Банктің операцияларын талдау
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРІНІҢ БУХГАЛТЕРЛІК
ЕСЕБІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 ҚР – ның екінші деңгейлі банктерінің экономикалық мәні, маңызы 6
1.2 ҚР – ның екінші деңгейлі банктеріндегі бухгалтерлік есебін 16
ұйымдастыру
1.3 АТФ Банк АҚ техникалық-экономикалық көрсеткіштері және есептілік 31
саясаты
2 ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРІНІҢ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕБІ (АТФ БАНК АҚ
МЫСАЛЫНДА)
2.1АТФ Банк АҚ-ның бухгалтерлік есебін жүргізу тәртібі 41
2.2 АТФ Банк АҚ-ның несиелендіру бойынша операцияларының есебі 49
3 ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРІНІҢ АУДИТІН ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ ОНЫ ЖЕТІЛДІРУ 57
ЖОЛДАР
3.1 Екінші деңгейлі банктеріндегі аудитті жүргізу тәсілдері мен 57
ерекшеліктері
3.2 Екінші деңгейлі банктерінің бухгалтерлік есеп аудитін жетілдіру 64
ҚОРЫТЫНДЫ 73
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 77
ҚОСЫМШАЛАР 80
КІРІСПЕ
Кез келген мемлекеттің экономикасында ірі кәсіпорындар, шағын және орта
кәсіпкерлікпен қатар мемлекеттің дамуының негізі –екінші деңгейлі банк
жүйесінің қалыпты жұмыс істеуі екенін әлемдік практика көрсетуде.
Нарық экономикасы, шаруашылық жүйесі интеграциялану кезеңінде қаражат
құрау мен оны пайдалану үрдісі әртүрлі экономикалық тұлғалар арасындағы әр-
қилы қарым-қатынастарға сәйкес дамиды.Ондай тұлғалар – халықтың өзі,одан
кейінгісі: мемлекет және банк, басқа қаржылық делдалдар. Осы аталған әрбір
тұлға өз мақсатымен,өз мүддесімен және өз ұйғарымымен іске кіріседі.Ал
біздің елімізде қаржы тіршіліктің тамырына айналып отырған кезеңде банк
жүйесіндегі, әсіресе екінші деңгейлі банкте бухгалтерлік есептің
керектігін өмірдің өзі мықтап алға қойып отыр.
Екінші деңгейлі банк термині банк ісінің ертеректегі даму кезеңінде,
банктердің сауда, тауар айырбасы операциялары мен төлемдеріне қызмет
көрсетуі барысында пайда болды. Негізгі клиенттері саудагерлер болған, міне
осыдан коммерциялық банк деген атуға пайда болды. Бірақ өнеркәсіптің және
басқа салалардың дамуымен банктер экономиканың өзге де сфераларына қызмет
көрсете бастағандықтан да банктің коммерциялық деген атауы бастапқы
мағынасын біртіндеп жоғалтты. Ол банктің іскер деген сипатын білдіреді,
оның шаруашылық агенттердің барлық жұмыс түрлеріне қызмет көрсетуі олардың
қызметтерінің саласына байланыссыз болады. Екінші деңгейлі банктер – нарық
экономикасында қаржылық операциялар мен қызмет көрсететін несиелік
мекемелердің тобын білдіреді.
Екінші деңгейлі банктер өз клиенттерінің ақшаларын сақтауға қолайлы әр
түрлі депозиттерді ұсынады, бұл бір жағынан ақшаның сақталуын қамтамасыз
етсе, екінші жағынан өтімділікке деген клиенттің қажеттілігін
қанағаттандырады. Көптеген клиенттер үшін облигацияға немесе акцияға
жұмсалғанға қарағанда, мұндай ақшаны сақтау формасы тиімді болып табылады.
Қазіргі екінші деңгейлі банктер туралы сөз қозғағанда, несиелік жүйенің
басқа да буындары сияқты олардың үнемі дамып отырғандығын айта кету керек.
Яғни операциялар формасы, бәсеке әдістері, бақылау және бақылау жүйелері
өзгеруде. Екінші деңгейлі банктердің келесідей бастапқы қызметтермен
айналысады: депозиттер қабылдау, ақшалай төлемдерді және есеп айырысуларды
жүзеге асыру, несие беру.
Нарықтық қатынастар жағдайында банктегі бухгалтерлік есеп үлкен мәнге
ие. Бухгалтерлік есеп арқылы банк басқару жүйесін, ағымдағы жоспарлар мен
экономикалық болжауларға қол жеткізе алады.
Екінші деңгейлі банктер несие ресурстарының негізгі бөлігін
шоғырландырып, өз клиенттеріне несие беру, шетел валютасын сатып, алу-сату
мен оларды сақтау және басқа да көптеген қаржылық қызмет көрсетеді. Олардың
міндеті ақша айналымы мен капитал айналымының үздіксіз қозғалысын
қамтамасыз ету, өнеркәсіп мекемелерін, мемлекет пен халықты несиелендіру,
халық шаруашылығына қор жинау үшін жағдай жасау табылады. Банктің активтік
операцияларың операцияның маңызды бөлігін құрайды. Өйткені, банк
тиімділігі, пайдалылығы, қаржылық жағынан сенімділігі және тұрақтылығы
оның активтердің дұрыс өз мәнінде жүргізілуіне де байланысты болады.
Бухгалтерлік қорытынды есеп мынадай міндеттерді шешуді қарастырады:
• шаруашылық жүргізіп отырған және потенциалды инвесторлар мен
кредиторларға түсінікті ақпараттарды ұсыну;
• күнелтіп отырған және мол мүмкіндікті инвесторлар мен несие
берушілерге, күтіліп отырған табыстарға байланысты сомалар, уақыт және
қауіп-қатерлер жөнінде шешім қабылдауға көмектесетін ақпараттарды
ұсыну;
• банктердің шаруашылық қорлары, оның міндеттемелері, қаржылары мен
құралу көздерінің құрамдары, сонымен қатар олардың өзгерістері
жөніндегі ақпараттарды ұсыну.
Банктерге аудит мыналарды анықтау мақсатында жүргiзiледi:
1. жүргiзiлген банк операцияларының есепте және есеп беруде дер кезiнде,
толық және дәлме-дәл көрсетiлуi;
2. жүргiзiлген банк операцияларының осы Заңға, қолданылып жүрген заңдарға
және уәкiлеттi орган мен Ұлттық Банктiң нормативтiк құқықтық
актілеріне сәйкестiгi;
3. жүргiзiлген банк операцияларының оларды жүргiзудiң жалпы шарттарына
сәйкестiгi, сондай-ақ банк операцияларын жүргiзу тәртiбiнiң банкiнiң
iшкi ережелерiне сәйкестiгi.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: Елдің микроэкономикасын басқару құралына
аса қажетті бухгалтерлік есеп және аудит жүргізу осы курстық жұмыста
кеңінен және түбегейлі қарастырылады. Негізінен бухгалтерлік есеп саласы
болсын не басқада салаларда атқарылып болған істің нәтижесі болады. Сол
сияқты қаржы саласында бухгалтерлік есеп және аудит жүргізіледі және оның
шаруашылық субъектіге өзіндік үлесін қосады. Қазақстан Республикасында
нарықтық қатынастың дамуы, шаруашылық әдістерін және фирмаларын қайта
өзгертудің обьективті қажеттілігін тудырады. Бухгалтерлік есеп және аудит
жүргізу қорытынды соңғы жылдары елімізде жедел қарқындап, барынша дамып
келе жатқан сала. Сол себепті аудитор қазіргі нарықтық жағдайда шаруашылық
субъектіге тәуелсіз тексеру жүргізу арқылы қорытынды жасайды. Яғни,
бухгалтерлік есеп және аудит жүргізу саласы ауадай қажет екендігін
дәлелдеді деуге толық негіз бар.
Қазіргі нарықтық экономика жағдайында мекемелер өздерінің шаруашылық
операцияларын одан әрі жандандырып, ары қарай жүргізуде үлкен қаражатты
қажет етеді, яғни оларды негізгі ақша қаражаттарымен қамтамасыз етуші ол
банктер болғандықтан ұйымдардың қызметін жүргізуде ең үлкен маңызды рөлді
екінші деңгейлі банктер алады. Бұдан біз екінші деңгейлі банктердің нарықта
үлкен орынды алатынын тағы дәлелдейміз.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: – теориялық білімнің негізінде банктің
құжаттары мен мәліметтерін пайдалана отырып, банктің қаржылық жағдайына
талдау арқылы, банк жүйесіндегі бухгалтерлік есеп және аудитті жетілдіруге
байланысты әр түрлі іс-шараларды қарастыру және нақты ұсыныстар ұсыну болып
отыр. Атап айтқанда, диплом жұмысының тақырыбына сәйкес банктегі
бухгалтерлік есеп және аудит ерекшелігін талқылау, есебінің жүргізілуін
көрсету және оны жетілдіру жолдарын қарастыру болып отыр.
Дипломдық жұмыстың міндеті:
• Тақырыпты толығымен ашып қарастыру;
• Банктердігі бухгалтерлік есеп және аутит мінін ашып көрсету;
• Банктің операцияларын талдау;
• Екінші деңгейлі банктердің жетілдіру жолдарын қарастыру.
Дипломдық жұмыстың зеттеу объектісі: АТФ Банк АҚ және басқада екінші
деңгейлі банктердің статистикалық мәліметтері.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: кіріспеден, үш бөлімнен, сондай-ақ
қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
Бірінші бөлімде – Банк туралы ұғым және оның қызметі, мәні және мақсаты
мен қажеттілігі, ерекшелігі қарастырылды, сонымен қатар екінші деңгейлң
банктердің бухгалтерлік есебіне қысқаша сипаттама.
Осы бөлімде жалпы банктің жалпы мағлұмат, Қазақстан
Республикасындағы екінші деңгейлі банктерінің (АТФ Банк АҚ) экономикалық
мені, сандық құрылымы және қызметтері келтірілген.
Екінші бөлімде - АТФ Банк АҚ-ның бухгалтерлік есебінің жүргізілу
тәртібі және несиелендіру операциялар есебі қарастырылған.
Үшінші бөлімде – Аудит-бухгалтерлік есептің сапасын, тиімділігін
арттырып, оны халықаралық өлшемдер мен стандарттарға негізделіп жүргізуге
жетелейді. Тәуелсіздік алып егеменді ел болған қазіргі таңда аудиторлық
қызметке сұраныс күннен-күнге арта түсуде.
Осы бөлімде екінші деңгейлі банктерінің аудитін жүргізу тәсілі және
жетілдіру жолдары. Сонымен бірге Қазақстанның екінші деңгейлі банк
аудитінің ерекшелігі қарастырылған.
Дипломдық жұмыстың жазылу барысында және тақырыптың мазмұнын ашуда
белгілі авторлардың оқулықтары, монографиялар, сондай-ақ газет –журналдар
беттеріндегі жарияланған мақалалар, маңызды деректер, статистикалық
көрсеткіштер жан-жақты пайдаландым.
1. ҚР – НЫҢ ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРІНІҢ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕБІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 ҚР – ның екінші деңгейлі банктерінің экономикалық мәні, маңызы
Қазіргі екінші деңгейлі банктер — бұл тікелей кәсіпорындарға,
ұйымдарға, сондай-ақ халыққа қызмет ететін банктерді білдіреді.
Коммердиялық банктер деп, бұл жерде Қазақстан Республикасындағы екінші
деңгейдегі банктер туралы айтылып отыр.
Екінші деңгейлі банктер мынадай белгілеріне байланысты жіктеледі:
1. Жарғылық капиталдың қалыптасуына қарай:
- мемлекеттік;
- акционерлік;
- жеке;
- пай қосу арқылы (жауапкершілігі шектеулі серіктестік);
- аралас (шетел капиталының қатысуымен).
2. Операцияларының турлеріне қарай:
- әмбебап, яғни экономиканың барлықсалаларына бірдей және кең көлемді
банктік қызмет көрсететін банктер;
- маманданған, яғни бір ғана салаға қызмет көрсететін банктер;
3. Аумақтық белгісіне қарай:
- халықаралық;
- мемлекетаралық;
- ұлттық;
- аймақтық;
4. Салалық белгісіне қарай:
- өнеркәсіптік банктер;
- сауда банктері;
- ауыл шаруашылық банктері;
- құрылыс банктері.
5. Филиалдар санына қарай:
- филиалсыз;
- көп филиалды.
Акционерлік банктердің жарғылық капиталы шығаратын акцияларын сатудан
түсетін түсімдерден қүралады.
Акциялар екі түрге бөлінеді: жай және артықшылығы бар.
Жай акция — оның иелеріне сол қоғамды басқару ісіне араласуына, оның
пайдасына қарай дивидент алып отыруға күқык береді.
Ал артықшылығы бар акция — оның иесіне коғамды басқаруға қатысуына
құқық бермегенмен, уақытылы, яғни қоғамның пайдасына байланыссыз тұрақты
пайызын алуға, қоғам банкроттыққа ұшыраған жағлайларда жай акция иесінен
бұрын қоғамға косқан өз үлесін алуға құқық береді.
Егер де банк жауапкершілік шектеулі қоғам түрінде құрылған болса, онда
оның жарғылық қорының әр құрылтайшыға тиетін үлесі құрылтайшылық құжатта
анықталады және бұл банктің қатынасушылары немесе кұрылтайшылары
өздерінетиісті үлес шегінде ғана оның міндетгемелеріне жауап береді [46,
6].
Банктің ұйымдастырылуы және құқықтық нысанындағы байланыссыз, оның
жарғылық капиталы оның қатынасушылары, жеке және занды тұлғалар есебінен
кұрылады. Және олардың міндеттемелерінің қамтамасыз ету құралы болып
табылады. Жарғылық капитал, оның қатынасушыларының меншікті қаражаты
есебінен ғана құрылуы мүмкін. Банктік несиелер есебінен жарғылық капиталды
құруға тыйым салынады. Банктің жарғылық капиталы тек ақшалай қаражаттар
есебінен құрылуы мүмкін.
Қазақстан Республикасындағы банктік жүйеде 01.01.2011 жылғы
статистикалық мәліметтер бойынша қазіргі жұмыс жасайтын екінші деңгейдегі
банктердің барлығы дерлік акционерлік қоғам нысанындағы банктер, соның
ішінде екі банк кана мемлекетке 100% тиесілі банктер, оларға: Қазақстан
Даму банкі мен Тұрғын үй құрылысы банкі, ал шетел капиталының қатысуымен
(100 - 10 банк, 50% — аса - 6 банк)
1 – кесте Банктік сектордың кұрылымы
Банктік сектордың кұрылымы 2009 2010 2011
Екінші деңгейдегі банктердін саны, с.і: 33 35 37
— жарғылық капиталға 100% мемлекеттің қатысуымен 1 1 1
ЕДБ-дің филиалдар саны 324 352 379
Есеп айырысу-кассалық бөлімшелер саны 1489 2028 2167
ЕДБ-дің шетелдегі өкілдіктерінің саны 22 17 14
ҚР-ғы бейрезидент-банктердің өкілдіктерінің саны 23 26 31
Жеке тұлғалардың салымдарын міндетті ұжымдық 32 33 35
кепілдендіру жүйесінің қатысушы-банктерінің саны
Кастодиандық қызмеггі жүргізуге арналаған 9 10 10
лицензиясы бар банктер саны
Ескертпе -
90-жылдың басында банктердің саны 200-ден асты, әрине бұл, олардың
экстенсивті жағынан дамуын сипаттаса, 95-жылдың орта кезінен бастап, 2000
жылғадейін Халықаралық стандартқа өтуі барысында банктеріміздің саны бірден
кысқарды, әрине бұл құбылысты, олардың интенсивтік немесе сапалық өсуімен
байланыстыруға болады.
2011 жылдың 1 қаңтарына Қазақстандағы жұмыс жасайтын банктер саны 37
құрады, соның ішінде Алматы қаласында 32 банк, 31 филиал және 284 есеп
айырысу-кассалық бөлімдер қызмет етеді.
Жалпы банктердің 90%-ының бір ірі қалада болуы банк капиталының
республиканың өзге өңірлерде дұрыс бөлінбеуіне ықпал етуін көрсетеді.
Банктердің тек Алматы қаласында шоғырлануы, оның бұрынғы астана, қазіргі
қаржы орталығына айналу себебіне байланысты болып отыр.
Біздің ойымызша, банктердің қатарында бүгінгі күні өңірлік банктер
жетіспейді, қазіргі банктердің өңірлерде филиалдарын ұстауы аймақтардың
экономикалық жағынан толық қамтамасыз ете алмайтыны сөзсіз, сондықтан
ендігі жерде өңірлердің ез банктерінің ашылу мәселесін шешу қажет.
Халықаралық сарапшылардың бағалауынша 15 млн. халқы бар ел үшін 33 банк
көптік жасайды екен. Банктердің кептігі банктердің бәсекелестігін арттыра
түсетіндігін ескерсек, Үкіметтің үлкен үштіктің банк нарығын
монополияландыруы туралы айтылған сыны орынсыздау сияқты көрінеді. Әсіресе
үлкен үштіктің банктік қызметтер нарығын монополияландыруы, олардың
банктік топ құруымен тікелей байланысты болып отыр.
Қазақстан Республикасында бүгінгі күні мынадай банктерден кұралған 9
банктік топ қызмет етуде:
Қазкоммерцбанк АҚ,
ТұранӘлемБанкі АҚ,
Қазақстан Халык Банкі АҚ,
Темірбанк АҚ,
ЦентрКредитБанкі АҚ,
НұрБанк АҚ,
Каспий Банкі АҚ,
АБН АМРО Қазақстан Банкі ЕБ АҚ,
АСҚ Банкі АҚ.
Еншілес банктердің немесе шетелдік банктердің қызмет етуінің біздің
банктік сектордың дамуы үшін оң және теріс әсер етуі мүмкін. Оң жағы ондай
банктердің болуы бәсекелестікті тудыра отырып, банктің қызметтері мен
операцияларының сапаларын арттыруға ықпал етеді. Яғни жаңа технологиялармен
жұмыс жасауға ынталандырады. Ал теріс әсері бүгінгі күні олардың көбі,
шетелден қарыз алуға жатысты бар мүмкіндіктерін пайдаланып, банктердің
сыртқы қарыздарының өсуіне ықпал етуде.
2003—2007 жылдар аралығында Қазақстан Республикасының банк секторы
экономикалық өсу, халықтын, табысының, нақты сектор кәсіпорындарының
несиелік қабілеттілігінің есуі жөне халықаралық капитал нарығындағы қаржы
ресурстарынын, арзандауы жағдайында дамыды. Осы факторларға байланысты
банктердегі халықтың салымдарының және банктердің жиынтық активтерінің
көлемінің өсуі негізделді және банктердің жоғары несиелік белсенділігі мен
жалпы банк қызметі ауқымының өсу үрдісі айқындалды.
Отандық банктердің сыртқы экономикалық қызметін кеңейтудің бір жолы
болып шетелдерде және ТМД елдерінде өкілеттіктері мен еншілес банктерін ашу
болып табылады. Бүгінгі күні отандық банктеріміздің 14 өкілдіктері
республикамыздан тысқары жерлерде қызмет етуде. 2005 жылы АСҚ банкі АҚ-
ның Ресей Федерациясында және Альянс Банк АҚ-ның Қырғызстанда еншілес
банктері ашылды. Осындай тәсілмен, 2006 жылы Қазақстанның 4 коммерциялық
банкінің көрші мемлекеттерде орналасқан 5 еншілес банкі пайда болды.
1- Сурет Екінші деңгейлі банктердің қызметтері:
Екінші деңгейлі банктердің екінші дәстүрлі-базалық қызметі-
экономиканы және халықты несиелендіру. Бұл қызмет банктік қызмет көрсету
аясындағы маңыздыларға және банкінің актив операцияларына жатады. Соның
арқасында банктер несиелік институттарға қатысты болады [50, 12].
Несиелік операциялар – бұл несие беруші мен қарыз алушының
арасындағы біріншінің екіншісіне төлемділік, мерзімділік және қайтарымдылық
шарттарында белгілі ақша қаражаттары сомасын ұсынуы бойынша қатынастар.
Банктің несиелік операциялар активті және пассивті болады. Активті несиелік
операциялар банктер мен қарыз алушылар қарыз ұсынғанда, ал пассвтер, банк
қарыз алушы ролінде, ал клиенттер – несие беруші ролінде болғанда пайда
болады. Сәйкесінше несиелік операциялардың екі нысаны болады: қарыздық және
депозиттер.
Екінші деңгейлі банктің несиелік операцияларын әртүрлі белгілері
бойынша жіктеуге болады: мерзімі бойынша – қысқа мерзімді(1жыл), орта
мерзімді (1-ден 5 жылғам дейін) және ұзақ мерзімді(5 жылдан жоғары);
қамтамасыз ету түрлері бойынша – қамтамасыз етілмеген және қамтамасыз
етілген; банктің роліне байланысты – активтік және пассивтік қарыздық
операциялар; несиелендіру мақсатына байланысты – негізгі капиталды
арттыруға, айналым капиталын қаржыландыруға, тұтынушылық мақсаттарға
арналған қарыздыр.
Банктердің несиелік операциялары, банктердің және клиенттің өзара
қатынастары, қарыз берудің барлық шарттары реттерліп жасалған несиелік
келісімшарттар негізінде жүзеге асырылады. Несиелік келісімшарттың шарттары
коммерциялық банкпен жүргізілетін несиелік саясаттың әрбір нақты сәтіне
байланысты. Несиелік саясаттың құрамдас бөлігі болып пайыздық саясат болып
табылады.
Лизингтік операциялар. Лизинг ағылшын тілінен аударғанда жалға
беру деген ұғымды білдіреді. Лизингтік операция деп ұзақ мерзімді
пайдаланатын заттарды (ғимарат, машина, ұшақ, автомобиль, компьютерлерді)
жалға беру.
Лизинг бірнеше қызмет атқарады. Біріншіден, ол негізгі қорларға
ақша жұмсау, яғни қаржыландыру формасы. Лизинг алушының өз қаражаттарын бір
уақыттық жұмылдыруынсыз, немесе тартылған қаражатсыз өзіне керекті мүлікті
пайдалануға мүмкіндігі болады. Ол мүліктің құнын бір жолғы төлеуден
босатылады. Екіншіден, бұл өндірісті жаңа құрал – жабдықпен, алдыңғы
техникамен материалдық – техникалық қамтамасыз етудің анағұрлым прогресивті
формасы. Лизинг түрлері әр түрлі:
1. Жедел лизинг анағұрлым қысқа мерзімге беріледі. Оның объектісі
болып моральдық төзу қарқыны өте жоғары машиналар мен құрал – жабдықтар.
2.Қаржылық лизинг анағұрлым ұзақ мерзімге беріледі. Ол мерзім
машиналар мен құрал – жабдықтардың амортизациялық тозу мерзімімен сәйкес
келеді. Бұл жерде мәміле аяқталмай, күшін тоқтата алмайды. Онда мүлікті
лизинг алушымен сатып алыну мүмкіндігі көрсетілген.
Қалдық құны бойынша лизинг пайдалануда болған құрал жабдықтарды
жалға беру. Сондықтан лизинг объектісі бастапқы құнымен емес, қалдық құны
бойынша бағаланады.
Факторингтік операциялар – клиентпен төленбеген қарыздық талаптар
бойынша төлемді талап ету құқын басқаға беру. Факторингтің мәні – банктер
өз клиенттерінен төлем құжаттарды пайыздық ақы үшін сатып алу. Бұндай
мәміле келісімшартпен жүзеге асады. Ол келісімшартта сатып алынған қарыздың
сомасы және пайыз көрсетіледі. Бұл пайыз көрсетілген қызмет үшін қарыздың
қандай мөлшері алынатынын көрсетеді.
Халықаралық факторинг туралы Конвенцияға сәйкес, келесідей төрт
белгі қанағаттандырылғанда ғана факторинг операциясы болып саналады.
- қарыздық талаптарды алдын ала төлеу формасында несиелеудің болуында;
- жабдықтаушымен бухгалтерлік есеп жүргізу мен өткізу есебінен;
- жабдықтаушы қарызын инкассалау;
- несиелік тәуекелден жабдықтаушыны сақтандыру;
Факторингтік келісімнің бірнеше типі бар. Толық қызмет ету туралы
келісім әдетте факторингтік компания мен жабдықтаушы тұрақты, ұзақ
қатынаста болатын болса, қолданылады. Толық қызмет ету мыналарды қамтиды:
күмәнді қарыздардың пайда болуынан толық қорғау, несиені басқару, сатуды
есептеу, белгілі бір мерзімге төлем формасындағы несиелеу.
Регистік құқы бар толық қызмет етудің алдыңғысынан айырмашылығы –
факторингтік компания жабдықтауды көрсететін несиелік тәуекелді
сақтандырмайды. Бұның мәні компания егер төлем құжаттары төленбесе, оларды
жабдықтаушыға қайтарып бере алады.
Трасталық операциялар. Коммерциялық банктер өздеріне сенімді
тұлғаның қызметтерін қабылдап, өздерінің жеке және корпаративті клиенттері
үшін әр түрлі қызметтер орындайды. Траст - сенім дегенді білдіреді.
Капитал иесі өз капиталын басқа тұлғаға оның мүддесін қорғап отырып, иелік
етуге сенім білдіріп тапсырады, яғни траст деп банктердің, басқа қаржылық
институттардың мүлікті және капиталды басқарумен байланысты көрсетуін
айтады. Бұл операциялар келісім негізінде жүзеге асады, ол келісім
трасталық деп аталады.
Коммерциялық банктер трасталық операциялармен қасымша табыс алу
үшін айналысады. Сол сияқты корпарациялар, фирмалар және олардың ақша
қаражаттарын басқару үшін, ірі клиенттермен байланыс орнату үшін айналысады
[52, 36].
Трасталық қызметтер үшін комиссиондық төлемақыны әрбір операцияға
дифференциалды түрде қояды: агенттік қызметтер үшін келісімді түрде,
басқаларына заңмен немесе сот шешімімен қойылады.
Инвестиция дегеніміз – бұл халық шаруашылығына мемлекет ішінде
және шетелде, оны қайта құру және кеңейту, сол сияқты пайда алу мақсатында
ұзақ мерзімді қаражат бөлу. Тікелей инвестиция – бұл қаражаттарды тікелей
өндіріске, құрал – жабдықтарды сатып алу және әлеуметтік, өндірістік
сипаттағы объектілерді салуға жұмсалады. Портфельдік инвестициялар бағалы
қағаздарды сатып алу арқылы және ұзақ мерзімді банк несиелерін беру арқылы
жүзеге асады. Жеке, мемлекеттікғ шетелдік инвестициялар инвестициялық
заңдармен реттеледі, ол заңдарға жеке шаруашылық бөлімшелердің, банктердің
инвестициялық іс-әрекеті тәртібі ережелері анықталады және инвестор құқтары
қорғалды.
Коммерциялық банктердің инвестициялық қызметінің мақсаты -
қаражаттардың сақталуын қамтамасыз ету, диверсификацияны, табысты және
өтімділікті қамтамасыз ету.
Бағалы қағаздар – бұл арнайы түрде рәсімделген қаржылық құжаттар,
оларда көрсетілген құқты жүзеге асыру үшін сол бағалы қағаздарды ұсыну
қажет. Олар қорлық (акциялар, облигациялар) және коммерциялық болады
(вексельдер, чектер).
Қордық бағалы қағаздар, әдетте эмиссияның массалық сипатымен
ерекшеленеді, олар өте көп мөлшерде эмиссияланады және акционерлік, немесе
облигациялық қорда белгілі бір үлеске ие екенін растайды.
Олар негізгі және көмекші болып бөлінеді. Негізгі қорлық бағалы
қағаздар негізгі мүліктік құқық немесе талапқа негізделген (акция,
облигация), ал көмекші бағалы қағаздар қосымша құқтар мен талаптарды
білдіреді(купондар, талондар).
Мәлімдеуші бағалы қағаздар – бұл мәлімдеуші чектер, акциялар,
облигациялар, салымдық анықтамалары, қоймалық анықтамалар және т.б. Оларды
сату және иесінің құқтарын растауы үшін тек мәлімдеу керек.
Бағалы қағаздармен операциялар жүргізуге коммерциялық банктерде
мынадай құрылымдар ұйымдастырылады: ірілерінде – департамент немесе
басқарма басқарма, орташалары мен кішілерінде – инвестициялық немесе қор
бөлімдері. Олар банктердің инвестициялық саясатын банк есебінен, немесе
клиент тапсырмасы бойынша жүргізеді, сол сияқты кәсіпорындардың,
ұйымдардың, ведомостволардың бағалы қағаздарын шығарып сата алады,
клиенттің бағалы қағаздар портфелін сәйкес ақыға сақтап, басқарады.
Бағалы қағаздар нарығы – бұл қаржылық нарықтың анағұрлым дамыған
бөлігі, оған ақша және капитал нарықтары кіреді. Республикамыздың қаржы
нарығы, бағалы қағаздар нарығымен қоса, инфляция қарқынының өсуіне
байланысты қиындық көріп жатыр. Нарықта айналыста жүрген бағалы қағаздарға
деген қызығушылық та төмендеп тұр. Жалпы айтқанда, Республикамызда
банктердің инвестициялық қызметі алғашқы даму самтысында.
Коммерциялық банктер пайда табу үшін басқа эмитентердің бағалы
қағаздармен сауда – саттық операцияларды жүргізеді. Берілген опрерациялар
бірнеше қызметтерді атқара алады: олар өтімділігі жоғары табысты активтерді
қалыптастыру құралы бола алады. Бұл операциялардың басқаша тағайындалуы –
алыпсатарлық табыс алу. Бағалы қағаздар нарығының бағалық коньюнктурасы
алыпсатарлық операциялар үшін қолайлы болып келеді. Банктер коммиссиондық
төлем ақы үшін бағалы қағаздарды сақтайды, олардың есебін жүргізеді және
бағалы қағаздарды сақтайды, олардың есебін жүргізеді және бағалы
қағаздармен басқа да депозиттік қызметтерді көрсетеді.
Кеңес беру қызметі. Коммерциялық банктер өздерінің клиенттеріне
банктік мекеменің ерекшеліктеріне байланысты, экономика және қаржы,
инвестициялау, несиелеу, есеп айырысу, есеп жүргізу және есеп беруге
байланысты кеңес беру қызметін көрсетеді. Бұл қызмет көрсетулер банктер
тарапынан пайда табу мақсатында ғана емес, сондай-ақ клиенттерге банк
ісінің қырларын білу үшін, жаңа қызмет түрлеріне қатысты толық
түсіндірмелер беру арқылы жаңа клиенттерді тартуға да байланысты
көрсетіледі.
Ақпараттық қызмет көрсету. Қазіргі кездегі телекоммуникациялар,
компьютерлік байланыстарды игере отырып, банктер жеткілікті түрде
коммерциялық немесе коммерциялық емес ақпараттарды да иеленеді. Сонымен
қатар, банктер клиенттерге әр түрлі қызметтер көрсете отырып, олардан
түрлі мәліметтер алады. Ақпарат алудың басты көзі басқа банктермен және ірі
ақпараттық агенттіктермен өзара ақпараттар алысу болып табылады.
Уақытша бос ақшалай қаражаттарды жинақтау – коммерциялық
банктердің алғашқы дәстүрлі-базалық қызметі. Бұл банктің пассиві меншікті
капиталы мен тартылған қаражаттардан тұрады. Меншік капиталы – банктің
несиелік ресурстарының маңызды және ажырамас бөлігі, бірақ ол оның барлық
ресурстарының тек 10 %-ын құрайды.
Басқа кәсіпорындармен салыстырғанда барлық міндеттемелер
коммерциялық банктерге меншікті капиталдың тартылған ресурстарға өзара
қатынасында өз міндеттерін жүзеге асыруға және дұрыс қызмет етуіне
мүмкіндік береді. Ең алдымен меншікті капитал банк қызметін бастау үшін
қажет. Сонымен қатар, офисті, жабдықтарды сатып алу және еңбекақыны төлеу,
сондай-ақ банктің қорғаныс кепілдік қоры, осы сипатты меншікті капитал
маңызды, сөзсіз міндетті қор болып табылады, банктің тұрақтылығы мен оның
жұмысының тиімділігін қамтамасыз ету үшін банктік қаражаттар құрылымында
оның ролі өте жоғары.
Дәстүрлі түрде осы қаражаттардың негізгі бөлігін депозиттер
құрайды. Депозит пен банктің кленттерінің жинақ салымдарынан басқа мерзімді
және мерзімсіз салымдарының барлығын түсіндіріледі. Банктердің ақшалай
қаражаттарды салымдарға тарту және оларды пайда табу
мақсатында
орналастару жұмыстары депозиттік операциялар деп аталады. Осылардың
негізінде коммерциялық банктердің несиелік ресурстарының негізгі
бөлігі құалады. Шетелдік банктік тәжірибеде алып тастау тұрғысынан
қарағанда талап еткенге дейінгі депозиттер, мерзімді және жинақ салымдары
деп ажыратылады.
Талап еткенге дейінгі депозиттер белгісіз уақытта салымшылардың
ағымдағы, есеп айырысу шоттарында болатын ақшалай қаражаттар, олар банкті
алдын ала ескертусіз кез келген уақытта салымшырармен алынуы, немесе басқа
шотқа аударылуы мүмкін. Әдетте банк талап еткенге дейінгі салымдар бойынша
ең төмен пайыз төлейді, ал кейбір жағдайларда олар бойынша сыйақы мүлдем
төленбейді. Кейбір мемлекеттерде пайыздарды есептеуге заңды тәртіппен тыйым
салынған.
Депозиттердің екінші тобын мерзімді салымдар құрайды. Терминнің
өзінен көрініп тұрғандай, мерзімді салымдар белгілі бір айдан жоғары
мерзімге орналыстырылады. Салымшы үшін ақшаларды ұзақ мерзімге салудың мәні
жоғары пайыздарды табу болып табылады. Сондай-ақ банк үшін бұл депозит
тиімді, өйткені ол жоғары пайыз табумен қандай да бір қарыз алушыға
қарыздарды ұсыну үшін осы қаражаттарды ұзақ уақыт бойы иемдене алады.
Мерзімді салымдар меншік меншікті салымдар және кері алу туралы ескертуі
бар мерзімді салымдар болып бөлінеді. Меншікті мерзімді салымдар шот
иелеріне алдын ала белгіленген күні қайтарылады, ал осы күнге дейін банк
оларды өз қалауын бойынша иемденеді. Егер шот иесі белгіленген күні соманы
кері алмаса, онда оны сол күннен кейін ағымдағы шот секілді пайдаланады,
сондай ақ ол өз ақшаларын кез-келген келесі күндерде кері ала алады.
Депозиттердің үшінші түрі – жинақ салымдары. Олардың кеңірек
тараған түрі кәдімгі жинақ шоты деп аталатын жинақ салымы. Шот иесі шотқа
ақша салу, немесе одан кері алу үшін жинақ кітапшаларын міндетті түрде
ұсыну керек. Депозиттердің басқа түрлеріне қарағанда жоғары
пайыздардың
төлеудің жинақ салымдары құнтты демеу және салымшылардың жинақтарын
банктерде сақтауды ынталандыру үшін пайдаланады. Халық пен коммерциялық
емес ұйымдар кәдімгі жинақ салымдарын қолданалды.
Коммерциялық банктер негізінен өз клиенттерінің шауашылық
қызметтеріне қызмет көрсетумен байланысты несиелік есеп айырысу және
қаржылық операциялардың барлық түрлерімен айналысады.
Қазақстан Республикасындағы банктер мен банктік қызметтер туралы
Заңға сәйкес банктер мынадай операцияларды орындай алады:
- ақылы негізде депозиттерді тарату;
- клиенттер мен банк корреспонденттердің шоттарын жүргізу және оларға
кассалық қызмет көрсету;
- қайтарымдылық, мерзімдік және төлемділік шарттарымен заңды және жеке
тұлғаларға қысқа мерзімді несиелер беру;
- инвестицияланатын қаражаттар иелерінің немесе иемденушілердің
тапсырмалары бойынша капиталдық жұмсалымдарды қаржыландыру;
- заңда көрсетілген тәртіппен өз бағалы қағаздарын шығару (чектерді,
вексельдерді,аккредитивтерді, депозиттік сертификаттарды, акцияларды және
басқа да қаржылық міндеттемелерді);
- төлем құжаттарын сатып алу, сату және сақтандыру, олармен басқа да
операцияларды жүргізу;
- банктік операциялар бойынша брокерлік қызметтерді көрсету,
клиенттердің тәуекелі бойынша оларды агенттері ретінде әрекет ету;
- клиенттердің тапсырмалары бойынша сенімдік операцияларды
(қаражаттарды қарау және орналастыру, бағалы қағаздарды басқару);
- банктік қызметпен байланысты кеңес беру қызметін көрсету;
- лизинтік операцияларды жүзеге асыру.
Ұлттық банктің арнайы лицензиялары бар болса, банктер басқа да
банктік қызметтерді жүзеге асыра алады. Соның ішінде шетел валюталарымен
операцияларды жүргізу, халықтың ақшалай салымдарын қарау.
Коммерциялық банктердің қызметін басқару құрылымы - Коммерциялық
банктердің ұымдастырылу құрылымы банкті басқару құрылымына және оның
функционалдык бөлімшелері мен әр түрлі қызметтерінің құрылымына бөлінеді.
Басқару органы пайда алу мақсатында коммерциялык банктің қызметіне
тиімді жетекшілік етуді камтамасыз етеді. Банктің құрылтайшылары басқару
органына тікелей қатысады.
Акционерлік коммерциялық банктің ең жоғарғы органы — акционерлердің
жалпы жиналысы болып табылады.
Акционерлердің жалпы жиналысы жылына бір рет шақырылып отырады. Бұл
жиналыста мынадай міндетгер шешіледі:
1. банктің жарғысына өзгерістер енгізу;
2. банктің жарғылық капиталын өзгерту;
3. банктің Кеңесін сайлау;
4. банктің жылдық есебін бекіту;
5. банктің табысын бөлу;
6. банктің құрылымдық немесе еншілес белімшелерін құру және тарату.
Екінші басқару органы — банктің қадагалау кеңесі болып табылады.
Банктің бақылау кеңесі — банк қызметіне бақылау жасау органы ретінде,
келесідей міндеттерді шешеді:
нормативтік актілерді бекітеді;
Басқарма немесе Басқарма төрағасының шешімі бойынша жасалған
мәмілелерді бекітеді.
Келесі басқару органы - бұл басқарма (Банк кеңесі). Басқарма (банк
кеңесі) - атқарушы немесе өкілеггі орган, яғни ол банктің иелерінен, оның
акционерлерінен құралады және олардың мүдделерін қорғайды.
Басқарманың міндеттеріне мыналар жатады:
- банктің стратегиялық мақсатын анықтау;
- банктің саясаттарын жасау;
- жетекшілік қызметке кадрлар тандау;
- комитеттерді кұру;
- ссудалық және инвестициялық операцияларға бақылау жасау.
Басқарма төрағасы — бұл банктің бірінші жетекшісі болып табылады және
ол банк кызметіне жетекшілікті жүзеге асырады. Банк төрагасьіна мынадай
міндеттер жүктеледі:
- банктің қызметіне катысты барлық сұрақтар бойынша бұйрықтар шығару
және нұсқаулар беру;
- барлық мемлекеттік және басқа да органдарда, басқа банктерде, онын,
ішінде шетелдік банктерде банк қызметіне қатысты барлық сұрақтар
бойынша өкілеттілікті жүзеге асыру;
- банктің мүлкіне және қаражаттарына ие болу;
- банктің штаттық жұмысшыларының саны мен құрылымын бекіту;
- еңбек келісімшарты бойынша банктің лауазымды тұлғалары- мен келісімдер
(контрактілер) жасасу.
Ревизиялық комиссия — банк қызметіне қаржылык есептің дұрыстығы жағынан
бақылау жасаушы орган болып табылады.
Несиелік комитет — бұл несиенің берілуіне байланысты қорытынды жасаушы
орган.
Несиелік комитет мынадай міндеттерді орындайды:
• несие алуға берген клиенттің өтінішін және несиелік қызметкердің несие
беру туралы қорытындысын қарайды;
• несие беру немесе одан бас тарту туралы шешім шығарады;
• несиелік тәуекелдерге байланысты несиелеу нысандарын анықтайды;
• несие сомасы мен мерзімін анықтап, пайыз мөлшерлемесін бекітеді;
• несиені қайтаруды қамтамасыз ету тәсілдеріне талаптар белгілейді;
• несиелеу шартын бекітеді (несиелік лимит, несиелік желі);
• берілген несиелерге мониторинг жүргізу тәртібін бекітеді;
• банктің несиелік стратегиясын жасайды;
• несиелеу бойынша бөлімшелердің жұмысын талдайды;
• несиелік комитеттің мәжілісі хаттамаларына қол қояды және хаттамаларды
тіркеу кітабын жүргізеді.
Қызмет бөліміне: кадр бөлімі, заң бөлімі, күзет бөлімі, әкімшілік-
шарушылық бөлімі жәнет.с.с. кіреді.
Ал банктің функционалдык құрылымына барлық департаменттер мен бөлімдер
жатады. Мысал ретінде Банк ЦентрКредит АҚ-ын басқарудың ұйымдастырушылық
құрылымына тоқталайық
1– кесте 2012 жылғы 1 наурызындағы екінші деңгейдегі банктерінің
тізімі:
1 АО "КАЗКОММЕРЦБАНК"
2 АО "БТА Банк"
3 АО "Народный Банк Казахстана"
4 АО "АТФБанк"
5 АО "Банк ЦентрКредит"
6 АО "Альянс Банк"
7 АО "KASPI BANK"
8 АО "Евразийский Банк"
9 АО "ТЕМIРБАНК"
10 АО "Нурбанк"
11 ДБ АО "Сбербанк"
12 АО "Цеснабанк"
13 ДБ АО "HSBC БАНК КАЗАХСТАН"
14 АО"Жилстройсбербанк Казахстана"
15 АО"ЭКСИМБАНК КАЗАХСТАН"
16 АО "Казинвестбанк"
17 АО "Delta Bank"
18 АО "Ситибанк Казахстан"
19 АО "ДБ "АЛЬФА-БАНК"
20 АО "Хоум Кредит Банк"
21 АО "Банк "Астана-финанс"
22 АО ДБ "RBS (Kazakhstan)"
23 ДО АО Банк ВТБ (Казахстан)
24 АО "МЕТРОКОМБАНК"
25 АО "Банк Kassa Nova"
26 АО "AsiaCredit Bank (АзияКредит Банк)"
27 АО "ДБ "КЗИ БАНК"
28 АО "Заман-Банк"
29 АО "Кредит Алтын Банк"
30 АО "Банк Позитив Казахстан"
31 АО "Казинкомбанк"
32 АО "Сеним-Банк"
33 АО ДБ "БАНК КИТАЯ В КАЗАХСТАНЕ"
34 АО ДБ "НБ Пакистана" в Казахстане
35 АО "Исламский Банк "Al Hilal"
36 АО "Шинхан Банк Казахстан"
37 АО ДБ "ТАИБ КАЗАХСКИЙ БАНК"
38 АО "Данабанк"
39 АО "ТПБ Китая в г.Алматы"
1.2 ҚР – ның екінші деңгейлі банктеріндегі бухгалтерлік есебін ұйымдастыру
Банктің атқарымдық бөлімшелерін фронт-офиске және бэк-офиске бөлу
тұжырымдамасы. Бухгалтерлік есеп жүйесі дегеніміз, банктің ұйымдастырылуына
бақылау жасауға және жоспарлау үшін басшыларға қажетті қаржылық және
экономикалық ақпараттарды дайындау мақсатында мәліметтерді жинау мен өңдеу
жүзеге асырылатын, басшыларға арналған ақпараттық жүйені білдіреді.
Бухгалтерлік есеп жүйесінің негізгі сапалық сипаттарына келесілер жатады:
- тиімді өнделген ақпарат;
- өз уақытында алынған есептік құжаттамалар;
- дәлдіктің жоғары деңгейлі болуы;
- алаяқтық мүмкіндіктерін барынша азайту.
Бұл сипаттарға ие болу үшін, олар тәуелсіз болу керек, яғни жекелеген
бөлімше немесе департамент түрінде құрылған бухгалтерлік есеп қызметін
ұйымдастыруды талап етеді [49, 69].
Бухгалтерлік есеп бөлімшелерінің мінсіз құрылымы жоқ, дегенмен де оның
барлық банктерге тән жалпы сипаттамалары болады:
- банктің барлық ресми шоттарын жүргізу;
- тиісті ережелерді жасау және қабылдау;
- тиісті рәсімдердің көмегімен есеп мәліметтерін құрастырушы барлық
бөлімшелерге нұсқаулар беру;
- бухгалтерлік есеп ережелері мен рәсімдерінің сақталуына бақылау
жасауға механизмдерді іске қосу және олардың орындалуын қамтамасыз ету.
Бухгалтерлік есеп және есептілік үдерісі операциялардың қаржылық
нәтижелерін көруге және операцияларды жоспарлау үшін, олардың барысын
қадағалап отыру үшін қажетті қаржыларды басқару бойынша ақпараттарды алуға
сол сияқты осы операцияларды ары қарай жетілдіру барысында өзгерістер
енгізуге мүмкіндік береді.
Бухгалтерлік есеп жүйесі банктің ұйымдастырылуының негізгі тірегі болып
табылады. Бухгалтерлік есептің дамыған жүйесі банк үшін өте маңызды,
өйткені ағымдағы шешімдерді қабылдау сәтінде, ол айтарлықтай шамада
қаржылық ұйымдастыруға сүйенеді.
Есеп жүйесі дегеніміз, есеп мәліметтерін қаржылық ақпаратқа қайта өңдейтін,
өзара байланысты элементтердің жиыны.
Есеп жүйесіне келесідей элементтер кіруі мүмкін:
- бухгалтерлік есеп бөлімшесі;
- жұмыс бөлімшелеріндегі есеп бөлімшелері;
- филиалдардағы есеп бөлімшелері;
- есеп мәліметтерін өңдеуші орталық;
- ішкі аудит бөлімшесі.
Банктердегі бэк-офистің құрамында бухгалтерлік есеп және есептілік
Департаменті құрылады. Департаменттің негізгі міндеті -Банктегі
бухгалтерлік есеп пен есептілік саласындағы бірыңғай әдістемелік саясатты
қамтамасыз ету, банктің қызметі жөніндегі қаржылық және ішкі есептілікті
құрастыру және оны банк басшыларына, Ұлттық банк пен басқа да мемлекеттік
органдарға ұсыну.
Департамент өз қызметін, Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңдарын,
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің нормативті актілерін басшылыққа ала
отырып, Банк жарғысының ережелеріне, Банк басқармасының шешімдеріне, Банк
басқармасы төрағасының бұйрықтары мен өкімдеріне сәйкес жүзеге асырады.
Оның құзырына кіретін мәселелер бойынша департаментінің барлық
жарлықтарын банктің құрылымдық бөлімшелері мен барлық департаменттер
міндетті түрде орындауы керек.
Бухгалтерлік есеп пен есептілік департаменті, операцияларды аналитикалық
есепте бейнелеу мен жүзеге асыру бойынша өкіметтілік пен жауапкершілік-
құқықтарын тікелей оның жүзеге асыратын банк бөлімшелеріне бере отырып,
шоттар жоспары бойынша операциялардың синтетикалық есебіне жауапкершілікте
болады.
Банк кассасынан қолма-қол ақшаларды қабылдау жіне беру есебі:
Банк үшін қолма-қол ақшаларды басқару қаржы нарығының күрделілігіне
байланысты маңызды жағдай болып табылады және оның атқарымдық міндеттеріне
кіреді. Сенімділікті қамтамасыз ету (қолма-қол ақшаларды қабылдау, жалған
ақшаларды тану), сондай-ақ иелік ету, нақты валютаны айырбастау және сату
қызметтері несие мекемелерінің міндеттеріне кіреді. Сөйтіп банкте көптеген
төлем тәртіптері жүзеге асырылады. Клиенттер , заңды тұлғалар, кәсіпкерлер
қолма-қол ақшаларды өздерінің есеп айырысу шотына төлемдерді жүргізу
мақсатында салады, ал мысалы, жеке тұлғалар қолма-қол ақшаларды депозиттік
шотқа олар бойынша пайыз (сыйақы) алу үшін салады.
Кассалық операциялар - бұл банк клиенттерінің ақшалары мен құндылықтарын
қабылдап-өткізу бойынша банктік операциялар. Басқаша айтқанда, барлық
кәсіпорындар мен мекемелер, олардың меншік түріне байланыссыз өз ақшаларын
банкте сақтайды және банктің клиентке қолма-қол ақшалай есеп айырысуын
жүргізу бойынша қызмет көрсетуі - бұл кассадан ақшаны беру, қабылдау және
сақтау [41, 200].
Екінші деңгейдегі банктердің кассалық операцияларды жетілдіру тәртібі
1999 жылғы 15 қарашадағы №394 Қазақстан Республикасының екінші деңгейдегі
банктерінің кассалық операцияларын жүргізу ережелеріне сәйкес жүргізіледі.
Олар бойынша келесілер қарастырылған:
- кассалық операцияларды жүргізудің жалпы тәртібі;
- ақшаны жеткізу және сақтау тәртібі;
- ақшаның төлем қабілеттілігін анықтау тәртібі;
- зақымданған банкноттар мен ақаулы тиындарды айырбастау және жою
тәртібі.
Банктерде клиенттерге кассалық қызмет көрсету, қолма-қол ақшаларды
өңдеу және кассалық жүмыстарды ұйымдастыру ісін жүргізу үшін келесі
бөлімшелер кұрылады: кіріс, шығыс, кіріс-шығыс кассалары, қайта есептеу
кассасы, кешкі касса және т.б. Банктер банктік зандылықтарға сәйкес
касеалық және басқа да банктік операцияларды жүзеге асыру үшін банк
орналаспаған жерден де есеп-кассалық бөлімшелерді ашуға кұқылы.
Кассалық операцияларды жүргізудің жалпы принципі кассирдің құндылықтар
мен қолма-қол ақшаны қабылдау және беру операцияларын кіріс және шығыс
кассалық құжаттарға сәйкес рәсімделген бухгалтерлік белім қызметкерлерінің
үкімі негізінде жүзеге асыруына бағытталады. Әрбір кассирді жұмысқа
қабылдау кезінде толық материалдық жауапкершілік туралы келісімшарт
жасалады. Жұмыс күнінің басында операциялық касса кассирлері касса
меңгерушісінен аванс ретінде белгілі бір қолма-қол ақша сомасын алады және
жұмыс күні соңында оны пайдаланғандығы туралы есеп береді. Бір күн ішіндегі
барлық кассалық операциялар аяқталғаннан кейін кассирлер бухгалтерия
қызметкерлерінің мәліметтері мен өзі жүргізген операцияларының жалпы
сомасын салыстырып, одан кейін құндылықтар мен қолма-қол ақшаларды ақша
қоймасына өткізеді. Кассалық операциялар бойынша барлық құжаттар банк
мекемесінің бухгалтериясында алдын ала тексерілгеннен кейін кассирлерге
түседі.
Клиенттерден олардың шоттарына есепке алуға арналған, банк кассасына
қолма-қол ақшаларды қабылдау кіріс кассалық құжаттармен жүргізіледі.
Басқа құндылықтарды қабылдау баланстан тыс ордерлермен рәсімделеді.
Клиент банкноттар мен тиындар тізімдемесімен бірге толтырылған кіріс
кассалық құжатты бухгалтерия қызметкеріне өткізеді, ол кіріс кассалық
құжаттьщ дұрыс толтырылуын тексереді, оны рәсімдейді және кіріс бойынша
кассалық журналда ақша сомасын көрсету үшін құжаттарды бухгалтер-
бақылаушыға өткізеді. Өз кезегінде бухгалтер-бақылаушы кіріс кассалық
кұжатты қабылдағаннан кейін операция жүргізген қызметкердің қольш және оның
растығын тексереді, онда көрсетілген соманың сәйкестігін, сонымен қатар осы
кұжатта көрсетілген соманың растығын салыстырады, содан кейін кіріс бойынша
бас журналға қол қойып тіркейді.
Кассир кіріс кассалық құжаттарды тексергеннен кейін клиентті шақырып,
одан көрсетілген соманы қабылдап алады. Содан кейін құжатта көрсетілген
соманы нақты сомамен салыстырып, сәйкес келген жағдайда кассир құжатқа
қолын қойып, түбіртекке немесе кіріс ордерінің көшірмесіне мөр қойып, оны
ақша салған тұлғаға береді. Егер өткізілген ақша мен көрсетілген сома
арасында сәйкессіздік байқалса, онда өткізілген құжат қайта рәсімделіп,
кассалық журналға өзгерістер енгізіледі. Кассир қолма-қол ақшаны
қабылдағаннан кейін Хабарландырудан түбіртекті және ордер кесіп алады
және түбіртекті ақша енгізушіге береді, ал кассир қолымен расталған ордер
ақшаның нақты түсуін кіріс бойынша кассалық журналда белгілейтін және
келесі күні көшірмемен бірге клиентке берілетін бухгалтерия қызметкеріне
бағытталады. Осыдан, клиенттер шотына енгізілген сомалар бойынша соңғыларға
екі құжат ұсынылады — түбіртек және ордер. Бөлек операциялар бойынша
ақшалардың банк кассасына түсуі Кіріс кассалық ордерлерді жасау жолымен
рәсімделуі мүмкін.
Егер клиент белгілі бір себептерге байланысты ақшаны кассаға
өткізбеген жағдайда, онда кассир көрсетілген соманы касса журналынан сызып
тастау үшін бухгалтер-бақылаушыға кіріс кассалық құжаттарды қайтарады, ал
құжаттардың өзі жойылады [41,115].
Жұмыс күнінің соңында кассир кіріс кассалық құжат негізінде бір күн
ішіндегі кассалық айналым және құндылықтардың қалдығы туралы есешілік
анықтамасын жасап, олардағы мәліметтерді нақты қабылданған сомамен
салыстырады. Анықтамаға кассир қолын қояды және онда керсетілген кассалық
айналым кассалық журналдағы жазбалармен салыстырылады.
Кассир жұмыс күнінің соңында касса меңгерушісіне анықтама және кіріс
құжаттарымен бірге қабылданған ақшаларды буып-түйіп өткізеді.Кассир нақты
құндылықтар мен есептілік құжаттар арасындағы сәйкессіздікті анықтағаннан
кейін касса меңгерушісіне хабарлайды, ал нақты сәйкессіздік бойынша акт
жасалады.
Касса меңгерушісі қабылданған соманы анықтама және кіріс құжаттарымен
салыстырып, қолын қояды. Сонымен қатар жұмыс күні ішінде қабылданған барлық
ақша сомалары операциялық кассаға кірістеліп, сол жұмыс күні ішінде
клиенттердің сәйкес шоттарына есептелуі қажет [40, 423].
Басқа да құндылықтарды беру баланстан тыс ордерлермен рөсімделеді.
Жоғарыда айтылғандай, касса меңгерушісі шығыс операцияларын жүзеге асыру
үшін кассирлерге қажетті соманы есептеп береді. Одан кейін касса
меңгерушісі операциялық кассада ақша қалдығын тексеруі және күн басындағы
есеп бойынша операциялық кассадағы қолма-қол ақшалар мен басқа да
құндылықтардың есебі кітапшасындағы мәліметтермен сәйкестігіне көз жеткізуі
қажет.
Клиент қолма-қол ақша алу үшін толтырылған кассалық құжаттарды өзіне
қызмет көрсетуші бухгалтерия қызметкеріне ұсынады, ол сәйкес тексеру және
рәсімдеу жүргізгеннен кейін шығыс бойынша кассалық журналда чек сомасын
немесе шығыс кассалық ордерді жазу үшін оларды кассирге, бухгалтер-
бақылаушыға өткізеді. Және клиентке ақшалай чектен бақылау маркасын береді,
ал чектің өзін бухгалтерия қызметкерлері кассирге еткізеді. Шығыс
құжаттарын алғаннан кейін, бухгалтер-бақылаушы келесілерді жүргізуге
міндетті:
- банктің ақшалай құжаттарына қол қоюға өкілеттілігі бар жауапты
тұлғалардың қолын растап, тексеру;
- санмен көрсетілген соманы жазбаша көрсетілген сомамен салыстыру;
- клиенттің лауазымды тұлғаларының қолын және олардың растығын
тексереді.
Кейін шығыс кассалық құжаттар кассирге өткізіледі, ол келесілерді
тексереді:
- қолма-қол ақша алу кезінде клиенттердің құжаттағы қолын және
клиенттің жеке куәлігін тексереді;
- берілетін қолма-қол ақша сомасын салыстырады;
- кассаға ұсынылатын бақылау маркасының нөмірін ақшалай чектегі
нөмірмен салыстырып, оған бақылау маркасын жабыстырады.
- клиент көзінше берілетін, дайын ақша сомасын қайта есептеп береді
және шығыс құжатына қолын қояды.
Клиент қолма-қол ақша қаражатын касса бақылаушысының қатысуымен қайта
есептеуге құқылы. Қайта есептеу нәтижесінде қолма-қол ақша жетіспеушілігі
немесе артықшылығы байқалған кезде, қажет болған жағдайда акт жасалады.
Жетіспеген соманы жетіспеушілікке ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 3
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРІНІҢ БУХГАЛТЕРЛІК
ЕСЕБІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 ҚР – ның екінші деңгейлі банктерінің экономикалық мәні, маңызы 6
1.2 ҚР – ның екінші деңгейлі банктеріндегі бухгалтерлік есебін 16
ұйымдастыру
1.3 АТФ Банк АҚ техникалық-экономикалық көрсеткіштері және есептілік 31
саясаты
2 ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРІНІҢ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕБІ (АТФ БАНК АҚ
МЫСАЛЫНДА)
2.1АТФ Банк АҚ-ның бухгалтерлік есебін жүргізу тәртібі 41
2.2 АТФ Банк АҚ-ның несиелендіру бойынша операцияларының есебі 49
3 ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРІНІҢ АУДИТІН ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ ОНЫ ЖЕТІЛДІРУ 57
ЖОЛДАР
3.1 Екінші деңгейлі банктеріндегі аудитті жүргізу тәсілдері мен 57
ерекшеліктері
3.2 Екінші деңгейлі банктерінің бухгалтерлік есеп аудитін жетілдіру 64
ҚОРЫТЫНДЫ 73
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 77
ҚОСЫМШАЛАР 80
КІРІСПЕ
Кез келген мемлекеттің экономикасында ірі кәсіпорындар, шағын және орта
кәсіпкерлікпен қатар мемлекеттің дамуының негізі –екінші деңгейлі банк
жүйесінің қалыпты жұмыс істеуі екенін әлемдік практика көрсетуде.
Нарық экономикасы, шаруашылық жүйесі интеграциялану кезеңінде қаражат
құрау мен оны пайдалану үрдісі әртүрлі экономикалық тұлғалар арасындағы әр-
қилы қарым-қатынастарға сәйкес дамиды.Ондай тұлғалар – халықтың өзі,одан
кейінгісі: мемлекет және банк, басқа қаржылық делдалдар. Осы аталған әрбір
тұлға өз мақсатымен,өз мүддесімен және өз ұйғарымымен іске кіріседі.Ал
біздің елімізде қаржы тіршіліктің тамырына айналып отырған кезеңде банк
жүйесіндегі, әсіресе екінші деңгейлі банкте бухгалтерлік есептің
керектігін өмірдің өзі мықтап алға қойып отыр.
Екінші деңгейлі банк термині банк ісінің ертеректегі даму кезеңінде,
банктердің сауда, тауар айырбасы операциялары мен төлемдеріне қызмет
көрсетуі барысында пайда болды. Негізгі клиенттері саудагерлер болған, міне
осыдан коммерциялық банк деген атуға пайда болды. Бірақ өнеркәсіптің және
басқа салалардың дамуымен банктер экономиканың өзге де сфераларына қызмет
көрсете бастағандықтан да банктің коммерциялық деген атауы бастапқы
мағынасын біртіндеп жоғалтты. Ол банктің іскер деген сипатын білдіреді,
оның шаруашылық агенттердің барлық жұмыс түрлеріне қызмет көрсетуі олардың
қызметтерінің саласына байланыссыз болады. Екінші деңгейлі банктер – нарық
экономикасында қаржылық операциялар мен қызмет көрсететін несиелік
мекемелердің тобын білдіреді.
Екінші деңгейлі банктер өз клиенттерінің ақшаларын сақтауға қолайлы әр
түрлі депозиттерді ұсынады, бұл бір жағынан ақшаның сақталуын қамтамасыз
етсе, екінші жағынан өтімділікке деген клиенттің қажеттілігін
қанағаттандырады. Көптеген клиенттер үшін облигацияға немесе акцияға
жұмсалғанға қарағанда, мұндай ақшаны сақтау формасы тиімді болып табылады.
Қазіргі екінші деңгейлі банктер туралы сөз қозғағанда, несиелік жүйенің
басқа да буындары сияқты олардың үнемі дамып отырғандығын айта кету керек.
Яғни операциялар формасы, бәсеке әдістері, бақылау және бақылау жүйелері
өзгеруде. Екінші деңгейлі банктердің келесідей бастапқы қызметтермен
айналысады: депозиттер қабылдау, ақшалай төлемдерді және есеп айырысуларды
жүзеге асыру, несие беру.
Нарықтық қатынастар жағдайында банктегі бухгалтерлік есеп үлкен мәнге
ие. Бухгалтерлік есеп арқылы банк басқару жүйесін, ағымдағы жоспарлар мен
экономикалық болжауларға қол жеткізе алады.
Екінші деңгейлі банктер несие ресурстарының негізгі бөлігін
шоғырландырып, өз клиенттеріне несие беру, шетел валютасын сатып, алу-сату
мен оларды сақтау және басқа да көптеген қаржылық қызмет көрсетеді. Олардың
міндеті ақша айналымы мен капитал айналымының үздіксіз қозғалысын
қамтамасыз ету, өнеркәсіп мекемелерін, мемлекет пен халықты несиелендіру,
халық шаруашылығына қор жинау үшін жағдай жасау табылады. Банктің активтік
операцияларың операцияның маңызды бөлігін құрайды. Өйткені, банк
тиімділігі, пайдалылығы, қаржылық жағынан сенімділігі және тұрақтылығы
оның активтердің дұрыс өз мәнінде жүргізілуіне де байланысты болады.
Бухгалтерлік қорытынды есеп мынадай міндеттерді шешуді қарастырады:
• шаруашылық жүргізіп отырған және потенциалды инвесторлар мен
кредиторларға түсінікті ақпараттарды ұсыну;
• күнелтіп отырған және мол мүмкіндікті инвесторлар мен несие
берушілерге, күтіліп отырған табыстарға байланысты сомалар, уақыт және
қауіп-қатерлер жөнінде шешім қабылдауға көмектесетін ақпараттарды
ұсыну;
• банктердің шаруашылық қорлары, оның міндеттемелері, қаржылары мен
құралу көздерінің құрамдары, сонымен қатар олардың өзгерістері
жөніндегі ақпараттарды ұсыну.
Банктерге аудит мыналарды анықтау мақсатында жүргiзiледi:
1. жүргiзiлген банк операцияларының есепте және есеп беруде дер кезiнде,
толық және дәлме-дәл көрсетiлуi;
2. жүргiзiлген банк операцияларының осы Заңға, қолданылып жүрген заңдарға
және уәкiлеттi орган мен Ұлттық Банктiң нормативтiк құқықтық
актілеріне сәйкестiгi;
3. жүргiзiлген банк операцияларының оларды жүргiзудiң жалпы шарттарына
сәйкестiгi, сондай-ақ банк операцияларын жүргiзу тәртiбiнiң банкiнiң
iшкi ережелерiне сәйкестiгi.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: Елдің микроэкономикасын басқару құралына
аса қажетті бухгалтерлік есеп және аудит жүргізу осы курстық жұмыста
кеңінен және түбегейлі қарастырылады. Негізінен бухгалтерлік есеп саласы
болсын не басқада салаларда атқарылып болған істің нәтижесі болады. Сол
сияқты қаржы саласында бухгалтерлік есеп және аудит жүргізіледі және оның
шаруашылық субъектіге өзіндік үлесін қосады. Қазақстан Республикасында
нарықтық қатынастың дамуы, шаруашылық әдістерін және фирмаларын қайта
өзгертудің обьективті қажеттілігін тудырады. Бухгалтерлік есеп және аудит
жүргізу қорытынды соңғы жылдары елімізде жедел қарқындап, барынша дамып
келе жатқан сала. Сол себепті аудитор қазіргі нарықтық жағдайда шаруашылық
субъектіге тәуелсіз тексеру жүргізу арқылы қорытынды жасайды. Яғни,
бухгалтерлік есеп және аудит жүргізу саласы ауадай қажет екендігін
дәлелдеді деуге толық негіз бар.
Қазіргі нарықтық экономика жағдайында мекемелер өздерінің шаруашылық
операцияларын одан әрі жандандырып, ары қарай жүргізуде үлкен қаражатты
қажет етеді, яғни оларды негізгі ақша қаражаттарымен қамтамасыз етуші ол
банктер болғандықтан ұйымдардың қызметін жүргізуде ең үлкен маңызды рөлді
екінші деңгейлі банктер алады. Бұдан біз екінші деңгейлі банктердің нарықта
үлкен орынды алатынын тағы дәлелдейміз.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: – теориялық білімнің негізінде банктің
құжаттары мен мәліметтерін пайдалана отырып, банктің қаржылық жағдайына
талдау арқылы, банк жүйесіндегі бухгалтерлік есеп және аудитті жетілдіруге
байланысты әр түрлі іс-шараларды қарастыру және нақты ұсыныстар ұсыну болып
отыр. Атап айтқанда, диплом жұмысының тақырыбына сәйкес банктегі
бухгалтерлік есеп және аудит ерекшелігін талқылау, есебінің жүргізілуін
көрсету және оны жетілдіру жолдарын қарастыру болып отыр.
Дипломдық жұмыстың міндеті:
• Тақырыпты толығымен ашып қарастыру;
• Банктердігі бухгалтерлік есеп және аутит мінін ашып көрсету;
• Банктің операцияларын талдау;
• Екінші деңгейлі банктердің жетілдіру жолдарын қарастыру.
Дипломдық жұмыстың зеттеу объектісі: АТФ Банк АҚ және басқада екінші
деңгейлі банктердің статистикалық мәліметтері.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: кіріспеден, үш бөлімнен, сондай-ақ
қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
Бірінші бөлімде – Банк туралы ұғым және оның қызметі, мәні және мақсаты
мен қажеттілігі, ерекшелігі қарастырылды, сонымен қатар екінші деңгейлң
банктердің бухгалтерлік есебіне қысқаша сипаттама.
Осы бөлімде жалпы банктің жалпы мағлұмат, Қазақстан
Республикасындағы екінші деңгейлі банктерінің (АТФ Банк АҚ) экономикалық
мені, сандық құрылымы және қызметтері келтірілген.
Екінші бөлімде - АТФ Банк АҚ-ның бухгалтерлік есебінің жүргізілу
тәртібі және несиелендіру операциялар есебі қарастырылған.
Үшінші бөлімде – Аудит-бухгалтерлік есептің сапасын, тиімділігін
арттырып, оны халықаралық өлшемдер мен стандарттарға негізделіп жүргізуге
жетелейді. Тәуелсіздік алып егеменді ел болған қазіргі таңда аудиторлық
қызметке сұраныс күннен-күнге арта түсуде.
Осы бөлімде екінші деңгейлі банктерінің аудитін жүргізу тәсілі және
жетілдіру жолдары. Сонымен бірге Қазақстанның екінші деңгейлі банк
аудитінің ерекшелігі қарастырылған.
Дипломдық жұмыстың жазылу барысында және тақырыптың мазмұнын ашуда
белгілі авторлардың оқулықтары, монографиялар, сондай-ақ газет –журналдар
беттеріндегі жарияланған мақалалар, маңызды деректер, статистикалық
көрсеткіштер жан-жақты пайдаландым.
1. ҚР – НЫҢ ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРІНІҢ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕБІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 ҚР – ның екінші деңгейлі банктерінің экономикалық мәні, маңызы
Қазіргі екінші деңгейлі банктер — бұл тікелей кәсіпорындарға,
ұйымдарға, сондай-ақ халыққа қызмет ететін банктерді білдіреді.
Коммердиялық банктер деп, бұл жерде Қазақстан Республикасындағы екінші
деңгейдегі банктер туралы айтылып отыр.
Екінші деңгейлі банктер мынадай белгілеріне байланысты жіктеледі:
1. Жарғылық капиталдың қалыптасуына қарай:
- мемлекеттік;
- акционерлік;
- жеке;
- пай қосу арқылы (жауапкершілігі шектеулі серіктестік);
- аралас (шетел капиталының қатысуымен).
2. Операцияларының турлеріне қарай:
- әмбебап, яғни экономиканың барлықсалаларына бірдей және кең көлемді
банктік қызмет көрсететін банктер;
- маманданған, яғни бір ғана салаға қызмет көрсететін банктер;
3. Аумақтық белгісіне қарай:
- халықаралық;
- мемлекетаралық;
- ұлттық;
- аймақтық;
4. Салалық белгісіне қарай:
- өнеркәсіптік банктер;
- сауда банктері;
- ауыл шаруашылық банктері;
- құрылыс банктері.
5. Филиалдар санына қарай:
- филиалсыз;
- көп филиалды.
Акционерлік банктердің жарғылық капиталы шығаратын акцияларын сатудан
түсетін түсімдерден қүралады.
Акциялар екі түрге бөлінеді: жай және артықшылығы бар.
Жай акция — оның иелеріне сол қоғамды басқару ісіне араласуына, оның
пайдасына қарай дивидент алып отыруға күқык береді.
Ал артықшылығы бар акция — оның иесіне коғамды басқаруға қатысуына
құқық бермегенмен, уақытылы, яғни қоғамның пайдасына байланыссыз тұрақты
пайызын алуға, қоғам банкроттыққа ұшыраған жағлайларда жай акция иесінен
бұрын қоғамға косқан өз үлесін алуға құқық береді.
Егер де банк жауапкершілік шектеулі қоғам түрінде құрылған болса, онда
оның жарғылық қорының әр құрылтайшыға тиетін үлесі құрылтайшылық құжатта
анықталады және бұл банктің қатынасушылары немесе кұрылтайшылары
өздерінетиісті үлес шегінде ғана оның міндетгемелеріне жауап береді [46,
6].
Банктің ұйымдастырылуы және құқықтық нысанындағы байланыссыз, оның
жарғылық капиталы оның қатынасушылары, жеке және занды тұлғалар есебінен
кұрылады. Және олардың міндеттемелерінің қамтамасыз ету құралы болып
табылады. Жарғылық капитал, оның қатынасушыларының меншікті қаражаты
есебінен ғана құрылуы мүмкін. Банктік несиелер есебінен жарғылық капиталды
құруға тыйым салынады. Банктің жарғылық капиталы тек ақшалай қаражаттар
есебінен құрылуы мүмкін.
Қазақстан Республикасындағы банктік жүйеде 01.01.2011 жылғы
статистикалық мәліметтер бойынша қазіргі жұмыс жасайтын екінші деңгейдегі
банктердің барлығы дерлік акционерлік қоғам нысанындағы банктер, соның
ішінде екі банк кана мемлекетке 100% тиесілі банктер, оларға: Қазақстан
Даму банкі мен Тұрғын үй құрылысы банкі, ал шетел капиталының қатысуымен
(100 - 10 банк, 50% — аса - 6 банк)
1 – кесте Банктік сектордың кұрылымы
Банктік сектордың кұрылымы 2009 2010 2011
Екінші деңгейдегі банктердін саны, с.і: 33 35 37
— жарғылық капиталға 100% мемлекеттің қатысуымен 1 1 1
ЕДБ-дің филиалдар саны 324 352 379
Есеп айырысу-кассалық бөлімшелер саны 1489 2028 2167
ЕДБ-дің шетелдегі өкілдіктерінің саны 22 17 14
ҚР-ғы бейрезидент-банктердің өкілдіктерінің саны 23 26 31
Жеке тұлғалардың салымдарын міндетті ұжымдық 32 33 35
кепілдендіру жүйесінің қатысушы-банктерінің саны
Кастодиандық қызмеггі жүргізуге арналаған 9 10 10
лицензиясы бар банктер саны
Ескертпе -
90-жылдың басында банктердің саны 200-ден асты, әрине бұл, олардың
экстенсивті жағынан дамуын сипаттаса, 95-жылдың орта кезінен бастап, 2000
жылғадейін Халықаралық стандартқа өтуі барысында банктеріміздің саны бірден
кысқарды, әрине бұл құбылысты, олардың интенсивтік немесе сапалық өсуімен
байланыстыруға болады.
2011 жылдың 1 қаңтарына Қазақстандағы жұмыс жасайтын банктер саны 37
құрады, соның ішінде Алматы қаласында 32 банк, 31 филиал және 284 есеп
айырысу-кассалық бөлімдер қызмет етеді.
Жалпы банктердің 90%-ының бір ірі қалада болуы банк капиталының
республиканың өзге өңірлерде дұрыс бөлінбеуіне ықпал етуін көрсетеді.
Банктердің тек Алматы қаласында шоғырлануы, оның бұрынғы астана, қазіргі
қаржы орталығына айналу себебіне байланысты болып отыр.
Біздің ойымызша, банктердің қатарында бүгінгі күні өңірлік банктер
жетіспейді, қазіргі банктердің өңірлерде филиалдарын ұстауы аймақтардың
экономикалық жағынан толық қамтамасыз ете алмайтыны сөзсіз, сондықтан
ендігі жерде өңірлердің ез банктерінің ашылу мәселесін шешу қажет.
Халықаралық сарапшылардың бағалауынша 15 млн. халқы бар ел үшін 33 банк
көптік жасайды екен. Банктердің кептігі банктердің бәсекелестігін арттыра
түсетіндігін ескерсек, Үкіметтің үлкен үштіктің банк нарығын
монополияландыруы туралы айтылған сыны орынсыздау сияқты көрінеді. Әсіресе
үлкен үштіктің банктік қызметтер нарығын монополияландыруы, олардың
банктік топ құруымен тікелей байланысты болып отыр.
Қазақстан Республикасында бүгінгі күні мынадай банктерден кұралған 9
банктік топ қызмет етуде:
Қазкоммерцбанк АҚ,
ТұранӘлемБанкі АҚ,
Қазақстан Халык Банкі АҚ,
Темірбанк АҚ,
ЦентрКредитБанкі АҚ,
НұрБанк АҚ,
Каспий Банкі АҚ,
АБН АМРО Қазақстан Банкі ЕБ АҚ,
АСҚ Банкі АҚ.
Еншілес банктердің немесе шетелдік банктердің қызмет етуінің біздің
банктік сектордың дамуы үшін оң және теріс әсер етуі мүмкін. Оң жағы ондай
банктердің болуы бәсекелестікті тудыра отырып, банктің қызметтері мен
операцияларының сапаларын арттыруға ықпал етеді. Яғни жаңа технологиялармен
жұмыс жасауға ынталандырады. Ал теріс әсері бүгінгі күні олардың көбі,
шетелден қарыз алуға жатысты бар мүмкіндіктерін пайдаланып, банктердің
сыртқы қарыздарының өсуіне ықпал етуде.
2003—2007 жылдар аралығында Қазақстан Республикасының банк секторы
экономикалық өсу, халықтын, табысының, нақты сектор кәсіпорындарының
несиелік қабілеттілігінің есуі жөне халықаралық капитал нарығындағы қаржы
ресурстарынын, арзандауы жағдайында дамыды. Осы факторларға байланысты
банктердегі халықтың салымдарының және банктердің жиынтық активтерінің
көлемінің өсуі негізделді және банктердің жоғары несиелік белсенділігі мен
жалпы банк қызметі ауқымының өсу үрдісі айқындалды.
Отандық банктердің сыртқы экономикалық қызметін кеңейтудің бір жолы
болып шетелдерде және ТМД елдерінде өкілеттіктері мен еншілес банктерін ашу
болып табылады. Бүгінгі күні отандық банктеріміздің 14 өкілдіктері
республикамыздан тысқары жерлерде қызмет етуде. 2005 жылы АСҚ банкі АҚ-
ның Ресей Федерациясында және Альянс Банк АҚ-ның Қырғызстанда еншілес
банктері ашылды. Осындай тәсілмен, 2006 жылы Қазақстанның 4 коммерциялық
банкінің көрші мемлекеттерде орналасқан 5 еншілес банкі пайда болды.
1- Сурет Екінші деңгейлі банктердің қызметтері:
Екінші деңгейлі банктердің екінші дәстүрлі-базалық қызметі-
экономиканы және халықты несиелендіру. Бұл қызмет банктік қызмет көрсету
аясындағы маңыздыларға және банкінің актив операцияларына жатады. Соның
арқасында банктер несиелік институттарға қатысты болады [50, 12].
Несиелік операциялар – бұл несие беруші мен қарыз алушының
арасындағы біріншінің екіншісіне төлемділік, мерзімділік және қайтарымдылық
шарттарында белгілі ақша қаражаттары сомасын ұсынуы бойынша қатынастар.
Банктің несиелік операциялар активті және пассивті болады. Активті несиелік
операциялар банктер мен қарыз алушылар қарыз ұсынғанда, ал пассвтер, банк
қарыз алушы ролінде, ал клиенттер – несие беруші ролінде болғанда пайда
болады. Сәйкесінше несиелік операциялардың екі нысаны болады: қарыздық және
депозиттер.
Екінші деңгейлі банктің несиелік операцияларын әртүрлі белгілері
бойынша жіктеуге болады: мерзімі бойынша – қысқа мерзімді(1жыл), орта
мерзімді (1-ден 5 жылғам дейін) және ұзақ мерзімді(5 жылдан жоғары);
қамтамасыз ету түрлері бойынша – қамтамасыз етілмеген және қамтамасыз
етілген; банктің роліне байланысты – активтік және пассивтік қарыздық
операциялар; несиелендіру мақсатына байланысты – негізгі капиталды
арттыруға, айналым капиталын қаржыландыруға, тұтынушылық мақсаттарға
арналған қарыздыр.
Банктердің несиелік операциялары, банктердің және клиенттің өзара
қатынастары, қарыз берудің барлық шарттары реттерліп жасалған несиелік
келісімшарттар негізінде жүзеге асырылады. Несиелік келісімшарттың шарттары
коммерциялық банкпен жүргізілетін несиелік саясаттың әрбір нақты сәтіне
байланысты. Несиелік саясаттың құрамдас бөлігі болып пайыздық саясат болып
табылады.
Лизингтік операциялар. Лизинг ағылшын тілінен аударғанда жалға
беру деген ұғымды білдіреді. Лизингтік операция деп ұзақ мерзімді
пайдаланатын заттарды (ғимарат, машина, ұшақ, автомобиль, компьютерлерді)
жалға беру.
Лизинг бірнеше қызмет атқарады. Біріншіден, ол негізгі қорларға
ақша жұмсау, яғни қаржыландыру формасы. Лизинг алушының өз қаражаттарын бір
уақыттық жұмылдыруынсыз, немесе тартылған қаражатсыз өзіне керекті мүлікті
пайдалануға мүмкіндігі болады. Ол мүліктің құнын бір жолғы төлеуден
босатылады. Екіншіден, бұл өндірісті жаңа құрал – жабдықпен, алдыңғы
техникамен материалдық – техникалық қамтамасыз етудің анағұрлым прогресивті
формасы. Лизинг түрлері әр түрлі:
1. Жедел лизинг анағұрлым қысқа мерзімге беріледі. Оның объектісі
болып моральдық төзу қарқыны өте жоғары машиналар мен құрал – жабдықтар.
2.Қаржылық лизинг анағұрлым ұзақ мерзімге беріледі. Ол мерзім
машиналар мен құрал – жабдықтардың амортизациялық тозу мерзімімен сәйкес
келеді. Бұл жерде мәміле аяқталмай, күшін тоқтата алмайды. Онда мүлікті
лизинг алушымен сатып алыну мүмкіндігі көрсетілген.
Қалдық құны бойынша лизинг пайдалануда болған құрал жабдықтарды
жалға беру. Сондықтан лизинг объектісі бастапқы құнымен емес, қалдық құны
бойынша бағаланады.
Факторингтік операциялар – клиентпен төленбеген қарыздық талаптар
бойынша төлемді талап ету құқын басқаға беру. Факторингтің мәні – банктер
өз клиенттерінен төлем құжаттарды пайыздық ақы үшін сатып алу. Бұндай
мәміле келісімшартпен жүзеге асады. Ол келісімшартта сатып алынған қарыздың
сомасы және пайыз көрсетіледі. Бұл пайыз көрсетілген қызмет үшін қарыздың
қандай мөлшері алынатынын көрсетеді.
Халықаралық факторинг туралы Конвенцияға сәйкес, келесідей төрт
белгі қанағаттандырылғанда ғана факторинг операциясы болып саналады.
- қарыздық талаптарды алдын ала төлеу формасында несиелеудің болуында;
- жабдықтаушымен бухгалтерлік есеп жүргізу мен өткізу есебінен;
- жабдықтаушы қарызын инкассалау;
- несиелік тәуекелден жабдықтаушыны сақтандыру;
Факторингтік келісімнің бірнеше типі бар. Толық қызмет ету туралы
келісім әдетте факторингтік компания мен жабдықтаушы тұрақты, ұзақ
қатынаста болатын болса, қолданылады. Толық қызмет ету мыналарды қамтиды:
күмәнді қарыздардың пайда болуынан толық қорғау, несиені басқару, сатуды
есептеу, белгілі бір мерзімге төлем формасындағы несиелеу.
Регистік құқы бар толық қызмет етудің алдыңғысынан айырмашылығы –
факторингтік компания жабдықтауды көрсететін несиелік тәуекелді
сақтандырмайды. Бұның мәні компания егер төлем құжаттары төленбесе, оларды
жабдықтаушыға қайтарып бере алады.
Трасталық операциялар. Коммерциялық банктер өздеріне сенімді
тұлғаның қызметтерін қабылдап, өздерінің жеке және корпаративті клиенттері
үшін әр түрлі қызметтер орындайды. Траст - сенім дегенді білдіреді.
Капитал иесі өз капиталын басқа тұлғаға оның мүддесін қорғап отырып, иелік
етуге сенім білдіріп тапсырады, яғни траст деп банктердің, басқа қаржылық
институттардың мүлікті және капиталды басқарумен байланысты көрсетуін
айтады. Бұл операциялар келісім негізінде жүзеге асады, ол келісім
трасталық деп аталады.
Коммерциялық банктер трасталық операциялармен қасымша табыс алу
үшін айналысады. Сол сияқты корпарациялар, фирмалар және олардың ақша
қаражаттарын басқару үшін, ірі клиенттермен байланыс орнату үшін айналысады
[52, 36].
Трасталық қызметтер үшін комиссиондық төлемақыны әрбір операцияға
дифференциалды түрде қояды: агенттік қызметтер үшін келісімді түрде,
басқаларына заңмен немесе сот шешімімен қойылады.
Инвестиция дегеніміз – бұл халық шаруашылығына мемлекет ішінде
және шетелде, оны қайта құру және кеңейту, сол сияқты пайда алу мақсатында
ұзақ мерзімді қаражат бөлу. Тікелей инвестиция – бұл қаражаттарды тікелей
өндіріске, құрал – жабдықтарды сатып алу және әлеуметтік, өндірістік
сипаттағы объектілерді салуға жұмсалады. Портфельдік инвестициялар бағалы
қағаздарды сатып алу арқылы және ұзақ мерзімді банк несиелерін беру арқылы
жүзеге асады. Жеке, мемлекеттікғ шетелдік инвестициялар инвестициялық
заңдармен реттеледі, ол заңдарға жеке шаруашылық бөлімшелердің, банктердің
инвестициялық іс-әрекеті тәртібі ережелері анықталады және инвестор құқтары
қорғалды.
Коммерциялық банктердің инвестициялық қызметінің мақсаты -
қаражаттардың сақталуын қамтамасыз ету, диверсификацияны, табысты және
өтімділікті қамтамасыз ету.
Бағалы қағаздар – бұл арнайы түрде рәсімделген қаржылық құжаттар,
оларда көрсетілген құқты жүзеге асыру үшін сол бағалы қағаздарды ұсыну
қажет. Олар қорлық (акциялар, облигациялар) және коммерциялық болады
(вексельдер, чектер).
Қордық бағалы қағаздар, әдетте эмиссияның массалық сипатымен
ерекшеленеді, олар өте көп мөлшерде эмиссияланады және акционерлік, немесе
облигациялық қорда белгілі бір үлеске ие екенін растайды.
Олар негізгі және көмекші болып бөлінеді. Негізгі қорлық бағалы
қағаздар негізгі мүліктік құқық немесе талапқа негізделген (акция,
облигация), ал көмекші бағалы қағаздар қосымша құқтар мен талаптарды
білдіреді(купондар, талондар).
Мәлімдеуші бағалы қағаздар – бұл мәлімдеуші чектер, акциялар,
облигациялар, салымдық анықтамалары, қоймалық анықтамалар және т.б. Оларды
сату және иесінің құқтарын растауы үшін тек мәлімдеу керек.
Бағалы қағаздармен операциялар жүргізуге коммерциялық банктерде
мынадай құрылымдар ұйымдастырылады: ірілерінде – департамент немесе
басқарма басқарма, орташалары мен кішілерінде – инвестициялық немесе қор
бөлімдері. Олар банктердің инвестициялық саясатын банк есебінен, немесе
клиент тапсырмасы бойынша жүргізеді, сол сияқты кәсіпорындардың,
ұйымдардың, ведомостволардың бағалы қағаздарын шығарып сата алады,
клиенттің бағалы қағаздар портфелін сәйкес ақыға сақтап, басқарады.
Бағалы қағаздар нарығы – бұл қаржылық нарықтың анағұрлым дамыған
бөлігі, оған ақша және капитал нарықтары кіреді. Республикамыздың қаржы
нарығы, бағалы қағаздар нарығымен қоса, инфляция қарқынының өсуіне
байланысты қиындық көріп жатыр. Нарықта айналыста жүрген бағалы қағаздарға
деген қызығушылық та төмендеп тұр. Жалпы айтқанда, Республикамызда
банктердің инвестициялық қызметі алғашқы даму самтысында.
Коммерциялық банктер пайда табу үшін басқа эмитентердің бағалы
қағаздармен сауда – саттық операцияларды жүргізеді. Берілген опрерациялар
бірнеше қызметтерді атқара алады: олар өтімділігі жоғары табысты активтерді
қалыптастыру құралы бола алады. Бұл операциялардың басқаша тағайындалуы –
алыпсатарлық табыс алу. Бағалы қағаздар нарығының бағалық коньюнктурасы
алыпсатарлық операциялар үшін қолайлы болып келеді. Банктер коммиссиондық
төлем ақы үшін бағалы қағаздарды сақтайды, олардың есебін жүргізеді және
бағалы қағаздарды сақтайды, олардың есебін жүргізеді және бағалы
қағаздармен басқа да депозиттік қызметтерді көрсетеді.
Кеңес беру қызметі. Коммерциялық банктер өздерінің клиенттеріне
банктік мекеменің ерекшеліктеріне байланысты, экономика және қаржы,
инвестициялау, несиелеу, есеп айырысу, есеп жүргізу және есеп беруге
байланысты кеңес беру қызметін көрсетеді. Бұл қызмет көрсетулер банктер
тарапынан пайда табу мақсатында ғана емес, сондай-ақ клиенттерге банк
ісінің қырларын білу үшін, жаңа қызмет түрлеріне қатысты толық
түсіндірмелер беру арқылы жаңа клиенттерді тартуға да байланысты
көрсетіледі.
Ақпараттық қызмет көрсету. Қазіргі кездегі телекоммуникациялар,
компьютерлік байланыстарды игере отырып, банктер жеткілікті түрде
коммерциялық немесе коммерциялық емес ақпараттарды да иеленеді. Сонымен
қатар, банктер клиенттерге әр түрлі қызметтер көрсете отырып, олардан
түрлі мәліметтер алады. Ақпарат алудың басты көзі басқа банктермен және ірі
ақпараттық агенттіктермен өзара ақпараттар алысу болып табылады.
Уақытша бос ақшалай қаражаттарды жинақтау – коммерциялық
банктердің алғашқы дәстүрлі-базалық қызметі. Бұл банктің пассиві меншікті
капиталы мен тартылған қаражаттардан тұрады. Меншік капиталы – банктің
несиелік ресурстарының маңызды және ажырамас бөлігі, бірақ ол оның барлық
ресурстарының тек 10 %-ын құрайды.
Басқа кәсіпорындармен салыстырғанда барлық міндеттемелер
коммерциялық банктерге меншікті капиталдың тартылған ресурстарға өзара
қатынасында өз міндеттерін жүзеге асыруға және дұрыс қызмет етуіне
мүмкіндік береді. Ең алдымен меншікті капитал банк қызметін бастау үшін
қажет. Сонымен қатар, офисті, жабдықтарды сатып алу және еңбекақыны төлеу,
сондай-ақ банктің қорғаныс кепілдік қоры, осы сипатты меншікті капитал
маңызды, сөзсіз міндетті қор болып табылады, банктің тұрақтылығы мен оның
жұмысының тиімділігін қамтамасыз ету үшін банктік қаражаттар құрылымында
оның ролі өте жоғары.
Дәстүрлі түрде осы қаражаттардың негізгі бөлігін депозиттер
құрайды. Депозит пен банктің кленттерінің жинақ салымдарынан басқа мерзімді
және мерзімсіз салымдарының барлығын түсіндіріледі. Банктердің ақшалай
қаражаттарды салымдарға тарту және оларды пайда табу
мақсатында
орналастару жұмыстары депозиттік операциялар деп аталады. Осылардың
негізінде коммерциялық банктердің несиелік ресурстарының негізгі
бөлігі құалады. Шетелдік банктік тәжірибеде алып тастау тұрғысынан
қарағанда талап еткенге дейінгі депозиттер, мерзімді және жинақ салымдары
деп ажыратылады.
Талап еткенге дейінгі депозиттер белгісіз уақытта салымшылардың
ағымдағы, есеп айырысу шоттарында болатын ақшалай қаражаттар, олар банкті
алдын ала ескертусіз кез келген уақытта салымшырармен алынуы, немесе басқа
шотқа аударылуы мүмкін. Әдетте банк талап еткенге дейінгі салымдар бойынша
ең төмен пайыз төлейді, ал кейбір жағдайларда олар бойынша сыйақы мүлдем
төленбейді. Кейбір мемлекеттерде пайыздарды есептеуге заңды тәртіппен тыйым
салынған.
Депозиттердің екінші тобын мерзімді салымдар құрайды. Терминнің
өзінен көрініп тұрғандай, мерзімді салымдар белгілі бір айдан жоғары
мерзімге орналыстырылады. Салымшы үшін ақшаларды ұзақ мерзімге салудың мәні
жоғары пайыздарды табу болып табылады. Сондай-ақ банк үшін бұл депозит
тиімді, өйткені ол жоғары пайыз табумен қандай да бір қарыз алушыға
қарыздарды ұсыну үшін осы қаражаттарды ұзақ уақыт бойы иемдене алады.
Мерзімді салымдар меншік меншікті салымдар және кері алу туралы ескертуі
бар мерзімді салымдар болып бөлінеді. Меншікті мерзімді салымдар шот
иелеріне алдын ала белгіленген күні қайтарылады, ал осы күнге дейін банк
оларды өз қалауын бойынша иемденеді. Егер шот иесі белгіленген күні соманы
кері алмаса, онда оны сол күннен кейін ағымдағы шот секілді пайдаланады,
сондай ақ ол өз ақшаларын кез-келген келесі күндерде кері ала алады.
Депозиттердің үшінші түрі – жинақ салымдары. Олардың кеңірек
тараған түрі кәдімгі жинақ шоты деп аталатын жинақ салымы. Шот иесі шотқа
ақша салу, немесе одан кері алу үшін жинақ кітапшаларын міндетті түрде
ұсыну керек. Депозиттердің басқа түрлеріне қарағанда жоғары
пайыздардың
төлеудің жинақ салымдары құнтты демеу және салымшылардың жинақтарын
банктерде сақтауды ынталандыру үшін пайдаланады. Халық пен коммерциялық
емес ұйымдар кәдімгі жинақ салымдарын қолданалды.
Коммерциялық банктер негізінен өз клиенттерінің шауашылық
қызметтеріне қызмет көрсетумен байланысты несиелік есеп айырысу және
қаржылық операциялардың барлық түрлерімен айналысады.
Қазақстан Республикасындағы банктер мен банктік қызметтер туралы
Заңға сәйкес банктер мынадай операцияларды орындай алады:
- ақылы негізде депозиттерді тарату;
- клиенттер мен банк корреспонденттердің шоттарын жүргізу және оларға
кассалық қызмет көрсету;
- қайтарымдылық, мерзімдік және төлемділік шарттарымен заңды және жеке
тұлғаларға қысқа мерзімді несиелер беру;
- инвестицияланатын қаражаттар иелерінің немесе иемденушілердің
тапсырмалары бойынша капиталдық жұмсалымдарды қаржыландыру;
- заңда көрсетілген тәртіппен өз бағалы қағаздарын шығару (чектерді,
вексельдерді,аккредитивтерді, депозиттік сертификаттарды, акцияларды және
басқа да қаржылық міндеттемелерді);
- төлем құжаттарын сатып алу, сату және сақтандыру, олармен басқа да
операцияларды жүргізу;
- банктік операциялар бойынша брокерлік қызметтерді көрсету,
клиенттердің тәуекелі бойынша оларды агенттері ретінде әрекет ету;
- клиенттердің тапсырмалары бойынша сенімдік операцияларды
(қаражаттарды қарау және орналастыру, бағалы қағаздарды басқару);
- банктік қызметпен байланысты кеңес беру қызметін көрсету;
- лизинтік операцияларды жүзеге асыру.
Ұлттық банктің арнайы лицензиялары бар болса, банктер басқа да
банктік қызметтерді жүзеге асыра алады. Соның ішінде шетел валюталарымен
операцияларды жүргізу, халықтың ақшалай салымдарын қарау.
Коммерциялық банктердің қызметін басқару құрылымы - Коммерциялық
банктердің ұымдастырылу құрылымы банкті басқару құрылымына және оның
функционалдык бөлімшелері мен әр түрлі қызметтерінің құрылымына бөлінеді.
Басқару органы пайда алу мақсатында коммерциялык банктің қызметіне
тиімді жетекшілік етуді камтамасыз етеді. Банктің құрылтайшылары басқару
органына тікелей қатысады.
Акционерлік коммерциялық банктің ең жоғарғы органы — акционерлердің
жалпы жиналысы болып табылады.
Акционерлердің жалпы жиналысы жылына бір рет шақырылып отырады. Бұл
жиналыста мынадай міндетгер шешіледі:
1. банктің жарғысына өзгерістер енгізу;
2. банктің жарғылық капиталын өзгерту;
3. банктің Кеңесін сайлау;
4. банктің жылдық есебін бекіту;
5. банктің табысын бөлу;
6. банктің құрылымдық немесе еншілес белімшелерін құру және тарату.
Екінші басқару органы — банктің қадагалау кеңесі болып табылады.
Банктің бақылау кеңесі — банк қызметіне бақылау жасау органы ретінде,
келесідей міндеттерді шешеді:
нормативтік актілерді бекітеді;
Басқарма немесе Басқарма төрағасының шешімі бойынша жасалған
мәмілелерді бекітеді.
Келесі басқару органы - бұл басқарма (Банк кеңесі). Басқарма (банк
кеңесі) - атқарушы немесе өкілеггі орган, яғни ол банктің иелерінен, оның
акционерлерінен құралады және олардың мүдделерін қорғайды.
Басқарманың міндеттеріне мыналар жатады:
- банктің стратегиялық мақсатын анықтау;
- банктің саясаттарын жасау;
- жетекшілік қызметке кадрлар тандау;
- комитеттерді кұру;
- ссудалық және инвестициялық операцияларға бақылау жасау.
Басқарма төрағасы — бұл банктің бірінші жетекшісі болып табылады және
ол банк кызметіне жетекшілікті жүзеге асырады. Банк төрагасьіна мынадай
міндеттер жүктеледі:
- банктің қызметіне катысты барлық сұрақтар бойынша бұйрықтар шығару
және нұсқаулар беру;
- барлық мемлекеттік және басқа да органдарда, басқа банктерде, онын,
ішінде шетелдік банктерде банк қызметіне қатысты барлық сұрақтар
бойынша өкілеттілікті жүзеге асыру;
- банктің мүлкіне және қаражаттарына ие болу;
- банктің штаттық жұмысшыларының саны мен құрылымын бекіту;
- еңбек келісімшарты бойынша банктің лауазымды тұлғалары- мен келісімдер
(контрактілер) жасасу.
Ревизиялық комиссия — банк қызметіне қаржылык есептің дұрыстығы жағынан
бақылау жасаушы орган болып табылады.
Несиелік комитет — бұл несиенің берілуіне байланысты қорытынды жасаушы
орган.
Несиелік комитет мынадай міндеттерді орындайды:
• несие алуға берген клиенттің өтінішін және несиелік қызметкердің несие
беру туралы қорытындысын қарайды;
• несие беру немесе одан бас тарту туралы шешім шығарады;
• несиелік тәуекелдерге байланысты несиелеу нысандарын анықтайды;
• несие сомасы мен мерзімін анықтап, пайыз мөлшерлемесін бекітеді;
• несиені қайтаруды қамтамасыз ету тәсілдеріне талаптар белгілейді;
• несиелеу шартын бекітеді (несиелік лимит, несиелік желі);
• берілген несиелерге мониторинг жүргізу тәртібін бекітеді;
• банктің несиелік стратегиясын жасайды;
• несиелеу бойынша бөлімшелердің жұмысын талдайды;
• несиелік комитеттің мәжілісі хаттамаларына қол қояды және хаттамаларды
тіркеу кітабын жүргізеді.
Қызмет бөліміне: кадр бөлімі, заң бөлімі, күзет бөлімі, әкімшілік-
шарушылық бөлімі жәнет.с.с. кіреді.
Ал банктің функционалдык құрылымына барлық департаменттер мен бөлімдер
жатады. Мысал ретінде Банк ЦентрКредит АҚ-ын басқарудың ұйымдастырушылық
құрылымына тоқталайық
1– кесте 2012 жылғы 1 наурызындағы екінші деңгейдегі банктерінің
тізімі:
1 АО "КАЗКОММЕРЦБАНК"
2 АО "БТА Банк"
3 АО "Народный Банк Казахстана"
4 АО "АТФБанк"
5 АО "Банк ЦентрКредит"
6 АО "Альянс Банк"
7 АО "KASPI BANK"
8 АО "Евразийский Банк"
9 АО "ТЕМIРБАНК"
10 АО "Нурбанк"
11 ДБ АО "Сбербанк"
12 АО "Цеснабанк"
13 ДБ АО "HSBC БАНК КАЗАХСТАН"
14 АО"Жилстройсбербанк Казахстана"
15 АО"ЭКСИМБАНК КАЗАХСТАН"
16 АО "Казинвестбанк"
17 АО "Delta Bank"
18 АО "Ситибанк Казахстан"
19 АО "ДБ "АЛЬФА-БАНК"
20 АО "Хоум Кредит Банк"
21 АО "Банк "Астана-финанс"
22 АО ДБ "RBS (Kazakhstan)"
23 ДО АО Банк ВТБ (Казахстан)
24 АО "МЕТРОКОМБАНК"
25 АО "Банк Kassa Nova"
26 АО "AsiaCredit Bank (АзияКредит Банк)"
27 АО "ДБ "КЗИ БАНК"
28 АО "Заман-Банк"
29 АО "Кредит Алтын Банк"
30 АО "Банк Позитив Казахстан"
31 АО "Казинкомбанк"
32 АО "Сеним-Банк"
33 АО ДБ "БАНК КИТАЯ В КАЗАХСТАНЕ"
34 АО ДБ "НБ Пакистана" в Казахстане
35 АО "Исламский Банк "Al Hilal"
36 АО "Шинхан Банк Казахстан"
37 АО ДБ "ТАИБ КАЗАХСКИЙ БАНК"
38 АО "Данабанк"
39 АО "ТПБ Китая в г.Алматы"
1.2 ҚР – ның екінші деңгейлі банктеріндегі бухгалтерлік есебін ұйымдастыру
Банктің атқарымдық бөлімшелерін фронт-офиске және бэк-офиске бөлу
тұжырымдамасы. Бухгалтерлік есеп жүйесі дегеніміз, банктің ұйымдастырылуына
бақылау жасауға және жоспарлау үшін басшыларға қажетті қаржылық және
экономикалық ақпараттарды дайындау мақсатында мәліметтерді жинау мен өңдеу
жүзеге асырылатын, басшыларға арналған ақпараттық жүйені білдіреді.
Бухгалтерлік есеп жүйесінің негізгі сапалық сипаттарына келесілер жатады:
- тиімді өнделген ақпарат;
- өз уақытында алынған есептік құжаттамалар;
- дәлдіктің жоғары деңгейлі болуы;
- алаяқтық мүмкіндіктерін барынша азайту.
Бұл сипаттарға ие болу үшін, олар тәуелсіз болу керек, яғни жекелеген
бөлімше немесе департамент түрінде құрылған бухгалтерлік есеп қызметін
ұйымдастыруды талап етеді [49, 69].
Бухгалтерлік есеп бөлімшелерінің мінсіз құрылымы жоқ, дегенмен де оның
барлық банктерге тән жалпы сипаттамалары болады:
- банктің барлық ресми шоттарын жүргізу;
- тиісті ережелерді жасау және қабылдау;
- тиісті рәсімдердің көмегімен есеп мәліметтерін құрастырушы барлық
бөлімшелерге нұсқаулар беру;
- бухгалтерлік есеп ережелері мен рәсімдерінің сақталуына бақылау
жасауға механизмдерді іске қосу және олардың орындалуын қамтамасыз ету.
Бухгалтерлік есеп және есептілік үдерісі операциялардың қаржылық
нәтижелерін көруге және операцияларды жоспарлау үшін, олардың барысын
қадағалап отыру үшін қажетті қаржыларды басқару бойынша ақпараттарды алуға
сол сияқты осы операцияларды ары қарай жетілдіру барысында өзгерістер
енгізуге мүмкіндік береді.
Бухгалтерлік есеп жүйесі банктің ұйымдастырылуының негізгі тірегі болып
табылады. Бухгалтерлік есептің дамыған жүйесі банк үшін өте маңызды,
өйткені ағымдағы шешімдерді қабылдау сәтінде, ол айтарлықтай шамада
қаржылық ұйымдастыруға сүйенеді.
Есеп жүйесі дегеніміз, есеп мәліметтерін қаржылық ақпаратқа қайта өңдейтін,
өзара байланысты элементтердің жиыны.
Есеп жүйесіне келесідей элементтер кіруі мүмкін:
- бухгалтерлік есеп бөлімшесі;
- жұмыс бөлімшелеріндегі есеп бөлімшелері;
- филиалдардағы есеп бөлімшелері;
- есеп мәліметтерін өңдеуші орталық;
- ішкі аудит бөлімшесі.
Банктердегі бэк-офистің құрамында бухгалтерлік есеп және есептілік
Департаменті құрылады. Департаменттің негізгі міндеті -Банктегі
бухгалтерлік есеп пен есептілік саласындағы бірыңғай әдістемелік саясатты
қамтамасыз ету, банктің қызметі жөніндегі қаржылық және ішкі есептілікті
құрастыру және оны банк басшыларына, Ұлттық банк пен басқа да мемлекеттік
органдарға ұсыну.
Департамент өз қызметін, Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңдарын,
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің нормативті актілерін басшылыққа ала
отырып, Банк жарғысының ережелеріне, Банк басқармасының шешімдеріне, Банк
басқармасы төрағасының бұйрықтары мен өкімдеріне сәйкес жүзеге асырады.
Оның құзырына кіретін мәселелер бойынша департаментінің барлық
жарлықтарын банктің құрылымдық бөлімшелері мен барлық департаменттер
міндетті түрде орындауы керек.
Бухгалтерлік есеп пен есептілік департаменті, операцияларды аналитикалық
есепте бейнелеу мен жүзеге асыру бойынша өкіметтілік пен жауапкершілік-
құқықтарын тікелей оның жүзеге асыратын банк бөлімшелеріне бере отырып,
шоттар жоспары бойынша операциялардың синтетикалық есебіне жауапкершілікте
болады.
Банк кассасынан қолма-қол ақшаларды қабылдау жіне беру есебі:
Банк үшін қолма-қол ақшаларды басқару қаржы нарығының күрделілігіне
байланысты маңызды жағдай болып табылады және оның атқарымдық міндеттеріне
кіреді. Сенімділікті қамтамасыз ету (қолма-қол ақшаларды қабылдау, жалған
ақшаларды тану), сондай-ақ иелік ету, нақты валютаны айырбастау және сату
қызметтері несие мекемелерінің міндеттеріне кіреді. Сөйтіп банкте көптеген
төлем тәртіптері жүзеге асырылады. Клиенттер , заңды тұлғалар, кәсіпкерлер
қолма-қол ақшаларды өздерінің есеп айырысу шотына төлемдерді жүргізу
мақсатында салады, ал мысалы, жеке тұлғалар қолма-қол ақшаларды депозиттік
шотқа олар бойынша пайыз (сыйақы) алу үшін салады.
Кассалық операциялар - бұл банк клиенттерінің ақшалары мен құндылықтарын
қабылдап-өткізу бойынша банктік операциялар. Басқаша айтқанда, барлық
кәсіпорындар мен мекемелер, олардың меншік түріне байланыссыз өз ақшаларын
банкте сақтайды және банктің клиентке қолма-қол ақшалай есеп айырысуын
жүргізу бойынша қызмет көрсетуі - бұл кассадан ақшаны беру, қабылдау және
сақтау [41, 200].
Екінші деңгейдегі банктердің кассалық операцияларды жетілдіру тәртібі
1999 жылғы 15 қарашадағы №394 Қазақстан Республикасының екінші деңгейдегі
банктерінің кассалық операцияларын жүргізу ережелеріне сәйкес жүргізіледі.
Олар бойынша келесілер қарастырылған:
- кассалық операцияларды жүргізудің жалпы тәртібі;
- ақшаны жеткізу және сақтау тәртібі;
- ақшаның төлем қабілеттілігін анықтау тәртібі;
- зақымданған банкноттар мен ақаулы тиындарды айырбастау және жою
тәртібі.
Банктерде клиенттерге кассалық қызмет көрсету, қолма-қол ақшаларды
өңдеу және кассалық жүмыстарды ұйымдастыру ісін жүргізу үшін келесі
бөлімшелер кұрылады: кіріс, шығыс, кіріс-шығыс кассалары, қайта есептеу
кассасы, кешкі касса және т.б. Банктер банктік зандылықтарға сәйкес
касеалық және басқа да банктік операцияларды жүзеге асыру үшін банк
орналаспаған жерден де есеп-кассалық бөлімшелерді ашуға кұқылы.
Кассалық операцияларды жүргізудің жалпы принципі кассирдің құндылықтар
мен қолма-қол ақшаны қабылдау және беру операцияларын кіріс және шығыс
кассалық құжаттарға сәйкес рәсімделген бухгалтерлік белім қызметкерлерінің
үкімі негізінде жүзеге асыруына бағытталады. Әрбір кассирді жұмысқа
қабылдау кезінде толық материалдық жауапкершілік туралы келісімшарт
жасалады. Жұмыс күнінің басында операциялық касса кассирлері касса
меңгерушісінен аванс ретінде белгілі бір қолма-қол ақша сомасын алады және
жұмыс күні соңында оны пайдаланғандығы туралы есеп береді. Бір күн ішіндегі
барлық кассалық операциялар аяқталғаннан кейін кассирлер бухгалтерия
қызметкерлерінің мәліметтері мен өзі жүргізген операцияларының жалпы
сомасын салыстырып, одан кейін құндылықтар мен қолма-қол ақшаларды ақша
қоймасына өткізеді. Кассалық операциялар бойынша барлық құжаттар банк
мекемесінің бухгалтериясында алдын ала тексерілгеннен кейін кассирлерге
түседі.
Клиенттерден олардың шоттарына есепке алуға арналған, банк кассасына
қолма-қол ақшаларды қабылдау кіріс кассалық құжаттармен жүргізіледі.
Басқа құндылықтарды қабылдау баланстан тыс ордерлермен рәсімделеді.
Клиент банкноттар мен тиындар тізімдемесімен бірге толтырылған кіріс
кассалық құжатты бухгалтерия қызметкеріне өткізеді, ол кіріс кассалық
құжаттьщ дұрыс толтырылуын тексереді, оны рәсімдейді және кіріс бойынша
кассалық журналда ақша сомасын көрсету үшін құжаттарды бухгалтер-
бақылаушыға өткізеді. Өз кезегінде бухгалтер-бақылаушы кіріс кассалық
кұжатты қабылдағаннан кейін операция жүргізген қызметкердің қольш және оның
растығын тексереді, онда көрсетілген соманың сәйкестігін, сонымен қатар осы
кұжатта көрсетілген соманың растығын салыстырады, содан кейін кіріс бойынша
бас журналға қол қойып тіркейді.
Кассир кіріс кассалық құжаттарды тексергеннен кейін клиентті шақырып,
одан көрсетілген соманы қабылдап алады. Содан кейін құжатта көрсетілген
соманы нақты сомамен салыстырып, сәйкес келген жағдайда кассир құжатқа
қолын қойып, түбіртекке немесе кіріс ордерінің көшірмесіне мөр қойып, оны
ақша салған тұлғаға береді. Егер өткізілген ақша мен көрсетілген сома
арасында сәйкессіздік байқалса, онда өткізілген құжат қайта рәсімделіп,
кассалық журналға өзгерістер енгізіледі. Кассир қолма-қол ақшаны
қабылдағаннан кейін Хабарландырудан түбіртекті және ордер кесіп алады
және түбіртекті ақша енгізушіге береді, ал кассир қолымен расталған ордер
ақшаның нақты түсуін кіріс бойынша кассалық журналда белгілейтін және
келесі күні көшірмемен бірге клиентке берілетін бухгалтерия қызметкеріне
бағытталады. Осыдан, клиенттер шотына енгізілген сомалар бойынша соңғыларға
екі құжат ұсынылады — түбіртек және ордер. Бөлек операциялар бойынша
ақшалардың банк кассасына түсуі Кіріс кассалық ордерлерді жасау жолымен
рәсімделуі мүмкін.
Егер клиент белгілі бір себептерге байланысты ақшаны кассаға
өткізбеген жағдайда, онда кассир көрсетілген соманы касса журналынан сызып
тастау үшін бухгалтер-бақылаушыға кіріс кассалық құжаттарды қайтарады, ал
құжаттардың өзі жойылады [41,115].
Жұмыс күнінің соңында кассир кіріс кассалық құжат негізінде бір күн
ішіндегі кассалық айналым және құндылықтардың қалдығы туралы есешілік
анықтамасын жасап, олардағы мәліметтерді нақты қабылданған сомамен
салыстырады. Анықтамаға кассир қолын қояды және онда керсетілген кассалық
айналым кассалық журналдағы жазбалармен салыстырылады.
Кассир жұмыс күнінің соңында касса меңгерушісіне анықтама және кіріс
құжаттарымен бірге қабылданған ақшаларды буып-түйіп өткізеді.Кассир нақты
құндылықтар мен есептілік құжаттар арасындағы сәйкессіздікті анықтағаннан
кейін касса меңгерушісіне хабарлайды, ал нақты сәйкессіздік бойынша акт
жасалады.
Касса меңгерушісі қабылданған соманы анықтама және кіріс құжаттарымен
салыстырып, қолын қояды. Сонымен қатар жұмыс күні ішінде қабылданған барлық
ақша сомалары операциялық кассаға кірістеліп, сол жұмыс күні ішінде
клиенттердің сәйкес шоттарына есептелуі қажет [40, 423].
Басқа да құндылықтарды беру баланстан тыс ордерлермен рөсімделеді.
Жоғарыда айтылғандай, касса меңгерушісі шығыс операцияларын жүзеге асыру
үшін кассирлерге қажетті соманы есептеп береді. Одан кейін касса
меңгерушісі операциялық кассада ақша қалдығын тексеруі және күн басындағы
есеп бойынша операциялық кассадағы қолма-қол ақшалар мен басқа да
құндылықтардың есебі кітапшасындағы мәліметтермен сәйкестігіне көз жеткізуі
қажет.
Клиент қолма-қол ақша алу үшін толтырылған кассалық құжаттарды өзіне
қызмет көрсетуші бухгалтерия қызметкеріне ұсынады, ол сәйкес тексеру және
рәсімдеу жүргізгеннен кейін шығыс бойынша кассалық журналда чек сомасын
немесе шығыс кассалық ордерді жазу үшін оларды кассирге, бухгалтер-
бақылаушыға өткізеді. Және клиентке ақшалай чектен бақылау маркасын береді,
ал чектің өзін бухгалтерия қызметкерлері кассирге еткізеді. Шығыс
құжаттарын алғаннан кейін, бухгалтер-бақылаушы келесілерді жүргізуге
міндетті:
- банктің ақшалай құжаттарына қол қоюға өкілеттілігі бар жауапты
тұлғалардың қолын растап, тексеру;
- санмен көрсетілген соманы жазбаша көрсетілген сомамен салыстыру;
- клиенттің лауазымды тұлғаларының қолын және олардың растығын
тексереді.
Кейін шығыс кассалық құжаттар кассирге өткізіледі, ол келесілерді
тексереді:
- қолма-қол ақша алу кезінде клиенттердің құжаттағы қолын және
клиенттің жеке куәлігін тексереді;
- берілетін қолма-қол ақша сомасын салыстырады;
- кассаға ұсынылатын бақылау маркасының нөмірін ақшалай чектегі
нөмірмен салыстырып, оған бақылау маркасын жабыстырады.
- клиент көзінше берілетін, дайын ақша сомасын қайта есептеп береді
және шығыс құжатына қолын қояды.
Клиент қолма-қол ақша қаражатын касса бақылаушысының қатысуымен қайта
есептеуге құқылы. Қайта есептеу нәтижесінде қолма-қол ақша жетіспеушілігі
немесе артықшылығы байқалған кезде, қажет болған жағдайда акт жасалады.
Жетіспеген соманы жетіспеушілікке ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz