандығын, нақты шындыққа сәйкес еместігін білуі болып
табылады.
Әрекет немесе әрекетсіздік (декларацияны табыстаму және бухгалтерлік
құжаттарға жалған мәліметтерді қосу) қылмыстық болып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
1. Тарау. Салықтық құқық бұзушылықтың экономикалық негіздері мен
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .6
... ... ... ... ... ... ... .
1.1. Салық құқығының мәні мен мазмұны, 6
принциптері ... ... ... ... ... ... .
1.2. Салықтық құқық бұзушылық: түрлері, себептері және
салдарлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
1.3. Салықтық құқық бұзушылық және оның қылмыстық
сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
2. Тарау. Қазақстан Республикасындағы салықтық құқық бұзушылық үшін
қылмыстық 23
жауапкершілік ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .
2.1. Қылмыстық жауапкершіліктің қолданылу 23
ерекшеліктері ... ... ... ...
2.2. Салықтық құқық бұзушылық бойынша қылмыстық жауапкершілікке
тартуға практикалық талдау ... ... ... ... ... ... ... ... . 30
3. Тарау. Салықтық құқық бұзушылықпен күрес: шетелдік тәжірибелерді
пайдалана отырып, оларды жетілдірудің
бағыттары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .41
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
3.1. Салықтық құқық бұзушылықпен күресудің шет елдік тәжірибесі.. 41
3.2. Салықтық қылмыс пен экономиканың заңсыз жақтарының даму
тенденциялары және олардың алдын алу 46
бағыттары ... ... ... ... ... ...
Қорытынды 66
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған 69
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... .
Кіріспе
Нарықтық экономика жағдайында салықтар мемлекеттің жүзеге асыратын
түрлі қызметтері мен оның басқару аппаратын қамтамасыз етудің негізгі көзі
болып табылады. Салық тетіктерін қолдана отырып, мемлекет қоғам үшін
пайдалы бағыттардың дамуына мүмкіндік жасай отырады, елдегі экономикалық
үрдістерге белсенді түрде әсер ете алады. Салықтың көмегімен жиналған ақша
қаражат арқылы мемлекет әлеуметтік саясатты жүзеге асыра алады, сонымен
қатар халықтың өз өмірлерін ең төменгі деңгейде қамтамасыз ете алмайтын
тобы мен таптарына материалдық көмек көрсетеді.
Қазақстан Республикасы өз егемендігін алғалы бері өз алдына көптеген
мәселелерді шешуге мақсат етті, бұл мәселелер мемлекеттің саяси,
экономикалық, әлеуметтік салаларын қамтыған.
Қазіргі таңда Қазақстанда нарықтық экономика аясында көрініс тауып
жатқан көптеген жаңа құбылыстардың ішінен дербес қалыптасқан салықтық
заңдар саласын жетілдіріп жатқан салықтық құқықты атауға болады. Жаңадан
құрылып, және күн санап дамып жатқан салықтық заңдар саласы салықтық
қатынастарды реттеудің негізі болып отыр.
Мемлекеттің салықтық қызметі әрқашанда құқықтық нысанда жүзеге
асырылғандықтан, салықтық құқықтың алар орны, атқарар рөлі айрықша екені
біршама мәлім. Бүгінде салықтық құқықтың нарықтық экономика жағдайында
маңызды құқықтық құрылым ретінде даму тенденциялары және салық заңдарының
жүйеленіп, ұтымды қалыптасуының мәселелері өте өзекті болып отыр.
Әрине осының бәрін ескере отырып мемлекет адамдардың еркін
кәсіпкерлігін қорғаймын, әлеуметтік жағын жақсартамын деген сылтаулармен
мемлекеттің ішкі функцияларының бірі салық салу қызметін жүзеге асыра
бастады.
Міне он екі жыл өтіп, біз өз болашағымызға сеніммен қараймыз, себебі
мемлекет бізге ақысыз медициналық көмек көрсетуде, балаларымызды орта білім
тегін оқытуда және мемлекеттік жоғарғы оқу орындарына мемлекеттік гранттар
берілуде осының бәрі мемлекет бюджетінен, дәлірек айтсақ салықтардан
жиналуда. Бұндай үлкен қызметті теориялық және тәжірибелік жағынан талдап,
зерттеу керек болды, сол үшін әлемде көп жылдар бойы негізгі пәндердің бірі
ретінде салық құқығы енгізілді. Мемлекеттің және халықтың әлеуметтік
жарқындауы салық қызметінің қолында. Мен салық қызметі саласындағы
мемлекеттік басқару ерекшеліктерін зерттеуді, болашақ мемлекетті еске ала
отырып жүзеге асырдам. Қазіргі кезде мемлекет дамыған салық жүйесі болмаса,
ол адамдардың жиналған тобына айналып кетеді.
Сонда да меншік формасын ауыстыру факторы салықтың объективті қасиеті
болып табылады және оны мойындамау негізсіз салықтық құрылымдарды құруға
алып келеді деп ойлаймыз.
Мемлекеттің салық арқылы ақша табуы мемлекеттің өзіндік ақша қорын
қалыптастыруға байланысты қаржылық қызметі әдістерінің бірін білдіреді. Бұл
әдісті мәжбүрлі түрде және өтеусіз ақша алу әдісі деп атау қабылданған.
Нәтижесінде, салықтар мемлекеттің қызмет етуін, сол сияқты оның аппаратын
ұстап тұруын қаржыландыру көзі сияқты роль орындайды.
Салықтық құқық бұзушылық үшін қылмыстық жауапкершілік тақырыбындағы
дипломдық жұмыстың мақсаты сол, мемлекеттің кіріс бөлігіне үлкен зиян
әкелетін салықтық қылмыстардың себептерін ашу және олар бойынша жетілдіру
жолдарын ұсыну болып табылады.
Осы мақсатта төмендегі сұрақтарды қарастыруды жөн көрдік:
Жалпы салықтық құқық бұзушылықтың экономикалық негіздері;
Салықтық құқық бұзушылықтың түрлері, пайда болу себептері және онымен
күресудің жолдары;
Қазіргі кездегі республикада белең алып отырған салықтық құқық
бұзушылықтың даму тенденциялары;
Салықтық құқық бұзушылық бойынша жауапқа тарту шараларын жүзеге асыру
жағдайлары;
Салықтық қылмыс, құқықбұзушылықпен күресудің шет елдік тәжірибесі және
оны нешізге ала отырып, аталған мәселені жетілдіру жолдары;
Қазіргі кездегі салықтық құқық бұзушылықтардың алдын алу бойынша
тұжырымдар жасау;
Аталған сұрақтарды жан – жақты ашып, шешімін табуда ҚР салықтық заңдары
мен басқа заң актлері, көптеген отандық әдебиеттер, түрлі экономист –
заңгерлердің монографиялары мен оқу құралдары, мерзімдік басылымдар,
статистикалық материалдар, шет елдік экономистердің еңбектері қолданылды.
1.Тарау. Салықтық қылмыстың экономикалық негіздері мен ерекшеліктері
1.1. Салық құқығының мәні мен мазмұны, принциптері
Кез келген мемлекетті салық сферасындағы құқықтық білімнің маңызы зор
екендігі белгілі. Себебі салық саясаты мемлекет пен әрбір адам, мелекет пен
мекеме арасындағы әр түрлі мекемелер арасындағы, мемлекетаралық, адамдар
арасындағы қарым қатынасқа тығыз байланысты. Ресей ғалымы Т.Ф. Юткиннің
салық саясатын “салық заңдарының нысаналы қолданылуын анықтайтын билік және
басқару органдарының құқықтық әрекеттерінің жиынтығы” деп айтуы бекер емес.
Ресей зерттеушісі И.В. Бернардың пікірінше “салық саясаты – бұл
салықтық қатынастардың қатысушыларының өздерінің құқықтары мен міндеттерін
орындау барысындағы стратегиялық бағыт және тактикалық әрекеттері, ол салық
салуға тікелей немесе жанама қатысы бар сол және басқа елдің заңдылық
актілерінің жиынтығында бекітілген”.Салық құқығы құқықтың жеке саласы
болып табылады, өйткені нарықтық экономика шартында салықтардың қоғам
өміріндегі рөлінің артуына және де салық кодексі сияқты құқықтық
актіні қабылдауына негізделеді. Салық кодексі берілген фактінің
дәлелі болып табылады. Ю. Тихомировтің пікірі бойынша болашақта заң
актілерінің негізінде салық құқығы сияқты жеке сала
қалыптасады[1]. Ал экономист Т. Ф. Юткина Қатысты түрде мемлекеттік
қаржылық құқық, кредиттік құқық, бюджеттік құқық, салық құқығының
жеке қалыптасуына негіз бар[2] деп есептеді. Қаржылық, бюджеттік және
салық құқығы қатысты түрде болса да құқықтық жеке саласы бола
алады.
Жалпы қабылданған теориялық тұжырымдарға сәйкес құқық саласы
құқықтық реттеудің жеке пәні болуымен анықталады. Яғни, сәйкес
саланың пәні ретінде болатын қоғамдық қатынастардың ерекше тобының
болуымен анықталады. Салық құқығын құқықтың жеке саласы ретінде
тану үшін қаржылық қатынастардан ерекшелінетін қоғамдық қатынастардың
жеке түрі ретінде салық қатынастарын қарастыру керек.
Сонымен қатар, салықты белгілеу мемлекеттің қаржылық қызметінің әдісі
болып табылады. Сол арқылы мемлекет өзінің қызмет етуіне қажетті
ақша қаражаттарын табады. Мемлекеттің қаржылық қызмет ету процесі
негізінде пайда болатын қатынастар экономикалық жақтан қаржылық
қатынастар болып табылады. Салық қатынастары да қаржылық қатынастар
болып табылады. Сондықтан құқықтың жеке саласы ретінде салық
құқығын бөліп кәрсетудің теориялық негізі жоқ. Құқықтық жеке саласы
ретінде салық құқығын бөліп көрсету пікірі коньюнтаралық ойлар
негізінде болды. Яғни, нарықтық экономика шартында салықтар маңызды
рөл атқарады, салық кодексі қабылданды. Ал осындай нормативті
актімен кез келген құқық саласы қаматамасыз ете алмайды.
Салық құқығы конституциялық, әкімшілік және қаржылық құқықтық
нормаларынан тұратын кешенді құқықтық институт болып табылады деген
пікір қалыптаспаған. Конституциялық құқық негізінде салық салудың
негізгі жағдайлары конституцияда көрсетіледі, ал салықты белгілеу
конституциялық құқық нормаларымен бекітілген заңмен жүргізіледі.
Әкімшілік құқық негізінде атқарушы билік органының басқарушылық
қызметі ретінде салық органдарының қызметі әкімшілік құқықтық заты
болып табылады.
Құқықтың барлық салаларын қамтитын нормалардың конституция болып
табылады. Сондықтан, конституция – негізгі заң және барлық құқық
салаларының қайнар көзі болып табылады. Конституциялық нормаларды
қоса алғанда құқықтың кез келген саласы – кешенді сала. Мысалы,
конститутицияда мүлік құқығына қатысты жағдайлар көрсетілген. Бірақ,
азаматтық құқық кешенді құқықтық институт болып табылмайды. Бұны
салық құқығына да қатысты. Конституциялық құқық барлық құқық
салаларының құқықтық негізі болып табылады, бірақ бұл құқық
салаларын кешенді салаларға айналдырмайды, ол тек қана оның құқық
жүйесіндегі конституциялық құқықтық ерекше ролін көрсетеді.
Мемлекеттің салық органының қызметін құқықтық реттелуін құқықтың қай
саласына жататындығын анықтау өте күрделі. Бұл органдар туралы
әкімшілік құқық оқулықтарында да, қаржы құқығының оқулықтарында да
қарастырады. Мемлекеттік салық органдарының қызмет ету процесінде
пайда болатын қатынастар салық қатынастары болып табылады, ал осы
қатынастарды реттейтін нормалар салықтық құқықтық болып табылады.
Осымен, салық құқығы – қаржы құқығының бөлігі. Алайда осы тұста
салық құқығының қаржы құқығындағы орнын және сол жүйеде қандай
мәнге ие (институт, қосымша институт, жеке бөлім, басқа бөліктің
бір бөлімі ) екенін анықтау керек. Бұл сұрақтарға жауап беру өте
қиын. өйткені, қаржы құқығының жүйесі туралы да пікірлері біржақты
емес. Кей авторлар салық құқығы бюджет құқығын қоса алғандағы қаржы
құқығының басқа бөлімдерімен қатар қалыптасқан жеке жеке бөлім
ретінде қарастырады. Осыған сәйкес салық және бюджеттік қаржы
құқығы жеке құқықтық қатынастар ретінде қарастырылады. Баспа
авторлар пікірінше Мемлекеттік шығыстарды құқықтық реттеу сияқты
қаржы құқығының бір институты болып табылады. Қаржы құқығының бір
бөлігі болып табылатын салық құқығы жөнінде бір жақты пікір жоқ:
бір авторлар қаржы құқығының жеке институты ретінде қарастырса,
басқалары оның ең маңызды институты ретінде, үшіншілері бөлігі
ретінде, төртіншілері қосымша сала ретінде және басқа да
көзқарастар бар.
Бұл қаржы құқығын жеке бөлімшелерге бөліну негіздеріне және
бөлімшелердің аталуына байланысты критерилерге келіп тіреледі. Бұрын
мемлекет және құқық теориясы өзінің құқықтық ауқымын бөлгенде үш
мақсатты: құқықтық норма – құқықтық институт - құқық саласы , ұстауы
керек. Сосын осыларға 4 бөлімше бөлімді қоса бастады. Құқықтық
көп салалары жалпы және ерекше бөлімдерге бөлінді. Бұл да құқық
саласын қалыптастыратын құқықтық нормаларды жүйелендіруге жеткіліксіз
болып, оның бөлім немесе қосымша сала сияқты қосымша бөлімдері
туралы сөз қозғай бастады. Атап кететін жәйт, көптеген авторлар
салық құқығын қаржы құқығының қосымша саласы ретінде қарастырады.
Сондай-ақ, көп авторлар қосымша сала деген терминге қарсы. Олар
оқшаулануға және жеке саланы бөлу тенденциясын көрсетеді. Қаржы
құқығын құрайтын қоғамдық қатынастардың ішкі бірлігін ескере отырып,
берілген жағдайда орталықтандырылған тенденциясы жоқ.
Қаржы құқығы шеңберінен тыс салық құқығының перспективасы жоқ
болғандықтан, берілген көзқарас дұрыс деуге болады. Қосымша сала
термині бұл құқықтық қалыптасулардың ара салмағын дәл ашпайды.
Салық құқығы саланың астында емес, қаржы құқығы саласының ішінде.
Институттардан ірі құқықтық нормалардың топтары және құқық
салаларының шегінде осы институттарды қосатын құрылым жөніндегі
мәселелер шешілді деп есептеуге болады. Біздің пікірімізше бірнеше
құқықтар институттарды қосатын құрылымды құқық саласының бөлімі деп
алуға, ал бірнеше бөлімдерді біріктіретін құрылым құқық саласының
бөлігін айқындайды.
Соңында, құқық саласының ішкі құрылысын қалыптастыратын келесі
жүйелік қатарды құруға болады: құқық нормасы – құқықтық институт –
бөлім – бөлік – құқық саласы. Сондай-ақ, жүйені құру заңдылықтарына
сәйкес құқық саласын бөлімдерге және институттарға бөлудің негізінде
бір критерий болу керек.
Мысалға, бюджеттік құқық ақша қаражаттарының қоры болғандықтан,
қаржы құқығының бөлігі ретінде көрсетілген. Ал салық құқығы салық
белгілеу әдістері сияқты мемлекеттің қаржылық қызметінің әдісінің
негізінде болады. Яғни, қаржы құқығының жеке бөлімшесі ретінде
бюджеттік құқық және салық құқығын ерекшелігінде қаржылық - құқықтық
нормаларды классификациялаудың негізінде әртүрлі критерийлерді
қалыптастыратын белгілер жатады. Бұл жүйелерді құрудың логикалық
заңдарына қайшы келеді. Мемлекеттік ақша қаражаттарын қорларының
сәйкес институттарға топтастырудың қаржылық – құқықтық нормаларын
классификациялауда бюджеттік құқықтық, бюджеттен тыс қорлардың
құқықтыфқ реттеу институттары, қаржылық – банктік құқық, қаржылық –
сақтық құқық және т.б. болады. Олардың әрқайсысы белгілі бір ақша
қаражатының мемлекеттік қорының шеңберінде болады. Қаржылық қызмет
әдістерін негізге ала отырып, қаржылық – құқықтық нормаларды
сыныптағанда, онда қаржы құқығы салық құқығына, несие құқығына және
Б.Н. Топорниннің пікірінше баж құқығы , жинақ құқығы , арнайы
салымдар құқығына да бөлуге болады. Бұлардың қатарына
мемлекеттік регалийлер, домен және монополия құқығы , эмиссиялық
құқық және т.б. осыларға ұқсас қаржылық – құқықтық институтты
қосуға болады.
Салық құқығын мемлекеттік кірісті құқықтық реттеу деген
қаржылықтың деген білімінің құрылымына қосу арқылы, қаржы құқығының
жүйесінің негізіне тағы бір критерий қосылады. Ол қаржы
қатынастарын кіріске және шығысқа бөлу. Осы критерийге сәйкес салық
құқығы кіріс қатынастарын реттейтін қаржы құқығының бөліміне
кіреді. Өйткені, салық - әрқашан мемлекеттік кіріс болып табылады.
Осылайша, әртүрлі критерийлерді қолдана арқылы қаржы құқығының
әртүрлі жүйесін құруға болады. Біреулерінде салық құқығына орын
болып, келесілерінде орын бөлінбеген. Кез келген сыныптау қатарын
құрудың шартында бір критерий негізінде құбылыстарды жүйелеу керек.
Қазіргі анықталған қаржы құқығы жүйесінің кемшілігі құқықтық
нормаларды сыныптау және оларды бөлімшелерге топтастыру біруақытта
әртүрлі критерийлерді қолдану арқылы жүргізілуінде. Осындай шарттарда
салық құқығының қаржы құқығындағы орнын анықтау өте қиын.
Қаржы құқығы - адамдардың еркінен және ақылынан тыс әрекет
ететін объективті құбылыс. Біздің ойымызша, қаржы құқығын
институттар бойынша топтастыру нормасының негізіне ақша қаражатының
қоры жатыр. Ақша қаражаттарын қалыптастыру және бөлу процесі
кезінде пайда болатын қоғамдық қатынастар ( берілген жағдайда,
қаржылық – экономикалық ). Мемлекеттің қаржы жүйесін қалыптастыратын
әртүрлі қаржылық - экономикалық институттарды құрайды. Қаржылық –
экономикалық қатынастар қаржылық құқық қатынастар формасын иеленеді,
ал қаржылық институттар қаржы құқығының жүйесін қалыптастыратын
қаржылық – құқықтық институттар формасын иеленеді. Осылайша,
құбылыстардың дәйекті тізбегін алуға болады. Ақша қаражаты -
мемлекеттік қаржының материалдар мәні ретінде, қаржылық -экономикалық
институт мемлекеттік қаржы жүйесінің элементі ретінде, қаржылық –
құқықтық институт – қаржы құқығының жүйесінің бөлімшесі ретінде. Кез
келген ақша қаражатының қоры кіріс және шығыстан тұрады. Сондықтан,
қаржылық – экономикалық институттарды қалыптастыратын, экономикалық
қатынастарға құқықтық қатынастардың сәйкестігі, қаржы құқығының
бөлімшесі ретіндегі құқықтық институттарды қалыптастыратын
экономикалық қатынастар кіріс немесе шығыс қатынастарын айқындайды.
Қаржылық – құқықтық институттарды қалыптасу мақсатында кіріс
қатынастарының шығын қатынастарынан айырмасы қаржылық – экономикалық
институттың жойылуына әкеледі. Бюджет қаржылық жүйенің қаржылық –
экономикалық институты ретінде қаржылық – құқықтық бөлімі бюджеттік
құқығын бөледі. Осы бөлімнің реттеу объектісі бюджеттің кіріс және
шығын қатынастары болып табылады.
Салық қатынастары қандай да ақша қаражаттарының кіріс
қатынастарын ұсынады. Салықтар бюджет кіріс б.т. , бірақ олар
бюджеттен тыс басқа да жеке ақша қорларын қалыптастыруға қолдануы
мүмкін. Бұл ақша қорларының жиынтығы және олардың кіріс көздерін
қалыптастыратын мемлекеттің қаржы жүйесін құрумен байланысты. өткен
кезеңде Қазақстанда мемлекеттің қаржы жүйесіне бюджетпен қатаржол
қоры, зейнетақы қоры сияқты ақша қорлары кіреді. Салықтар қандай
мемлекетік ақша қорларының кіріс жөніндегі мәселе мемлекеттің қаржы
жүйесінің құрылымына тәуелді. Мысалға, жол қорының кірістері мұнай,
мұнай өнімдері, шиналарға қосылған құн салығы және акциздер,
автотранспорт құралдарын сатып алуға салынған салық сияқты салықтар,
сондай-ақ аударымдар деп аталатын, бірақ салық болып табылатын
автомобиль құралдарын қолданудан түскен кірістен аударымдар,
автомобиль бензинін және дизельді, жанармайды сатудан аударымдар
б.т. Бірақ салықтар жеке ақша қорын қалыптастыра алмайды, тек сол
қорлардың кіріс түрлерінің бірі болады. Қазіргі таңда Қазақстанда
салықтар республикалық және жергілікті бюджеттердің кіріс көзі болып
табылады. Экономикалық тұрғыдан салық қатынастары бюджеттің кіріс
қатынастары ретінде бюджет құқығының заты болатын бюджеттік
қатынастардың бір түрі болады. Бірақ, егер салықтар бюджеттен тыс
қорларды қалыптастыруға қолданса, онда салық қатынастары сол қордың
кіріс қатынастарын сипаттайды. Мысалға, әлеуметтік салық зейнетақы
қорын қалыптастыруға қолданады. Бұл салықты жинау процессі кезінде
пайда болатын қатынастар. Зейнетақы қордың кіріс қатынастары болады.
Басқа сөздермен айтқанда, салықтық ақшалай қор жоқ болғандықтан
мемлекеттің қаржы жүйесінің құрамындағы салықтық қаржы –
экономикалық институт та жоқ. Ал егер қаржылық – экономикалық
институт жоқ болса, онда қаржы құқығының ерекше бөлімінің
құрамындағы құқықтық институт қайдан пайда болады.
Мемлекеттік салық қызметі , мемлекеттің салық қызметі
процесінде пайда болатын қатынастар және салық құқығы сияқты
құбылыстар бар. Бірақ, олар қаржы құқығы жүйесін, құрылымын
анықтайтын мемлекеттік қаржы жүйесін қалыптастыратын институттарға
қарағанда басқа контекстте түсіндіріледі. Осы тұста бюджет құқығы
және
салық құқығы түсініктерін салыстыруға келмейтіндігі көрінеді.
Біріншісі, ақша қаражаттарының белгілі бір қорынан қалыптасса,
екіншісі мемлекеттің қаржылық қызметінің
әдісінен қалыптасады. Яғни, осындай құқықтық құбылыстарды
қалыптастырудың негізгі әртүрлі критерийлер жатыр. Алайда, салық
төлеуші ретінде қоғам өміріндегі, мемлекеттің қаржылық қызмет
етуіндегі салықтардың маңызды ескере отырып, салық құқығы қаржылық –
құқық ғылымның жеке объектісі болады. Бұл салық салудың нормативті
актілердің күрделілігін көзге ала отырып, қаржы құқығының оқу
курсының жеке бөлімі ретінде болашақ маман заңгерлерді дайындауды
маңызы зор. Сондықтан, бұл жұмыста салық құқығы жеке оқу
дисциплинасы ретінде қарастырылған. Қазақстандағы қаржы құқығының
жүйесі шеңберінде салық құқығы бюджет құқығының институты, ал
бюджет құқығы қаржы құқығының бөлімі болып табылады.
2. Салықтық құқық бұзушылық: түрлері,
себептері және салдарлары
Салықтық құқық бұзушылық -салық төлеушілердің мақсатты немесе кейбір
объективті себептерден заңсыз түрде салық, алым, баж және өзге де төлемдер
ретіндегі бюджет алдындағы міндетті төлемін азайтуы немесе одан жалтаруы.
Бұл әрекеттер келесі міндетті белгілермен сипатталады:
- салық төлеушілердің белсенді әрекетімен;
- салықтық аударым көлемін азайтуға тырысушылық.
Осыған орай, кейде болатын ойланбай істеген әрекеттер (есептен кеткен
қате, абайсыздық) өзінен-өзі салықтан жалтару болып есептелмейді.
Салықтық құқық бұзушылық формаларына келетін болсақ, олар:
Салықтарды айналып өту -салықтық міндеттерді азайтудың бір түрі, мұнда
заңды немесе жеке тұлға белсенді және заңды әрекеттердің көмегімен өзін
қандай да бір салықты төлеушінің санатынан шығарып тастайды, соған сәйкес,
салық төлемейді де. Кәсіпорындар мен азаматтардың салықтан жалтаруы
әдісінің заңға сәйкестігіне қарай, 2 топқа бөлінеді: заңды, заңсыз болып.
Заң аясындағы әрекеттерге мыналар жатады:
- нәтижесіне салық салынатын әрекеттердерді жүзеге асырудан шектелу.
Дегенмен, ол кең таралмаған және тиімді емес, өйткені ол кәсіпкердің
немесе кәсіпорынның шаруашылығын толықтай немесе жартылай тоқтатып
тастауы мүмкін, және мұндай әрекеттен пайда болмауы мүмкін.
- Заңды тұлғаның қызметін ұйымдастыру арқылы салық төлеуден алып қалу
- Заң бойынша нәтижесі салық төлеуге жатпайтындай етіп, заңды тұлғаның
қызметін жүзеге асыру
- Заңды немесе жеке тұлғаның табысы салық төлеуге жатпайтын қызмет атқаруы;
- (заңсыз әрекет) кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік тіркеусіз жүзеге асару
Салықтық жоспарлау, салықтық ынталандыру (заңды бұзбай-ақ салық төлеуден
жалтару) - салық төлеушінің салықтық мінеттердің көлемін мақсатты жобалы
әрекеттің көмегімен төмендету формасы, мұнда барлық заңмен рұқсат
берілген жеңілдіктер, әдістер мен механизмдердің барлығы, сонымен қатар
салықтан заң аясында жалтару әрекеттері қолданылады яғни, мұндай
әрекеттер қылмыстық немесе заңбұзушылық емес және әкімшілік немесе
қылмыстық жауапкершілікке тартылмайды. Салықтық жобалау салықтан
жалтарудан ұзақ мерзімге есептелгенімен ерекшеленеді (бірнеше есептік
кезеңге). Салық төлеуден жалтарудың себептері әртүрлі. Салық төлемеуге
тырысу мемлекеттік кез-келген салықтық шараларына өзінше қабылдауы, және
ол жеке меншіктің өзінің мүлкін, капиталын және табысын кез-келген
шығыннан, тіпті заңмен бекітілген шығыннан сақтап қалуға тырысуымен
негізделеді. Барлық елдерде салық саласындағы қылмыс бірінші орында тұр.
Кәсіпкерлерді салық төлеуден жалтаруға итермелейтін себептерін атап
көрсетуге болады: моральдық, саяси, экономикалық, хұқықтық. Моральдық
себептер – салықтық заңдардың сипаты мен мәнінен, сонымен қатар, жалпы
салықтық жүйеден туындайды. өзі әлсіз, нақты түрде өзінің табысының көп
мөлшерін мемлекетке беретін “тек қана мемлекетке жұмыс істейтін салық
төлеушілерден” салық төлеушілерде мемлекет оларғы тым үлкен салмақ салып
тұрғандай сезім пайда болады. Мұндай салмаққа қарсы жауап ретінде салық
төлеуден жалтару пайда болады[3].
Саяси себептері - мемлекет салықты тек шығынды өтеу үшін ғана емес,
әлеуметтік және экономикалық саясаттың элементі ретінде қолданғанда пайда
болады. Салық әлеуметтік саясаттың құралы ретінде вилікте тұрған тап, өзге
тапты басу үшін қолданғанда пайда болады. Мемлекет өндірістің бірқатар
салаларының экономикадағы үлес салмағын көбейту немесе азайту мақсатында
мемлекет салықты көтерген кезде, салық мемлекеттің экономикалық саясатының
құралы ретінде қолданылады.
Экономикалық себептері салық төлеушіні салық төлеуден жалтаруға жиі
мәжбүрлейді. Оларды екі түрге бөлуге болады:
- салықтөлеушінің қаржылық жағдайына тәуелді себеп;
- экономикалық конънктурадан туындаған сеептер.
Қаржылық жағдай кейде шешуші фактор болады. Егер кәсіпкердің қаржылық
жағдайы тұрақты болса, онда ол салық төлеуден жалтару жолына түспейді.
Құқықтық себептері салықтық жүйенің күрделілігімен байланысты, ол
салықтық бақылаудың тиімділігіне кедергі келтіреді, нәтижесінде салық
төлеуші салық төлеуден құтыла алады.
Салықтық құқық бұзушылықтың экономика үшін де және жалпы мемлекет
үшін де кері әсері өте көп. Мемлекеттік бюджет өзі есептеген қаржысын
жеткілікті түрде ала алмайды, сондықтан бірқатар мемлекеттік бағдарламаны
жүзеге асыруды да шектеуге, бюджет саласының қызметкерлеріне еңбек ақыны
төлемеуге тура келеді және т.б. Сонымен қатар, салықты төлемеу
бәсекелестік принциптерін бұзу түрінде маңызды салдарлары болуы мүмкін.
Сондықтан қазіргі кезде салықтан жалтаруға жол бермеу мемлекеттің салық
саясатының құрамына енгізілді.
Мемлекеттің бүгінгі күні, салықтық құқық бұзушылықпен және салық
төлеуден жалтарумен күресіп жатқан бес негізгі әдіс пен құралын атап
көрсетуге болады:
- келісім шарттың заңдық салдарлары нысаны жағынан емес, мәні жағынан
анықталады, яғни келісімнің аты емес, тараптардың арасындағы
қалыптасқан қарым-қатынастың сөз жүзіндегі сипаты маңызды;
- “іскерлік мақсат” яғни егер салықтық артықшылығы бар келісім-шарт
іскерлік мақсатына жетпесе жарамды емес;
- салықтық органдар арқылы келісімге шағымдану хұқы, бұл салықтан
жалтарумен күресудің негізгі әдісі. Салықтық органдар заңды немесе
жеке тұлғалармен жасасқан келісім-шарттарды сотқа шағымдануға хұқылы.
- Заңда тура көрсетілген нысандардан өзгелердің барлығынан салық алынуы
тиіс. Басқа сөзбен айтқанда, егер заң бұзушылық болғаны анықталса
салық төлеуші өзі кінәсіз екенін дәлелдеуі тиіс.
- Заң шығарушылар салық заңына салық төлеуден жалтаруға жол беретін
әртүрлі мүмкдіктері бар өзгерістер енгізеді. Олар негізінен салық
органдарының тәжірибесінің нәтижесінде және солардың енгізген
ұсыныстарының негізінде қолданылады.
Салық төлеушілердің салықтық міндеттеменi орындамауы – салық заңын
бұзуы деген сөз.
Салықтық құқық бұзушылық - бұл мемлекетпен бекітілген салықтар,
алымдар мен міндетті төлемдерді төлеуден салық төлеушінің бас тартуы болып
табылады[4].
Салық төлеуден жалтару - мемлекеттің кірісіне ақшалай қаражаттарды
төлеу бойынша міндеттемесін ол соманы төлеуге мүмкіндігі бола тұрып,
әдейілеп орындамауы. Мұндай анықтаманы сонымен бірге, отандық
экономистердің еңбектерінен де байқауға болады. Яғни, салық төлеуден
жалтарыну, делінген К.К. Илиясов.С.Құлпыбаевтің Қаржы деген оқу
құралында,- салық төлемдерін толық немесе ішінара төлемеу мақсатымен салық
төлеушінің салық объектісін (табысын, пайданы, тауар айналымын, мүлікті)
әдейі жасыруы және азайтуы[5]. Салық төлеушілердің мұндай заңсыз іс -
әрекеті мемлекет мүддесіне айтарлықтай зиян келтіреді: мемлекеттік бюджет
едәуір қаражаттарды ала алмайды, салық заңнамасын бұзушылар кірістерінің
қосымша криминалдық көздері жасалынады, кәсіпкерлік қызмет сферасында,
салада, аймақта және т.б. құн қозғалысының негізгі үйлесімдері бұрмаланады.
Американ экономисі А.Лаффер бұл жайында былай деген: Салық
ставкаларының неғұрлым жоғары болуы, экономикаға соғұрлым кері әсер етеді.
Ал бұл өз кезегінде салық төлеушілерге тиімсіз болады. Яғни, салық
ауыртпалығы жоғары болған сайын, салық төлеушілер салықты төлеудің емес,
салықтан қалай жалтарудың жолын іздестіреді. Бұның басты себебі – өте
жоғары салық ставкасы кәсіпкерліктің дамуын тежейді, адамдардың жұмыс істеу
ынтасын жойып жібереді.
Салықтан жалтару түсінігі – салық төлеуге байланысты салық төлеушінің
заңсыз іс-әрекеті болып табылады. Салықтан жалтарудың салық декларациясын
бермеу, салықтық тексерулерге кедергі жасау, тиісті құжаттарды бермеу
сияқты көптеген нысандары бар. Жалпы салықтан жалтару көбінесе мынадай
жағдайларда көп туындайды. Салық төлеушінің салықтық сауаты аздығынан,
салық заңын дұрыс білмегендіктен немесе өте жоғары салық ставкаларының
болуынан, тиімді салық механизмдері жұмыс істемегендіктен және т.б.
жағдайлардан туындайды[6].
Салықтарды төлеуден жалтарудың макроэкономикалық зардаптары мемлекетке
едәуір зиян келтіреді. Бюджет тапшылығы – көптеген елдердіњ экономикалық
қиыншылықтарының негізінде жатыр және оны жою көптеген экономикалық
тұрақтандыру бағдармалардың басты мақсаты болып табылады. Сондықтан, бұл
жағдайларда салықтардың жиналуын жақсарту мәселесіне көп көңіл бөлінеді.
1) Салықтық құқық бұзушылық кез-келген қоғамға едәуір қауіп төндіретіні
туралы айтып кеткен жөн. Ол төмендегі жағдайларда бейнеленеді:
2) егер мемлекетке тиісті бюджеттік қаражаттар түспесе, онда мемлекеттік
бағдарламаларды қаржыландыру қысқарады;
3) салықтарды төлемеушілер заңды орындайтын, тәртіпті төлеушілерге
қарағанда ұтымды жағдайда болады, ал олардың іс-әрекеттері басқа
субъектілерді қызықтырады;
4) салық қылмыстарының көбеюі, таралуы бюджеттің кіріс жағының
тапшылығына әкеледі, ал үкімет қаражаттардың жетіспеушілігін жаңа
салық түрін енгізу және салықтардың ставкасын жоғарлату арқылы
толтыруға мәжбүр болады.
Сондықтан да, үкімет пен сәйкесінше министрліктер салықтардың
толығыменен және уақтылы төленуіне бақылау жүргізу керек. Салық әкімшілігін
жүргізу- бұл салық қатынастарын мемлекеттік басқару жүйесі. Салық бақылауы
салық әкімшілігін жүргізудің қажетті шарты болып табылады.
1.3. Салықтық құқық бұзушылық және оның
қылмыстық сипаты
Криминологиялық (қылмыстық) зерттеуде қолданылатын криминологиялық
сипаттама дегеніміз белгілі бір қылмыстар түрі (тобы) немесе нақты ерекше
қауіпті іс-әрекеттерді айтады.
Криминологиялық сипаттаманың маңызды жақтарының бірі – қылмастық сияқты
әлеуметтік құбылысты толық әрі жан-жақты түсіну осы құбылысты бақылау және
олардын алдын-алу тиімділігінің кепілі болып табылады. Сондықтан
криминологиялық сипаттаманың негізгі мазмұны, яғни біріге отырып оның
құрылымын қалыптастыратын элементтерге үлкен көңіл бөлінеді.
Бұл мәселе бойынша көптеген пікірлер мен көзқарастар бар. Мысалы, Р.М.
Булатов және А.В. Шеслер экономикалық қызмет саласындағы қылмыстарды ашу
үстінде қылмыстардың криминологиялық жіктемесімен ғана шектеледі.
В.Эминов криминологиялық сипаттаманың құрылымында белгілердін үш тобын
бөліп көрсетеді[7]:
- Қылмыстың криминологиялық маңыздылғы;
- Криминологиялық жағдайларды ашатын мәліметтер;
- Қылмыстын алдын алудын ерекшеліктерін анықтайтын белгілер.
Бірінші белгілер жиынтығының компоненттері болып оның пікірінше
келесілер болып табылады:
- Қылмыстың себептері, объектілері және механизмі;
- Қылмыскер, себеп және мақсат;
- Виктимогенді факторлар (жәбірленуші), қылмыс салдары.
Екінші топты қылмыс жасаудын криминалогиялық жағдайын сипаттайтын
қылмыстын жүзеге асырылуы ортасы, әлеуметтік экономикалық шарттар және т.б
.мәліметтер.
Үшінші топқа:
- Қылмыстын алдын алу субъектілері мен объектілерін таңдау, алдын алу
құралдары мен әдістері;
- Қылмыстық криминологиялық сипаттамасының белгілері (элементері)
туралы мәліметтердін көздері.
Көріну сипаты және болмысы бойынша криминологиялық сипаттаманың
элементтері үш топқа бөлінеді: субъективті, объективті және алғашқы екі
категорияның белгілерін біріктіретін кешенді.
Бірінші топқа: қылмыскердің жеке қасиеттері; қылмыс мотиві мен мақсаты;
жәбірленушінің жеке қасиеттері. Екінші топқа: қылмыстар статистикасы;
қылмыстын әлеуметтік алғышарттары туралы мәліметтер (әлеуметтік,
экономикалық, уақыт, география, әлеуметтік орта және т.б.) Үшінші топқа:
қылмыс себептері; қылмыс салдары; қылмыс механизімі; қылмысқа септігін
тигізетін жағдайлар.
Криминологиялық сипаттаманың бұл құрылымы тәжірибеде қолданыла алмайды,
себебі кримнинологиялық сипаттаманың элементерінің нақты сипаты жоқ, жеке
элементтер бір мезгілде әр түрлі топка жатқызылады.
Табыстарды салық салудан жасыру – капитал жинаудың құқыққа қайшы жалпы
формаларының бірі. Мұндай қылмыстық құбылыстар әкімшілік және қаржылық
сипаттағы қылмыстын алғышарты болып табылатын құқық бұзушылықтармен тығыз
байланысты. Берілген жағдайда қылмыстық, әкімшілік және қаржылық
санкцияларды қолдануға себеп – салық төлеуден жасырынуы болып табылады.
Барлық жағдайларда салық салу объектісі болып бірдей құрамдас бөліктер
саналады (табыс, пайда, белгілі бір тауарлар құны, салық төлеушілердін
кейбір түрлері және т.б.) Салықтық құқық бұзушылықтар мен қылмыстардың
құқыққа қарсы тәртіптің ортақ терминанттары, ортақ қылмыстық табиғаты,
қылмыскердің жеке тұлға ретінде қалыптасу механизмінің ұқсастығы бар. Олар
бірдей типтік жағдайларда жасалады, ортақ себептермен туындаған және бірдей
бағыттарға ие. Берілген салықтық қылмыстың жасалғандығының белгісі –
қоғамға қауіптілігі болып есептелінеді. Осы негізгі белгі бойынша қылмыстық
және әкімшілік құқық теориясында оның көріну интенсивтілігіне байланысты –
қоғамға қауіптілік деңгейі бойынша заңда құқыққа қайшы тәртіп
формаларының дифференциялданады. Ұйымдардың салық төлеуден бухгалтерлік
құжаттарға жалған мәлімет енгізу арқылы немесе салық салу объектілерін
жасыру арқылы бас тарту қылмыс болып табылады[8].
Үнемі салық құқық бұзушылықтарын жіберетін азамат, кәсіпкер немесе
кәсіпорын басшысы байқаусызда салық төлемеу шегінен шығып, қылмыскерге
айналуы мүмкін. Осылайша, салықтық құқық бұзушылық байқаусыздық
шеңберінде қылмысқа айналуы мүмкін. Бұл үшін жауапкершілікті ауырлататын
бірнеше жағдайлардың біреуі де жеткілікті.
01.01.1998 жылға дейінгі өз күшінде болған Қазақ ССР-інің ҚК-де мұндай
ауырлатушы жағдай ҚК-тің 164-1 – бап Табыс туралы декларацияны тапсырудан
бас тарту әкімшілік тәртіп бұзушылық ретінде қарастырылған болатын.
Салықтық құқық бұзушылықтың және қылмыстардың ортақтығы негізгі жеке
детерминаторы болып табылатын мотивте көрінеді.
Осылайша салықтық құқық бұзушылықтың қылмысқа айналуы механизмінде
мінез-құлық автоматты түрде жүзеге аспайды. Бірақ алдағы болатын қоғамға
қарсы мінез-құлықтың жүйелілігі мен сиптаты, әрине, субъектіні
психологиялық жағынан дайындайды. Басқаша айтқанда салық төлеушінің құқыққа
қайшы әрекеттерінің түрлі формаларының арасында объективті өзара байланыс,
кей кезде өзара шарттылық та болады.Мұндай баланыста белгілі құқық
бұзушылықтың жасалуының прогностикалық мағынасы да бар, себебеі ол құқық
бұзушы тұлғаның құқыққа қайшы әрекетінің эволюциясына әсер ететін фактор
ретінде қарастырылы алады. Кейбір құқық бұзушылықтар әдетте қылмыстық жолға
өтуге алғышарт болғандықтан, бұл құқық бұзушылықтарды зерттеу
қылмыстылықтың тенденциясын болжауға мүмкіндік береді. Криминологиялық
сипаттаманың қылмыстың жай-күйі, құрылымы және динамикасы сияқты
элементтері салықтық қылмыстың алдын алу тиімділігі үшінжоғарыда айтылған
мәліметтерден басқа, әкімшілік және қаржылық құқық бұзушылықтар туралы
мәліметтер де қажет.
Салық және қаржылық полиция органдары салықтық заңнама шеңберіндегі
құқық бұзушылықтар тұралы жалпы мәліметтерді біле отырып, тексеру
объектісін анағұрлым негізделген түрде таңдау, салықтық қылмысты анықтау
және алдын алу мақсатымен оперативті іздеу жұмыстарын жүргізе алады.
Қылмыстылықтың күйі, құрылымы және динамикасы сондай-ақ әкімшілік, қаржылық
құқык бұзушылықтар туралы мәліметтер салық сферасындағы құқық
бұзушылықтардың күйін сипаттайды және салықтық қылмыстардын криминологиялық
сипаттамасының элементерінің бірі болып табылады.
Жүргізілген зерттеулер белсенді жұмысты көрсету үшін негізсіз және
уақытынан бұрын құжаттық тексеріс актілерінсіз және алдын ала жарамсыз
актілермен қылмыстық іс қозғауды кең қолданатынын көрсетті. Бұл жағдай
істердін тез жабылуына жағдай жасайды. Осылайша салықтық қылмыспен күрестін
қылмыстық-құқықтық істерінін шынайы күйін толық көрсете бермейді. Қылмыстық
күй, құрылымы және динамикасы, сондай-ақ салық сферасындағы әкімшілік,
қаржылық құқық бұзушылықтар туралы мәліметтер құқық қорғау органдарының
қызметін реттейді және шынайы күйін нақты көрсетеді.
2. Тарау. Қазақстан Республикасындағы салықтық құқық бұзушылық үшін
қылмыстық жауапкершілік
2.1. Қылмыстық жауапкершіліктің қолданылу ерекшеліктері
Салық заңын бұзу әртүрлі құқықтық нормаларды және дұрыс аударумен
байланысты бұзушылықта көрініс табады. Салық сферасында бұзушылықтың
негізгі түрін салық төлеуден заңсыз түрде қашқан салық төлеушілер жасаған
бұзушылығын құрайды. Іс - әрекет ететін заңнама жауапкершілік субъектісіне
байланысты 3 жекелеген салықтың жауапкершілік түрлерін біріктіреді:
1) салық төлеушілердің салықты аударуда және төлеудегі тәртіпті
бұзу жауакершілігі;
2) жеке тұлғалардың бюджетке төлейтін жеке табыс салығын ұстап
қалу және аудару тәртібін салық жинаушылардың бұзушылық
жауапкершілігі;
3) банктердің және басқа несие ұйымдарының салық төлеушілердің
төлемдік өкімдерін орындамау жауапкершілігі.
1. Қазіргі уақытта салық төлеушілердің және тұлғалардың салықтық
жауапкершілігі олармен 10 құқық бұзушылықтың біреуін бұзған кезде
пайда болады. Мұндай құрамдарды объектке байланысты келесідей түрде
жіктеуге болады:
Салық салу объектісін кеміту:
1) Табысты қысқарту;
2) Табысты (пайданы) төмендету;
3) Басқа салық салу объектісі қысқарту;
Салық салу объектісін есепке алу туралы бекітілген тәртіпті бұзуы:
4) Салық салудың басқа объектілерін есепке алмау;
5) Салық салу объектісін есепке алудың жоқтығы;
6) Бекітілген тәртіпті бұзу арқылы салық салу объектісін есепке
алуды енгізу;
Салық органына құжатты тапсыру тәртібін бұзу.
7) Салық төлеу және аудару үшін қажетті құжатарды салық
органдарына тапсырмауы;
8) Құжаттарды салық органына өз уақытында тапсырмау;
Салық төлеу тәртібін бұзу:
9) Салықты төлеуді кешіктіру; соның ішінде салық төлеушілердің
төлемдік өкімдерін орындамау;
10) Өз уақытында емес ұстап отыру.
Ескертеміз, салық заңымен қандайда бір құқық бұзушылық құрамы
бекітілмесе, онда салық органы санкция қолдануға құқығы жоқ.
1. Салықтық құқық бұзушылықтың субъектілері болып салық төлеушілер
болып табылады.
Салық заңында салық жауапкершілігінің субъектілері ретінде келесілер
табылады:
а) салық төлеушілер (заңды және жеке тұлғалар);
ә) салық жинаушылар (заңды тұлғалар және азамат-кәсіпкерлер);
б) бюджетке немесе бюджеттен тыс қорларға салықты аударуға жауапты
банктер және басқа да несие ұйымдары.
Салықтық құқық бұзушылықтың негізгі түрлері, сонымен қатар салық
төлеушілерге қолданылатын жауапкершілік шаралары салық жүйесі негізі туралы
Заңында бекітілген. Осы норма жалпы сипаттағы норма болып табылады.
Салық төлеуші сөзінің мағынасы салық салу объектісін иемденуші тұлға.
Сондықтан с.п. 1.13 ст. Заңына сәйкес салық жауапкершілігін басқа
тұлғаларға, яғни заң бойынша салық төлейтіндер болып табылатындарға қолдана
алмайды.
Салық жауапкершілігі меншік формасына, ұйымдық-құқықтық формасына,
ведомоствалыққа жатуына байланыссыз барлық салық төлеушілерге таратылады.
Салық заңын бұзудағы қаржылық жауапкершлік шараларының қаталдығы
компания үшін салық жүйесін реформалауда ең негіздердің бірі болып отыр.
Көбінесе, Салық заңнамасында осы күнге дейін салық төлеушіні
жауапкершілікпен босату негізі мен шарты сауал ортақ шешімін тапқан жоқ.
Заңдағы 13-баптың 1 б. а және б бөлімінде қарастырылған бойынша
салық төлеуші қаржылық санкция түріндегі жауапкершіліктен босатылды.
Бірақ, бюджетке салық төлеу уақытын өткізіп алуына байланысты салық
төлеушіден өсім алынады.
ҚР президентінің Салық реформаларының негізгі бағыттары және салық
тәртібін бекіту шаралары туралы қаулысымен салық төлемдерін құрудағы және
есептеудегі кеткен техникалық қателер бекітілді.
Біріншіден, өсімнің рөлі компенсациялау. Осы негізде, өсім
жауапкершілік шарасы болып табылмайды деген қорытынды жасамау керек.
Басқаша айтқанда өсім-жауапкершілік шараларының бірі.
Жауапкершіліктен босатудың жағдайларының бірі ретінде салықтық
кешірімді атауға болады.
Республика Президентінің қаулысымен кәсіпорындар, мекемелер және
ұйымдар, сонымен қатар кәсіпкерлік қызметті арнайы заңдық тұлға құрмай
атқарушы жеке тұлғалар белгіленген мерзімде, өздерінің төленбеген
салықтарын және салықтық төлемдерін ҚР-ң республикалық бюджетіне толық
көлемде төлегендер оларға салық заңында қарастырылған санкцияларды
қолданудан босатады, соны қарастырады.
Әрекет ететін салық заңнамасы басқа салалардың заңнамаларында дәстүрлі
түрде көңіл бөлінетін негіздерді есепке алмайды.
Салықтық құқық бұзушылық процедуралары уақытын бұзғандар
жауапкершіліктен босатылмайды.
Қазіргі уақытта жалпы салық жүйесін қалыптастыра отырып, жалпыға ортақ
салық саясатын жасаудың принципті мүмкіндігін құрады. Ол салық салудың
ынталандырушы және фискалды қызметін салық жүйесінің ір түрлі элементтері
бойынша потенциалды мүмкіндік береді. Бірақта қазіргі кезде бұл
мүмкіндіктер тек қолданып қана қоймай, сонымен қатар жүйелі түрде
шектеледі:
Салық қызметі органдарының мынадай құқықтары бар:
1. Салық заңнамасы талаптарын сақтау міндеттері бар субъектілерге тексеру
жүргізу;
2. Тексеріліп отыратын салық төлеушілердің басқа заңды тұлғалардан банк
операцияларының жеке түрлерін жүзеге асырушы банктерден және басқа
ұйымдардан банк шоттарында ақшаларын және операциялары туралы,
кәсіпкерлік қызметі туралы құжаттарын, анықтамаларды алу;
3. Салық қызметі органдары есебінен еңбекақы төлеу арқылы ұйымның білікті
мамандарын тексеру және сараптау жүргізуге тарту.
Салық қатынастарының ұйымдастырылған түрі болып жалпы мемлекет және
салық қызметі органдары, яғни бұл жерде міндетті субъект болып табылатындар
арасындағы қатынастар.
Салық кодексінің 17-бабына сәйкес салық қызметі органдары міндетті[9]:
1) салық төлеушінің құқығын және мемлекеттің мүддесін сақтауға және
қорғауға;
2) иесіз мүлік және тәркіленген мүліктерді бағалау және бөлу,
есепке алу жұмыстарын жүргізуге;
3) ҚР-ның салық заңын бұзғандығы туралы өтініштерге, хабарландыруға
және басқа да ақпараттарға тексеру жүргізуге;
4) салық заңын бұзу фактілеріне жинау, талдау және бағалау
жүргізуге;
5) мемлекеттік пакет акцияларымен акционерлік қоғамдарға
дивидендтерді аударудың дұрыстығын бақылауды жүзеге асыруға.
Көрсетілген міндеттер салық қызметі органдарының бәрін, яғни Салық
комитеті органдарына, Салық полициясы Департаментіне жүктеледі.
Қаржы министрлігінің салық комитеті мен ҚР- ның Қаржы полициясы
агенттігімен біріге отырып экономика сферасындағы құқық бұзушылықтар мен
қылмыстарды анықтау, жолын кесу, алдын алу бойынша жұмыс істейтін екі
мемлекеттік органдардың өзқара әрекеттестігін реттейтін 14.02.2003ж №66
және №26 бұйрықтармен бекітілген тәртіп жасалды.
Сызба 1. Салық жауапкершілігінің түрлері[10]
Бұл тәртіптің қылмыстық белгілерге ұқсайтын салықтық тексеріс
материалдарын салық қызметі органдарының Қаржы полициясы органдарына
Қазақстан Республикасының қылмыстық және қылмыстық- процессуалдық
кодекстеріне сәйкес процессуалды шешім қабылдау мақсатында беруін
қарастыратын 3-пунктін бірдей қолдану мақсатында ҚР-ның Қылмыстық
кодексінің 1 бөлімі 9-бабына сәйкес қылмыс дегеніміз – Қылмыстық кодексте
жазалау қаупімен тыйым салынған қоғамға қауіпті іс-әрекет (әрекет немесе
әрекетсіздік)[11].
Бұл бап қоғамдық қауіп, құқыққа қайшылық, кінәлілік және
жазаланушылық болып табылатын қылмыстың негізгі белгілерін анықтайды.
Өз кезегінде Қылмыстық кодекстің 221- және 222-баптарында қарастырылған
жоғарыда көрсетілген барлық қылмыстарды қатаң шектеу қажет.
1) Қоғамдық қауіп тудырады:
- жеке тұлға үшін-табыс туралы декларацияны табыстамау және заңды
тұлға үшін-жалпы жылдық табыс туралы деклдарацияны табыстамау жолымен басқа
салық салу және т.б. міндетті төлемдер объектілерін жасыру жолымен
(декларацияны тапсыру міндетті болған жағдайда) жеке және заңды
тұлғалардың салықтан жасырыну түріндегі әрекетсіздігі.
- декларацияға немесе бухгалтерлік құжаттарға қасақана табыстар мен
шығындар туралы жалған мәліметтерді енгізу.
- егер бұл әрекеттің немесе әрекетсіздіктің нәтижесінде үлкен мөлшерде
салықтық немесе басқа да міндетті төлемдердің төленбеуі болса .
Мысалы, салық төлеуші есептік мерзімде алынған табыстарын жасыру
мақсатында табыс туралы декларацияны тапсырудың міндеттілігін біле отырып,
бұл міндетті орындамаса немесе жалған мәліметтерді декларацияға немесе
бухгалтерлік құжаттарға енгізу (салық салынатын мүлікті көрсетпеу,
табыстарлды азайтып, шығындарды көбейту ) жолымен әрекет жасаса.
Бұл жерде мысалда көрсетілген әрекеттер қылмыстық деп тек ҚК-тің 221
және 222-баптарына сай көрсетілген мөлшерде мемлекетке зиян келтірсе ғана
мойындалады.
ҚК-тің түсіндірілетін баптарының нұсқауларына сәйкес ірі мөлшердегі
салықтар міндетті төлемдерді төлемеу болап – жеке тұлға үшін: 500 айлық
есептік көрсеткіш, заңды тұлға үшін: 2000 айлық есептік көрсеткіштен асатын
сома табылады.
2) құқыққа қайшылық – қылмыстық заңмен әрекетке тыйым салу белгісі, яғни
қылмыстық жауапкершілік тек ҚК-те көрсетілген әрекеттер үшін ғана
міндетті.. Мысалы, ҚР-ның Валюталық заңын бұзу ҚК-те қарастырылмаған,
сәйкесінше, мұндай әрекуеттер қылмыстық болып есепателмейді.
3) кінәлілік – салық төлеушінің өзінің құқыққа қайшы іс-әрекетіне (әрекет
немесе әректсіздік) және оның салдарына деген қарым- қатынасы.
ҚК- тің 19-бабына сәйкес, тұлға қылмыстық жауапкершілікке тек қоғамға
қауіпті іс-әрекет және оның салдарынан болған қоғамға қауіпті жағдайлар
үшін тартылады. Бұл жерден кінәсіз зиян келтіргені үшін жауапкершілік
жіберілмейді.
Қылмысқа кінәлі болып іс-әрекетті қасақана немесе байқаусыздықта
жасаған тұлға саналады. Өз кезегінде ҚК-тің 221- және 222-баптары
қылмыстық жауапкершіліктің алдын-ала ойластырғанда ғана болады. ҚК-тің 20-
бабына сай қасақана жасалған қылмыс болып тікелей немесе жанама қасақана
әрекет саналады. Қылмыс тікелей тікелей қасақана әрекетпен жасалған болып,
егер тұлға өз әрекетінің (әрекетсіздігінің ) қауіпсіздігін білсе және
олардың болуын қалаған жағдайда саналады.
Бұдан ҚК-тің 221- және 222-баптарының субъективті жақтары тек кінәнің
тікелей қасақана жасалған формасымен сиптталады, себебі тұдға өзінің
салықтан және басқа да міндетті төлемдерден табыс туралы декларацияны
тапсырмау және бухгалтерлік құжаттарға шығындар мен табыстар туралы жалған
мәллім еттер енгізу, сондай-ақ қандай да бір салық салу объектілерін
жасыру арқылы салықтан бас тартқанын,оның салдарының болу мүмкіндігін
біледі, салытан бас тартуды қалайды.
Кінәні анықтаудың міндетті шарты- кінәні білуі, яғни салық
төлеушінің декларацияға немесе бухгалтерлік құжаттарға енгізілген
мәліметтердің жалғандығын, нақты шындыққа сәйкес еместігін білуі болып
табылады.
Әрекет немесе әрекетсіздік (декларацияны табыстаму және бухгалтерлік
құжаттарға жалған мәліметтерді қосу) қылмыстық болып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz