Қаржы саясатын құқықтық ресімдеу
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1. Қаржы саясаты және қаржы механизмі
1.1Әлеуметтік – экономикалық процестердегі қаржы саясатының және қаржы
механизмінің мәні мен маңызы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... .8
1.2. Қаржы саясатының мазмұны, міндеттері, мақсаттары және
қағидаттары ... ..10
1.3. Қаржы механизмінің мазмұны мен
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
2. Қазақстан Республикасының сыртқы қарызы: бағалау әдістемесі мен даму
серпіні
2.1.Қазақстан Республикасының қаржылық дағдарыс кезіндегі сыртқы
қарызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
2.2.Қазақстан Республикасының сыртқы қарызын басқару механизмдерін
жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
3 Қазақстан Республикасында қаржы секторын дамыту жолдары
3.1.Қаржы секторын дамытудың 2007-2011 жылдарға арналған басымдықтары..38
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .67
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..69
Кіріспе
Қазақстанның ұлттық экономикасын дамытудың стратегиялық мақсаттарын
орындау әлеуметтік-экономикалық процестерді мемлекеттік реттеуді түбегейлі
жақсартуды көздейді.
Тұрақты экономикалық дамуды қамтамасыз етіп, соның негізінде халықтың
тұрмыс жағдайын көтеру үшін ең алдымен мемлекеттік қаржы саласында
мемлекеттік басқарудың нысандары мен әдістерін жетілдіру қажет. 1990-шы
жылдардың басындағы Қазақстан экономикасын қайта құру әлеуметтік-
экономикалық реформаларды қаржыландыруға және ұлттық экономиканың тұрақты
дамуын қамтамасыз етуге өз қаржы қорының тапшылығымен (жетіспеуімен)
сипатталды.
Бұл несие капиталының сыртқы және ішкі нарығында мемлекеттік қарыз алу
қажеттігін туғызды. Қаржы нарықтарынан қаражатты қарызға алу әлеуметтік-
экономикалық даму мұқтаждары мен мемлекеттің өз қаржы қоры тапшылығының
арасындағы қайшылықты жоюға мүмкіндік берді. Несиелер мен қарыздар алу
арқылы қосымша мемлекеттік шығындарды қаржыландырудың жағымсыз салдары ақша
шығару практикасын қолданудан гөрі азырақ болды.
Халықаралық тәжірибе көрсеткеніндей, қарызға алу саясатын ойластырылған
түрде қолдану және мемлекеттік сектордың қарызын басқару мен жеке сектордың
сыртқы қарызын реттеу саласында мемлекеттің әлеуетін нығайту үшін уақытында
қажетті шаралар қолдану елдің макроэкономикалық тұрақтылығын қамтамасыз
етудің маңызды факторы болып табылады.
Экономикалық дағдарыстан шығу және одан әрі серпінді даму
мемлекеттің сындарлы және негізгі саясаты арқылы болуы мүмкін. Жүргізіліп
отырған қаржы саясатының басты субьектісі мемлекет болып табылады. Ол
қоғамның ұзақ перспективаға арналған қаржысын дамытудың басты бағыттарының
стратегиясын жасайды және алдағы кезеңге арналған міндеттерді, қара-
жаттарды және оған жетудің жолдарын анықтайды.
Мемлекеттің қаржысы саясатының мазмұны экономикалық заңдардың іс-
әрекетін ескере отырып және қоғамның даму міндеттеріне сәйкес қаржыны
жоспарлы ұйымдастыру болып табылады. Қоғамдық дамудың әрбір кезеңінде қаржы
саясатының өзіне тән белгілері болады, ол экономиканың жай-күйін, қоғамның
материалдық және мәдени өмірінің толғағы жеткен қажеттіліктерін және басқа
факторларды ескере отырып, түрлі міндеттерді шешеді.
Мемлекеттің қаржысы саясатының мазмұны айтарлықтай күрделі,
өйткені ол шаралардың ау-қымды кешенін, оны дәйекті жүзеге асыру
стадияларын қамтиды, олар:
1) экономикалық заңдардың әрекеті, экономиканың жай-күйі, қоғамның
әлеуметтік-эконо-микалық дамуының перспективалары негізінде елдегі қаржының
ғылыми негізделген тұжы-рымдамасын әзірлеу.
2) экономикалық саясаттың тиісті мақсаттары мен міндеттерін негіздей
отырып, қаржы саяса-тының стратегиялық және тактикалық шараларын
тұжырымдау.
3) белгіленген іс-әрекеттерді қаржы механизмі арқылы (экономикалық
қайта құрудың түбе-гейлігіне қарай оны жаңғырта және түзете отырып) іс
жүзінде жүзеге асыру.
Осы негізгі үш буынның бірлігі қаржы саясатының мазмұнын анықтайды.
Демек, экономикалық заңдрдың іс-әрекетін есепке ала отырып, қоғамды
дамытудың міндеттеріне байланысты қаржыны ұйымдастыру мен пайдалану
мемлекеттің қаржы саясатының мазмұны болып табылады.
Қазіргі кезде қаржы саясатының көмегімен шешілетін басты
міндеттердің қатарына мыналарды жатқызуға болады:
а) елдің дамуының әрбір нақты кезеңінің ерекшеліктері мнегізінде
қаржы ресурстарының неғұрлым мүмкін болатын көлемін жасаудың жағдайларын
қамтамасыз ету;
ә) қаржы ресурстарын қоғамдық өндірістің сфералары арасында, ұлттық
шаруашылық секторлары арасында ұтымды бөлу және пайдалану, ресурстарды
белгілі бір мақсаттарға бағыттау;
б) экономикалық дамудың белгіленген бағыттарын орындау үшін тиісті
қаржы механизмін жасап, оны үнемі жетілдіріп отыру.
Сондықтан Қазақстан жағдайында қаржы саясатының міндеті экономиканы
экономикалық өсудің траекториясына көшіру, ұлттық шаруашылықтың құрылымын
одан әрі жетілдіру негізінде шаруашылық өмірді тұрақтандыру, кәсіпкерлік
қызметті дамыту, мемлекеттік бөліктің үлесін оңтайландыру отырып, меншікті
реформалау, сыртқы экономикалық қызметті ұлғайтып, жандандыру, әлеуметтік
бағдарламаларды қаржыландыру жөнінде шаралар жасап, оларды қаржы механизмі
арқылы іске асыру болып табылады.
Қаржы саясатының түбегейлі өзгеруімен байланысты қаржы механизмі
қайта құрылуда. Қаржы механизмін қайта құрудың мақсаты – нарықтық
қатынастарды дамыту негізінде қоғамдық өндірістің тиімділігіне ықпалын
күшейту, қаржы ресурстарын пайдаланудың тиімділігін арттыруды қамтамасыз
ету. Қаржы механизмін қайта құрудың негізіне ұлттық шаруашылықта қаржылық
өзара байланыстарды ұйымдастыруға деген қағидалы жаңа көзқарас қойылған, ол
жұмыстың түпкілікті нәтижелері үшін кәсіпорындардың, ұйымдардың,
аймақтардың шаруашылық ынтасы мен жауаптылығын барынша дамытуды қамтамасыз
етеді.
Экономика дамуының қазіргі кезеңде қаржы механизмін жетілдірудің
міндеттері өндірісті кеңінен демократияландырумен, коммерциялық негіздерді,
нарықтық реттеуді ендірумен, шаруашылық жүргізудің нәтижелеріне
экономикалық ынталылықты күшейтумен байланысты болып отыр. Ақшалай
табыстарды, қорланымдарды және қорларды ұтымды пайдалану арқылы қаржы
механизмі шаруашылықты жүргізудің түпкілікті нәтижелеріне белсенді түрде
әсер етеді.
Қаржы механизмі қоғамның өндірістік қатынастарының барлық жақтарынан
өтеді. Сондықтан шынайы, жақсы жолға қойылған қаржы механизмінің көмегімен
өндіріске белсенді түрде ықпал жасауға, оның тиімділігін арттыруға және
экономиканы өсіру үшін қаржы ресурстарымен қамтамасыз етуге болады.
Экономика дамуының қазіргі кезеңінде қаржы механизмін жетілдірудің
міндеттері өндірісті кеңінен демократияландырумен, коммерциялық негіздерді,
нарықтық реттеуді ендірумен, шаруашылық жүргізудің нәтижелеріне
экономикалық ынталылықты күшейтумен байланысты болып отыр. Ақшалай
табыстарды, қорланымдарды және қорларды ұтымды пайдалану арқылы қаржы
механизмі шаруашылықты жүргізудің түпкілікті нәтижелеріне белсенді түрде
елдегі жүргізіліп жатқан реформаларға сәйкес мемлекеттің қаржы саясаты
мен қаржы жүйесінің қызметі нарық жағдайында қажетті қаржы ресурстарын
жұмылдыруға, оларды бюджетке толық және дер кезінде түсіріп отыруға,
әлеуметтік-экономикалық дамудың мемлекеттік бағдарламаларында қаралған
шараларды үздіксіз қаржыландыруға және материал, еңбек және ақша
ресурстарын мақсатты әрі ұтымды пайдалануға бақылауды күшейтуге
бағытталған.
Бұл мақсаттар Қазақстан Республикасының әлеуметтік және
экономикалық дамуының, қоғамдық өмірдің барлық салаларын қайта құрудың
стратегиясын қаржымен қамтамасыз ету қажеттігінен туындайды.
Халықаралық тәжірибе көрсеткеніндей, қарызға алу саясатын
ойластырылған түрде қолдану және мемлекеттік сектордың қарызын басқару мен
жеке сектордың сыртқы қарызын реттеу саласында мемлекеттің әлеуетін нығайту
үшін уақытында қажетті шаралар қолдану елдің макроэкономикалық тұрақтылығын
қамтамасыз етудің маңызды факторы болып табылады.
Осыған байланысты дағдарыс кезінде қарызды басқару жүйесін негіздеу
мен жалпы сыртқы қарызды басқару тетіктерін жетілдірудің тиімді нысандары
мен әдістерін анықтау дипломдық жұмыстың мақсаты болып табылады.
Қойылған мақсатты жүзеге асыру төмендегі міндеттерді шешуді
көздейді:
- нарық жағдайындағы мемлекеттік қарызды басқарудың теориялық
негіздерін зерттеу;
- нарық жағдайындағы сыртқы қарыздардың тиімділігін, олардың
экономикалық дамуға ықпалын бағалаудың көпшілік мақұлдаған тәсілдемелерін
қарастыру, мемлекеттік сыртқы қарызды басқарудың қаржылық әдістерін жіктеу;
- Қазақстан Республикасының жалпы сыртқы қарызының өсімін
талдау, сыртқы қарыздардың тиімділігін бағалау, түйткіл мәселелерді
анықтап, елдің дамуына қауіп төндіретін жағдайларды қарастыру;
- Қазақстан Республикасының сыртқы қарызын басқару
стратегиясының тәсілдерін, мемлекеттің ішкі және сыртқы қарыз алудағы
ұстанымдары мен ұйымдастыру негіздерін дайындау;
- елдің жалпы сыртқы қарызын, оның Қазақстан экономикалық
жағдайларындағы ең шекті көрсеткіштерін неғұрлым дәл есептеудің әдістемесін
анықтау;
- қарыз алу және жекеменшік сектордың қарыз капиталының сыртқы
нарығындағы міндеттемелерін өтеу мәселелерін мемлекеттік реттеудің
тетіктерін анықтау;
- сыртқы қарыздардың қалыптасқан деңгейі шеңберінде Қазақстанның қаржы
және ақша-несие саясатын жүзеге асырудың ұсыныстарын дайындау.
Жұмыстың ақпараттық негізі ретінде ресми статистика,
Қазақстан Республикасының үкіметтік және кепілдік берілген мемлекеттік
борышы жөніндегі министрліктер мен ведомстволардың, халықаралық қаржы
ұйымдарының (ХВҚ, ДБ, халықаралық рейтингілік агенттік және басқалары)
деректері пайдаланылды.
1. Қаржы саясаты және қаржы механизмі
1.1.Әлеуметтік – экономикалық процестердегі қаржы саясатының және қаржы
механизмінің мәні мен маңызы
Саясат мемлекет қызметінің барлық бағыттарынқамтиды. Саяси ықпал
жасаудың элементі болып табылатын қоғамдық қатынастардың сферасына қарай
экономикалық немесе әлеуметтік, мәдени немесе техникалық, қаржы немесе
кредит, ішкі немесе сыртқы саясат туралы айтады.
Қаржы саясаты – бұл қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуы жөніндегі
міндеттерді шешу үшін қаржыны пайдалану жөніндегі мемлекеттің нысаналы
қызметі, қаржыны басқарудың түпкілікті мақсаты, оның нақтылы нәтижесі. Ол
мемлекеттің экономикалық саясатының құрамды бөлігі болып табылды.
Материалистік диалектика жүйесінде түрлі басқа саясат сияқты қаржы
саясаты қондырмаға жатады, ал қаржы саясатында білінетін және өндірістік
қатынастардың, белгілі бір экономикалық формацияның бір бөлігі ретінде
көрінетін қаржы қатынастары базистік болып табылады(2.1. сызбаны қараңыз).
Қаржы саясатын жасау процесінде елдің алдына қойылған міндеттердің
орындалуы үшін материалдық жағдайлар қамтамасыз етіледі. Сондықтан тап
қаржы саясаты экономика мен әлеуметтік сфераға ықпал жасаудың белсенді
тетігі болып табылады.
Қаржы саясаты өзіне бюджет, салық, ақша, кредит, баға және кеден
саясатын қамтиды. Өз кезегінде мемлекеттің саясаты тек оның экономикалық
және әлеуметтік саясатын жүзеге асырудың құралы болып келеді, яғни қосалқы
рөлді орындайды. Мемлекеттік саясаттың басқа да бағыттарын – ұлттық,
геосаясатты, әскери саясаттарды да ұмытуға болмайды.
Осы бес бағыттың жиынтығы мемлекеттік саясатты жүргізудің негізгі
құралы болып табылатын қаржы саясатын анықтайды.
Мезгілінің ұзақтығына және шешілетін мәселелердің сипатына қарай
мемлекеттің қаржы стратегиясы мен қаржы тактикасы болып бөлінеді.
Қаржы стратегиясы экономикалық және әлеуметтік стратегиямен
анықталып, преспективаға есептелген және ірі ауқымды міндеттерді шешуді
қарастыратын қаржы саясытының ұзақ мерзімді курсы. Ол макроэкономикалық
процестер дамуының ұзақ кезеңіне бағытталған, ал оның шеңберіндегі
күнделікті міндеттер басты стратегиялық мақсатқа жетудің кезеңдері ретінде
жүзеге асырылып отырады. Сөйтіп, қаржы саясатының мазмұны экономикалық
жүйеде қаржыны пайдаланудың стратегиялық бағыттылығымен үнемі анықталып
отырады.
Қаржы стратегиясын мемлекет қоғам дамуының ірі тарихи кезеңдеріне
үйлестіре отырып жасайды. Оны жасау процесінде қаржыны жамутудың негізгі
тннденциялары болжанады, оны пайдаланудың тұжырымдары қалыптасады, қаржы
қатынасатарын ұйымдастырудың қағидаттары белгіленеді. Ұзақ мерзімді
мақсаттарды таңдап алу және қаржы саясатында мақсатты бағдарламаларды жасау
қаржы ресурстарын экономикалық және әлеуметтік дамудың басты бағыттарында
шоғырландыруды қажет етеді.
Қаржы тактикасы қаржы байланыстарын ұйымдастыруды дер кезінде
өзгертіп отыру, қаржы ресурстарын қайта топтастыру арқылы қоғамды дамытудың
нақтылы кезеңінің мәселелерін шешуге бағытталған. Ол назарды кезек
күттірмейтін міндеттерді шешуге, пайда болған үйлесімсіздіктерді
қаржылардағы және елдің, аумақтың, саланың экономикасындағы
ауытқушылықтарды жоюға шоғырландыра отырып, стратегиялық нұсқаманы
нақтылайды. Қаржы стратегиясының біршама тұрақтылығы кезінде қаржы
тактикасы орамдылығымен (икемділігімен) ерекшеленуі тиіс, ол экономикалық
жағдайлардың, әлеуметтік факторлардың және басқалардың ширақтылығымен алдын
ала анықталады.
Қаржы саясаты қаржы ресурстарын шоғырландыруға және зәру міндеттерді
шешуге бағытталған, тап осы мемлекеттің қоғамдық өндіріске ықпал етуіне
мүмкіндік жасайды. Экономика мен қоғамның әлеуметтік дамуына қаржы
саясатының ықпал жасауы қаржы саясатының ғылыми негізделген теориясы
негізінде жүзеге асуын талап етеді. Тек ғылыми көзқарас, саясатты
анықтайтын барлық факторларды біліп, зерделеу оның салыстырмалы
дербестігінің объективті экономикалық қатынастар тәуелділігіне ұласпауының
кепілі. Экономикалық дамудың тәжірибесі қаржы саясатының экономикадан қол
үзуінің қатаң экономиккалық қиыншылықтарға ұрындыратынын, қоғамдық дамудың
міндеттерін іске асыруды сөзсіз тоқтататынын дәлелдейді.
Қаржы саясаты ғылыми зерттемелерге негізделсе және ғылыми тәсілдеме
қаржы саясатының нақтылы қаржы қатынастарынан үзілмейтіндігіне қызмет етсе,
онда қаржы саясаты прогрессивті болуы мүмкін.
Қаржы саясаты қазіргі кезеңде қарама – қайшылықты міндеттерді шешеді,
демек, қаржы саясаты баланстандырылған болуы тиіс.
Қазіргі жағдайда қаржы саясатының негізгі бағыттары мыналар болып
табылады:
1. Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысынң сферасында нарықтық
қатынастарды нығайту жөнінде шаралар жүргізу;
2. Дағдырысты жай-күйді жою және қаржы жүйесін сауықтандыру;
3. Халықты әлеуметтік қорғау жөнінде шаралар кешенін жүргізу.
Нарықтық экономика жағдайында ұзақ мерзімді ғылыми қаржы
болжамдарына негізделген және қаржы реттеушілерінің жүйесіне сүйеніп әрекет
ететін тиісті қаржы саясаты материалдық-заттай, ақша ағындарының күнделікті
әрі перспективалық тепе-теңдігіне жетудің, соның негізінде қоғамның үдемелі
экономикалық өсуін қамтамасыз етудің негізгі өркениетті әдісі болып
таблады. Ол бірінші кезектегі міндеттерді – мемлекеттік бюджеттің тапшылығы
мен ішкі және сыртқы борыштың мөлшерін, қаржы рыногын дамыту, қолданыстағы
салық жүйесін жетілдіру, инфляцияның қарқынын төмендету және т.б. шешу
үшінпайдаланылады. Сонымен бірге қаржы реттеуіштерінің жүйесімен айла-шарғы
жасау арқылы белгілі бір түрде мемлекет пайдаланатын қаржы айналымында
жүрген нақты ресурстар тиісті қаржы саясатына жетудің негізгі құралдары
бола бастайды.
Қаржы саясатын жасаған кезде оның бірнеше нұсқалары дайындалады.
Олардың барлығы сараптық бағалаудан өткізіледі, неғұрлым оңтайлы нұсқасы
үкіметке жіберіледі. Көп нұсқалы жоба математикалық үлгілеу мен жобалауды
пайдалануды талап етеді. Мұнымен бірге үнемі өсіп отыратын қаржы
ресурстарының босалқы қорын жасау қажет, сондай-ақ мемлекеттің шаруашылық
жүргізуші субъектілерінің табыстарын алудың неғұрлым оңтайлы үлестерін
анықтау қажет. Қаржы саясатын жасаған кезде қаржы ресуерстарын бөлуге және
оларды негізгі бағыттарға шоғырландыруға үлкен маңыз беріледі.
Соңғы жылдардағы қазақстанның қаржы жүйесі мемлекет бюджетіне
төленбеген төлемдермен сипатталады. Жүйелі төлем қабілетсіздігінің
салдарынан мемлекеттің борышын арттыруға тура келеді.
Тұрақтандырудың қаржы саясаты өзіне мына міндеттерді кіріктіреді:
1. Инфляцияны тоқтату;
2. Бюджет тапшылығын ЖІӨ-нің 2% дейін төмендету;
3. Мемлекет борышын ЖІӨ-нің 48% дейін жеткізу.
Қаржы саясатына ақша-кредит саясаты қосылады. Қаржы саясаты
жетістіктерінің бірі – Ұлттық банк кредиттерін беру (эмиссия) жолымен
мемлекеттік борышты жабудан заңнамалық түрде бас тарту.
1.2. Қаржы саясатының мазмұны, міндеттері, мақсаттары және қағидаттары
Экономикалық дағдарыстан шығу және одан әрі серпінді даму
мемлекеттің сындарлы және негізгі саясаты арқылы болуы мүмкін. Жүргізіліп
отырған қаржы саясатының басты субьектісі мемлекет болып табылады. Ол
қоғамның ұзақ перспективаға арналған қаржысын дамытудың басты бағыттарының
стратегиясын жасайды және алдағы кезеңге арналған міндеттерді, қара-
жаттарды және оған жетудің жолдарын анықтайды.
Мемлекеттің қаржысы саясатының мазмұны экономикалық заңдардың іс-
әрекетін ескере отырып және қоғамның даму міндеттеріне сәйкес қаржыны
жоспарлы ұйымдастыру болып табылады. Қоғамдық дамудың әрбір кезеңінде қаржы
саясатының өзіне тән белгілері болады, ол экономиканың жай-күйін, қоғамның
материалдық және мәдени өмірінің толғағы жеткен қажеттіліктерін және басқа
факторларды ескере отырып, түрлі міндеттерді шешеді.
Мемлекеттің қаржысы саясатының мазмұны айтарлықтай күрделі, өйткені
ол шаралардың ау-қымды кешенін, оны дәйекті жүзеге асыру стадияларын
қамтиды, олар:
1) экономикалық заңдардың әрекеті, экономиканың жай-күйі, қоғамның
әлеуметтік-эконо-микалық дамуының перспективалары негізінде елдегі қаржының
ғылыми негізделген тұжы-рымдамасын әзірлеу.
2) экономикалық саясаттың тиісті мақсаттары мен міндеттерін негіздей
отырып, қаржы саяса-тының стратегиялық және тактикалық шараларын
тұжырымдау.
3) белгіленген іс-әрекеттерді қаржы механизмі арқылы (экономикалық
қайта құрудың түбе-гейлігіне қарай оны жаңғырта және түзете отырып) іс
жүзінде жүзеге асыру.
Осы негізгі үш буынның бірлігі қаржы саясатының мазмұнын анықтайды.
Демек, эко-номикалық заңдрдың іс-әрекетін есепке ала отырып, қоғамды
дамытудың міндеттеріне байланысты қаржыны ұйымдастыру мен пайдалану
мемлекеттің қаржы саясатының мазмұны болып табылады.
Қазіргі кезде қаржы саясатының көмегімен шешілетін басты
міндеттердің қатарына мыналарды жатқызуға болады:
а) елдің дамуының әрбір нақты кезеңінің ерекшеліктері мнегізінде
қаржы ресурстарының неғұрлым мүмкін болатын көлемін жасаудың жағдайларын
қамтамасыз ету;
ә) қаржы ресурстарын қоғамдық өндірістің сфералары арасында, ұлттық
шаруашылық секторлары арасында ұтымды бөлу және пайдалану, ресурстарды
белгілі бір мақсаттарға бағыттау;
б) экономикалық дамудың белгіленген бағыттарын орындау үшін тиісті
қаржы механизмін жасап, оны үнемі жетілдіріп отыру.
Сондықтан Қазақстан жағдайында қаржы саясатының міндеті экономиканы
экономикалық өсудің траекториясына көшіру, ұлттық шаруашылықтың құрылымын
одан әрі жетілдіру негізінде шаруашылық өмірді тұрақтандыру, кәсіпкерлік
қызметті дамыту, мемлекеттік бөліктің үлесін оңтайландыру отырып, меншікті
реформалау, сыртқы экономикалық қызметті ұлғайтып, жандандыру, әлеуметтік
бағдарламаларды қаржыландыру жөнінде шаралар жасап, оларды қаржы механизмі
арқылы іске асыру болып табылады.
Елдегі жүргізіліп жатқан реформаларға сәйкес мемлекеттің қаржы
саясаты мен қаржы жүйесінің қызметі нарық жағдайында қажетті қаржы
ресурстарын жұмылдыруға, оларды бюджетке толық және дер кезінде түсіріп
отыруға, әлеуметтік-экономикалық дамудың мемлекеттік бағдарламаларында
қаралған шараларды үздіксіз қаржыландыруға және материал, еңбек және ақша
ресурстарын мақсатты әрі ұтымды пайдалануға бақылауды күшейтуге
бағытталған. Бұл мақсаттар Қазақстан Республикасының әлеуметтік және
экономикалық дамуының, қоғамдық өмірдің барлық салаларын қайта құрудың
стратегиясын қаржымен қамтамасыз ету қажеттігінен туындайды.[8,23б.]
Қаржы саясатының мақсаты – қоғам дамуының аса маңызды
қажеттіліктерін қанағатандыру қажет қаржы ресурстарын толық жұмылдыру.
Осыған байланысты қаржы саясаты кәсіпкерлік қызметті жандандыра
түсуге қолайлы жағдайлар жасауға шақырады. Мемлекет пайдасына
кәсіпорындардың табысын алудың ұтымды нысандарын, сондай-ақ қаржы
ресурстарын қалыптастыруға халықтың қатысу үлесін анықтауға көп көңіл
бөлінеді. Қоғамдық өндіріс салалары арасында қаржы ресурстарын бөлу жолымен
оларды пайдаланудың тиімділігін арттыруға, сондай-ақ оларды экономикалық
және әлеуметтік дамудың басты бағыттарына шоғырландыруға үлкен маңыз
беріледі. [8,35б.]
Таяудағы мақсат ретінде – мемлекеттік бюджет теңгерімділігіне жету
және экономиканы тұрақтандырудың негізінде ұлттық шаруашылықтың қаржы
жағдайын сауықтыру проблемасын шешу.
Қаржы саясатын жүзеге асырудың негізіне жалпы және жеке (өзгеше)
қағидаттардың толып жатқан қатары қойылуы тиіс.
Қаржы саясатын жүргізгенде оның мына қағидаттарын жүзеге асырудың
зор маңызы бар:
қолда бар нақты қаржы ресурстарын негіздей отырып, бюджеттерді
жасау, бекіту және атқару кезінде қоғамдық өндірістің барлық
қатысушыларының, әлеуметтік, ұлттық және кәсіби топтардың мүдделерін
сақтау;
қаржы қатынастарының жоспарлы ұйымдастырылуын қамтамасыз ету;
қаржы жүйесінің барлық сфералары мен буындарында кірістер мен
шығыстардың теңгерімділігі;
қаржы резервтерін жасау (бюджет жүйесінде кірістердің шығыстардан
және салалық қаржыларда қаржы резервтерінің асып түсуі);
мемлекет пен шаруашылық жүргізуші субъектілердің арасында қаржы
ресурстарын оңтайлы бөлу.
Қаржы саясатының тиімділігін қамтамасыз ететін жалпы қағидаттарға
мыналар жатады:
объективті экономикалық заңдардың іс-әрекетін есепке алу;
нақты тарихи жағдайларды есепке алу;
өткен жылдардың өзіндік тәжірибесін және дүниежүзілік тәжірибені
есепке алу.
Жеке (өзгеше) қағидаттарға мыналарды жатқызуға болады:
қоғамда қаржы жүйесінің ұтымды құрлымын, қаржы қатынастарын жоспарлы
ұйымдастыруды және қаржы механизмінің дұрыс құрылуын қамтамасыз ету;
қаржы жүйесінің барлық салалары мен буындарындағы кірістер мен
шығыстардың тепе-теңдігі;
бюджеттегі кірістердің шығыстардан асып түсетін қаржы резервтерін
жасау;
салық жүйесін ұтымды құру арқылы экономикалық және әлеуметтік
дамудың маңызды бағыттарына қаржы ресурстарын шоғырландыру;
негізгі қаржы ресурстарын мемлекет қарамағына жұмылдыру, оларды
мемлекет пен шаруашылық жүргізуші субъектілер арасында тиімді бөлу;
қаржы және кредит-ақша саясатының тепе-теңдігі.
1.3. Қаржы механизмінің мазмұны мен құрылымы
Қаржы саясаты нақты шаруашылық өмірде қаржы механизмі арқылы іске
асырылады, ол қаржыны ұйымдастыру, жоспарлау және басқару түрлерінің,
нысандарының және әдістерінің жүйесі болып табылады. Қаржы механизмі арқылы
шаруашылық жүргізудің түрлі деңгейлерінде және қызмет сфераларында
экономикалық және әлеуметтік дамудың мемлекеттік бағдарламаларын орындау
үшін мақсатты ақша қорлары мен ақша қорланымдарын қалыптастыру және
пайдалану жөніндегі қаржы қатынастары басқарылады.
Қаржы механизмі мемлекет белгілеген қаржы шараларын атауды, нақтылы
нәтижелерге – қоғамдық-экономикалық өмірдің барлық деңгейлері мен
сфераларындағы қоғамдық өнімнің, материалдық емес игіліктердің, қызметтер
көрсету мен құндылықтардың толып жатқан барлық элементтері құнының құрамына
кіретін қаржы ресурстарының ұдайы өндірілуіне айналдырып, іске асырады.
Ұдайы өндірістің әр алуандылығы өз кезегінде қаржы механизмі құрамды және
ажырағысыз бөлігі болып табылатын экономикалық (шаруашылық) механизмінің
нысандары мен әдістерінің тиісті әр алуандығын тудырады.[8,38б.]
Қаржы механизмі – экономикалық және әлеуметтік даму үшін қолайлы
жағдайлар жасау мақ-сатында қоғам қолданатын қаржы қатынастарын ұйымдастыру
нысандарының, қаржы ресурс-тарын қалыптастырып, пайдалану әдістерінің
жиынтығы. Ол қаржы қатынастарын ұйымдастырудың түрлерін, нысандарын және
әдістерін, оларды сан жағынан анықтаудың амалдарын кірістіреді.
Қоғамдық шаруашылықтың жеке бөлімдерінің ерекшеліктеріне қарай және
қаржы қатынастарының сфералары мен буындары бөлінуінің негізінде қаржы
механизмі шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы механизмі, сондай-ақ
мемлекет қаржысының механизмі болып бөлінеді. Ол кезегінде, бұл сфералардың
әрқайсысы жеке құрылымдық буындарды қамтиды. Мысалы, мемлекет қаржысының
механизмі бюджеттік механизм мен бюджеттен тыс ресурстар механизмі болып
бөлінеді. Аумақтық бөлініске сәйкес республиканың, биліктің жергілікті
органдарының қаржы механизмі деп бөлуге болады.[8,45б.]
Жалпышаруашылық механизмі секілді қаржы механизмінің де өзіне тән
ішкі құрлымы бар және ол айтарлықтай күрделі. Қаржылық өзара байланыстардың
көптігі қаржыны ұйымдасты-рудың көптеген түрлерін, нысандарын және
әдістерін алдын ала анықтайды. Қаржы механизмінің құрлымы қаржы
қатынастарын топтастыру тұрғысынан қаржы жүйесін қамтып көрсетеді.
Қаржы механизмі құрылымын сипаттау үшін оның буындары ретінде
анықталатын жүйелі талдаудың қосалқы жүйесі (бөлігі), блогы, элементі
сияқты ұғымдарын пайдаланған орынды (Қосымша А )
Қаржы механизмінің қосалқы жүйесі (бөлігі) оның неғұрлым маңызды
қозғаушы күші болып табылады, олар: қаржылық жоспарлау, қаржы тұтқалары мен
ынталандырмалары, ұйымдық құрылым және қаржы жүйесінің құқықтық режімі,
қаржыны ұйымдастыру.
Қаржы механизмінің блогы (буыны) – бұл жалпы мақсатты бағыттылық
белгісі бойынша біріккен біркелкі өзара байланысты элементтердің жиынтығы.
Қаржы механизмінің элементі – бұл қарапайым шаруашылық нысан, ол
арқылы қоғамдық өндіріске қатысушылардың мүдделері айрықша түрде білінеді.
Әрбір элемент бірыңғай қаржы механизмінің құрамды бөлігі болып
табылады, бірақ өзінше жұмыс істейді және барлық элементтер келісуді талап
етеді.
Қаржы механизмі элементтерінің – қаржы қатынастарын ұйымдастырудың
нысандарының, түрлерінің, әдістерінің үйлесуі „қаржы механизмінің
конструкциясын” құрайды, ол механизм-нің әрбір элементінің сандық
параметрлерін белгілеу жолымен, яғни алудың мөлшерлемелері мен нормаларын,
қорлардың көлемін, шығындардың деңгейін және басқаларды анықтау арқылы
қозғалысқа келтіріледі. Сандық параметрлер мен оларды анықтаудың сан алуан
әдістері қаржы механизмінің ең шамдағай бөлігі болып табылады. Олар
түзетулерге жиі ұшырайды, өндіріс жағдайлары мен қоғам алдында тұрған
міндеттердің өзгерісін сергек сезіп отырады. Мысалы, табсты (пайданы)
бөлудің әдістері және кәсіпорын мен мемлекет арасында оның бөлінуінің ара
қатысы әлденеше рет өзгереді, салықтардың мөлшерлемелері түзетіледі және
т.б.
Қоғамдық өмірде қаржының диалектикасы тұлғалау нысандарының және
әрекет жасау әдістерінің өзара байланысы, іс-қимылы арқылы көрінеді.
Нақты өмірде, шаруашылық және қаржы механизмдерінде абстрактты
экономикалық (құндық) категориялар нақтыланады және нақтылы насандар
түрінде болады.
Қаржы қатынастары көрінісінің нысандары экономиканы басқарудың
деңгейіне қарай (жалпыұлттық шаруашылық, экономиканың секторы, экономикалық
аймақ, сала, ішкі сала, шаруашылық жүргізуші субъектісі, әкімшілік-аймақтық
құрылым) неғұрлым толық нақтылануы мүмкін. Сондықтан анағұрлым нақтылы
нысандар – басқару тұтқалары қолданылады: мысалы, кірістерде қосылған құнға
салынатын салық, акциздер, табыс салығы, мемлекеттік мүліктен түсетін
табыстар, ренталық төлемдер және т.б., шығыстарда – экономикаға (әрі қарай
тәптіштеледі), әлеуметтік-мәдени мақсаттарға (білім беру, денсаулық сақтау,
әлеуметтік сақтандыру және қамсыздандыру, ғылымға, басқаруға және
басқалары) жұмсалатын шығындар бөліп көрсетіледі. Бастапқы буын деңгейінде
– фирмаларда, компанияларда, ұйымдарда, мекемелерде сан алуан қаржы
қатынастарын реттеу үшін басқарудың нақтылы нысандары мен әдістерінің сан
алуан түрлері қолданылады.
Шаруашылық және қаржы механизмдерінде қаржы-экономикалық нормативтер
мен лимиттер пайдаланылады. Нормативтер – шығындардың немесе ресурстарды
бөлудің есептік түрде негізделген мөлшерлері, лимиттер – ресурстарды
пайдаланудың шекті мөлшерлері (көлемдері) қаржылық жоспарлауда
пайдаланылады. Олардың көмегімен жалпымемлекеттік, ұжымдық және жеке
мүдделердің бөлгіштік қатынастарындағы оңтайлы ұштастыру, экономикалық және
әлеуметтік дамудың перспективалық және ағымдағы жоспарларының тапсырмаларын
іске асыру үшін мемлекеттің, аймақтың, басқарудың салалық және ведомстволық
органдарының, шаруашылық құрлымдарының ресурстарға деген қажеттіліктері
қамтамасыз етіледі.
Ұлғаймалы ұдайы өндірістің қалыпты ағыны экономикалық саясат пен
механизмнің құрамды бөлігі ретіндегі қаржы саясаты мен қаржы механизміне
байланысты. Дұрыс тұжырымдалған қаржы саясаты, анық етіп қалыптастырылған,
синхронды жұмыс істейтін қаржы механизмі қоғамның әлеуметтік-экономикалық
дамуына жәрдемдеседі. Кері тенденция да болады: егер қаржы саясаты
экономикалық заздардың іс-әрекетін толық ескерілмесе немесе олармен қарама-
қайшылықта болса, онда тиісті қаржы механизмі ұлттық шаруашылықтың,
саланың, аймақтың және т.б. өндірістің мүмкіндіктерін толық пайдалана
алмайды немесе пайдалануға оның халі жоқ; мұндай жағдайда қоғамның
экономикалық дамуы тежелінеді (тежеуіштелінеді), жағымсыз құбылыстар
қордаланылады, қоғамға қарсы процестер пайда болады. Мұндай жағдай
объективті экономикалық заздардың талаптарын елемейтін басқарудың әкімшіл-
ерікшіл, тым орталықтандырылған әдістерін қолданғанда қалыптасады.
Қаржы механизмінің әрбір сферасы мен жеке буыны бірыңғай бүтіннің
құрамды бөлігі болып табылады. Олар өзара байланысты және өзара тәуелді.
Сонымен бірге салалар мен буындар біршама дербес іс-әрекет етеді. Бұл
жағдай қаржы механизмі құрамдастарының үнемі қиысуын қажет етеді. Қаржы
механизмінің құрамды (құрылымдық және функциялық) буындарының іштей үйлесуі
оның ұтымдылығының (әрекеттілігінің) маңызды шарты болып табылады.
Қаржы механизмінің сфералары мен буындары жеке элементтердің
күрделілігімен және тарамданушылық дәрежесімен ерекшеленеді. Мысалы, бюджет
механизмі салықтардың көп түрінен тұратын жүйе, оған қаржыны пайдаланудың
сан алуан бағыттары мен қаржыландыру әдістерінің болуы тән. Шаруашылық
жүргізуші субъектілерде қорланымдардың жеке нысандары арасындағы қарым-
қатынас анықталады, табыс (пайда) бөлініске түседі, қорлар құрылып,
пайдаланылады. Сақтық ұйымдарында резервтік қор жүйесі кең дамыған.
Қаржы механизмінің маңызды құрамды бөлігі қаржы ынталандырмаларды –
іс-әрекеті шаруашылық жүргізуші субъектілердің материалдық мүдделерімен
байланысты болатын экономикалық тұтқалар болып табылады. Ұдайы өндірістің
сапалық жағын ынталандыру кезінде қаржы экономикалық мүдделерді,
ынталандырмаларды қамтамасыз ету бағытында пайдаланылады. Бұл орайда
экономиканы сапалық ынталандыру басым болады.
Қаржының өзара байланыстарының көптігі қаржыны ұйымдастырудың түрлі
нысандары мен әдістерін алдын ала анықтайды. Қаржы саясатын орындауға
арналған қаржы механизмін жасаудың үлкен маңызы бар. Қаржы саясатын жүргізу
процесінде шарттарды есепке алу әлеуметтік қамсыздандырумен, салықтарды
реттеумен, ғылыми-техникалық процесті дамытумен, өндіріс процесінің
проблемаларын шешумен, мақсатты бағдарламаларды қаржы ресурстарымен
қамтамасыз етумен, барлық аймақтардың шаруашылығын дамытумен байланысты
қойылған міндеттерді іске асыру үшін қажет тиісті тәсілдер мен әдістерді
айқындауды талап етеді.
Мемлекет объективті заңдардың негізінде жалпы ұлттық өнім мен ұлттық
табыстың құнын бөлудің нысандары мен әдістерін анықтайды. Мемлекет
салықтарды, қаржы ресурстарын пайдаланудың қағидаттары мен бағыттарын,
амортизация саясатын белгілейді. Мемлекет қаржы қатынастарын ұйымдастырудың
амалдарын нормативті түрде ресімдей отырып, жоспарлау мен болжауды жүзеге
асырады. Бұл орайда бақылаудың маңызы зор.
Қаржы ынталандырмаларының мынадай топтарын бөліп көрсетуге болады:
Қоғамдық өндіріске ресурстарды инвестициялаудың неғұрлым тиімді
бағыттарын таңдауды қамтамасыз етуге мүмкіндік жасайтын қаржы
ынталандырмалары. Осыған байланысты мақсатты бағдарламаларды дұрыс әзірлеу
мен оларды жергілікті ресурстармен (бюджеттің көмегімен) қамтамасыз ету
маңызды.
Қаражаттарды инвестициялаудың негізгі бағыттарын таңдау кезінде
қаржы сиымдылығы мен қаржы қайтарымы көрсеткіштеріне үлкен көңіл бөлінеді.
Қаржы сиымдылығы – бағдарламаны орындауға талап етілетін қаржы
ресурстарының саны. Қаржы қайтарымы – салынған ресурстарға алынатын қаржы
қаражаттарының саны.
Қаржы сиымдылығын төмендету және қоғамдық өндірісте қаржы қайтарымын
арттыру негізгі мәселе болып табылады. Бұл орайда қаржы ресурстарын
өсірудің маңызды резерві қоғамдық өнім құнының жақсартылған ұдайы
өндірістік құрылымы болатындығын есте ұстау қажет. Қосымша өнім қаржы
ресурстарының негізгі көзі болып табылатындықтан, қоғамдық өнім құнында
табыстың (пайданың) үлесі неғұрлым жоғары болса, қаржы ресурстарын өсіру
резервтері соғұрлым жоғары болады.
1.Арнаулы көтермелеу қорларын пайдалану.
2.Өндірісті интенсивтендірудің бюджеттік әдістерімен байланысты қаржы
ынталандырмалары.
Белсенді қаржы саясатын жүргізе отырып, өндірісті көтермелеу үшін
мемлекет бюджеттің кірістері мен шығыстарын пайдалана алады. Бюджеттің
кірістері бюджеттің ынталандырма-ларына айналуы үшін төлемнің әрбір түрі
тек фискалдық функцияны ғана емес, сонымен бірге ынталандырушы функцияны да
орындауы қажет. Қаржы механизмі мен қаржы саясаты қаржы құқығымен тығыз
байланысты. Заңды нормалардың болуы бүкіл қаржы жүйесінде бірыңғай талаптар
белгілеуге жағдай жасайды.
Қаржы құқығы қаржы саясатын қалыптастыру мен жүргізудің тетігі болып
табылады және экономикалық саясатқа әсер етеді.
Бұл байланыстарды дәйекті түрде былай көрсетуге болады:
1.Қаржыны бұл категорияның мүмкіндіктерін танып білу арқылы пайдалану.
2.Қаржы саясатын құқықтық ресімдеу.
3.Есептерді шешудің тәсілдері мен әдістерін дамыту және іске асыру.
4.Қаржы құқығы қаржы қатынастарын регламенттеуді жүзеге асырады.
Қоғам дамуының белгілі бір кезеңінің ұсынылатын және шешілетін
міндеттеріне, оның шаруашылықтың сферасын, саласын дамытумен байланысты бұл
қатынастардың бөлігіне сәйкес қаржы механизмінің, оның буындарының,
тұтқаларының, элементтерінің күрделі жүйесі өнбойы өзгерісте, өзара іс-
қимылда болады.
Қаржы механизмін қалыптастыра отырып, мемлекет сол бір кезеңнің
қаржы саясаты талаптарына оның толығырақ сәйкестігін қамтамасыз етуге
тырысады, бұл саясаттың мақсаттары мен міндеттерін толық жүзеге асырудың
кепілі болып табылады. Сонымен бірге қаржы механизмі мен оның элементтерін
жеке және ұжымдық мүдделермен неғұрлым толық үйлестіруге деген үнемі
ұмтылушылық сақталынады, бұл – қаржы механизмі тиімділігінің кепілі.
Қаржы саясатының түбегейлі өзгеруімен байланысты қаржы механизмі
қайта құрылуда. Қаржы механизмін қайта құрудың мақсаты – нарықтық
қатынастарды дамыту негізінде қоғамдық өндірістің тиімділігіне ықпалын
күшейту, қаржы ресурстарын пайдаланудың тиімділігін арттыруды қамтамасыз
ету. Қаржы механизмін қайта құрудың негізіне ұлттық шаруашылықта қаржылық
өзара байланыстарды ұйымдастыруға деген қағидалы жаңа көзқарас қойылған, ол
жұмыстың түпкілікті нәтижелері үшін кәсіпорындардың, ұйымдардың,
аймақтардың шаруашылық ынтасы мен жауаптылығын барынша дамытуды қамтамасыз
етеді.
Экономика дамуының қазіргі кезеңде қаржы механизмін жетілдірудің
міндеттері өндірісті кеңінен демократияландырумен, коммерциялық негіздерді,
нарықтық реттеуді ендірумен, шаруашылық жүргізудің нәтижелеріне
экономикалық ынталылықты күшейтумен байланысты болып отыр. Ақшалай
табыстарды, қорланымдарды және қорларды ұтымды пайдалану арқылы қаржы
механизмі шаруашылықты жүргізудің түпкілікті нәтижелеріне белсенді түрде
әсер етеді.
Қаржы механизмі қоғамның өндірістік қатынастарының барлық жақтарынан
өтеді. Сондықтан шынайы, жақсы жолға қойылған қаржы механизмінің көмегімен
өндіріске белсенді түрде ықпал жасауға, оның тиімділігін арттыруға және
экономиканы өсіру үшін қаржы ресурстарымен қамтамасыз етуге болады.
Экономика дамуының қазіргі кезеңінде қаржы механизмін жетілдірудің
міндеттері өндірісті кеңінен демократияландырумен, коммерциялық негіздерді,
нарықтық реттеуді ендірумен, шаруашылық жүргізудің нәтижелеріне
экономикалық ынталылықты күшейтумен байланысты болып отыр. Ақшалай
табыстарды, қорланымдарды және қорларды ұтымды пайдалану арқылы қаржы
механизмі шаруашылықты жүргізудің түпкілікті нәтижелеріне белсенді түрде
әсер етеді.
Қаржыны басқару стратегиялық, яғни қаржыны жалпы басқару және
оперативтік басқару болып ажыратылады. Стратегиялық басқару қаржы
ресурстарын келешекте болжау арқылы анықтауда, мақсатты бағдарламаларды
және басқаны іске асыруға арналған қаржы ресурстарының ауқымын белгілеуде
көрінеді. Оны дәстүр бойынша мемлекеттік биліктің және басқарудың жоғарғы
органдары – Президент аппараты, Парламент, Үкімет, Қаржы министрлігі,
Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасы Президентіне көп жағдайда Президент аппараты
арқылы қаржыны басқаруға үлкен өкілеттік берілген:
1) Республикалық бюджетті әзірлеу және оның атқарылуы туралы есеп
беру тәртібін айқындайды;
2) Республикалық бюджет комиссиясын құрады, ол туралы қағиданы
бекітеді, оның құрамын айқындайды;
3) Қазақстан Республикасының аумағында төтенше мемлекеттік бюджет
енгізу туралы шешім қабылдайды және оны әзірлеу тәртібін айқындайды;
4) Мемлекеттегі жағдай мен республиканың ішкі және сыртқы саясатының
негізгі бағыттары туралы Қазақстан халқына жыл сайынғы жолдауда алдағы
жылға арналған Қазақстан Республикасының қаржы – кредит және бюджет
саясатының негізгі бағыттарын айқындайды;
5) Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын басқару жөніндегі кеңес
құрады және ол туралы қағиданы бекітеді; Ұлттық қорды қалыптастыру және
пайдалану тиімділігін арттыру жөнінде, сондай – ақ оны пайдаланудың көлемі
мен бағыттары жөнінде шешімдер қабылдады. Ұлттық қорды қалыптастыру және
пайдалану туралы есептерді бекітеді;
6) Қазақстан Республикасындағы төтенше немесе соғыс жағдайларында
тиісті қаржы жылының бірінші тоқсанына арналған республикалық қаржы
жоспарын бекітеді және Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес өзге де
өкілеттіктерді жүзеге асырады.
Қаржыны жалпы басқару Қазақстан Республикасының заң шығару қызметін
жүзеге асыратын елдің ең жоғарғы өкілді органы – Парламентке жүктелген.
Палаталардың бірлескен отырысында Парламент Үкімет пен Республикалық
бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің республикалық
бюджеттің атқарылуы туралы есептерін бекітеді, республикалық бюджетті,
сондай – ақ республикалық бюджетке өзгерістер мен толықтырулар енгізеді,
бекітеді, салықтар мен алымдарды белгілейді және оларды алып тастайды,
мемлекеттік қарыздар мен республиканың экономикалық және өзге де көмек
көрсетуі туралы мәселелерді шешеді.
Парламенттің құзырында қаржы проблемаларын шешу заңнамалық актілерді
– Қазақстан Республикасының заңдары мен Парламент қаулыларын талқылауға
және кейін дауыс беруге енгізу жөніндегі заңнамалық бастама құқында жүзеге
асырылады. Парламент аса маңызды қоғамдық қатынастарды реттейтін заңдар
шығарады, негізгі қағидаттар мен нормаларды белгілейді, олар: салық салуға,
алымдар мен басқа да міндетті төлемдерді белгілеуге, республикалық
бюджетке, білім беруге, денсаулық сақтауға және әлеуметтік қамсыздандыруға,
елдің қорғанысы мен қауіпсіздігін қамтамасыз етуге, мемлекеттік органдар
мен жергілікті басқару органдарын ұйымдастыру мен олардың қызметіне,
айналадағы ортаны қорғауға, меншік режіміне және өзге де мүліктік
құқықтықтарға қатысты.
Парламенттің жұмыс органдары тұрақты негізде жұмыс істейтін сенат пен
мәжілістің тұрақты комитеттері – Экономика, қаржы, бюджет комитеттері болып
табылады. Комитеттерде заңнамалық актілер оларды Парламенттің палаталарында
дауысқа салуға енгізгенге дейін анықталады.
Қазақстан Республикасының Үкіметі – Министрлер Кабинеті Республика
Президенті белгілейтін тәртіппен Парламентке республикалық бюджетті және
оның атқарылуы туралы жылдық есепті табыс етеді. Мұндай есепті Үкімет
Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетіне де
табыс етеді, қарыз алуды жүзеге асырады, Ұлттық қорға активтерді есептеу,
ұлттық қорды пайдалану тәртібін айқындайды, төменгі бюджеттерден жоғарғы
бюджетке бюджеттік алынымның және жоғарғы бюджеттен төменгі бюджеттерге
бюджеттік субвенцияларды аудару тәртібі мен кезеңділігін айқындайды,
Қазақстан Республикасының заңдарына және Президенттің актілеріне сәйкес
өзге де өкілеттіктерді жүзеге асырады.
Экономика мен әлеуметтік саланы басқару жүйесін түбірлі қайта құрудан
туындап отырған жаңа мәселелерді шешуге байланысты және Қазақстан
экономикасының дамудың нарықтық жолына өтуіне орай қаржыны басқару
саласында Қазақстан Республикасының мемлекеттік басқару жүйесін одан әрі
жетілдіру шаралары туралы Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығына
сәйкес қайта құрылған Қаржы министрлігі және оның жер – жерлердегі
органдарының рөлі шұғыл артып отыр. Қаржы министрлігімен оған қосылған
Мемлекеттік кіріс министрлігінің бюджетті жоспарлау және мемлекеттің
кірісін жоспарлау саласындағы функциялары мен өкілеттіктері Экономика және
бюджеттік жоспарлау министрлігіне берілді.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2002 жылғы 3 қыркүйектегі №962
қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасының қаржы министрлігі туралы
қағидаға сәйкес Министрлік басшылықты, сондай – ақ заңнамада көзделген
шекте мемлекеттік бюджеттің атқарылуы және атқырылуын бақылау, мемлекеттік
меншікті басқару, есепке алу жәнепайдалануын бақылау, банкроттық
рәсімдерінің және дәрменсіз борышкерді таратудың соттан тыс рәсімінің
жүргізілуін бақылау, бухгалтерлік есеп жүйесін және қаржылық есептеме
аудитін реттеу саласындағы салааралық үйлестіруді жүзеге асыратын Қазақстан
Республикасының орталық атқарушы органы болып табылады.
Министрліктің негізгі міндеттері мыналар болып табылады:
республикалық бюджеттің атқарылуын және жергілікті бюджеттердің
атқарылуына кассалық қызмет көрсетуді қамтамасыз ету;
салықтардың, алымдардың және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдердің түсуін және бюджетке түсетін өзге де түсімдерді, міндетті
зейнетақы жарналарының толық уақтылы аударылуын, шикізат секторы
ұйымдарынан бюджетке түсетін түсімдер бөлігінің Қазақстан Республикасының
Ұлттық қорына аударылуын қамтамасыз ету;
республикалық және жергілікті бюджеттердің атқарылуы, бухгалтерлік
есеп, есептеме және аудит жөнінде әдіснамалық басшылық жасау;
өз құзыры шегінде республикалық және жергілікті бюджеттер қаражатының
тиімді және мақсатты пайдалануын бақылау;
мемлекеттік меншікті басқарудың тиімділігін арттыру;
мемлекеттік салық саясатын әзірлеуге және іске асыруға қатысу;
банкроттық рәсімін жүргізуге (банктерді және сақтандыру (қайта
сақтандыру) ұйымдарын қоспағанда), сондай – ақ соттан тыс рәсімді дәрменсіз
борышкерді таратуға мемлекеттік бақылау және оған заңнамамен жүктелген өзге
де міндеттер.
Министрлік заңнамада белгіленген тәртіппен мынадай негізгі
функцияларды жүзеге асырады:
тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджеттің жобасын,
мемлекеттік және өзге де бағдарламаларды, Қазақстан Республикасының
стратегиялық жоспарларын және Қазақстан Республикасының әлеуметтік –
экономикалық дамуының индикативтік жоспарларын, негізгі макроэкономикалық
көрсеткіштерді әзірлеуге қатысу;
бюджетке түсетін түсімдерді болжауға және мемлекеттік бюджетке
кірістердің түсуі саласындағы мемлекеттік саясаттың мақсаттары мен
басымдықтарын нақтылауға қатысу;
өз құзыры шегінде мемлекеттің қаржысын және мемлекеттік басқару
саласындағы мемлекеттік саясаттың мақсаттары мен басымдықтарын анықтауға
қатысу;
мемлекет қаржысы, фискалдық саясат және мемлекеттік меншік
саласындағы заңнаманы қолдану тәжірибесін талдау қорытындылау, оны
жетілдіру жөнінде ұсыныстар әзірлеу;
ұтымды үкіметтік және мемлекет кепілдігімен қарыз алуды, сондай – ақ
мемлекеттік борышты басқаруды қамтамасыз ету;
мемлекеттік меншікті пайдалану мониторингі жүйесін жетілдіру;
заңнамада белгіленген тәртіппен шикізат секторы ұйымдарынан бюджетке
түсетін түсімдердің бөлігін Қазақстан Республикасы Ұлттық қорына аудару;
өз құзыры шегінде бюджеттің атқарылуы жөніндегі нормативтік құқықтық
актілердің, бухгалтерлік есеп пен аудиттің, қаржылық бақылаудың және
мемлекеттік меншікті басқарудың жобаларын әзірлеу және дайындау;
өз құзыры шегінде қосарланған салық салуды болдырмау туралы
халықаралық салық келісімдері мәселелерінде уәкілетті органның функциялары;
жер қойнауын пайдалануға арналған келісімшарттардың салық
сараптамасы, сондай – келісімшарттық талаптардың орындалу барысына тексеру
жүргізу;
мемлекеттік мекемелердің бухгалтерлік есебін, сондай – ақ өз құзыры
шегіде республикалық және жергілікті бюджеттердің атқарылу туралы
есептемені жүргізу және іске асыру тәртібін әзрлеу;
жергілікті бюджеттердің шоттарын, мемлекеттік мекемелердің шоттарын
жүргізу және шоттар бойынша аударымдық операцияларды жүзеге асыру;
республикалық бюджетті қаржыландырудың жиынтық жоспарын бекіту және
оларға өзгерістер енгізу;
республикалық бюджеттен шығыстарды қаржыландыру және республикалық
бюджетте көзделген соманың шегінде кредит беру;
ұлттық қордың қалыптасуы және атқарылуы жөніндегі қызмет туралы
ақпаратты қамти отырып, республикалық бюджеттің атқарылуы туралы жылдық
есептерді, мемлекеттік бюджеттің атқарылуы барысы туралы айлық, тоқсандық
және жылдық ақпаратты жасау, сондай – ақ мемлекет қаржысы бойынша
статистикалық есептерді жасау;
республикалық бюджеттен қаржыландырлатын мемлекеттік мекемелердің
шығыстар сметасының дұрыс жасалуын және бекітілуін, сондай – ақ бюджет
қаражатының, үкіметтік қарыздар, мемлекеттік кепілдігі бар мемлекеттік емес
қарыздар қаражатының және мемлекеттік меншіктегі өзге де мүліктердің
мақсатты пайдалануын бақылау;
республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау және талдау;
бухгалтерлік есеп пен аудит саласында, оның ішінде өз құзыры шегінде
аудиторлық қызметті лицензиялау саласында уәкілетті органның функцияларын
анықтау;
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкіндегі қазынашылық комитетінің
тиісті шоттары арқылы мемлекеттік мекемелердің валюталық операцияларын
жүргізу және есепке алу, заңнаманы сақтау жөніндегі тексерістерді
ұйымдастыру;
мемлекет кепілдігімен тартылған мемлекеттік емес қарыздардың және
жергілікті атқарушы органдар қарыздарының шарттарына қаржылық сараптама
жүргізу;
үкіметтік қарыздардың қаржылық шарттарын анықтау, жергілікті атқарушы
органдардың қарыздарды тартуын келісу;
Қазақстан Республикасының Үкіметі беретін өкілеттіктерге сәйкес
келіссөздер жүргізу, үкіметтік қарыздардың шарттарына қол қою, Үкіметтің
мемлекеттік эмиссиялық бағалы қағаздарын шығару, Қазақстан Республикасы
резиденттерінің мемлекеттік емес қарыздары бойынша үкіметтік кепілдіктер
беру;
үкіметтік қарыздарды алу, пайдалану, өтеу және оларға қызмет көрсету,
Қазақстан Республикасы резиденттерінің мемлекеттік емес қарыздарының
мемлекеттік кепілдері бойынша міндеттемелердің орындалуын қамтамасыз ету;
республикалық бюджетте көзделген және Үкімет шешімдеріне сәйкес
инвестициялық жобаларға, мемлекеттік бағдарламаларға және өзге де іс –
шараларға кредит беру;
үкіметтік сыртқы қағаздар туралы келісімдерді бекітуге қажетті
құжаттарды дайындауға қатысу;
түпкілікті қарыз алушылар мен екінші деңгей банктерінің үкіметтік
қарыздардың қаражатын және Үкіметтің бірлесіп қаржыландыру үлесін
республикалық бюджетке қайтару туралы ішкі кредиттік келісімдердің
жобаларын дайындау;
уәкілетті банк – агенттерімен бірлесіп республикалық бюджеттен
оқшаландырылған қаражатты өндіріп алу жөнінде түпкілікті қарыз алушылармен
жұмыстарды ұйымдастыру және жүргізу;
төлемдердің бюджетке түсуі көздейтін заңнаманың сақталуын, міндетті
зейнетақы жарналарының толық және уақтылы аударылуын бақылау;
мемлекеттің кірістері бойынша мемлекеттік есептемені жинаудың
нысандары мен тәсілдерін жетілдіру;
Ұлттық банкпен келісім бойынша конкурстық негізде үкіметтік
қарыздарға, мемлекеттік кепілдігі бар мемлекеттік емес қарыздарға және
кейінен үкіметтік қарыз алуға байланысты гранттарға қазмет көрсету үшін
екінші деңгей банктерін, бастапқы дилерлерді, лид- менеджерлерді және
мемлекеттік бағалы қағаздарды шығару жөніндегі басқа әріптестерді іріктеу;
заңнамада белгіленген тәртіппен Қазақстан Республикасында лотерея
ұйымдастыру, және өткізуге байланысты қызметті және өзінің құзырына
жатқызылған өзге де қызмет түрлерін лицензиялау;
салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер бойынша
берешекті мәжбүрлі түрде өндіріп алу жөнінде жұмысты ұйымдастырды;
өз құзыры шегінде салықтың құқық бұзушылыққа қарсы күрес мәселелері
бойынша Қазақстан Республикасының халықаралық міндеттемелерін орындау;
банкроттық рәсімдердің жүргізілуін (банктерді және сақтандыру (қайта
сақтандыру) ұйымдарын қоспағанда) мемлекеттік бақылау, сондай – ақ соттан
тыс рәсімде дәрменсіз борышкерді тарату және оған заңнамамен жүктелген өзге
де функциялар.
Қаржыны басқару жөніндегі сан – алуан функцияларға байланысты Қаржы
министрлігіне үлкен құқықтар берілген.
Министрліктің негізгі міндеттерін іске асыру және өз функцияларын
жүзеге асыру үшін заңдарда белгіленген тәртіппен:
мемлекеттік органдардан өзге де ұйымдардан және жеке тұлғалардан
министрлікке жүктелген функцияларды жүзеге асыру үшін қажетті ақпараттарды
сұратуға және алуға;
өз құзырының шегінде барлық мемлекеттік органдардың, өзге де
ұйымдардың және жеке тұлғалардың орындауы үшін міндетті нормативтік –
құқықтық актілерді шығаруға;
Министрліктің қарауындағы комитеттер мен мемлекеттік ұйымдардың
бұйрықтарын өзге де кесімдерін тоқтауға немесе тоқтата тұруға;
акционерлік қоғамдардағы мемлекеттік үлеске және республикалық басқа
да мүлікке иелік етуге, пайдалануға, сондай – ақ заңнамалық актілермен және
үкімет белгілеген жағдайларда билік етуге;
өз құзырындағы мәселелер бойынша халықаралық ұйымдармен
ынтымақтастықты жүзеге асыруға;
бірыңғай қазынашылық шоттағы және Қазынашылық комитетінің
корреспонденттік шоттарындағы ағымдағы қалдықтарды Үкімет белгілеген
тәртіппен тиімді орналастыру жолымен басқаруды жүзеге асыруға;
бюджеттік заңнамада көзделген жағдайларда бюджет қаражаттарын
қайтарып алуға, қаржыландыруды тоқтата тұруға;
қымбат бағалы металдар мен асыл тастарды басқаруды, есебін және
сақтауды ұйымдастыруды жүргізуге;
ұлттық және шетелдік валютада банктік операциялардың жекелеген
түрлерін және өзіне заңдармен жүктелген өзге де құқықтарды жүзеге асыруға
құқықтары бар.
Қаржы министрлігінің орталық аппараттарында берілген міндеттері мен
функцияларды атқаратын бірқатар арнаулы бөлімшелер бар, басқарудың
мақсаттары мен міндеттерінің өзгеруі, аппараттар функцияларының дамуы,
жұмысты жетілдірудің қажеттілігі ескеріліп отырып бұл бөлімшелердің құрамы
мен құрылымы үнемі өзгеріп отырады.
Қазіргі кезде Қаржы министрлігінің орталық аппараттарында бірқатар
департаменттер мен басқармалар маңызды орын алады:
Мемлекеттік бюджетті атқару департаменті;
Фискалдық саясат пен қаржы статистикасы департаменті;
Мемлекеттік органдарды қаржыландыру департаменті;
Кірістерді талдау департаменті;
Электронды мониторинг департаменті;
Жұмыстарды ұйымдастыру және қаржылық қамтамасыз ету департаменті;
Құжат айналымы және кадр жұмыстары департаменті;
Акциздерді реттеу департаменті;
Заң ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1. Қаржы саясаты және қаржы механизмі
1.1Әлеуметтік – экономикалық процестердегі қаржы саясатының және қаржы
механизмінің мәні мен маңызы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... .8
1.2. Қаржы саясатының мазмұны, міндеттері, мақсаттары және
қағидаттары ... ..10
1.3. Қаржы механизмінің мазмұны мен
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
2. Қазақстан Республикасының сыртқы қарызы: бағалау әдістемесі мен даму
серпіні
2.1.Қазақстан Республикасының қаржылық дағдарыс кезіндегі сыртқы
қарызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
2.2.Қазақстан Республикасының сыртқы қарызын басқару механизмдерін
жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
3 Қазақстан Республикасында қаржы секторын дамыту жолдары
3.1.Қаржы секторын дамытудың 2007-2011 жылдарға арналған басымдықтары..38
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .67
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..69
Кіріспе
Қазақстанның ұлттық экономикасын дамытудың стратегиялық мақсаттарын
орындау әлеуметтік-экономикалық процестерді мемлекеттік реттеуді түбегейлі
жақсартуды көздейді.
Тұрақты экономикалық дамуды қамтамасыз етіп, соның негізінде халықтың
тұрмыс жағдайын көтеру үшін ең алдымен мемлекеттік қаржы саласында
мемлекеттік басқарудың нысандары мен әдістерін жетілдіру қажет. 1990-шы
жылдардың басындағы Қазақстан экономикасын қайта құру әлеуметтік-
экономикалық реформаларды қаржыландыруға және ұлттық экономиканың тұрақты
дамуын қамтамасыз етуге өз қаржы қорының тапшылығымен (жетіспеуімен)
сипатталды.
Бұл несие капиталының сыртқы және ішкі нарығында мемлекеттік қарыз алу
қажеттігін туғызды. Қаржы нарықтарынан қаражатты қарызға алу әлеуметтік-
экономикалық даму мұқтаждары мен мемлекеттің өз қаржы қоры тапшылығының
арасындағы қайшылықты жоюға мүмкіндік берді. Несиелер мен қарыздар алу
арқылы қосымша мемлекеттік шығындарды қаржыландырудың жағымсыз салдары ақша
шығару практикасын қолданудан гөрі азырақ болды.
Халықаралық тәжірибе көрсеткеніндей, қарызға алу саясатын ойластырылған
түрде қолдану және мемлекеттік сектордың қарызын басқару мен жеке сектордың
сыртқы қарызын реттеу саласында мемлекеттің әлеуетін нығайту үшін уақытында
қажетті шаралар қолдану елдің макроэкономикалық тұрақтылығын қамтамасыз
етудің маңызды факторы болып табылады.
Экономикалық дағдарыстан шығу және одан әрі серпінді даму
мемлекеттің сындарлы және негізгі саясаты арқылы болуы мүмкін. Жүргізіліп
отырған қаржы саясатының басты субьектісі мемлекет болып табылады. Ол
қоғамның ұзақ перспективаға арналған қаржысын дамытудың басты бағыттарының
стратегиясын жасайды және алдағы кезеңге арналған міндеттерді, қара-
жаттарды және оған жетудің жолдарын анықтайды.
Мемлекеттің қаржысы саясатының мазмұны экономикалық заңдардың іс-
әрекетін ескере отырып және қоғамның даму міндеттеріне сәйкес қаржыны
жоспарлы ұйымдастыру болып табылады. Қоғамдық дамудың әрбір кезеңінде қаржы
саясатының өзіне тән белгілері болады, ол экономиканың жай-күйін, қоғамның
материалдық және мәдени өмірінің толғағы жеткен қажеттіліктерін және басқа
факторларды ескере отырып, түрлі міндеттерді шешеді.
Мемлекеттің қаржысы саясатының мазмұны айтарлықтай күрделі,
өйткені ол шаралардың ау-қымды кешенін, оны дәйекті жүзеге асыру
стадияларын қамтиды, олар:
1) экономикалық заңдардың әрекеті, экономиканың жай-күйі, қоғамның
әлеуметтік-эконо-микалық дамуының перспективалары негізінде елдегі қаржының
ғылыми негізделген тұжы-рымдамасын әзірлеу.
2) экономикалық саясаттың тиісті мақсаттары мен міндеттерін негіздей
отырып, қаржы саяса-тының стратегиялық және тактикалық шараларын
тұжырымдау.
3) белгіленген іс-әрекеттерді қаржы механизмі арқылы (экономикалық
қайта құрудың түбе-гейлігіне қарай оны жаңғырта және түзете отырып) іс
жүзінде жүзеге асыру.
Осы негізгі үш буынның бірлігі қаржы саясатының мазмұнын анықтайды.
Демек, экономикалық заңдрдың іс-әрекетін есепке ала отырып, қоғамды
дамытудың міндеттеріне байланысты қаржыны ұйымдастыру мен пайдалану
мемлекеттің қаржы саясатының мазмұны болып табылады.
Қазіргі кезде қаржы саясатының көмегімен шешілетін басты
міндеттердің қатарына мыналарды жатқызуға болады:
а) елдің дамуының әрбір нақты кезеңінің ерекшеліктері мнегізінде
қаржы ресурстарының неғұрлым мүмкін болатын көлемін жасаудың жағдайларын
қамтамасыз ету;
ә) қаржы ресурстарын қоғамдық өндірістің сфералары арасында, ұлттық
шаруашылық секторлары арасында ұтымды бөлу және пайдалану, ресурстарды
белгілі бір мақсаттарға бағыттау;
б) экономикалық дамудың белгіленген бағыттарын орындау үшін тиісті
қаржы механизмін жасап, оны үнемі жетілдіріп отыру.
Сондықтан Қазақстан жағдайында қаржы саясатының міндеті экономиканы
экономикалық өсудің траекториясына көшіру, ұлттық шаруашылықтың құрылымын
одан әрі жетілдіру негізінде шаруашылық өмірді тұрақтандыру, кәсіпкерлік
қызметті дамыту, мемлекеттік бөліктің үлесін оңтайландыру отырып, меншікті
реформалау, сыртқы экономикалық қызметті ұлғайтып, жандандыру, әлеуметтік
бағдарламаларды қаржыландыру жөнінде шаралар жасап, оларды қаржы механизмі
арқылы іске асыру болып табылады.
Қаржы саясатының түбегейлі өзгеруімен байланысты қаржы механизмі
қайта құрылуда. Қаржы механизмін қайта құрудың мақсаты – нарықтық
қатынастарды дамыту негізінде қоғамдық өндірістің тиімділігіне ықпалын
күшейту, қаржы ресурстарын пайдаланудың тиімділігін арттыруды қамтамасыз
ету. Қаржы механизмін қайта құрудың негізіне ұлттық шаруашылықта қаржылық
өзара байланыстарды ұйымдастыруға деген қағидалы жаңа көзқарас қойылған, ол
жұмыстың түпкілікті нәтижелері үшін кәсіпорындардың, ұйымдардың,
аймақтардың шаруашылық ынтасы мен жауаптылығын барынша дамытуды қамтамасыз
етеді.
Экономика дамуының қазіргі кезеңде қаржы механизмін жетілдірудің
міндеттері өндірісті кеңінен демократияландырумен, коммерциялық негіздерді,
нарықтық реттеуді ендірумен, шаруашылық жүргізудің нәтижелеріне
экономикалық ынталылықты күшейтумен байланысты болып отыр. Ақшалай
табыстарды, қорланымдарды және қорларды ұтымды пайдалану арқылы қаржы
механизмі шаруашылықты жүргізудің түпкілікті нәтижелеріне белсенді түрде
әсер етеді.
Қаржы механизмі қоғамның өндірістік қатынастарының барлық жақтарынан
өтеді. Сондықтан шынайы, жақсы жолға қойылған қаржы механизмінің көмегімен
өндіріске белсенді түрде ықпал жасауға, оның тиімділігін арттыруға және
экономиканы өсіру үшін қаржы ресурстарымен қамтамасыз етуге болады.
Экономика дамуының қазіргі кезеңінде қаржы механизмін жетілдірудің
міндеттері өндірісті кеңінен демократияландырумен, коммерциялық негіздерді,
нарықтық реттеуді ендірумен, шаруашылық жүргізудің нәтижелеріне
экономикалық ынталылықты күшейтумен байланысты болып отыр. Ақшалай
табыстарды, қорланымдарды және қорларды ұтымды пайдалану арқылы қаржы
механизмі шаруашылықты жүргізудің түпкілікті нәтижелеріне белсенді түрде
елдегі жүргізіліп жатқан реформаларға сәйкес мемлекеттің қаржы саясаты
мен қаржы жүйесінің қызметі нарық жағдайында қажетті қаржы ресурстарын
жұмылдыруға, оларды бюджетке толық және дер кезінде түсіріп отыруға,
әлеуметтік-экономикалық дамудың мемлекеттік бағдарламаларында қаралған
шараларды үздіксіз қаржыландыруға және материал, еңбек және ақша
ресурстарын мақсатты әрі ұтымды пайдалануға бақылауды күшейтуге
бағытталған.
Бұл мақсаттар Қазақстан Республикасының әлеуметтік және
экономикалық дамуының, қоғамдық өмірдің барлық салаларын қайта құрудың
стратегиясын қаржымен қамтамасыз ету қажеттігінен туындайды.
Халықаралық тәжірибе көрсеткеніндей, қарызға алу саясатын
ойластырылған түрде қолдану және мемлекеттік сектордың қарызын басқару мен
жеке сектордың сыртқы қарызын реттеу саласында мемлекеттің әлеуетін нығайту
үшін уақытында қажетті шаралар қолдану елдің макроэкономикалық тұрақтылығын
қамтамасыз етудің маңызды факторы болып табылады.
Осыған байланысты дағдарыс кезінде қарызды басқару жүйесін негіздеу
мен жалпы сыртқы қарызды басқару тетіктерін жетілдірудің тиімді нысандары
мен әдістерін анықтау дипломдық жұмыстың мақсаты болып табылады.
Қойылған мақсатты жүзеге асыру төмендегі міндеттерді шешуді
көздейді:
- нарық жағдайындағы мемлекеттік қарызды басқарудың теориялық
негіздерін зерттеу;
- нарық жағдайындағы сыртқы қарыздардың тиімділігін, олардың
экономикалық дамуға ықпалын бағалаудың көпшілік мақұлдаған тәсілдемелерін
қарастыру, мемлекеттік сыртқы қарызды басқарудың қаржылық әдістерін жіктеу;
- Қазақстан Республикасының жалпы сыртқы қарызының өсімін
талдау, сыртқы қарыздардың тиімділігін бағалау, түйткіл мәселелерді
анықтап, елдің дамуына қауіп төндіретін жағдайларды қарастыру;
- Қазақстан Республикасының сыртқы қарызын басқару
стратегиясының тәсілдерін, мемлекеттің ішкі және сыртқы қарыз алудағы
ұстанымдары мен ұйымдастыру негіздерін дайындау;
- елдің жалпы сыртқы қарызын, оның Қазақстан экономикалық
жағдайларындағы ең шекті көрсеткіштерін неғұрлым дәл есептеудің әдістемесін
анықтау;
- қарыз алу және жекеменшік сектордың қарыз капиталының сыртқы
нарығындағы міндеттемелерін өтеу мәселелерін мемлекеттік реттеудің
тетіктерін анықтау;
- сыртқы қарыздардың қалыптасқан деңгейі шеңберінде Қазақстанның қаржы
және ақша-несие саясатын жүзеге асырудың ұсыныстарын дайындау.
Жұмыстың ақпараттық негізі ретінде ресми статистика,
Қазақстан Республикасының үкіметтік және кепілдік берілген мемлекеттік
борышы жөніндегі министрліктер мен ведомстволардың, халықаралық қаржы
ұйымдарының (ХВҚ, ДБ, халықаралық рейтингілік агенттік және басқалары)
деректері пайдаланылды.
1. Қаржы саясаты және қаржы механизмі
1.1.Әлеуметтік – экономикалық процестердегі қаржы саясатының және қаржы
механизмінің мәні мен маңызы
Саясат мемлекет қызметінің барлық бағыттарынқамтиды. Саяси ықпал
жасаудың элементі болып табылатын қоғамдық қатынастардың сферасына қарай
экономикалық немесе әлеуметтік, мәдени немесе техникалық, қаржы немесе
кредит, ішкі немесе сыртқы саясат туралы айтады.
Қаржы саясаты – бұл қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуы жөніндегі
міндеттерді шешу үшін қаржыны пайдалану жөніндегі мемлекеттің нысаналы
қызметі, қаржыны басқарудың түпкілікті мақсаты, оның нақтылы нәтижесі. Ол
мемлекеттің экономикалық саясатының құрамды бөлігі болып табылды.
Материалистік диалектика жүйесінде түрлі басқа саясат сияқты қаржы
саясаты қондырмаға жатады, ал қаржы саясатында білінетін және өндірістік
қатынастардың, белгілі бір экономикалық формацияның бір бөлігі ретінде
көрінетін қаржы қатынастары базистік болып табылады(2.1. сызбаны қараңыз).
Қаржы саясатын жасау процесінде елдің алдына қойылған міндеттердің
орындалуы үшін материалдық жағдайлар қамтамасыз етіледі. Сондықтан тап
қаржы саясаты экономика мен әлеуметтік сфераға ықпал жасаудың белсенді
тетігі болып табылады.
Қаржы саясаты өзіне бюджет, салық, ақша, кредит, баға және кеден
саясатын қамтиды. Өз кезегінде мемлекеттің саясаты тек оның экономикалық
және әлеуметтік саясатын жүзеге асырудың құралы болып келеді, яғни қосалқы
рөлді орындайды. Мемлекеттік саясаттың басқа да бағыттарын – ұлттық,
геосаясатты, әскери саясаттарды да ұмытуға болмайды.
Осы бес бағыттың жиынтығы мемлекеттік саясатты жүргізудің негізгі
құралы болып табылатын қаржы саясатын анықтайды.
Мезгілінің ұзақтығына және шешілетін мәселелердің сипатына қарай
мемлекеттің қаржы стратегиясы мен қаржы тактикасы болып бөлінеді.
Қаржы стратегиясы экономикалық және әлеуметтік стратегиямен
анықталып, преспективаға есептелген және ірі ауқымды міндеттерді шешуді
қарастыратын қаржы саясытының ұзақ мерзімді курсы. Ол макроэкономикалық
процестер дамуының ұзақ кезеңіне бағытталған, ал оның шеңберіндегі
күнделікті міндеттер басты стратегиялық мақсатқа жетудің кезеңдері ретінде
жүзеге асырылып отырады. Сөйтіп, қаржы саясатының мазмұны экономикалық
жүйеде қаржыны пайдаланудың стратегиялық бағыттылығымен үнемі анықталып
отырады.
Қаржы стратегиясын мемлекет қоғам дамуының ірі тарихи кезеңдеріне
үйлестіре отырып жасайды. Оны жасау процесінде қаржыны жамутудың негізгі
тннденциялары болжанады, оны пайдаланудың тұжырымдары қалыптасады, қаржы
қатынасатарын ұйымдастырудың қағидаттары белгіленеді. Ұзақ мерзімді
мақсаттарды таңдап алу және қаржы саясатында мақсатты бағдарламаларды жасау
қаржы ресурстарын экономикалық және әлеуметтік дамудың басты бағыттарында
шоғырландыруды қажет етеді.
Қаржы тактикасы қаржы байланыстарын ұйымдастыруды дер кезінде
өзгертіп отыру, қаржы ресурстарын қайта топтастыру арқылы қоғамды дамытудың
нақтылы кезеңінің мәселелерін шешуге бағытталған. Ол назарды кезек
күттірмейтін міндеттерді шешуге, пайда болған үйлесімсіздіктерді
қаржылардағы және елдің, аумақтың, саланың экономикасындағы
ауытқушылықтарды жоюға шоғырландыра отырып, стратегиялық нұсқаманы
нақтылайды. Қаржы стратегиясының біршама тұрақтылығы кезінде қаржы
тактикасы орамдылығымен (икемділігімен) ерекшеленуі тиіс, ол экономикалық
жағдайлардың, әлеуметтік факторлардың және басқалардың ширақтылығымен алдын
ала анықталады.
Қаржы саясаты қаржы ресурстарын шоғырландыруға және зәру міндеттерді
шешуге бағытталған, тап осы мемлекеттің қоғамдық өндіріске ықпал етуіне
мүмкіндік жасайды. Экономика мен қоғамның әлеуметтік дамуына қаржы
саясатының ықпал жасауы қаржы саясатының ғылыми негізделген теориясы
негізінде жүзеге асуын талап етеді. Тек ғылыми көзқарас, саясатты
анықтайтын барлық факторларды біліп, зерделеу оның салыстырмалы
дербестігінің объективті экономикалық қатынастар тәуелділігіне ұласпауының
кепілі. Экономикалық дамудың тәжірибесі қаржы саясатының экономикадан қол
үзуінің қатаң экономиккалық қиыншылықтарға ұрындыратынын, қоғамдық дамудың
міндеттерін іске асыруды сөзсіз тоқтататынын дәлелдейді.
Қаржы саясаты ғылыми зерттемелерге негізделсе және ғылыми тәсілдеме
қаржы саясатының нақтылы қаржы қатынастарынан үзілмейтіндігіне қызмет етсе,
онда қаржы саясаты прогрессивті болуы мүмкін.
Қаржы саясаты қазіргі кезеңде қарама – қайшылықты міндеттерді шешеді,
демек, қаржы саясаты баланстандырылған болуы тиіс.
Қазіргі жағдайда қаржы саясатының негізгі бағыттары мыналар болып
табылады:
1. Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысынң сферасында нарықтық
қатынастарды нығайту жөнінде шаралар жүргізу;
2. Дағдырысты жай-күйді жою және қаржы жүйесін сауықтандыру;
3. Халықты әлеуметтік қорғау жөнінде шаралар кешенін жүргізу.
Нарықтық экономика жағдайында ұзақ мерзімді ғылыми қаржы
болжамдарына негізделген және қаржы реттеушілерінің жүйесіне сүйеніп әрекет
ететін тиісті қаржы саясаты материалдық-заттай, ақша ағындарының күнделікті
әрі перспективалық тепе-теңдігіне жетудің, соның негізінде қоғамның үдемелі
экономикалық өсуін қамтамасыз етудің негізгі өркениетті әдісі болып
таблады. Ол бірінші кезектегі міндеттерді – мемлекеттік бюджеттің тапшылығы
мен ішкі және сыртқы борыштың мөлшерін, қаржы рыногын дамыту, қолданыстағы
салық жүйесін жетілдіру, инфляцияның қарқынын төмендету және т.б. шешу
үшінпайдаланылады. Сонымен бірге қаржы реттеуіштерінің жүйесімен айла-шарғы
жасау арқылы белгілі бір түрде мемлекет пайдаланатын қаржы айналымында
жүрген нақты ресурстар тиісті қаржы саясатына жетудің негізгі құралдары
бола бастайды.
Қаржы саясатын жасаған кезде оның бірнеше нұсқалары дайындалады.
Олардың барлығы сараптық бағалаудан өткізіледі, неғұрлым оңтайлы нұсқасы
үкіметке жіберіледі. Көп нұсқалы жоба математикалық үлгілеу мен жобалауды
пайдалануды талап етеді. Мұнымен бірге үнемі өсіп отыратын қаржы
ресурстарының босалқы қорын жасау қажет, сондай-ақ мемлекеттің шаруашылық
жүргізуші субъектілерінің табыстарын алудың неғұрлым оңтайлы үлестерін
анықтау қажет. Қаржы саясатын жасаған кезде қаржы ресуерстарын бөлуге және
оларды негізгі бағыттарға шоғырландыруға үлкен маңыз беріледі.
Соңғы жылдардағы қазақстанның қаржы жүйесі мемлекет бюджетіне
төленбеген төлемдермен сипатталады. Жүйелі төлем қабілетсіздігінің
салдарынан мемлекеттің борышын арттыруға тура келеді.
Тұрақтандырудың қаржы саясаты өзіне мына міндеттерді кіріктіреді:
1. Инфляцияны тоқтату;
2. Бюджет тапшылығын ЖІӨ-нің 2% дейін төмендету;
3. Мемлекет борышын ЖІӨ-нің 48% дейін жеткізу.
Қаржы саясатына ақша-кредит саясаты қосылады. Қаржы саясаты
жетістіктерінің бірі – Ұлттық банк кредиттерін беру (эмиссия) жолымен
мемлекеттік борышты жабудан заңнамалық түрде бас тарту.
1.2. Қаржы саясатының мазмұны, міндеттері, мақсаттары және қағидаттары
Экономикалық дағдарыстан шығу және одан әрі серпінді даму
мемлекеттің сындарлы және негізгі саясаты арқылы болуы мүмкін. Жүргізіліп
отырған қаржы саясатының басты субьектісі мемлекет болып табылады. Ол
қоғамның ұзақ перспективаға арналған қаржысын дамытудың басты бағыттарының
стратегиясын жасайды және алдағы кезеңге арналған міндеттерді, қара-
жаттарды және оған жетудің жолдарын анықтайды.
Мемлекеттің қаржысы саясатының мазмұны экономикалық заңдардың іс-
әрекетін ескере отырып және қоғамның даму міндеттеріне сәйкес қаржыны
жоспарлы ұйымдастыру болып табылады. Қоғамдық дамудың әрбір кезеңінде қаржы
саясатының өзіне тән белгілері болады, ол экономиканың жай-күйін, қоғамның
материалдық және мәдени өмірінің толғағы жеткен қажеттіліктерін және басқа
факторларды ескере отырып, түрлі міндеттерді шешеді.
Мемлекеттің қаржысы саясатының мазмұны айтарлықтай күрделі, өйткені
ол шаралардың ау-қымды кешенін, оны дәйекті жүзеге асыру стадияларын
қамтиды, олар:
1) экономикалық заңдардың әрекеті, экономиканың жай-күйі, қоғамның
әлеуметтік-эконо-микалық дамуының перспективалары негізінде елдегі қаржының
ғылыми негізделген тұжы-рымдамасын әзірлеу.
2) экономикалық саясаттың тиісті мақсаттары мен міндеттерін негіздей
отырып, қаржы саяса-тының стратегиялық және тактикалық шараларын
тұжырымдау.
3) белгіленген іс-әрекеттерді қаржы механизмі арқылы (экономикалық
қайта құрудың түбе-гейлігіне қарай оны жаңғырта және түзете отырып) іс
жүзінде жүзеге асыру.
Осы негізгі үш буынның бірлігі қаржы саясатының мазмұнын анықтайды.
Демек, эко-номикалық заңдрдың іс-әрекетін есепке ала отырып, қоғамды
дамытудың міндеттеріне байланысты қаржыны ұйымдастыру мен пайдалану
мемлекеттің қаржы саясатының мазмұны болып табылады.
Қазіргі кезде қаржы саясатының көмегімен шешілетін басты
міндеттердің қатарына мыналарды жатқызуға болады:
а) елдің дамуының әрбір нақты кезеңінің ерекшеліктері мнегізінде
қаржы ресурстарының неғұрлым мүмкін болатын көлемін жасаудың жағдайларын
қамтамасыз ету;
ә) қаржы ресурстарын қоғамдық өндірістің сфералары арасында, ұлттық
шаруашылық секторлары арасында ұтымды бөлу және пайдалану, ресурстарды
белгілі бір мақсаттарға бағыттау;
б) экономикалық дамудың белгіленген бағыттарын орындау үшін тиісті
қаржы механизмін жасап, оны үнемі жетілдіріп отыру.
Сондықтан Қазақстан жағдайында қаржы саясатының міндеті экономиканы
экономикалық өсудің траекториясына көшіру, ұлттық шаруашылықтың құрылымын
одан әрі жетілдіру негізінде шаруашылық өмірді тұрақтандыру, кәсіпкерлік
қызметті дамыту, мемлекеттік бөліктің үлесін оңтайландыру отырып, меншікті
реформалау, сыртқы экономикалық қызметті ұлғайтып, жандандыру, әлеуметтік
бағдарламаларды қаржыландыру жөнінде шаралар жасап, оларды қаржы механизмі
арқылы іске асыру болып табылады.
Елдегі жүргізіліп жатқан реформаларға сәйкес мемлекеттің қаржы
саясаты мен қаржы жүйесінің қызметі нарық жағдайында қажетті қаржы
ресурстарын жұмылдыруға, оларды бюджетке толық және дер кезінде түсіріп
отыруға, әлеуметтік-экономикалық дамудың мемлекеттік бағдарламаларында
қаралған шараларды үздіксіз қаржыландыруға және материал, еңбек және ақша
ресурстарын мақсатты әрі ұтымды пайдалануға бақылауды күшейтуге
бағытталған. Бұл мақсаттар Қазақстан Республикасының әлеуметтік және
экономикалық дамуының, қоғамдық өмірдің барлық салаларын қайта құрудың
стратегиясын қаржымен қамтамасыз ету қажеттігінен туындайды.[8,23б.]
Қаржы саясатының мақсаты – қоғам дамуының аса маңызды
қажеттіліктерін қанағатандыру қажет қаржы ресурстарын толық жұмылдыру.
Осыған байланысты қаржы саясаты кәсіпкерлік қызметті жандандыра
түсуге қолайлы жағдайлар жасауға шақырады. Мемлекет пайдасына
кәсіпорындардың табысын алудың ұтымды нысандарын, сондай-ақ қаржы
ресурстарын қалыптастыруға халықтың қатысу үлесін анықтауға көп көңіл
бөлінеді. Қоғамдық өндіріс салалары арасында қаржы ресурстарын бөлу жолымен
оларды пайдаланудың тиімділігін арттыруға, сондай-ақ оларды экономикалық
және әлеуметтік дамудың басты бағыттарына шоғырландыруға үлкен маңыз
беріледі. [8,35б.]
Таяудағы мақсат ретінде – мемлекеттік бюджет теңгерімділігіне жету
және экономиканы тұрақтандырудың негізінде ұлттық шаруашылықтың қаржы
жағдайын сауықтыру проблемасын шешу.
Қаржы саясатын жүзеге асырудың негізіне жалпы және жеке (өзгеше)
қағидаттардың толып жатқан қатары қойылуы тиіс.
Қаржы саясатын жүргізгенде оның мына қағидаттарын жүзеге асырудың
зор маңызы бар:
қолда бар нақты қаржы ресурстарын негіздей отырып, бюджеттерді
жасау, бекіту және атқару кезінде қоғамдық өндірістің барлық
қатысушыларының, әлеуметтік, ұлттық және кәсіби топтардың мүдделерін
сақтау;
қаржы қатынастарының жоспарлы ұйымдастырылуын қамтамасыз ету;
қаржы жүйесінің барлық сфералары мен буындарында кірістер мен
шығыстардың теңгерімділігі;
қаржы резервтерін жасау (бюджет жүйесінде кірістердің шығыстардан
және салалық қаржыларда қаржы резервтерінің асып түсуі);
мемлекет пен шаруашылық жүргізуші субъектілердің арасында қаржы
ресурстарын оңтайлы бөлу.
Қаржы саясатының тиімділігін қамтамасыз ететін жалпы қағидаттарға
мыналар жатады:
объективті экономикалық заңдардың іс-әрекетін есепке алу;
нақты тарихи жағдайларды есепке алу;
өткен жылдардың өзіндік тәжірибесін және дүниежүзілік тәжірибені
есепке алу.
Жеке (өзгеше) қағидаттарға мыналарды жатқызуға болады:
қоғамда қаржы жүйесінің ұтымды құрлымын, қаржы қатынастарын жоспарлы
ұйымдастыруды және қаржы механизмінің дұрыс құрылуын қамтамасыз ету;
қаржы жүйесінің барлық салалары мен буындарындағы кірістер мен
шығыстардың тепе-теңдігі;
бюджеттегі кірістердің шығыстардан асып түсетін қаржы резервтерін
жасау;
салық жүйесін ұтымды құру арқылы экономикалық және әлеуметтік
дамудың маңызды бағыттарына қаржы ресурстарын шоғырландыру;
негізгі қаржы ресурстарын мемлекет қарамағына жұмылдыру, оларды
мемлекет пен шаруашылық жүргізуші субъектілер арасында тиімді бөлу;
қаржы және кредит-ақша саясатының тепе-теңдігі.
1.3. Қаржы механизмінің мазмұны мен құрылымы
Қаржы саясаты нақты шаруашылық өмірде қаржы механизмі арқылы іске
асырылады, ол қаржыны ұйымдастыру, жоспарлау және басқару түрлерінің,
нысандарының және әдістерінің жүйесі болып табылады. Қаржы механизмі арқылы
шаруашылық жүргізудің түрлі деңгейлерінде және қызмет сфераларында
экономикалық және әлеуметтік дамудың мемлекеттік бағдарламаларын орындау
үшін мақсатты ақша қорлары мен ақша қорланымдарын қалыптастыру және
пайдалану жөніндегі қаржы қатынастары басқарылады.
Қаржы механизмі мемлекет белгілеген қаржы шараларын атауды, нақтылы
нәтижелерге – қоғамдық-экономикалық өмірдің барлық деңгейлері мен
сфераларындағы қоғамдық өнімнің, материалдық емес игіліктердің, қызметтер
көрсету мен құндылықтардың толып жатқан барлық элементтері құнының құрамына
кіретін қаржы ресурстарының ұдайы өндірілуіне айналдырып, іске асырады.
Ұдайы өндірістің әр алуандылығы өз кезегінде қаржы механизмі құрамды және
ажырағысыз бөлігі болып табылатын экономикалық (шаруашылық) механизмінің
нысандары мен әдістерінің тиісті әр алуандығын тудырады.[8,38б.]
Қаржы механизмі – экономикалық және әлеуметтік даму үшін қолайлы
жағдайлар жасау мақ-сатында қоғам қолданатын қаржы қатынастарын ұйымдастыру
нысандарының, қаржы ресурс-тарын қалыптастырып, пайдалану әдістерінің
жиынтығы. Ол қаржы қатынастарын ұйымдастырудың түрлерін, нысандарын және
әдістерін, оларды сан жағынан анықтаудың амалдарын кірістіреді.
Қоғамдық шаруашылықтың жеке бөлімдерінің ерекшеліктеріне қарай және
қаржы қатынастарының сфералары мен буындары бөлінуінің негізінде қаржы
механизмі шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы механизмі, сондай-ақ
мемлекет қаржысының механизмі болып бөлінеді. Ол кезегінде, бұл сфералардың
әрқайсысы жеке құрылымдық буындарды қамтиды. Мысалы, мемлекет қаржысының
механизмі бюджеттік механизм мен бюджеттен тыс ресурстар механизмі болып
бөлінеді. Аумақтық бөлініске сәйкес республиканың, биліктің жергілікті
органдарының қаржы механизмі деп бөлуге болады.[8,45б.]
Жалпышаруашылық механизмі секілді қаржы механизмінің де өзіне тән
ішкі құрлымы бар және ол айтарлықтай күрделі. Қаржылық өзара байланыстардың
көптігі қаржыны ұйымдасты-рудың көптеген түрлерін, нысандарын және
әдістерін алдын ала анықтайды. Қаржы механизмінің құрлымы қаржы
қатынастарын топтастыру тұрғысынан қаржы жүйесін қамтып көрсетеді.
Қаржы механизмі құрылымын сипаттау үшін оның буындары ретінде
анықталатын жүйелі талдаудың қосалқы жүйесі (бөлігі), блогы, элементі
сияқты ұғымдарын пайдаланған орынды (Қосымша А )
Қаржы механизмінің қосалқы жүйесі (бөлігі) оның неғұрлым маңызды
қозғаушы күші болып табылады, олар: қаржылық жоспарлау, қаржы тұтқалары мен
ынталандырмалары, ұйымдық құрылым және қаржы жүйесінің құқықтық режімі,
қаржыны ұйымдастыру.
Қаржы механизмінің блогы (буыны) – бұл жалпы мақсатты бағыттылық
белгісі бойынша біріккен біркелкі өзара байланысты элементтердің жиынтығы.
Қаржы механизмінің элементі – бұл қарапайым шаруашылық нысан, ол
арқылы қоғамдық өндіріске қатысушылардың мүдделері айрықша түрде білінеді.
Әрбір элемент бірыңғай қаржы механизмінің құрамды бөлігі болып
табылады, бірақ өзінше жұмыс істейді және барлық элементтер келісуді талап
етеді.
Қаржы механизмі элементтерінің – қаржы қатынастарын ұйымдастырудың
нысандарының, түрлерінің, әдістерінің үйлесуі „қаржы механизмінің
конструкциясын” құрайды, ол механизм-нің әрбір элементінің сандық
параметрлерін белгілеу жолымен, яғни алудың мөлшерлемелері мен нормаларын,
қорлардың көлемін, шығындардың деңгейін және басқаларды анықтау арқылы
қозғалысқа келтіріледі. Сандық параметрлер мен оларды анықтаудың сан алуан
әдістері қаржы механизмінің ең шамдағай бөлігі болып табылады. Олар
түзетулерге жиі ұшырайды, өндіріс жағдайлары мен қоғам алдында тұрған
міндеттердің өзгерісін сергек сезіп отырады. Мысалы, табсты (пайданы)
бөлудің әдістері және кәсіпорын мен мемлекет арасында оның бөлінуінің ара
қатысы әлденеше рет өзгереді, салықтардың мөлшерлемелері түзетіледі және
т.б.
Қоғамдық өмірде қаржының диалектикасы тұлғалау нысандарының және
әрекет жасау әдістерінің өзара байланысы, іс-қимылы арқылы көрінеді.
Нақты өмірде, шаруашылық және қаржы механизмдерінде абстрактты
экономикалық (құндық) категориялар нақтыланады және нақтылы насандар
түрінде болады.
Қаржы қатынастары көрінісінің нысандары экономиканы басқарудың
деңгейіне қарай (жалпыұлттық шаруашылық, экономиканың секторы, экономикалық
аймақ, сала, ішкі сала, шаруашылық жүргізуші субъектісі, әкімшілік-аймақтық
құрылым) неғұрлым толық нақтылануы мүмкін. Сондықтан анағұрлым нақтылы
нысандар – басқару тұтқалары қолданылады: мысалы, кірістерде қосылған құнға
салынатын салық, акциздер, табыс салығы, мемлекеттік мүліктен түсетін
табыстар, ренталық төлемдер және т.б., шығыстарда – экономикаға (әрі қарай
тәптіштеледі), әлеуметтік-мәдени мақсаттарға (білім беру, денсаулық сақтау,
әлеуметтік сақтандыру және қамсыздандыру, ғылымға, басқаруға және
басқалары) жұмсалатын шығындар бөліп көрсетіледі. Бастапқы буын деңгейінде
– фирмаларда, компанияларда, ұйымдарда, мекемелерде сан алуан қаржы
қатынастарын реттеу үшін басқарудың нақтылы нысандары мен әдістерінің сан
алуан түрлері қолданылады.
Шаруашылық және қаржы механизмдерінде қаржы-экономикалық нормативтер
мен лимиттер пайдаланылады. Нормативтер – шығындардың немесе ресурстарды
бөлудің есептік түрде негізделген мөлшерлері, лимиттер – ресурстарды
пайдаланудың шекті мөлшерлері (көлемдері) қаржылық жоспарлауда
пайдаланылады. Олардың көмегімен жалпымемлекеттік, ұжымдық және жеке
мүдделердің бөлгіштік қатынастарындағы оңтайлы ұштастыру, экономикалық және
әлеуметтік дамудың перспективалық және ағымдағы жоспарларының тапсырмаларын
іске асыру үшін мемлекеттің, аймақтың, басқарудың салалық және ведомстволық
органдарының, шаруашылық құрлымдарының ресурстарға деген қажеттіліктері
қамтамасыз етіледі.
Ұлғаймалы ұдайы өндірістің қалыпты ағыны экономикалық саясат пен
механизмнің құрамды бөлігі ретіндегі қаржы саясаты мен қаржы механизміне
байланысты. Дұрыс тұжырымдалған қаржы саясаты, анық етіп қалыптастырылған,
синхронды жұмыс істейтін қаржы механизмі қоғамның әлеуметтік-экономикалық
дамуына жәрдемдеседі. Кері тенденция да болады: егер қаржы саясаты
экономикалық заздардың іс-әрекетін толық ескерілмесе немесе олармен қарама-
қайшылықта болса, онда тиісті қаржы механизмі ұлттық шаруашылықтың,
саланың, аймақтың және т.б. өндірістің мүмкіндіктерін толық пайдалана
алмайды немесе пайдалануға оның халі жоқ; мұндай жағдайда қоғамның
экономикалық дамуы тежелінеді (тежеуіштелінеді), жағымсыз құбылыстар
қордаланылады, қоғамға қарсы процестер пайда болады. Мұндай жағдай
объективті экономикалық заздардың талаптарын елемейтін басқарудың әкімшіл-
ерікшіл, тым орталықтандырылған әдістерін қолданғанда қалыптасады.
Қаржы механизмінің әрбір сферасы мен жеке буыны бірыңғай бүтіннің
құрамды бөлігі болып табылады. Олар өзара байланысты және өзара тәуелді.
Сонымен бірге салалар мен буындар біршама дербес іс-әрекет етеді. Бұл
жағдай қаржы механизмі құрамдастарының үнемі қиысуын қажет етеді. Қаржы
механизмінің құрамды (құрылымдық және функциялық) буындарының іштей үйлесуі
оның ұтымдылығының (әрекеттілігінің) маңызды шарты болып табылады.
Қаржы механизмінің сфералары мен буындары жеке элементтердің
күрделілігімен және тарамданушылық дәрежесімен ерекшеленеді. Мысалы, бюджет
механизмі салықтардың көп түрінен тұратын жүйе, оған қаржыны пайдаланудың
сан алуан бағыттары мен қаржыландыру әдістерінің болуы тән. Шаруашылық
жүргізуші субъектілерде қорланымдардың жеке нысандары арасындағы қарым-
қатынас анықталады, табыс (пайда) бөлініске түседі, қорлар құрылып,
пайдаланылады. Сақтық ұйымдарында резервтік қор жүйесі кең дамыған.
Қаржы механизмінің маңызды құрамды бөлігі қаржы ынталандырмаларды –
іс-әрекеті шаруашылық жүргізуші субъектілердің материалдық мүдделерімен
байланысты болатын экономикалық тұтқалар болып табылады. Ұдайы өндірістің
сапалық жағын ынталандыру кезінде қаржы экономикалық мүдделерді,
ынталандырмаларды қамтамасыз ету бағытында пайдаланылады. Бұл орайда
экономиканы сапалық ынталандыру басым болады.
Қаржының өзара байланыстарының көптігі қаржыны ұйымдастырудың түрлі
нысандары мен әдістерін алдын ала анықтайды. Қаржы саясатын орындауға
арналған қаржы механизмін жасаудың үлкен маңызы бар. Қаржы саясатын жүргізу
процесінде шарттарды есепке алу әлеуметтік қамсыздандырумен, салықтарды
реттеумен, ғылыми-техникалық процесті дамытумен, өндіріс процесінің
проблемаларын шешумен, мақсатты бағдарламаларды қаржы ресурстарымен
қамтамасыз етумен, барлық аймақтардың шаруашылығын дамытумен байланысты
қойылған міндеттерді іске асыру үшін қажет тиісті тәсілдер мен әдістерді
айқындауды талап етеді.
Мемлекет объективті заңдардың негізінде жалпы ұлттық өнім мен ұлттық
табыстың құнын бөлудің нысандары мен әдістерін анықтайды. Мемлекет
салықтарды, қаржы ресурстарын пайдаланудың қағидаттары мен бағыттарын,
амортизация саясатын белгілейді. Мемлекет қаржы қатынастарын ұйымдастырудың
амалдарын нормативті түрде ресімдей отырып, жоспарлау мен болжауды жүзеге
асырады. Бұл орайда бақылаудың маңызы зор.
Қаржы ынталандырмаларының мынадай топтарын бөліп көрсетуге болады:
Қоғамдық өндіріске ресурстарды инвестициялаудың неғұрлым тиімді
бағыттарын таңдауды қамтамасыз етуге мүмкіндік жасайтын қаржы
ынталандырмалары. Осыған байланысты мақсатты бағдарламаларды дұрыс әзірлеу
мен оларды жергілікті ресурстармен (бюджеттің көмегімен) қамтамасыз ету
маңызды.
Қаражаттарды инвестициялаудың негізгі бағыттарын таңдау кезінде
қаржы сиымдылығы мен қаржы қайтарымы көрсеткіштеріне үлкен көңіл бөлінеді.
Қаржы сиымдылығы – бағдарламаны орындауға талап етілетін қаржы
ресурстарының саны. Қаржы қайтарымы – салынған ресурстарға алынатын қаржы
қаражаттарының саны.
Қаржы сиымдылығын төмендету және қоғамдық өндірісте қаржы қайтарымын
арттыру негізгі мәселе болып табылады. Бұл орайда қаржы ресурстарын
өсірудің маңызды резерві қоғамдық өнім құнының жақсартылған ұдайы
өндірістік құрылымы болатындығын есте ұстау қажет. Қосымша өнім қаржы
ресурстарының негізгі көзі болып табылатындықтан, қоғамдық өнім құнында
табыстың (пайданың) үлесі неғұрлым жоғары болса, қаржы ресурстарын өсіру
резервтері соғұрлым жоғары болады.
1.Арнаулы көтермелеу қорларын пайдалану.
2.Өндірісті интенсивтендірудің бюджеттік әдістерімен байланысты қаржы
ынталандырмалары.
Белсенді қаржы саясатын жүргізе отырып, өндірісті көтермелеу үшін
мемлекет бюджеттің кірістері мен шығыстарын пайдалана алады. Бюджеттің
кірістері бюджеттің ынталандырма-ларына айналуы үшін төлемнің әрбір түрі
тек фискалдық функцияны ғана емес, сонымен бірге ынталандырушы функцияны да
орындауы қажет. Қаржы механизмі мен қаржы саясаты қаржы құқығымен тығыз
байланысты. Заңды нормалардың болуы бүкіл қаржы жүйесінде бірыңғай талаптар
белгілеуге жағдай жасайды.
Қаржы құқығы қаржы саясатын қалыптастыру мен жүргізудің тетігі болып
табылады және экономикалық саясатқа әсер етеді.
Бұл байланыстарды дәйекті түрде былай көрсетуге болады:
1.Қаржыны бұл категорияның мүмкіндіктерін танып білу арқылы пайдалану.
2.Қаржы саясатын құқықтық ресімдеу.
3.Есептерді шешудің тәсілдері мен әдістерін дамыту және іске асыру.
4.Қаржы құқығы қаржы қатынастарын регламенттеуді жүзеге асырады.
Қоғам дамуының белгілі бір кезеңінің ұсынылатын және шешілетін
міндеттеріне, оның шаруашылықтың сферасын, саласын дамытумен байланысты бұл
қатынастардың бөлігіне сәйкес қаржы механизмінің, оның буындарының,
тұтқаларының, элементтерінің күрделі жүйесі өнбойы өзгерісте, өзара іс-
қимылда болады.
Қаржы механизмін қалыптастыра отырып, мемлекет сол бір кезеңнің
қаржы саясаты талаптарына оның толығырақ сәйкестігін қамтамасыз етуге
тырысады, бұл саясаттың мақсаттары мен міндеттерін толық жүзеге асырудың
кепілі болып табылады. Сонымен бірге қаржы механизмі мен оның элементтерін
жеке және ұжымдық мүдделермен неғұрлым толық үйлестіруге деген үнемі
ұмтылушылық сақталынады, бұл – қаржы механизмі тиімділігінің кепілі.
Қаржы саясатының түбегейлі өзгеруімен байланысты қаржы механизмі
қайта құрылуда. Қаржы механизмін қайта құрудың мақсаты – нарықтық
қатынастарды дамыту негізінде қоғамдық өндірістің тиімділігіне ықпалын
күшейту, қаржы ресурстарын пайдаланудың тиімділігін арттыруды қамтамасыз
ету. Қаржы механизмін қайта құрудың негізіне ұлттық шаруашылықта қаржылық
өзара байланыстарды ұйымдастыруға деген қағидалы жаңа көзқарас қойылған, ол
жұмыстың түпкілікті нәтижелері үшін кәсіпорындардың, ұйымдардың,
аймақтардың шаруашылық ынтасы мен жауаптылығын барынша дамытуды қамтамасыз
етеді.
Экономика дамуының қазіргі кезеңде қаржы механизмін жетілдірудің
міндеттері өндірісті кеңінен демократияландырумен, коммерциялық негіздерді,
нарықтық реттеуді ендірумен, шаруашылық жүргізудің нәтижелеріне
экономикалық ынталылықты күшейтумен байланысты болып отыр. Ақшалай
табыстарды, қорланымдарды және қорларды ұтымды пайдалану арқылы қаржы
механизмі шаруашылықты жүргізудің түпкілікті нәтижелеріне белсенді түрде
әсер етеді.
Қаржы механизмі қоғамның өндірістік қатынастарының барлық жақтарынан
өтеді. Сондықтан шынайы, жақсы жолға қойылған қаржы механизмінің көмегімен
өндіріске белсенді түрде ықпал жасауға, оның тиімділігін арттыруға және
экономиканы өсіру үшін қаржы ресурстарымен қамтамасыз етуге болады.
Экономика дамуының қазіргі кезеңінде қаржы механизмін жетілдірудің
міндеттері өндірісті кеңінен демократияландырумен, коммерциялық негіздерді,
нарықтық реттеуді ендірумен, шаруашылық жүргізудің нәтижелеріне
экономикалық ынталылықты күшейтумен байланысты болып отыр. Ақшалай
табыстарды, қорланымдарды және қорларды ұтымды пайдалану арқылы қаржы
механизмі шаруашылықты жүргізудің түпкілікті нәтижелеріне белсенді түрде
әсер етеді.
Қаржыны басқару стратегиялық, яғни қаржыны жалпы басқару және
оперативтік басқару болып ажыратылады. Стратегиялық басқару қаржы
ресурстарын келешекте болжау арқылы анықтауда, мақсатты бағдарламаларды
және басқаны іске асыруға арналған қаржы ресурстарының ауқымын белгілеуде
көрінеді. Оны дәстүр бойынша мемлекеттік биліктің және басқарудың жоғарғы
органдары – Президент аппараты, Парламент, Үкімет, Қаржы министрлігі,
Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасы Президентіне көп жағдайда Президент аппараты
арқылы қаржыны басқаруға үлкен өкілеттік берілген:
1) Республикалық бюджетті әзірлеу және оның атқарылуы туралы есеп
беру тәртібін айқындайды;
2) Республикалық бюджет комиссиясын құрады, ол туралы қағиданы
бекітеді, оның құрамын айқындайды;
3) Қазақстан Республикасының аумағында төтенше мемлекеттік бюджет
енгізу туралы шешім қабылдайды және оны әзірлеу тәртібін айқындайды;
4) Мемлекеттегі жағдай мен республиканың ішкі және сыртқы саясатының
негізгі бағыттары туралы Қазақстан халқына жыл сайынғы жолдауда алдағы
жылға арналған Қазақстан Республикасының қаржы – кредит және бюджет
саясатының негізгі бағыттарын айқындайды;
5) Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын басқару жөніндегі кеңес
құрады және ол туралы қағиданы бекітеді; Ұлттық қорды қалыптастыру және
пайдалану тиімділігін арттыру жөнінде, сондай – ақ оны пайдаланудың көлемі
мен бағыттары жөнінде шешімдер қабылдады. Ұлттық қорды қалыптастыру және
пайдалану туралы есептерді бекітеді;
6) Қазақстан Республикасындағы төтенше немесе соғыс жағдайларында
тиісті қаржы жылының бірінші тоқсанына арналған республикалық қаржы
жоспарын бекітеді және Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес өзге де
өкілеттіктерді жүзеге асырады.
Қаржыны жалпы басқару Қазақстан Республикасының заң шығару қызметін
жүзеге асыратын елдің ең жоғарғы өкілді органы – Парламентке жүктелген.
Палаталардың бірлескен отырысында Парламент Үкімет пен Республикалық
бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің республикалық
бюджеттің атқарылуы туралы есептерін бекітеді, республикалық бюджетті,
сондай – ақ республикалық бюджетке өзгерістер мен толықтырулар енгізеді,
бекітеді, салықтар мен алымдарды белгілейді және оларды алып тастайды,
мемлекеттік қарыздар мен республиканың экономикалық және өзге де көмек
көрсетуі туралы мәселелерді шешеді.
Парламенттің құзырында қаржы проблемаларын шешу заңнамалық актілерді
– Қазақстан Республикасының заңдары мен Парламент қаулыларын талқылауға
және кейін дауыс беруге енгізу жөніндегі заңнамалық бастама құқында жүзеге
асырылады. Парламент аса маңызды қоғамдық қатынастарды реттейтін заңдар
шығарады, негізгі қағидаттар мен нормаларды белгілейді, олар: салық салуға,
алымдар мен басқа да міндетті төлемдерді белгілеуге, республикалық
бюджетке, білім беруге, денсаулық сақтауға және әлеуметтік қамсыздандыруға,
елдің қорғанысы мен қауіпсіздігін қамтамасыз етуге, мемлекеттік органдар
мен жергілікті басқару органдарын ұйымдастыру мен олардың қызметіне,
айналадағы ортаны қорғауға, меншік режіміне және өзге де мүліктік
құқықтықтарға қатысты.
Парламенттің жұмыс органдары тұрақты негізде жұмыс істейтін сенат пен
мәжілістің тұрақты комитеттері – Экономика, қаржы, бюджет комитеттері болып
табылады. Комитеттерде заңнамалық актілер оларды Парламенттің палаталарында
дауысқа салуға енгізгенге дейін анықталады.
Қазақстан Республикасының Үкіметі – Министрлер Кабинеті Республика
Президенті белгілейтін тәртіппен Парламентке республикалық бюджетті және
оның атқарылуы туралы жылдық есепті табыс етеді. Мұндай есепті Үкімет
Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетіне де
табыс етеді, қарыз алуды жүзеге асырады, Ұлттық қорға активтерді есептеу,
ұлттық қорды пайдалану тәртібін айқындайды, төменгі бюджеттерден жоғарғы
бюджетке бюджеттік алынымның және жоғарғы бюджеттен төменгі бюджеттерге
бюджеттік субвенцияларды аудару тәртібі мен кезеңділігін айқындайды,
Қазақстан Республикасының заңдарына және Президенттің актілеріне сәйкес
өзге де өкілеттіктерді жүзеге асырады.
Экономика мен әлеуметтік саланы басқару жүйесін түбірлі қайта құрудан
туындап отырған жаңа мәселелерді шешуге байланысты және Қазақстан
экономикасының дамудың нарықтық жолына өтуіне орай қаржыны басқару
саласында Қазақстан Республикасының мемлекеттік басқару жүйесін одан әрі
жетілдіру шаралары туралы Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығына
сәйкес қайта құрылған Қаржы министрлігі және оның жер – жерлердегі
органдарының рөлі шұғыл артып отыр. Қаржы министрлігімен оған қосылған
Мемлекеттік кіріс министрлігінің бюджетті жоспарлау және мемлекеттің
кірісін жоспарлау саласындағы функциялары мен өкілеттіктері Экономика және
бюджеттік жоспарлау министрлігіне берілді.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2002 жылғы 3 қыркүйектегі №962
қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасының қаржы министрлігі туралы
қағидаға сәйкес Министрлік басшылықты, сондай – ақ заңнамада көзделген
шекте мемлекеттік бюджеттің атқарылуы және атқырылуын бақылау, мемлекеттік
меншікті басқару, есепке алу жәнепайдалануын бақылау, банкроттық
рәсімдерінің және дәрменсіз борышкерді таратудың соттан тыс рәсімінің
жүргізілуін бақылау, бухгалтерлік есеп жүйесін және қаржылық есептеме
аудитін реттеу саласындағы салааралық үйлестіруді жүзеге асыратын Қазақстан
Республикасының орталық атқарушы органы болып табылады.
Министрліктің негізгі міндеттері мыналар болып табылады:
республикалық бюджеттің атқарылуын және жергілікті бюджеттердің
атқарылуына кассалық қызмет көрсетуді қамтамасыз ету;
салықтардың, алымдардың және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдердің түсуін және бюджетке түсетін өзге де түсімдерді, міндетті
зейнетақы жарналарының толық уақтылы аударылуын, шикізат секторы
ұйымдарынан бюджетке түсетін түсімдер бөлігінің Қазақстан Республикасының
Ұлттық қорына аударылуын қамтамасыз ету;
республикалық және жергілікті бюджеттердің атқарылуы, бухгалтерлік
есеп, есептеме және аудит жөнінде әдіснамалық басшылық жасау;
өз құзыры шегінде республикалық және жергілікті бюджеттер қаражатының
тиімді және мақсатты пайдалануын бақылау;
мемлекеттік меншікті басқарудың тиімділігін арттыру;
мемлекеттік салық саясатын әзірлеуге және іске асыруға қатысу;
банкроттық рәсімін жүргізуге (банктерді және сақтандыру (қайта
сақтандыру) ұйымдарын қоспағанда), сондай – ақ соттан тыс рәсімді дәрменсіз
борышкерді таратуға мемлекеттік бақылау және оған заңнамамен жүктелген өзге
де міндеттер.
Министрлік заңнамада белгіленген тәртіппен мынадай негізгі
функцияларды жүзеге асырады:
тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджеттің жобасын,
мемлекеттік және өзге де бағдарламаларды, Қазақстан Республикасының
стратегиялық жоспарларын және Қазақстан Республикасының әлеуметтік –
экономикалық дамуының индикативтік жоспарларын, негізгі макроэкономикалық
көрсеткіштерді әзірлеуге қатысу;
бюджетке түсетін түсімдерді болжауға және мемлекеттік бюджетке
кірістердің түсуі саласындағы мемлекеттік саясаттың мақсаттары мен
басымдықтарын нақтылауға қатысу;
өз құзыры шегінде мемлекеттің қаржысын және мемлекеттік басқару
саласындағы мемлекеттік саясаттың мақсаттары мен басымдықтарын анықтауға
қатысу;
мемлекет қаржысы, фискалдық саясат және мемлекеттік меншік
саласындағы заңнаманы қолдану тәжірибесін талдау қорытындылау, оны
жетілдіру жөнінде ұсыныстар әзірлеу;
ұтымды үкіметтік және мемлекет кепілдігімен қарыз алуды, сондай – ақ
мемлекеттік борышты басқаруды қамтамасыз ету;
мемлекеттік меншікті пайдалану мониторингі жүйесін жетілдіру;
заңнамада белгіленген тәртіппен шикізат секторы ұйымдарынан бюджетке
түсетін түсімдердің бөлігін Қазақстан Республикасы Ұлттық қорына аудару;
өз құзыры шегінде бюджеттің атқарылуы жөніндегі нормативтік құқықтық
актілердің, бухгалтерлік есеп пен аудиттің, қаржылық бақылаудың және
мемлекеттік меншікті басқарудың жобаларын әзірлеу және дайындау;
өз құзыры шегінде қосарланған салық салуды болдырмау туралы
халықаралық салық келісімдері мәселелерінде уәкілетті органның функциялары;
жер қойнауын пайдалануға арналған келісімшарттардың салық
сараптамасы, сондай – келісімшарттық талаптардың орындалу барысына тексеру
жүргізу;
мемлекеттік мекемелердің бухгалтерлік есебін, сондай – ақ өз құзыры
шегіде республикалық және жергілікті бюджеттердің атқарылу туралы
есептемені жүргізу және іске асыру тәртібін әзрлеу;
жергілікті бюджеттердің шоттарын, мемлекеттік мекемелердің шоттарын
жүргізу және шоттар бойынша аударымдық операцияларды жүзеге асыру;
республикалық бюджетті қаржыландырудың жиынтық жоспарын бекіту және
оларға өзгерістер енгізу;
республикалық бюджеттен шығыстарды қаржыландыру және республикалық
бюджетте көзделген соманың шегінде кредит беру;
ұлттық қордың қалыптасуы және атқарылуы жөніндегі қызмет туралы
ақпаратты қамти отырып, республикалық бюджеттің атқарылуы туралы жылдық
есептерді, мемлекеттік бюджеттің атқарылуы барысы туралы айлық, тоқсандық
және жылдық ақпаратты жасау, сондай – ақ мемлекет қаржысы бойынша
статистикалық есептерді жасау;
республикалық бюджеттен қаржыландырлатын мемлекеттік мекемелердің
шығыстар сметасының дұрыс жасалуын және бекітілуін, сондай – ақ бюджет
қаражатының, үкіметтік қарыздар, мемлекеттік кепілдігі бар мемлекеттік емес
қарыздар қаражатының және мемлекеттік меншіктегі өзге де мүліктердің
мақсатты пайдалануын бақылау;
республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау және талдау;
бухгалтерлік есеп пен аудит саласында, оның ішінде өз құзыры шегінде
аудиторлық қызметті лицензиялау саласында уәкілетті органның функцияларын
анықтау;
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкіндегі қазынашылық комитетінің
тиісті шоттары арқылы мемлекеттік мекемелердің валюталық операцияларын
жүргізу және есепке алу, заңнаманы сақтау жөніндегі тексерістерді
ұйымдастыру;
мемлекет кепілдігімен тартылған мемлекеттік емес қарыздардың және
жергілікті атқарушы органдар қарыздарының шарттарына қаржылық сараптама
жүргізу;
үкіметтік қарыздардың қаржылық шарттарын анықтау, жергілікті атқарушы
органдардың қарыздарды тартуын келісу;
Қазақстан Республикасының Үкіметі беретін өкілеттіктерге сәйкес
келіссөздер жүргізу, үкіметтік қарыздардың шарттарына қол қою, Үкіметтің
мемлекеттік эмиссиялық бағалы қағаздарын шығару, Қазақстан Республикасы
резиденттерінің мемлекеттік емес қарыздары бойынша үкіметтік кепілдіктер
беру;
үкіметтік қарыздарды алу, пайдалану, өтеу және оларға қызмет көрсету,
Қазақстан Республикасы резиденттерінің мемлекеттік емес қарыздарының
мемлекеттік кепілдері бойынша міндеттемелердің орындалуын қамтамасыз ету;
республикалық бюджетте көзделген және Үкімет шешімдеріне сәйкес
инвестициялық жобаларға, мемлекеттік бағдарламаларға және өзге де іс –
шараларға кредит беру;
үкіметтік сыртқы қағаздар туралы келісімдерді бекітуге қажетті
құжаттарды дайындауға қатысу;
түпкілікті қарыз алушылар мен екінші деңгей банктерінің үкіметтік
қарыздардың қаражатын және Үкіметтің бірлесіп қаржыландыру үлесін
республикалық бюджетке қайтару туралы ішкі кредиттік келісімдердің
жобаларын дайындау;
уәкілетті банк – агенттерімен бірлесіп республикалық бюджеттен
оқшаландырылған қаражатты өндіріп алу жөнінде түпкілікті қарыз алушылармен
жұмыстарды ұйымдастыру және жүргізу;
төлемдердің бюджетке түсуі көздейтін заңнаманың сақталуын, міндетті
зейнетақы жарналарының толық және уақтылы аударылуын бақылау;
мемлекеттің кірістері бойынша мемлекеттік есептемені жинаудың
нысандары мен тәсілдерін жетілдіру;
Ұлттық банкпен келісім бойынша конкурстық негізде үкіметтік
қарыздарға, мемлекеттік кепілдігі бар мемлекеттік емес қарыздарға және
кейінен үкіметтік қарыз алуға байланысты гранттарға қазмет көрсету үшін
екінші деңгей банктерін, бастапқы дилерлерді, лид- менеджерлерді және
мемлекеттік бағалы қағаздарды шығару жөніндегі басқа әріптестерді іріктеу;
заңнамада белгіленген тәртіппен Қазақстан Республикасында лотерея
ұйымдастыру, және өткізуге байланысты қызметті және өзінің құзырына
жатқызылған өзге де қызмет түрлерін лицензиялау;
салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер бойынша
берешекті мәжбүрлі түрде өндіріп алу жөнінде жұмысты ұйымдастырды;
өз құзыры шегінде салықтың құқық бұзушылыққа қарсы күрес мәселелері
бойынша Қазақстан Республикасының халықаралық міндеттемелерін орындау;
банкроттық рәсімдердің жүргізілуін (банктерді және сақтандыру (қайта
сақтандыру) ұйымдарын қоспағанда) мемлекеттік бақылау, сондай – ақ соттан
тыс рәсімде дәрменсіз борышкерді тарату және оған заңнамамен жүктелген өзге
де функциялар.
Қаржыны басқару жөніндегі сан – алуан функцияларға байланысты Қаржы
министрлігіне үлкен құқықтар берілген.
Министрліктің негізгі міндеттерін іске асыру және өз функцияларын
жүзеге асыру үшін заңдарда белгіленген тәртіппен:
мемлекеттік органдардан өзге де ұйымдардан және жеке тұлғалардан
министрлікке жүктелген функцияларды жүзеге асыру үшін қажетті ақпараттарды
сұратуға және алуға;
өз құзырының шегінде барлық мемлекеттік органдардың, өзге де
ұйымдардың және жеке тұлғалардың орындауы үшін міндетті нормативтік –
құқықтық актілерді шығаруға;
Министрліктің қарауындағы комитеттер мен мемлекеттік ұйымдардың
бұйрықтарын өзге де кесімдерін тоқтауға немесе тоқтата тұруға;
акционерлік қоғамдардағы мемлекеттік үлеске және республикалық басқа
да мүлікке иелік етуге, пайдалануға, сондай – ақ заңнамалық актілермен және
үкімет белгілеген жағдайларда билік етуге;
өз құзырындағы мәселелер бойынша халықаралық ұйымдармен
ынтымақтастықты жүзеге асыруға;
бірыңғай қазынашылық шоттағы және Қазынашылық комитетінің
корреспонденттік шоттарындағы ағымдағы қалдықтарды Үкімет белгілеген
тәртіппен тиімді орналастыру жолымен басқаруды жүзеге асыруға;
бюджеттік заңнамада көзделген жағдайларда бюджет қаражаттарын
қайтарып алуға, қаржыландыруды тоқтата тұруға;
қымбат бағалы металдар мен асыл тастарды басқаруды, есебін және
сақтауды ұйымдастыруды жүргізуге;
ұлттық және шетелдік валютада банктік операциялардың жекелеген
түрлерін және өзіне заңдармен жүктелген өзге де құқықтарды жүзеге асыруға
құқықтары бар.
Қаржы министрлігінің орталық аппараттарында берілген міндеттері мен
функцияларды атқаратын бірқатар арнаулы бөлімшелер бар, басқарудың
мақсаттары мен міндеттерінің өзгеруі, аппараттар функцияларының дамуы,
жұмысты жетілдірудің қажеттілігі ескеріліп отырып бұл бөлімшелердің құрамы
мен құрылымы үнемі өзгеріп отырады.
Қазіргі кезде Қаржы министрлігінің орталық аппараттарында бірқатар
департаменттер мен басқармалар маңызды орын алады:
Мемлекеттік бюджетті атқару департаменті;
Фискалдық саясат пен қаржы статистикасы департаменті;
Мемлекеттік органдарды қаржыландыру департаменті;
Кірістерді талдау департаменті;
Электронды мониторинг департаменті;
Жұмыстарды ұйымдастыру және қаржылық қамтамасыз ету департаменті;
Құжат айналымы және кадр жұмыстары департаменті;
Акциздерді реттеу департаменті;
Заң ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz