Төлем мерзімі басталғаннан несие мерзімі
Жоспар
Кіріспе 6
1 Тұтынушылық несиелендіру банктің бөлшек қызметіндегі стратегиялық
бағыттардың бірі 8
1.1 Тұтынушылық несиелендірудің мәні және оның әлеуметтік қырлары 8
1.2 Қазақстанда тұтынушылық несиелендіру жүйесін ұйымдастыру 21
1.3 Тұтынушылық несиелендірудің шетелдердегі ерекшелігі 27
2 Қазақстан Халық Банкі АҚ-ның тұтынушылық несиелендіру тәжірибесінің
бағалануы 35
2.1 Банк қызметінің сипаттамасы және Қазақстанның банктік жүйесіндегі
рейтингі 35
2.2 Қазақстан Халық Банкі АҚ-ның ссудалық портфелінің талдануы 41
2,3 Коммерциялық банктердегі тұтынушылық несиелендіру бағдармаларының
бағалануы 50
2.4 Тұтынушылық несиені ұсыну механизмі 59
3 Банктік қызмет нарығындағы тұтынушылық несиелендірудің дамуы 63
3.1 Қазақстан Республикасындағы тұтынушылық несиелендірудің дамуының
жағымды және жағымсыз жақтары 63
3.2 Қазақстан Халық Банкі АҚ-ындағы тұтынушылық несиелендіру механизмін
жетілдірудің негізгі бағыттары 69
Қорытынды 77
Қолданылған дереккөздер тізімі 79
Қосымша А 82
Қосымша Ә 83
Қосымша Б 84
Қосымша В 85
Қосымша Г 87
Кіріспе
Несие - экономика ғылымының басты категориясы болып табылады. Бұл
тақырып ерекше маңызды, себебі қазіргі кезде несиелік қатынастар дамудың
жоғарғы қызметіне жетті. Бүгінгі күнде ақша капиталының шешімін сөз етіп
отырғанымыз жоқ, берілетін саудалар және несиелік қатынастардың
субьектісіне, өсіп жатқан операциялардың әртүрлілігінде және тұтынушылық
несиелендірудің ерекшелігінде несие операциялары-банк бизнесінің тиісті
статьсы болып табылады. Көздердің есебінен кірістің негізгі есебін
түрлендіру, резервті қорға жіберілетіндер және акционерлік банктің
дивиденттік төлемдеріне байланысты.
Қазіргі кезеңде тұрғындарды несиелендіру банктің негізгі қызметі болып
табылады. Бұл адамдардың тұтынушылық несиелендірудің тиімділігінде. Бұл
несие түрі күнделікті өмірге қажетті тауарларды алуға, сондай-ақ тұрмыстық
техника, автокөлік, тұрғын үй т.б. Жыл сайын жеке тұлғаларға берілген
несиелерінің пайыздары өсуде. Сондықтан банктер тұтұнушылары үшін белсенді
саясатын жүргізеді, несие берудің шарттарын жеңілдетеді және қызмет көлемін
ұлғайтады. Мысалы: тұтынушылық несиелендірудің бастапқы кезеңдерінде, қарыз
алушы қосымша қамтамасыз ету қажет, мысалы пәтер, автокөлік және т.б.
сияқты. Бұл белгілі түрде несие беруді қиындатты, бұл адамдарға сенімсіздік
тудырды. Қазір адамдар сатып алуға несие аларда, мысалға мұздатқышты
алайық, кепілдікке сол алған тауарды қояды. Сонымен тағы бір жетістік
банктердің дүкендермен, фирмалармен бірлесп, қызмет етуі. Бұл тұтұнушыға
банктен несие алудың керек еместігін білдіреді. Дүкенге есепті банк
төлейді, қарыз алушы тек несиені мезгілінде төлеуі керек.
Берілген тақырыптың өзектілігі: дипломдық жұмыстың басты мақсаты,
халықты несиелендіру келешекте банк қызметтерінің ішінде жоғары дамыған
және кең тараған болу керек. Соңғы кезде коммерциялық банктер, бұрын
корперативті клиенттермен жұмыс істегендер, қазіргі кезде жеке клиенттерге
аса көңіл бөлуде. Барлық банктер өздерінің жеке тұлғаларға несие беру
бағдарламаларын ұсынды.
Өздерін диверсификациялау қызметінде қазақстандық банктердің
тәжірибесінде тұтынушылық несиелендіру көптеп кездесуде. Тұтынушылық
несиенің дамуы нарықтағы тауарлардың алуан түрлілігімен, тұрғындардың төлем
төлеуге қабілетінің жоғары болуымен байланысты. Тауар айналымының өсуіне
байланысты несиенің көлемі де артуда, себебі тауарға, несиеге деген сұраныс
көбеюде. Сондықтан тұтынушылық несиені, тауарға деген сұраныс құралы деп
қарастыруға болады.
Бұл дипломдық жұмыстың мақсаты Қазақстан коммерциялық банктеріндегі,
оның ішінде Қазақстан Халық банкі АҚ тұтынушылық несиелендірудің
теориялық және практикалық мәселелерін зерттеу болып табылады.
Осы қойылған мақсат барысында жұмыста келесі мәселелер қарастырылды:
ҚР мен шетелдердегі тұтынушылық несиелендірудің теориялық ерекшеліктері;
Қазақстан Халық банкі АҚ тұтынушылық несиелендіру жүйесіне анализ
жүргізілді;
зерттеу жүргізу нәтижесі бойынша тұтынушылық несиенің мәселелері
айқындалды, оларды шешу жолдары және болашақ даму жолдары анықталды.
Зерттеу нысаны Қазақстан Халық Банкі АҚ-ның несиелік қызметі болып
саналады.
Бұл зерттеудің тірегі Қазақстан Республикасы тұрғындарын тұтынушылық
несиелендіруде туындайтын экономикалық қатынастар.
Жұмыстың орындалуының ақпараттық базасы болып, Қазақстан ғалымдарының
еңбектері болып табылады. Олардың ішінде келесідей салалардағы еңбектерді
ерекшелеуге болады: қаржы, банк ісі, басқару, бәсекелестікке қабілеттілік
Е.Арын, К.Сагадиева, Г. Гамарника, Н. Мамырова, В. Ли, С. Ауелбаева, М.
Тусеева, А. Зейнельгабдина, А. Нұрымова, В.
Мельникова, Г. Сейтқасымова, Г. Сигаева и т.д. Шетелдік еңбектерден
келесідей еңбектерді атауға болады: Т. Коупленда, В. Круглова,
И. Чепурного, П. Конюховского, Т. Коллера, Дж. Муррина,
Питера С.Роуза, Э.М. Морсмана-младшего, Д. Стоуна, К. Хитчинга, Дж.
Фридмана и т.д. Сол сияқты ҚР-дағы банк қызметі туралы нормативті құжаттар,
заңды актілер пайдаланды.
1 Тұтынушылық несиелендіру банктің бөлшек қызметіндегі стратегиялық
бағыттардың бірі
1.1 Тұтынушылық несиелендірудің мәні және оның әлеуметтік қырлары
Кез келген банк қызметіндегі экономикалық білім мәнінен шығара отырып,
дәстүрлі несиелеу- банк бизнесінің маңызды тірегі. Егер несие түрлерін
тәжірибеміздегі несие қатынастары ретінде алып қарайтын болсақ, қазіргі
заманғы экономистер арасында несиенің мазмұны, түрлерінің мәні және оның
саны туралы көзқарас бір жақты емес.
Кейбір мамандардың көзқарасы бойынша несиелік қарым-қатынас елдің ішкі
айналымында негізінен үш түрлі болып көрінеді: банктік, мемлекеттік және
тұтынушылық. Өзінің даму барысында осы түрлердің әрқайсысы ұсақ түрлерге
(рет-ретімен 2-ші, 3-ші), шарттары, мақсаты, әдістері және ссуданы беру
және өтеу тәртібіне қатысты бөлінеді.
Тұтынушылық несие елдің тұтынушылық жағдайларын қанағаттандыруға
тікелей бағытталған. Ол тауарлы және ақшалай түрде болады. Тұтынушылық
несиенің мазмұны, тұрғындардың несие алушылық қатысынан құралады.
Тұтынушылық несие, несиелердің ішінде, жеке шаруашылықтың өндірісін
дамытуын, сонымен бірге несиені құрылыс және жылжымайтын мүлікті қолдауды
қамтитын несие. Тұтыну мақсатының ағымдағы қажеттіліктерін
қанағаттандыратын сипатымен байланысты болады. Ағымдық қажеттілікке
арналған несие, тауар қорының сатылуын жылдамдатуға көмектеседі,
тұрғындардың қажеттіліктерінің өсуін үнемі толық және дер кезінде
қанағаттандырады. Ағымдық қажеттілікке арналған несие, сонымен қатар жеке
шаруашылық өндірісін дамытуға ықпал етеді, содан келіп, шартты түрдегі
тұтынушылық несие ұғымының мағынасы тұрғындарды несиелендіру деген
нақты ұғымға айналады.
Коммерциялық банктің несие саясаты тұрғындармен өзара байланысты,
мысалы, несиенің ең көп таралған түрі, тұтынушылық несие болып табылады.
Тұтынушылық несие терминіндегі шарттылықты ескерсек, бүгінде
тұтынушылық белгісінен гөрі өнімділігінің басымдығы байқалады. Тұтыну
мақсатындағы ссудасының өнімді белгісінің болуы мынадай: несие тек
тұтынушының мақсатына, адамдардың өмір әрекетін жақсарту ( тағам, киім,
демалыс және т.б.) бағытына сәйкестеліп беріледі. Бір жағынан, банктер
ұсынатын ағымдық қажеттілікке арналған несие, сол сияқты кәсіпорындардағы,
сонымен бірге мекемелер мен ұйымдардағы өзара көмек кассасының қолма-қол
ақшалары, бұлар тұтынушылық сипатындағы ссудалар болып табылады, ал үй
сатып алу немесе үй құрылысы, шаруашылықтың қаражатын айналдыруға жұмсау
үшін және және өндіріс мекемелеріндегі құрылысты жөндеуге арналған
ссудалардың маңызын атап өтуіміз керек. Осы арқылы біздің еліміздегі және
басқа да көптеген дамыған батыс елдерінде тұтынушылық ссудаларының сарындық
ыңғайы, тек тұтынушылық деп аталатын ссудаларға бағытталады, онда тұтыну
тауарларын алу немесе қызмет ету ақысы көрсетіледі. Ал, ипотекалық
ссудалар, құрылысқа арналған, жөндеу және үй сатып алу ссудалары
тұтынушылық болып саналмайды. Батыс банкирлерінің көзқарасы бойынша
коммерциялық банктердің есептік көрсеткіштерінде олардың ұзақ мерзімді
сипаты және маңызды қажеттілік мөлшерінің негіздеулері және бөлек балансты
есеп қайта анықталады. Ссудаларға берілген тұтынушылық ұғымының батыстық
түсінігі нақты емес, өйткені, ипотекалық ссудалармен алынатын тұрғын үй
де, тұрғындардың тұтыну мақсатына қарай пайдаланатынын естен шығармау
керек, онда өнімділік болмайды (өндірістік емес).
Несие берушілер мен қарыз алушылар арасында несиелік өзара
қарым-қатынастың түрліше түрі қабылданған. Банктің жеке тұлғалармен
несиелік қатынасын талдау мүмкіндігі, тұтынушылық, мемлекеттік, банктік,
ипотекалық және халықаралық несие түрінің негізгісін зерттеу аймағын
тарылта түскен.
Осылайша, коммерциялық банк несие саясатының зерттеу процесіне ерекше
мән беріліп, тұрғындардың банктің тұтынушылық несиесінен туындаған өзара
қатынасынан, банктің жеке клиенттермен несиелік өзара қарым-қатынасының
түрі ерекшеленеді.
Коммерциялық банктің несие саясаты және тұрғындармен өзара қатынасы
мынадай келесі логикалық тізбекшелерде қарастырылған.
Сурет 1 - Коммерциялық банктің несиелік саясатының тұрғындармен өзара
арақатынасы
Банктің несиелік саясаты мен тұрғындарды өзара байланыстратын құрал
тұтынушылық несие болып табылады, бір жағынан несие түрі болып, яғни банк
пен несие алушының арасындағы экономикалық қарым-қатынас болады. Ал екінші
жағынан нақты тұтынушылық ссуданы қабылдаушы ретінде қалады..
Өзара байланыс базистік (несие) және құрылым категориясы (коммерциялық
банктің несиелік саясаты), сонымен бірге субкатегориясы (несие түрі-
тұтынушылық несие және несиелік саясаттың тұрғындармен арақатынасы),
тұтынушының ссудалық түрінің тәжірибеде нақты көрсетілімі.
Несие саясатының пайда болуы тұрғындармен өзара байланысының
тәжірибедегі көрінісі 2-ші суретте көрсетілген.
Тәжірибедегі көрініс.
Сурет 2 – Тәжірибелік тұрғыдағы несиелік саясаттың тұрғындармен өзара
байланысы
Тұтынушылық несиесінің басты тағайындалу себебі – тұрғындар
тауарларының сатылуын көтермелеу керек болғаннан шыққан. Бұл несие
бөлшектік саудамен тығыз байланысты: бір жағынан, несие көлемі тауар
айналымының өсуімен несие көлемі көбееді, екінші жағынан- несиелеудің өсімі
тұрғындардың өтемқабілеттілігінің сұранысын күшейтеді. Бұл тәуелділік,
әсіресе, қазіргі кездегі нарық тауарларының жан-жақты шарттарымен ерекше
айқындалады.
Банк ссудаларының басқа түрлерінен тұтынушылық ссудасының
айырмашылығы, өндірістік және кәсіпкерлік мақсаттар үшін беріледі немесе
кірісті активтерді алу, қарыз қаржыларының ақырғы тұтынушысы – жеке
тұлғалардың қажеттілігін қанағаттандыру үшін қолданылады. Сондықтан
тұтынушылық ссудалары, тұрғындардың тіршілік-жағдайын жоғары көтерілуіне
ықпал етеді. Тұтынушылық ссудалар қарыз алушының тауар тұтыну мен
қызметтерді пайдалану, оның төлем жасауға мүмкіндігін қоса қарастырады,
ондай жағдайдың нәтижесін қорытындыласақ, халықтың тұрмыс жағдайцы жақсара
түседі. Тұтынушылық ссудалар әртүрлі мақсаттар үшін беріледі: қозғалмалы
мүлік (автокөлік, жиһаз, тұрмыстық техника) және жылжымайтын мүлікті сатып
алу, әртүрлі қызмет төлемдерін (тұрмыстық, медициналық және басқалар)
жасау. Ссуданы алудың міндетті шарты болып, заем алушының
несиетөлемқабілетілігі болып табылады.
Тұтынушылық ссудалары ұсыну амалдарының қатысына қарай, тікілей және
жанама тұтынушылық несиелері болып жіктеледі.
Ұсынылып отырған тікілей тұтынушылық несиесі берілгенде, банк пен
ссуданы қолданатын қарыз алушы арасында несие келісімшарты бекітіледі.
Жанама тұтынушылық несиесі делдалдылық арқылы банктің клиентпен арасындағы
несиелік қатынасың болжайды. Осындай делдалылық бәрінен бұрын бөлшек сауда
мекемелерінен жиі шығады.
Мұндай жағдайда несие келісімшарты клиент пен дүкендердің арасында
банктік ссудаларды алудың жалғасты тәртібімен жүргізіледі.
Банктен тұрғындарға берілетін тұтынушылық қажеттілікті өтейтін тікелей
және жанама несиелеудің өзіндік артықтығы мен кемшіліктері бар. Біріншісі,
банктік тікелей несиелеу, жанама несиелеуден несие процесінің
ұйымдастырылуының қарапайымдылығымен, несиелену обьектісінің нақты бағалану
мүмкіндігін экономикалық мақсатбірлікті ссудаларды анықтау және ұйымдастыру
әрекетін, оны қолдану және өтеу қайтарымын бақылайды. Бұның бәрі, еш
шүбәсіз, банктің заем алушымен несиелік қатынасын ұйымдастыруға жағымды
әсерін береді. Екінші жағынан, банктің көзқарасы бойынша, қолайсыз фактор
ретінде банктік тікелей несиелендірулер аталады, әдетте жанама банктік
несиелендірулеріне қарағанда, оларда бірнеше ең жоғары деңгейлі
тәуекелділік тұрады.
Тұрғындардың тұтынушылық қажеттіліктерін банктік жанама несиелендіру,
банкке тәуекелдік қысқартуға ықпалдық мүмкіндігі бар (несиелік, пайыздық,
валютті, нарықтық және т.б.), өйткені берілетін ссудалар, мысалы, заңды
тұлғаларға (сауда мекемелеріне, заем алушылар жұмыс жасайтын
кәсіпорындарға, фирмаларға және таға сондайлар) заем алушының
несиетөлемінің сенімділігін және шынайылығын анықтайды, ссуданы өтеудің
мерзімі мен толықтылығын, оның ішінде өтеу деңгейінің әрекеттерін бақылауды
Клиент көзқарасы бойынша, өте маңыздылары болып мына нәрселер
белгіленген:
- ол ссуданы тұтыну қажеттілігі туған сәтте алады. (ұзақ мерзімді
пайдаланылатын тауарды сатып алу кезінде, мысалы: несие картасы бойынша);
- осындай тығыз жағдайларда ол үшін банкке ссуданың берілуі жайында
өтініш қажеттілігі және тағы сондайлар қажет емес. Әтүрлі банк қызмет
нарығының қатысушыларына жанама тұтынушылық несиесі, кепіл арқылы диллерлік
келісімшарттар мен саудалық индоскаментерді көрсетеді. Бұл банктік
мекемлерге несие портфелі көлемінің мәнсіз операциялық шығындарын
көбейтеді.
Жанама тұтынушылық несиенің, өтемі жабылмаған тәуекелдіктен қорғауына
қатысты амалдары былай: тұтынушылық ссуданың қайта өңделуге толық құқысы
және тұтынушылық ссуданың қайта өңдеуге құқылы еместігі болып
ажыратылады.
Коммерциялық банктер үшін тұтынушылық несиенің қайта өңдеуге
құқылысы ыңғайлы. Аталған жағдайда сауда мекемелері банктерден сатылған
барлық міндеттемелері мен келісімшарттарға шартсыз кепілдіктер береді.
Банктің тәжірибесінде дамыған, оның көпбейнелілік түрлеріне қатысты
тұтынушылық ссудалар жіктелісінің негізгі критериилері, мыналар болып
табылады:
– субьект бойынша несиелік келісім (кредитордың және заем
алушыныңбет бейнесі) тұтыну ссудаларының түрлерін былайша
ажыратады;
– несие беруші мен алушылар (кредитор) бойынша - ссудалар, бұл
банктерден, сауда мекемелерінен, ломбардтардан, жалға беру
пунктерінен т.б. берілген;
– қарыз алушылар бойынша ссудалар: мекен-жайы бар және пәтерсіз
т.б тұрғындардың бәрі, әртүрлі әлеуметтік топтар; түрлі жас
ерекшеліктегі топтар; кірістің деңгейлік ажыратылымы белгіленген
заем алушы тобымен; несиетөлеміне қабілеттілік пен
төлеуқабілеттілігі; VIP-клиенттері; студенттер; жас отбасылар
т.б.;
– мақсатты бағыттағы ссудалар ( объектілерді несиелеу немесе
қолдану бағытындағы) олар мақсатты (білім мақсатындағы ссудалар,
құрылыс ссудалары немесе үй сатып алу, ипотекалық, тауарды ұзақ
мерзімді пайдалану) және мақсатсыз (жедел жағдайлар, овердрафт);
– тұтынушылық ссудаларды мерзімді несиелендіру екіге бөлінеді:
қысқа мерзімді (бір күннен бір жылға дейін), орта мерзімді (бір
жылдан үш-бес жылға дейін), ұзақ мерзімді (үш-бес жылдан жоғары)
деп бөледі.
Банктер ссудаларды бере отырып, әдетте оларды қысқа мерзімді (бір
жылға дейін) және ұзақ мерзімді (бір жылдан жоғары) деп бөледі.
Қысқа мерзімді ссудаларды келісілген мерзімде (бір жыл ішінде) немесе
талап еткен жағдайда құжаттандыруға болады. Талап етілгенге дейінгі
мерзімді ссудалар уақыттың нақты белгіленуін жасамайды.
Талап етілгенге дейінгі мерзімді ссудалардың жиі қарастыратын
мәселесі, заем алушының қарыз қаржысы, оның қысқа мерзімде ақшаға айналуы
мүмкіндігінің салыстырмалы заңдылығы мен оның белсенділігі қарастырылады.
– қамтамасыздандыру ссудалары, екіге бөлінеді: қамтамасыздандырылмаған,
қамтамасыздандырылған;
– қамтамасыздандыру ссудаларына мыналар: кепіл, кепілдікті қолдаушы,
кепілдікке ұсынушы, сақтандыру жатады. Кепіл қатысты әртүрлі активтер
қолданылуы мүмкін, оның ішінде тауар-материалының бағасы, құнды
қағаздар, жылжымайтын мүлік жатады.
Оған қойылатын негізгі талаптар - кепілге салынуы болып табылады.
Негізгі себеп, банктің талабы бойынша қамтамасыз ету, тәуекелді заем
алушының ссуданы уақытында және толық жабуды қаламаған жағдайында немесе
қабілетсіздігінің арқасында әкелетін шығыны;
– қамтамасыздандыру ссуданы жабуға кепілдік бермейді, бірақ тәуекелді
азайтады, банк кредиторлары кепілдің ақшаға тез айналу жағдайында және
басқа да актив түрлері қатынасында басымдылық алады, солай ету арқылы
банктік ссуданы қамтамасыздандырады.
Ссудалар банктің қатысынсыз мыналарды қамтамасыздандыра алады: қарыз
алушының абыройлы беделі, тұрақты қаржылық жағдайы, келешектегі нақты кіріс
дәйектемесі және өткен жылдың қанағаттанарлық төлемі болса, банк оларға
жоғарыда аталған қамтамасыздану шарттарын қолданбайды;
– негізгі қарыз әдісі арқылы ссудалар ерекшеленеді, бірмерзімді жабу
және бөліп төлеу; ссуда пайызының жіктелісін ұстау әдісі: ұсынылған
ссуданың қазіргі ұсталған пайызы. Несиенің мерзіміне созылған пайызды
жарналарды төлеуді пайдалану (үш ай сайын, жарты жылда бір рет немесе
арнайы келісілген кесте бойынша келеді). Бөлшектеп төлеу несиесі,
төлеудің кезеңдік ссудаларды және пайыздық өсімді өтейді. Көптеген
жағдайда қарыз алушы несиені тауар сатып алу үшін немесе басқа да
шығындарды жабуы үшін және несиені тең үлестермен қайтаруға міндеттеме
алады.
Банктік несиелеу, несиелендіру принциптерін қатаң сақтау арқылы жүзеге
асырылады, ол несие процесін ұйымдастыру талаптарын көрсетеді.
Несиелендіру принциптеріне мыналар жатады:
қайтарылымды және жедел несиелендіру;
дифференциялық несиелендіру;
несиені қамтамасыздандыру;
банктік ссудалардың ақылы төлемі;
несиенің мақсатты сипаты.
Осы принциптердің әрқайсысына кейіңірек тоқталайық.
Банктер кәсіпорындар, мекемелер мен тұрғындардың уақытша еркін
қаржыларымен қайтарылымды және жедел несиелендіруді қолданады. Бұл қаржы
банктікі емес, жинақтап айтқанда, олар банкке әртүрлі нарық сегментері
арқылы келген, олар қайтадан соларға жұмсалады (тұтынушылық, коммерциялық
несиелендіру т.б.). Сондықтан алтын банктік ережеге бағынғандай, өз
иелеріне қайтарылуы, жедел депозиттердің керегінде талабы орындалады.
Мұндай қаржының негізгі міндеті - банкке жедел депозиттер шартымен салынған
қаржыны иесіне салған көлемімен және мерзімімен алған міндеттемесіне сәйкес
қайтаруы тиіс. Бұл негізі қаланған принциптің бұзылуы жағдайына және
банктің банктік күйреуге әкеп соқтырады. Жедел несиелендіру несиені
қайтарудың ерекше түрінің жетістігін көрсетеді. Бұл тек жай қайтарылмайды,
несиенің қатаң белгіленген күні беріледі, онда нақты факторлар белгіленген.
Сондықтан жедел несиелендіру несиенің уақытша белгіленген күнінде
қайтарылады.
Қарыз иесіне қаржыны тар уақытты қолдануға, несиелендірудің мерзімі
шектеліп беріледі, және сол іс-шара сандық өзгерістің уақыты арқылы
сапасына қарай көшеді.
Егер ссуда мерзімі бұзылатын болса, онда несиенің жұмсалу , пайда табу
қызметі бұрмаланады және өзінің түпкі тағайындамасын (уақыт тапшылығы)
жоғалтады.
Дифференциялық несиелендіру. Дифференциялық әрекет жан-жақты несие
мекемелері мен қарыз алушының әр түрлі потенциальдық категорияларын
анықтайды. Нақты банктің жеке қызығушылығы, сала мен әрекет аясы (мысалы:
шағын бизнес және т.б.) мен мемлекеттік орталық саясатының қолдауы тәжірибе
жүргізуге тәуелді болады.
Несиемен қамтамасыздандыру – ссудалардың негізгі тәуекелдік
несиесінің бірі болады. Егер бұл принцип пайда болмаған жағдайда банк ісі
алдамшылық іске айналар еді, басқарма операциясының жоғары тәуекелі қай
жерде болса да, сонда пайыздық ставканың лезде өсуі байқалар еді.
Қаржы жағдайының ссудалық шарттары, қарыз алушы мен заем арасындағы
қарым-қатынас, қамтамасыздандырудың көлемі мен түрінің пайда болуына
қатысты болады. Әрекет етуші заң шығарушылар мынаны қарастырада: осы
тәсілдер арқылы банктік ссудалар қамтамасыздандыруы аманат болып табылады.
Кредитор кепілдеме күші арқылы өзінің құқығын алады. Қарыз алушының
кез келген жылжымайтын мүлкі, оның ішінде мекеме, тауар - материалдырының
бағалылығы, тауар таратушының құжаттары, векселдер, басқа да міндеттер,
құнды қағаздар (жарна қағаз, облигациялар, қазыналық міндеттер және т.б.)
шетелдік айырбастаулардың банк ссудаларындағы қамтамасыздандыруында, заем
алушыдан қабылданады.
Кепілдемеге жылжымайтын мүлік, кепілдіктен бос адамдар қабылданады,
Заем алушы меншігі немесе оған жаппай иелік жұмысы қаралады. Кепілдемеге
алынған тауарлар заем алушымен сақтандырылуы керек.
Ақылы банктік ссуда дегеніміз- несие алушылардың өздері үшін уақытша
пайдаланатын ақшалай құралдарын енгізу.
Бұл принциптің жүргізілуі банк пайызының механизмі арқылы жүзеге
асады. Банк қойылымының пайызы - бұл несиенің бағасының шығу төркіні деп
саналады. Пайыздарға байланысты депозиттегі бөтен қаржыны өзіне қарату,
өзінің аппаратының мазмұны арқылы жұмсау, сол түсімдерді несиелендіру
болады.
Несие мөлшерінің ақысын қарастырғанда, банктер мына факторларды
қабылдайды:
ҚР ҰБ қайта қаржыландыру ставкасы, орташа пайыздық ставканы өзіне қарату
(банкаралық несиелердің немесе әр түрлі депозиттер бойынша төленетін
ставкасы); несие ресурстарының құрылымы (қаржының жоғары үлесін өзіне
қарату; соған қарап, несие құндырақ болады);
потенциальдық заем алушылар жағынан несиеге сұраныс ( аз сұраныс болса,
несие арзандайды);
мерзімге байланысты несие сұранымы, несие түрлері, ал оның банк үшін нақты
дәрежесі тәуекелді қамтамасыздандыруға байланысты.
Елдегі ақша тұрақтылығы; (инфляция қарқыны жоғары, несие үшін ақы
қымбаттырақ). Банк өзінің тәуекел ресурстарын жоғалту барысында ақша
құнсыздануы мүмкін).
Несие келісім шартында несиенің пайыздық ставкасының тіркелуі мен
сырғымалы болу жағдайы қарастырылады. Тіркелген пайыздық ставка ссуданың
белгіленген мерзіміне дейін өзгеріссіз қалады.
Сырғымалы ставкасы ақша нарығының шарттарына байланысты, депозиттер
бойынша пайыздар өзгерісі, жинақталған сұраныс және несие ресурстарына
ұсыныс, сонымен бірге заем алушы арасында белгіленген мерзімдегі
несиелендірудің экономикалық және қаржылық міндетін заем алушыға мағлұмат
ету.
Тұтынушылық ссудалардың жіктеліс белгілерімен рет-реті бойынша,
берілудің түрлері, мекеме құралы және субьект арқылы несие қатынасы бойынша
т.б. жеткізіледі. Батыс елдерінде тұтынушылық несие кең ауқымда таралған.
Сызбалық жіктелуі 1-ші кестеде көрсетілген.
Кесте 1 – Тұтынушылық несиенің жіктелуі
Қамтамасыздандыру: Формалары бойынша Мерзіміне дейін берілуі:
-қамтамасыздандырылмағанберілу: - қысқа мерзімді (1 жылға
(бланктік) - тауар несиесі дейін)
- қамтамасыздандырылған - ақшалай несие - орташа жеделдік (1 ж. -
(кепілмен, кепілдікті 3-5 жыл)
қолдау) - ұзақ жеделді (3-5
жылдар)
Жабу әрекеті бойынша: Мекеме әрекеті бойынша
- тікелей - ұйымдастырылған
- жанама Тұтынушылық несие - ұйымдастырылмаған
Әдіс-тәсілі бойынша: қайта айналым бойынша:
- біртіндеп - бір рет
- әр түрлі төлеммен - қайта жаңаланған
Мақсаты: Несие қатынасының Ұстап қалу %:
- тауар сатып алу, субъектісі бойынша: - ұсынылған ссуданы %
шарттарды төлеу: - банктік несие ұстау;
жөндеу жұмысы мен үйді - мекеменің тауарлық - ссуда төлемінің біркелкі
жаңарту; несиесі жарнасы %
- несиелік карта т.б. банкке қатыссыз тип - ссуданың аннуитенттік
- жеке тұлғаға ұсынылғантөлемі (бір уақыттағы
тұтынушылық несиесі, төлемі %)
Соңғы қаржының үлкен көлемді бағасы банк ссудасы үшін алынады.
Жағдайдың 910 барлық сомасы тұтынушылық несиеге банктер арқылы ұсынылады.
Тұтынушылық несие бір рет немесе төлем есеп айырысу арқылы жабылады.
Бір рет өтелетін несие. Бұған ағымдағы есеп айырысу қатысады, сатып
алушыға ашылған 1-1,5 айға дейін пайдалануға болатын несиелерге олар
керекті заттарын әмбебап дүкендері мен басқа мекемелердегі көтерме
саудаларынан алады, бекітілген мерзімге дейін өзінің қарыз берешегін
жабады. Тұтынушылық несиеге бір рет жабылатын несиемен оның ішінде мерзімін
өткізіп төлеу төлемі кіреді. (коммунальдық мекемелердің шарттары, дәрігер
мен медициналық мекеме).
Бөліп төлеу несиесі, тұтынушылық несиенің негізгі бөлімі, (АҚШ-та –
34 барлық сомасы) Бөліп төлеу несиесін құрайды. Тұтынушылық несиенің әр
түрлі формалары көтерме сауданың барлық тауар айналымы арқылы өседі.
Тұтынушылық несиенің ерекше дамуына байланысты ол жалпы дағдарыс
капитализм (2-ші дүние жүзілік соғыстан 1939-1945 жылдардан кейін дағдарыс
капитализімі кезінде) өндірістің бірден жоғарылауы мен жұмысшылардың төлем
қабілеттігіне сұраныстардың сәйкес келмеуі, осы жағдайларға қарамастан
ерекше даму қарқыны көрінді.
Елдің экономикалық несиесі мына нақты қызметтерді орындайды:
капиталдарды қайта бөлу шаруашылық салалар арасындағы орташа нормалардың
жетістігін жақсарту;
жұмысшылар арасында эффектілі ынталандыру;
тауарлардың нарықтығын кеңейту;
тауарларды алу процесін және жетістігін алуды жылдамдату;
орталықтандырылған капиталдың мықты құралы болып табылады;
жинақтау процесімен; теңгермелі капиталды жылдамдату;
ұстау туралы өтініштің қысқартылуын қамтамасыздандыру.
Несие, өндірістің шекаралық дамуын кеңейтуде, қолма-қол ақшаның
толыққандылығын атқарады.
Тұтынушылық несие жұмысшылардың эффектілігін ынтасын арттырады. Еңбек
ақысын ала отырып, тауар сатып алуға жетпеген жағдайда, адамдардың тауарды
несиеге алуға мүмкіндіктері бар. Алынған тауарлардың бағасы төленген болуы
керек, сонымен бірге әр несие алушы өз жұмысының тұрақты болуын қалайды,
өйткені алған несиесін уақытда төлеуі керек.
Кейбір адамдар тауарларды несиеге алу тиісті деп ойлайды, бірақ сауда
фирмалары мен несие беруші банктер үшін несие ыңғайлы операция, ол нарықтың
құндылығы мен нормасына, ссуда бойынша жоғары пайызбен төлейді. .
Көп экономистер мен банк қызметкерлері бұл жоғары деңгейді тұтынушы
ссудалары мен үлкен ізгілікті тәуекелділіктің жоғары ұстанымымен
түсіндіреді. Бұл екі фактор деңгейі кредитор есебіндегі монополді жағдайды
банктік қолдану жоғары деңгейінде жатқан басты себептің пайыздық дейгейіне
ықпал нақты етеді.
Тұтынушылық несиенің тауарлы түрі, сатылу кезінде ұзақ мерзімге
берілген тіректердің артық жерлері барлығы айтылады. Автокөліктер,
мұздатқыштар, радиоқабылдағыштар, теледидарлар, жиһаздар – бұл несие сатып
алу немесе бөліп төлеу деп аталады.
Адамдардың талабы бойынша сатылып алынатын тауарларды бөліп төлеу
талдауы мыналар:
бұл тәжірибеде өте қолайлы форма;
бұндай форманың төлемінің шығыны мен кірісі болады.;
бұл тауарларды төлеу уақыты ұзақ, ақшасын қалыпты аралықпен төлеуге
ыңғайлы;
бұл адамдарға қаржылық материалдарының активтерін сатып алуды да көздейді.
Клиенттердің шешім қабылдауының себебі, тауарларды, персоналды ссуданы
пайдалануда, банктік овердрафт немесе несиелік карточканы пайдаланады. Егер
адам ыдыс жуатын машинаны несиеге сатып алғысы келсе, персональдық ссуда
үшін банкке немесе несиелік карточка бойынша төлеуге болады. Несие-қаржылық
шарттарын қабылдау; оған қаржы үйінің дилері ыдысжуғыш машинаны сатуы
бойынша ұсыныс жасайды. Қаржылық компаниясының ұсынысы: сатып алу және
бөліп төлеу.
Клиенттерге бөліп төлеу бойынша келісім жасау, өз орнында оңай
жасалады. Бір клиентпен өте төмен қаржылық келісім жасаған жағдайларда
болды.
Тұтынушы сатып алу сезімінде олар әр түрлі шарттардың бағасын біледі,
олар белгілі жеткізулермен келісім жасайды және көп тұтынушылар келісім
жасау барысында несие шарттарының бағаларымен танысады, бірақ олар несие
кредиттерінің әр жақты варианттарын біле бермейді.
Тұтынушылар алған несиелерінің айлық төлемі мен несиенің ұзартылған
мерзімін білуі тиіс. Кейбір жоғары пайыздық мөлшерлемелер тұтынушының
сезімдік тұтынушылығына әкеп соқтырады.
Сонымен бірге банктік жүйеден тыс адамдар да бар, банктік ссуданы,
овердрафт немесе несиелік карточкаларды пайдану жайында ойламайтындар да
кездеседі. Қаржыландыруды бөліп төлеуді, ұйымдастырылған дүкендер арқылы
немесе көрме залдары, жалғыз альтернативтік төлемді сатып алу осындай
адамдар үшін ақшалай көмек болып табылады.
Бөліп төлеуді сатып алудың жаңа формасы – бұл сауда фирмалары мен
банктердің келісімімен, осының салдарынан соңғылары тауарларды банк
клиенттеріне сатады, банктер фирмаларға қолма-қол тауардан түскен ақшаны
төлейді, ал сатып алушылар несиелерін банктерге төлейді.
Несие карточкалары. 50-жылдары американдықтар, одан соң ағылшындар
несиелік карточкалар арқылы тұтынушылық несиелерді ұсынды. Несиелендірудің
мағынасы, берілген банктің карточкасы арқылы, оның иесі келісілген сомасын
алады. Персоналды несие кредитінде, бірнеше мыңдық крондар, дүкендердің
банктер келісімімен сатуға болатын тауарларды алу қарастырылған.
Сатып алушының карточкасындағы сома дүкенге банк кезеңі арқылы
төлейді. Сатып алушы несие карточкасында көрсетілген мерзімі бойынша,
банкке төлейді. Ол белгіленген минималды сомасын төлеуге тиісті, бірақ
қарызын бірден жабу керек.
Егер көрсетілген минималды сомасы төленбесе, онда оған пайыздық өсім
қосылады. Яғни несие лимитінде револьверлі (яғни автоматты түрінде
жаңартылған), карточка иесі, өзінің қарыз бөлшегін төлей отырып, несие
мөлшерін көбейтуге болады. Мысалы, несие лимитінде 800 АҚШ доллары бар және
500 АҚШ долларын салды, әлі де оның есеп шотында 300 АҚШ доллары болды, ол
лимитін жоймағанға дейін жарамды. Егер ол 150 АҚШ доллар қарызын төлесе,
несиелендіру рамкасы 450 АҚШ долларына көбейеді.
Сондықтан несие карточкаларының компаниясы иесіне бір айдың есебін
береді, оның сомасы қанша екенін карточка иесі ғана білуі керек.
Несие карточкалары Visa және Mastercard сияқты карточкалар банктер
арқылы шығады, көптеген құрылысшылар қоғамы және қаржы мекемелері өздерінің
несиелік карточкаларын шығарады. Сатушылар клиенттерге банктің несиелік
карточкасын ұсынады, несие компаниясынан ақшалай сыйлықтар, коммесиялық
төлемдер алады.Сондықтан сатушылар емес банк мекемелері несие ұсынады.
Тауарлар мен клиент шарттары несие шарттарымен төленетін болса, сатушылар
қандай ойда болады екен? Сатушы өзінің несиелік карточкасын несие
көмекшісіне жібереді. Жасалған келісімді бөлшек сауданың бағалануын (1,8 %)
құрайды.
Несиелік карточкалар көптеген себептермен кең таралды:
несие карточкасы арқылы ақшаға тиісті болмайсыз, кез келген жерден осы
карточкаңыз арқылы тауар немесе шарттарды төлей аласыз;
қаржы мағынасында сіз сақтандырылғансыз. Несие карточкасы әр жағдайда өте
ыңғайлы;
егер сіз іс сапарға немесе демалысқа шыққанда, үлкен сомадағы ақшаны несие
карточкасына салып шыққаңыз жөн. Visa и Mastercard карточкалары
220 мемлекет пен 11 млн. пункттерде таратылған;
карточканы жоғалтып алған жағдайда, ұрлап әкеткен де, сіз қазіргі
жаңалықтар бойынша, ешқандай міндетті мойындамайсыз;
жаңартылған карточканы сатып алуда сіз айына бір рет түсіндірме шолуын
аласыз;
бұл сізге тиімді, өйткені, карточкамен төлеуде, сізге 45-күндік мерзім
ішінде пайызсыз ставка төлемін жасатады. Осылайша, сіздеөз ақшаларыңның
ағынын басқаруға және оларды қалай жұмсау мүмкіндігіңіз бар;
сіз нақты ақшаларды қажет еттіңіз? Қиындық жоқ. Несие карточкалары, бәрінен
бұрын, төлем карточкалары болып табылады, сіз, солай бола тұра, ниетіңіз
болса, кошелегіңізді нақты ақшалармен толтырғыңыз келсе, банктік
конторларында немесе тәулік бойы жұмыс атқаратын банкоматтарда сәйкес белгі
соқтырып белгіленесіз, оның ішінде жексенбі күндері және мемлекеттік
мерекелерді. Жалғыз-ақ, бұған, аванс ретінде нақты ақшамен салық төлейсіз.
Сондықтан, бұл ақша алудың онша тиімді амалы емес.
Несие карточкалары бойынша төлем – бұл басқа ыңғайлы нұсқа, мынадай
шартпен, клиенттің несие лимиті тауарлар сатып алуға жеткілікті болуы
керек. Қандай болмасын формаларды толтыру (яғни несие алуға өтініш) қажетті
болып саналмайды, және адам анықталған мерзім ішінде ғана емес, ақшаны ұзақ
уақытты кезеңдерде төлеуіне болады. Бірақ та, бұл қымбат қызметке саналады,
және 1990-ыншы жылдардың басынан әрекетте келеді, бәрінен бұрын тұтынушылар
өздерінің несие карточкаларымен сонша жұмсауға тырысады, олар ай соңында
толықтай төлей қанша алса, кез келген пайызды ұстаулардан құтылады.
Шығыс карточкалары. Шығыс карточкалары American Express және Diner’s
Club карточкалары арқылы таратылады. Олар төлем қаржысы секілді несие
карточкаларына өте ұқсас, банктерден сұраным арқылы шығарылады. Бірақ та,
олардың арасында айырмашылық бар және 2 кестеде келтерілген.
Кесте 2 – Несие және шығыс карточкаларының сипаттамасы және айырмашылығы
Сипаттама Несие карточкасы Шығыс карточкасы
Тегін шығарылады немесе жыл Кіру жарнасының төлемі плюс жыл
Шығыстар сайынғы мүшелік жарнасы сайынғы мүшелік жарнасы
Төлем Ай сайынғы немесе бөліп Ай ішінде қалдықсыз жұмсалуы
беру. Алты аптаға жететін керек. Төлем мерзімі басталғаннан
несие мерзімі. кейін несие ары қарай жалғаспайды
Дереу қайта қалпына келтірілетін ссудалар. АҚШ-тың осы заманғы
шарттарында тұтыну несиесінің ағымдағы есепшотын бөліп сатуға сәйкесті
мынадай түрлері қолданыла бастады – оның аталымы дереу қайта қалпына
келтірілетін ссудалар. Бұл амалдың мәні мынаған әкеледі, банктер заём
алушының төлемге қабілеттілігін зерттеу негізінен оған қарыздық
мүмкіндіктің максимальды суммасын анықтайды.
Мысалы, егер несие алушы өзінің кірісінен ай сайын банк қарызынан
100 доллар суммасына қарызын төлеп қайтару, әйтпесе, банк қарыздың
максимальды сумма қарызын 1200-дан 2400 долларға дейінгі көлемде оның 12-24
ай мерзімінде қайтарылу мүмкіндігін есептеп қояды. Заём алушының несиесіне
қойылған суммасы оларға банк берген чектер көмегімен қолданылады. Қарыз
алушының ай сайынғы төлемдер қарызы банктен төмендетіледі, ал, несиелеудің
еркін лимит қалдығы жоғарылайды және оны заём алушы қайтадан алуына болады.
Несиелеудің банк қойған мерзімді лимиті төлемге қабілеттілігін есептей
отырып қайта қарастырылады. Клиент сол сияқты, есеп несие шегінен шықпаса
сол уақытта пайыз алады. Дереу қайта қалпына келтірілетін несиелер есебіне
салық алады. Олардың сондай-ақ клиенттің ағымдағы есепшоты көмегімен
төлеуіне мүмкіндігі бар.
Қазір көптеген дүкендер клиенттерге дереу қайта қалпына келтірілетін
несиелерді ұқсас несие карточкалары сапасымен қолдануды ұсынады.
Персоналды ссудалар. Банктің персоналды ссудалары несие қаржылық үйіне
және пайызды ставкалары несие карточкаларымен салыстырғанда арзан болуы
мүмкін. Банк 10000 АҚШ долларына дейін клиенттің 5 жыл ішінде төлеу
жазбаша өтінішімен несиелеуге дайын. (персональды ссудаларға қазіргі
уақытта өтініш беру тиімдендірілді, өйткені банктер дербес әңгімелесусіз
және минимальды жүгіріссіз клиентке ссудалар беруге дайын.) Бірақ,
персональды ссудалар дегеніміз не? Оның мәнін жақсы түсіну үшін,
персональды ссудаларды беруде әдеттегі өтініштің арнайы ерекшеліктерін
қарастырайық:
а) ссудаларды алу мақсаты. Үйді сатып алуды ескертпе жасай отырып
(жылжымайтын мүлікті сатып алу қаржысын ұсыну немесе байланыстыратын
ссудалар) және уәде етілген ссудалар, персональды ссудалар әдетте мыналар
үшін алынады:
ұзақ мерзімге пайдаланатын тұтынушылық тауарлар алу (мысалы, жиһаз);
автокөлік сатып алу (бұрын қолданған машиналар өте көне болмау ы керек –
бес жыл, көлікті ұстаудың максималды мерзімі);
салтанатты тойлар өткізу;
үйдің жөндеу жұмыстарын өткізу;
үй-фургондарын сатып алу;
жеке оқуды төлеу;
ә) ссудалар көлемі (жылжымайтын мүлікті алудан басқа ссудалар және
байланыстырушы ссудалар), ереже бойынша, 10000 ф.ст. аспайды;
б) клиенттің капиталы және үлесі. Заем алушының персональды ссудалары
әдетте құнынан 15 немесе 13 салым салу, қатал ереже жоқ;
в) төлем көздері және төлемге қабілеттілік. Төлем көздері клиенттің
жиі кірісіне қызмет етеді. Оған клиенттің жасауға дайындалған пайдаланылған
және жөнделген сатып алу шығындары жатады. Пайызды ссудалары қойылған
төлемдер көлемі қаншалықты шынайы екенін білу керек;
г) мерзімі көрсетілген ссудалар. Мерзім көрсету ссудалық негіз болып
табыла ма, клиент талап ететін, оның мақсатынан шығып, не үшін алынады?
Мысалы:
егер клиент өз шығындарына қаржылыландыру алғысы келсе, несиелеудің ең
қолайлы формалары қысқа мерзімді овердрафт немесе отбасының бюджеттік
есебі;
үш-бес жыл мерзіміне берілетін жаңа асүйлік ссудалар, үйдің кейбір
жөндеулеріне арналған басқа да ссудалар (мысалы, жаңа терезе) – 15 жыл
мерзіміне дейін берілуі мүмкін, бірақ ең көп таралған ссудалар 5 жылға
болып табылады;
автокөлік сатып алу ссудалары екі жылға беріледі.;
ғ) қамтамасыз ету. әдетте қамтамасыз ету персоналды ссудалардан
алынады, оның алынбайтыны болып жылжымайтын мүлік ссудалары аталады және
заттық ссудалар, өйткені персональды ссудалар көп емес. Ірі персональды
ссудалар болғанда, банк қамтамасыз етуді талап етеді, оларға қарыз алудың
екінші кепілдігіне үй қояды, егер оның иелігіндегі жеткілікті таза үлесі
болса (нарықтық құнмен арадағы және қолда бар кепілден айырмашылық).
Сіздің персональды ссудалар жөнінде ең толық түсінік алуыңызға,
олардың бірнеше түрін келтіреміз
Несие беру мекемелерінің ішінде тұтынушылық несиелендіру екі негізгі
түрге бөлінеді:
тұтынушының делдалсыз тікілей несие алуы. Германияда банктер клиентерге
қарыз алушының несие чектерімен қомақты суммаларға (10-20-50 маркалар),
сауда фирмаларында тауарлар сатып алуға пайдаланылуға береді. Бұл фирмалар
өз кезегінде банктерден қолма қод ақша алады немесе ағымдағы есепшотына
аударым жасайды. Нақты жағдайда кредиторлар сапасында банктер шығады,
тұтынушылар несиені белгіленген мерзімде төлеп қайтарады;
тұтынушыларға сауда фирмаларында кепілдіктермен берілетін несиелер. Банк
сауда фирмаларымен келісімшартқа отырады, тұтынушыларын несиелеудің
нақтыланған суммасы шегінде міндет алады. Сауда фирмасы банк заём
алушыларының қарыздық міндеттемелеріне кепілдеме береді және бірмезгілде өз
сатып алушыларымен келісімге отырады, несие суммасы, оның шарттары және
төлем қайтару мерзімі анықталады. Бұл келісімшарттар банкке беріледі,
фирмалар несие суммасының 80-90 % төлейді, ал, қалған бөлігін ерекше жауып
тасталған есепшотқа жібереді. Сатып алушы несиені бөліктеп төлейді; олардың
сатып алынған тауарлары несие тауарларына қызмет ететін төлемді қамтиды.
Несие мерзіміне сәйкес төлем жасалмағанда қажетті сумманы банктегі жауып
тасталған есепшоттан ұстайды.
Овердрафттар. Овердрафт – қысқа мерзімді несие формасы, клиенттің
қаржысын есепшоттан алуды жүзеге асырады, көрсетеді (есепшоттағы қалдықтан
жоғары), нәтижесінде дебеттық сальдо жасалады. Овердрафтпен пайдалану
құқығы сенімді клиенттерге ғана беріледі.
Овердрафтқа келесі факторлар тән:
сома. Дебеттар суммасы, банкпен және заём алушымен келісілген лимиттен
аспауы керек. Лимит әдетте, белгілі кірістің қатысына қарай анықталады;
маржа. Овердрафтың суммасына пайыз тағайындалады, әдетте маржа секілді
базалық ставкаға. Пайыз күнделікті овердрафтың суммасына есептеледі және
квартал (үш ай сайын) сайын есепшотқа жазылады. Гонорар алынуы мүмкін,
банк клиентке, тіпті егер ол толық қолданбаса да жеңілдіктер жасауға
келіседі;
мақсат. Овердрафт әдетте қысқа мерзімді келісімдерді жабу үшін қажет
етіледі – мысалы, көптеген адамдар айдың аяғына дейін, еңбекақылары
төленгенше ақшасыз қалады;
төлем. Овердрафтар талап ету бойынша төленеді, және әдетте клиентке бұл
қызмет туралы жазбаша түрде хабарлама жасалады;
қамтамасыз ету. Банк талап еткен, қамтамасыз ету клиентке ұсынылатын
қызметтің көлеміне қатысты болады;
пайда түсіру. Адамдар үшін овердрафттар өте ыңғайлы, олардың шығыны төленіп
отыратынына, тіпті егер олар қазіргі сәттегі қаржыдан асып тұрса да,
өздеріне сенімділік ұялатады. Банк жоғары пайызды ставкаларды ұсынудан
ұтады, овердрафтар суммасының өзгермелілігінен зиян шегеді, несиелеу
лимитына келісімге қамтамасыз еткенде ол қолма қол ақшаның жеткілікті
болуын қамтамасыз етуі тиіс.
Скоринг несиелеуі. Персоналды несиелеудің жоғары көлемділігі және
әрбір ссуданың салыстырмалы азғантай суммасын, көптеген банктер ссудаларды
беру үшін өтініш бағалауын өткізуді жасай алмайды, әрбір тапсырыс жеке
қаралады. Сондықтан өтініш орнына “скоринг" – несиелеуі ендірілді. Бірнеше
банктерде қойылған тәртіпте несие анықтама агентстігінен өтінішін берушінің
ақпаратын сұратады,басқалары мұны тек ең қиын жағдайда жасайды.
“Скоринг" – несиелеуі жауапкершіліксіз болып табылады, бірақ іскерлік
әңгімелесуге қарағанда, қарапайым және жылдам формалы. Потенциальды клиент
арнайы белгіленген формадағы өтінішті толтырады, жасы, отбасы жағдайы және
жұмыс өтілімі туралы ақпарат болады.
Әрбір сұрақ максимальды мүмкіндіктегі ұпайлар, мұндай маңызды
сұрақтардан жоғары болады, мамандығы, және мұндай сұрақтардан төмен, жасы
секілді. Ұпайлардың жинақтауы қолмен есептеуде және банк компьютерінің
көмегімен, клиентке ұсынылатын ойлы қызметті: ссудаларды немесе овердрафт
анықтайды. Тұтынушылық несиені берудің шарттары және тәртібі көрсетіледі.
1.2 Қазақстанда тұтынушылық несиелендіру жүйесін ұйымдастыру
Қазақстан Банктік Жүйесі олигополистикалық болып келеді. Үш ірі банкке
- Казкоммерцбанк АҚ, Банк Туран Әлем АҚ және Қазақстан Халық Банкі АҚ
жатады. Бүкіл банктік жүйеде Қазақстан Халық Банкі АҚ-ның активтері
60,95 %-ды құрайды. Іскерлік белсенділігін талдау мақсатын анықтау үшін
алынған қаржылық мәліметтер Қазақстан Республикасының 10 ірі банктері
бойынша 01.02.2007 жылдың дерегіне тіреніп көреміз. Бұл мәліметтер 3-інші
кестеде берілген.
Кесте 3 – Екінші деңгейлі банктердің активтерінің талдауы (мәліметтер млрд.
теңге) 2007 жыл бойынша
Банк аталымы Валюта Ликвидті1-інші ОбязательсҚаржылық Материальд
баланстарактивтердеңгейлтва перед активтер ы
ы і клиентами активтер
капитал
1 2 3 4 5 6 7
Казкоммерцбанк АҚ 286.04 12.62 25.37 359.52 257.72 4.42
Банк ТуранӘлем АҚ 228.68 11.50 22.35 335.54 215.17 1.46
Қазақстан Халық 219.11 13.45 16.76 333.15 201.10 7.07
Банкі АҚ
АТФ Банк АҚ 68.00 7.49 5.48 234.40 63.30 1.83
БанкЦентрКредит АҚ59.66 6.75 4.99 233.75 55.41 1.22
3 кестенің аяқталуы
1 2 3 4 5 6 7
Ситибанк Казахстан29.24 3.13 5.47 215.72 28.19 0.49
АҚ
Нұрбанк АҚ 46.95 11.39 5.70 214.82 44.48 0.65
ДАБ ABN AMRO Банк 29.88 2.36 5.38 209.46 27.95 1.02
Қазақстан АҚ
Евразиялық Банкі 32.55 2.78 4.32 207.76 30.87 0.28
АҚ
Темiр Банк АҚ 24.22 2.47 3.83 210.59 21.98 1.27
Өзгелері 179.56 14.61 32.46 301.52 162.15 8.89
Қазақстанның банктері жүйесінің активтері, ТМД елері ішінде ең үздік
деп аталады, соңғы екі жылда жылдам қарқынмен өсті, бүгінгі күні ол
7,4 миллиард АҚШ долларына жеткен, немесе ЖІӨ-нің 30 %-ға
жуығын құраған (01.01.2006 ж. - 5,4 миллиард АҚШ долларын құраған). Банк
активтері теңгемен айтқанда 2006 жылдың қаңтар айының соңында 795,2 млрд.-
тан желтоқсанның аяғында 1,146 млрд.-қа өсті. Айырмашылық 350,8 млн.
немесе 44,1 %-ды құрады. 2007 ж. қаңтарында банк активтері 1,126,6 млрд.
теңгеге жетті. Валюталық эквивалентте 2006 жылы қаңтардың және
желтоқсанның аяғында активтер көлемі 5,241,2 млн. АҚШ долларын, сәйкес
айтқанда 7,365 мың АҚШ долларын құрады. Өсу қарқыны 2,141 млн. АҚШ доллары
немесе 40,5 %-ға теңесті. Яғни валюталық саналымда өсу азғана кіші және
доллардың өсуіне ықпалын тигізді. 2007жылдың басында банк активтері
доллармен алғанда 7250,7 млн. құрады.
Жағымды макроэкономикалық жағдайлар аясында және ресурсты базаның
жалғаса өсуі, банктердің елеулі белсендірулер несие нарығында өз қызметін
байқатады. 2006 жылдың 1 желтоқсанында несиелеудің жалпы көлемі банктердің
экономика салаларында 659,3 млрд. теңгеге дейін өсті, олардан 377,2
млрд.теңгесі орташа және ұзақмерзімді несиелерге келеді.
Moody's агенттігі деректері бойынша 2006 жылдың қыркүйегінде
Қазақстанның инвестициялық деңгейі Ваа-ға жетіп, несие рейтингін
жоғарлатты, батыстық банктер тарапынан бәсекелестік, және нарық капиталының
өсуіне ықпал етті, ал ірі ішкі инвесторлардың активтерінің тұрақты өсуі –
зейнетақы қорларының - тағы да ірі жергілікті компаниялар қарыз
қаржыларының құнын елеулі арзандатады және "ұзын" ақшаларды өзіне тартуға
мүмкіндік береді.
Кесте 4 – 2004-2007жж. ірі банктердің бірлескен несие портфелінің позициясы
01.01.2005 01.01.2006 01.01.2007
Клиент ссудалары Мың USD Позиция Мың USD Позиция Мың USD Позиция
Казкоммерцбанк 388362 32.1 % 466539 24.2 % 951 135 28.3 %
ТуранӘлемБанк 213555 17.6 % 388 306 20.1 % 756 525 22,5 %
Қазақстан Халық Банкі 160975 13,3 % 356355 18.5 % 562280 16.7 %
АТФБанк 34726 2.9 % 60261 3.1 % 166975 5.0 %
ЦентрКредитБанкі 63520 5.2 % 86297 4.5 % 145178 4.3 %
Ситибанк Казахстан 8857 0.7 % 68620 3.6 % 101290 3.0 %
Темірбанк 40987 3.4 % 61790 3.2 % 96805 2.9 %
Нұрбанк 5786 0.5 % 40179 2.1 % 70855 2.1 %
КаспийБанкі 11896 1.0 % 23022 1.2 % 54700 1.6 %
АБН АМРО Банкі 26917 2.2 % 31803 1.6 % 43459 1.3 %
Ірі банктер бойынша 955581 78.9 % 1583172 82.1 % 2949202 87.7 %
қорытынды
Өзге банктер 255306 21.1 % 344 704 17.9 % 414 730 12.3 %
Барлық банктік жүйе 1210887 100.0 % 1927876 100.0 % 3363932 100.0 %
Басқаша кемшілікке, инспекция активтер сапасын тексергенде жиі
кездеседі, кепілдің жетімсіз болуы және тұрақсыз қаржылық субъектілерді
несиелеу. Ағымдағы жылдың басында 2007 жылы несие нарығын мынадай
сипаттамамен игерді (кесте 4).
Банктің негізгі қарыз алушылары несие нарығының қызметінде
корпоративтік клиенттермен қалады – кеәсіпорын және мекемелер. Осыдан кейін
несиелердің үлес салмағы, корпоративті клиенттерден, несиелердің үлкен
көлемі өткен жыл экономикасында 94,7 %-дан 93,7 %-ға дейін төмендеді, сонда
жеке тұлғаларға несиелер 5,3 %-дан 6,3 %-ға дейін ұлғайды. Жеке тұлғаларға
берілген несие үлестерінің жоғарылауы, оның жағымды бағалануы елеусіз болып
табылады, тұрғындарға ұсыныылатын банктердің несие қызметінің кеңеюі
көрсетеді.
ҚР ЕДБ несие саясаты тексерілген және сенімді қарыз алушылардың
қажеттілігін қанағаттандыруға бағытталған несие ресурстарында,
кәсіпкерлікті дамыту, жаңа ашылулар, пайдалы нарық құрылымын
қалыптастырады. Банктің қарыз алушымен жұмыс кезінде әдеттегі карыз беруші
дәстүрлі ролінен шықты, кәсіпорынның қаржы кеңесшісі эффективтілі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 6
1 Тұтынушылық несиелендіру банктің бөлшек қызметіндегі стратегиялық
бағыттардың бірі 8
1.1 Тұтынушылық несиелендірудің мәні және оның әлеуметтік қырлары 8
1.2 Қазақстанда тұтынушылық несиелендіру жүйесін ұйымдастыру 21
1.3 Тұтынушылық несиелендірудің шетелдердегі ерекшелігі 27
2 Қазақстан Халық Банкі АҚ-ның тұтынушылық несиелендіру тәжірибесінің
бағалануы 35
2.1 Банк қызметінің сипаттамасы және Қазақстанның банктік жүйесіндегі
рейтингі 35
2.2 Қазақстан Халық Банкі АҚ-ның ссудалық портфелінің талдануы 41
2,3 Коммерциялық банктердегі тұтынушылық несиелендіру бағдармаларының
бағалануы 50
2.4 Тұтынушылық несиені ұсыну механизмі 59
3 Банктік қызмет нарығындағы тұтынушылық несиелендірудің дамуы 63
3.1 Қазақстан Республикасындағы тұтынушылық несиелендірудің дамуының
жағымды және жағымсыз жақтары 63
3.2 Қазақстан Халық Банкі АҚ-ындағы тұтынушылық несиелендіру механизмін
жетілдірудің негізгі бағыттары 69
Қорытынды 77
Қолданылған дереккөздер тізімі 79
Қосымша А 82
Қосымша Ә 83
Қосымша Б 84
Қосымша В 85
Қосымша Г 87
Кіріспе
Несие - экономика ғылымының басты категориясы болып табылады. Бұл
тақырып ерекше маңызды, себебі қазіргі кезде несиелік қатынастар дамудың
жоғарғы қызметіне жетті. Бүгінгі күнде ақша капиталының шешімін сөз етіп
отырғанымыз жоқ, берілетін саудалар және несиелік қатынастардың
субьектісіне, өсіп жатқан операциялардың әртүрлілігінде және тұтынушылық
несиелендірудің ерекшелігінде несие операциялары-банк бизнесінің тиісті
статьсы болып табылады. Көздердің есебінен кірістің негізгі есебін
түрлендіру, резервті қорға жіберілетіндер және акционерлік банктің
дивиденттік төлемдеріне байланысты.
Қазіргі кезеңде тұрғындарды несиелендіру банктің негізгі қызметі болып
табылады. Бұл адамдардың тұтынушылық несиелендірудің тиімділігінде. Бұл
несие түрі күнделікті өмірге қажетті тауарларды алуға, сондай-ақ тұрмыстық
техника, автокөлік, тұрғын үй т.б. Жыл сайын жеке тұлғаларға берілген
несиелерінің пайыздары өсуде. Сондықтан банктер тұтұнушылары үшін белсенді
саясатын жүргізеді, несие берудің шарттарын жеңілдетеді және қызмет көлемін
ұлғайтады. Мысалы: тұтынушылық несиелендірудің бастапқы кезеңдерінде, қарыз
алушы қосымша қамтамасыз ету қажет, мысалы пәтер, автокөлік және т.б.
сияқты. Бұл белгілі түрде несие беруді қиындатты, бұл адамдарға сенімсіздік
тудырды. Қазір адамдар сатып алуға несие аларда, мысалға мұздатқышты
алайық, кепілдікке сол алған тауарды қояды. Сонымен тағы бір жетістік
банктердің дүкендермен, фирмалармен бірлесп, қызмет етуі. Бұл тұтұнушыға
банктен несие алудың керек еместігін білдіреді. Дүкенге есепті банк
төлейді, қарыз алушы тек несиені мезгілінде төлеуі керек.
Берілген тақырыптың өзектілігі: дипломдық жұмыстың басты мақсаты,
халықты несиелендіру келешекте банк қызметтерінің ішінде жоғары дамыған
және кең тараған болу керек. Соңғы кезде коммерциялық банктер, бұрын
корперативті клиенттермен жұмыс істегендер, қазіргі кезде жеке клиенттерге
аса көңіл бөлуде. Барлық банктер өздерінің жеке тұлғаларға несие беру
бағдарламаларын ұсынды.
Өздерін диверсификациялау қызметінде қазақстандық банктердің
тәжірибесінде тұтынушылық несиелендіру көптеп кездесуде. Тұтынушылық
несиенің дамуы нарықтағы тауарлардың алуан түрлілігімен, тұрғындардың төлем
төлеуге қабілетінің жоғары болуымен байланысты. Тауар айналымының өсуіне
байланысты несиенің көлемі де артуда, себебі тауарға, несиеге деген сұраныс
көбеюде. Сондықтан тұтынушылық несиені, тауарға деген сұраныс құралы деп
қарастыруға болады.
Бұл дипломдық жұмыстың мақсаты Қазақстан коммерциялық банктеріндегі,
оның ішінде Қазақстан Халық банкі АҚ тұтынушылық несиелендірудің
теориялық және практикалық мәселелерін зерттеу болып табылады.
Осы қойылған мақсат барысында жұмыста келесі мәселелер қарастырылды:
ҚР мен шетелдердегі тұтынушылық несиелендірудің теориялық ерекшеліктері;
Қазақстан Халық банкі АҚ тұтынушылық несиелендіру жүйесіне анализ
жүргізілді;
зерттеу жүргізу нәтижесі бойынша тұтынушылық несиенің мәселелері
айқындалды, оларды шешу жолдары және болашақ даму жолдары анықталды.
Зерттеу нысаны Қазақстан Халық Банкі АҚ-ның несиелік қызметі болып
саналады.
Бұл зерттеудің тірегі Қазақстан Республикасы тұрғындарын тұтынушылық
несиелендіруде туындайтын экономикалық қатынастар.
Жұмыстың орындалуының ақпараттық базасы болып, Қазақстан ғалымдарының
еңбектері болып табылады. Олардың ішінде келесідей салалардағы еңбектерді
ерекшелеуге болады: қаржы, банк ісі, басқару, бәсекелестікке қабілеттілік
Е.Арын, К.Сагадиева, Г. Гамарника, Н. Мамырова, В. Ли, С. Ауелбаева, М.
Тусеева, А. Зейнельгабдина, А. Нұрымова, В.
Мельникова, Г. Сейтқасымова, Г. Сигаева и т.д. Шетелдік еңбектерден
келесідей еңбектерді атауға болады: Т. Коупленда, В. Круглова,
И. Чепурного, П. Конюховского, Т. Коллера, Дж. Муррина,
Питера С.Роуза, Э.М. Морсмана-младшего, Д. Стоуна, К. Хитчинга, Дж.
Фридмана и т.д. Сол сияқты ҚР-дағы банк қызметі туралы нормативті құжаттар,
заңды актілер пайдаланды.
1 Тұтынушылық несиелендіру банктің бөлшек қызметіндегі стратегиялық
бағыттардың бірі
1.1 Тұтынушылық несиелендірудің мәні және оның әлеуметтік қырлары
Кез келген банк қызметіндегі экономикалық білім мәнінен шығара отырып,
дәстүрлі несиелеу- банк бизнесінің маңызды тірегі. Егер несие түрлерін
тәжірибеміздегі несие қатынастары ретінде алып қарайтын болсақ, қазіргі
заманғы экономистер арасында несиенің мазмұны, түрлерінің мәні және оның
саны туралы көзқарас бір жақты емес.
Кейбір мамандардың көзқарасы бойынша несиелік қарым-қатынас елдің ішкі
айналымында негізінен үш түрлі болып көрінеді: банктік, мемлекеттік және
тұтынушылық. Өзінің даму барысында осы түрлердің әрқайсысы ұсақ түрлерге
(рет-ретімен 2-ші, 3-ші), шарттары, мақсаты, әдістері және ссуданы беру
және өтеу тәртібіне қатысты бөлінеді.
Тұтынушылық несие елдің тұтынушылық жағдайларын қанағаттандыруға
тікелей бағытталған. Ол тауарлы және ақшалай түрде болады. Тұтынушылық
несиенің мазмұны, тұрғындардың несие алушылық қатысынан құралады.
Тұтынушылық несие, несиелердің ішінде, жеке шаруашылықтың өндірісін
дамытуын, сонымен бірге несиені құрылыс және жылжымайтын мүлікті қолдауды
қамтитын несие. Тұтыну мақсатының ағымдағы қажеттіліктерін
қанағаттандыратын сипатымен байланысты болады. Ағымдық қажеттілікке
арналған несие, тауар қорының сатылуын жылдамдатуға көмектеседі,
тұрғындардың қажеттіліктерінің өсуін үнемі толық және дер кезінде
қанағаттандырады. Ағымдық қажеттілікке арналған несие, сонымен қатар жеке
шаруашылық өндірісін дамытуға ықпал етеді, содан келіп, шартты түрдегі
тұтынушылық несие ұғымының мағынасы тұрғындарды несиелендіру деген
нақты ұғымға айналады.
Коммерциялық банктің несие саясаты тұрғындармен өзара байланысты,
мысалы, несиенің ең көп таралған түрі, тұтынушылық несие болып табылады.
Тұтынушылық несие терминіндегі шарттылықты ескерсек, бүгінде
тұтынушылық белгісінен гөрі өнімділігінің басымдығы байқалады. Тұтыну
мақсатындағы ссудасының өнімді белгісінің болуы мынадай: несие тек
тұтынушының мақсатына, адамдардың өмір әрекетін жақсарту ( тағам, киім,
демалыс және т.б.) бағытына сәйкестеліп беріледі. Бір жағынан, банктер
ұсынатын ағымдық қажеттілікке арналған несие, сол сияқты кәсіпорындардағы,
сонымен бірге мекемелер мен ұйымдардағы өзара көмек кассасының қолма-қол
ақшалары, бұлар тұтынушылық сипатындағы ссудалар болып табылады, ал үй
сатып алу немесе үй құрылысы, шаруашылықтың қаражатын айналдыруға жұмсау
үшін және және өндіріс мекемелеріндегі құрылысты жөндеуге арналған
ссудалардың маңызын атап өтуіміз керек. Осы арқылы біздің еліміздегі және
басқа да көптеген дамыған батыс елдерінде тұтынушылық ссудаларының сарындық
ыңғайы, тек тұтынушылық деп аталатын ссудаларға бағытталады, онда тұтыну
тауарларын алу немесе қызмет ету ақысы көрсетіледі. Ал, ипотекалық
ссудалар, құрылысқа арналған, жөндеу және үй сатып алу ссудалары
тұтынушылық болып саналмайды. Батыс банкирлерінің көзқарасы бойынша
коммерциялық банктердің есептік көрсеткіштерінде олардың ұзақ мерзімді
сипаты және маңызды қажеттілік мөлшерінің негіздеулері және бөлек балансты
есеп қайта анықталады. Ссудаларға берілген тұтынушылық ұғымының батыстық
түсінігі нақты емес, өйткені, ипотекалық ссудалармен алынатын тұрғын үй
де, тұрғындардың тұтыну мақсатына қарай пайдаланатынын естен шығармау
керек, онда өнімділік болмайды (өндірістік емес).
Несие берушілер мен қарыз алушылар арасында несиелік өзара
қарым-қатынастың түрліше түрі қабылданған. Банктің жеке тұлғалармен
несиелік қатынасын талдау мүмкіндігі, тұтынушылық, мемлекеттік, банктік,
ипотекалық және халықаралық несие түрінің негізгісін зерттеу аймағын
тарылта түскен.
Осылайша, коммерциялық банк несие саясатының зерттеу процесіне ерекше
мән беріліп, тұрғындардың банктің тұтынушылық несиесінен туындаған өзара
қатынасынан, банктің жеке клиенттермен несиелік өзара қарым-қатынасының
түрі ерекшеленеді.
Коммерциялық банктің несие саясаты және тұрғындармен өзара қатынасы
мынадай келесі логикалық тізбекшелерде қарастырылған.
Сурет 1 - Коммерциялық банктің несиелік саясатының тұрғындармен өзара
арақатынасы
Банктің несиелік саясаты мен тұрғындарды өзара байланыстратын құрал
тұтынушылық несие болып табылады, бір жағынан несие түрі болып, яғни банк
пен несие алушының арасындағы экономикалық қарым-қатынас болады. Ал екінші
жағынан нақты тұтынушылық ссуданы қабылдаушы ретінде қалады..
Өзара байланыс базистік (несие) және құрылым категориясы (коммерциялық
банктің несиелік саясаты), сонымен бірге субкатегориясы (несие түрі-
тұтынушылық несие және несиелік саясаттың тұрғындармен арақатынасы),
тұтынушының ссудалық түрінің тәжірибеде нақты көрсетілімі.
Несие саясатының пайда болуы тұрғындармен өзара байланысының
тәжірибедегі көрінісі 2-ші суретте көрсетілген.
Тәжірибедегі көрініс.
Сурет 2 – Тәжірибелік тұрғыдағы несиелік саясаттың тұрғындармен өзара
байланысы
Тұтынушылық несиесінің басты тағайындалу себебі – тұрғындар
тауарларының сатылуын көтермелеу керек болғаннан шыққан. Бұл несие
бөлшектік саудамен тығыз байланысты: бір жағынан, несие көлемі тауар
айналымының өсуімен несие көлемі көбееді, екінші жағынан- несиелеудің өсімі
тұрғындардың өтемқабілеттілігінің сұранысын күшейтеді. Бұл тәуелділік,
әсіресе, қазіргі кездегі нарық тауарларының жан-жақты шарттарымен ерекше
айқындалады.
Банк ссудаларының басқа түрлерінен тұтынушылық ссудасының
айырмашылығы, өндірістік және кәсіпкерлік мақсаттар үшін беріледі немесе
кірісті активтерді алу, қарыз қаржыларының ақырғы тұтынушысы – жеке
тұлғалардың қажеттілігін қанағаттандыру үшін қолданылады. Сондықтан
тұтынушылық ссудалары, тұрғындардың тіршілік-жағдайын жоғары көтерілуіне
ықпал етеді. Тұтынушылық ссудалар қарыз алушының тауар тұтыну мен
қызметтерді пайдалану, оның төлем жасауға мүмкіндігін қоса қарастырады,
ондай жағдайдың нәтижесін қорытындыласақ, халықтың тұрмыс жағдайцы жақсара
түседі. Тұтынушылық ссудалар әртүрлі мақсаттар үшін беріледі: қозғалмалы
мүлік (автокөлік, жиһаз, тұрмыстық техника) және жылжымайтын мүлікті сатып
алу, әртүрлі қызмет төлемдерін (тұрмыстық, медициналық және басқалар)
жасау. Ссуданы алудың міндетті шарты болып, заем алушының
несиетөлемқабілетілігі болып табылады.
Тұтынушылық ссудалары ұсыну амалдарының қатысына қарай, тікілей және
жанама тұтынушылық несиелері болып жіктеледі.
Ұсынылып отырған тікілей тұтынушылық несиесі берілгенде, банк пен
ссуданы қолданатын қарыз алушы арасында несие келісімшарты бекітіледі.
Жанама тұтынушылық несиесі делдалдылық арқылы банктің клиентпен арасындағы
несиелік қатынасың болжайды. Осындай делдалылық бәрінен бұрын бөлшек сауда
мекемелерінен жиі шығады.
Мұндай жағдайда несие келісімшарты клиент пен дүкендердің арасында
банктік ссудаларды алудың жалғасты тәртібімен жүргізіледі.
Банктен тұрғындарға берілетін тұтынушылық қажеттілікті өтейтін тікелей
және жанама несиелеудің өзіндік артықтығы мен кемшіліктері бар. Біріншісі,
банктік тікелей несиелеу, жанама несиелеуден несие процесінің
ұйымдастырылуының қарапайымдылығымен, несиелену обьектісінің нақты бағалану
мүмкіндігін экономикалық мақсатбірлікті ссудаларды анықтау және ұйымдастыру
әрекетін, оны қолдану және өтеу қайтарымын бақылайды. Бұның бәрі, еш
шүбәсіз, банктің заем алушымен несиелік қатынасын ұйымдастыруға жағымды
әсерін береді. Екінші жағынан, банктің көзқарасы бойынша, қолайсыз фактор
ретінде банктік тікелей несиелендірулер аталады, әдетте жанама банктік
несиелендірулеріне қарағанда, оларда бірнеше ең жоғары деңгейлі
тәуекелділік тұрады.
Тұрғындардың тұтынушылық қажеттіліктерін банктік жанама несиелендіру,
банкке тәуекелдік қысқартуға ықпалдық мүмкіндігі бар (несиелік, пайыздық,
валютті, нарықтық және т.б.), өйткені берілетін ссудалар, мысалы, заңды
тұлғаларға (сауда мекемелеріне, заем алушылар жұмыс жасайтын
кәсіпорындарға, фирмаларға және таға сондайлар) заем алушының
несиетөлемінің сенімділігін және шынайылығын анықтайды, ссуданы өтеудің
мерзімі мен толықтылығын, оның ішінде өтеу деңгейінің әрекеттерін бақылауды
Клиент көзқарасы бойынша, өте маңыздылары болып мына нәрселер
белгіленген:
- ол ссуданы тұтыну қажеттілігі туған сәтте алады. (ұзақ мерзімді
пайдаланылатын тауарды сатып алу кезінде, мысалы: несие картасы бойынша);
- осындай тығыз жағдайларда ол үшін банкке ссуданың берілуі жайында
өтініш қажеттілігі және тағы сондайлар қажет емес. Әтүрлі банк қызмет
нарығының қатысушыларына жанама тұтынушылық несиесі, кепіл арқылы диллерлік
келісімшарттар мен саудалық индоскаментерді көрсетеді. Бұл банктік
мекемлерге несие портфелі көлемінің мәнсіз операциялық шығындарын
көбейтеді.
Жанама тұтынушылық несиенің, өтемі жабылмаған тәуекелдіктен қорғауына
қатысты амалдары былай: тұтынушылық ссуданың қайта өңделуге толық құқысы
және тұтынушылық ссуданың қайта өңдеуге құқылы еместігі болып
ажыратылады.
Коммерциялық банктер үшін тұтынушылық несиенің қайта өңдеуге
құқылысы ыңғайлы. Аталған жағдайда сауда мекемелері банктерден сатылған
барлық міндеттемелері мен келісімшарттарға шартсыз кепілдіктер береді.
Банктің тәжірибесінде дамыған, оның көпбейнелілік түрлеріне қатысты
тұтынушылық ссудалар жіктелісінің негізгі критериилері, мыналар болып
табылады:
– субьект бойынша несиелік келісім (кредитордың және заем
алушыныңбет бейнесі) тұтыну ссудаларының түрлерін былайша
ажыратады;
– несие беруші мен алушылар (кредитор) бойынша - ссудалар, бұл
банктерден, сауда мекемелерінен, ломбардтардан, жалға беру
пунктерінен т.б. берілген;
– қарыз алушылар бойынша ссудалар: мекен-жайы бар және пәтерсіз
т.б тұрғындардың бәрі, әртүрлі әлеуметтік топтар; түрлі жас
ерекшеліктегі топтар; кірістің деңгейлік ажыратылымы белгіленген
заем алушы тобымен; несиетөлеміне қабілеттілік пен
төлеуқабілеттілігі; VIP-клиенттері; студенттер; жас отбасылар
т.б.;
– мақсатты бағыттағы ссудалар ( объектілерді несиелеу немесе
қолдану бағытындағы) олар мақсатты (білім мақсатындағы ссудалар,
құрылыс ссудалары немесе үй сатып алу, ипотекалық, тауарды ұзақ
мерзімді пайдалану) және мақсатсыз (жедел жағдайлар, овердрафт);
– тұтынушылық ссудаларды мерзімді несиелендіру екіге бөлінеді:
қысқа мерзімді (бір күннен бір жылға дейін), орта мерзімді (бір
жылдан үш-бес жылға дейін), ұзақ мерзімді (үш-бес жылдан жоғары)
деп бөледі.
Банктер ссудаларды бере отырып, әдетте оларды қысқа мерзімді (бір
жылға дейін) және ұзақ мерзімді (бір жылдан жоғары) деп бөледі.
Қысқа мерзімді ссудаларды келісілген мерзімде (бір жыл ішінде) немесе
талап еткен жағдайда құжаттандыруға болады. Талап етілгенге дейінгі
мерзімді ссудалар уақыттың нақты белгіленуін жасамайды.
Талап етілгенге дейінгі мерзімді ссудалардың жиі қарастыратын
мәселесі, заем алушының қарыз қаржысы, оның қысқа мерзімде ақшаға айналуы
мүмкіндігінің салыстырмалы заңдылығы мен оның белсенділігі қарастырылады.
– қамтамасыздандыру ссудалары, екіге бөлінеді: қамтамасыздандырылмаған,
қамтамасыздандырылған;
– қамтамасыздандыру ссудаларына мыналар: кепіл, кепілдікті қолдаушы,
кепілдікке ұсынушы, сақтандыру жатады. Кепіл қатысты әртүрлі активтер
қолданылуы мүмкін, оның ішінде тауар-материалының бағасы, құнды
қағаздар, жылжымайтын мүлік жатады.
Оған қойылатын негізгі талаптар - кепілге салынуы болып табылады.
Негізгі себеп, банктің талабы бойынша қамтамасыз ету, тәуекелді заем
алушының ссуданы уақытында және толық жабуды қаламаған жағдайында немесе
қабілетсіздігінің арқасында әкелетін шығыны;
– қамтамасыздандыру ссуданы жабуға кепілдік бермейді, бірақ тәуекелді
азайтады, банк кредиторлары кепілдің ақшаға тез айналу жағдайында және
басқа да актив түрлері қатынасында басымдылық алады, солай ету арқылы
банктік ссуданы қамтамасыздандырады.
Ссудалар банктің қатысынсыз мыналарды қамтамасыздандыра алады: қарыз
алушының абыройлы беделі, тұрақты қаржылық жағдайы, келешектегі нақты кіріс
дәйектемесі және өткен жылдың қанағаттанарлық төлемі болса, банк оларға
жоғарыда аталған қамтамасыздану шарттарын қолданбайды;
– негізгі қарыз әдісі арқылы ссудалар ерекшеленеді, бірмерзімді жабу
және бөліп төлеу; ссуда пайызының жіктелісін ұстау әдісі: ұсынылған
ссуданың қазіргі ұсталған пайызы. Несиенің мерзіміне созылған пайызды
жарналарды төлеуді пайдалану (үш ай сайын, жарты жылда бір рет немесе
арнайы келісілген кесте бойынша келеді). Бөлшектеп төлеу несиесі,
төлеудің кезеңдік ссудаларды және пайыздық өсімді өтейді. Көптеген
жағдайда қарыз алушы несиені тауар сатып алу үшін немесе басқа да
шығындарды жабуы үшін және несиені тең үлестермен қайтаруға міндеттеме
алады.
Банктік несиелеу, несиелендіру принциптерін қатаң сақтау арқылы жүзеге
асырылады, ол несие процесін ұйымдастыру талаптарын көрсетеді.
Несиелендіру принциптеріне мыналар жатады:
қайтарылымды және жедел несиелендіру;
дифференциялық несиелендіру;
несиені қамтамасыздандыру;
банктік ссудалардың ақылы төлемі;
несиенің мақсатты сипаты.
Осы принциптердің әрқайсысына кейіңірек тоқталайық.
Банктер кәсіпорындар, мекемелер мен тұрғындардың уақытша еркін
қаржыларымен қайтарылымды және жедел несиелендіруді қолданады. Бұл қаржы
банктікі емес, жинақтап айтқанда, олар банкке әртүрлі нарық сегментері
арқылы келген, олар қайтадан соларға жұмсалады (тұтынушылық, коммерциялық
несиелендіру т.б.). Сондықтан алтын банктік ережеге бағынғандай, өз
иелеріне қайтарылуы, жедел депозиттердің керегінде талабы орындалады.
Мұндай қаржының негізгі міндеті - банкке жедел депозиттер шартымен салынған
қаржыны иесіне салған көлемімен және мерзімімен алған міндеттемесіне сәйкес
қайтаруы тиіс. Бұл негізі қаланған принциптің бұзылуы жағдайына және
банктің банктік күйреуге әкеп соқтырады. Жедел несиелендіру несиені
қайтарудың ерекше түрінің жетістігін көрсетеді. Бұл тек жай қайтарылмайды,
несиенің қатаң белгіленген күні беріледі, онда нақты факторлар белгіленген.
Сондықтан жедел несиелендіру несиенің уақытша белгіленген күнінде
қайтарылады.
Қарыз иесіне қаржыны тар уақытты қолдануға, несиелендірудің мерзімі
шектеліп беріледі, және сол іс-шара сандық өзгерістің уақыты арқылы
сапасына қарай көшеді.
Егер ссуда мерзімі бұзылатын болса, онда несиенің жұмсалу , пайда табу
қызметі бұрмаланады және өзінің түпкі тағайындамасын (уақыт тапшылығы)
жоғалтады.
Дифференциялық несиелендіру. Дифференциялық әрекет жан-жақты несие
мекемелері мен қарыз алушының әр түрлі потенциальдық категорияларын
анықтайды. Нақты банктің жеке қызығушылығы, сала мен әрекет аясы (мысалы:
шағын бизнес және т.б.) мен мемлекеттік орталық саясатының қолдауы тәжірибе
жүргізуге тәуелді болады.
Несиемен қамтамасыздандыру – ссудалардың негізгі тәуекелдік
несиесінің бірі болады. Егер бұл принцип пайда болмаған жағдайда банк ісі
алдамшылық іске айналар еді, басқарма операциясының жоғары тәуекелі қай
жерде болса да, сонда пайыздық ставканың лезде өсуі байқалар еді.
Қаржы жағдайының ссудалық шарттары, қарыз алушы мен заем арасындағы
қарым-қатынас, қамтамасыздандырудың көлемі мен түрінің пайда болуына
қатысты болады. Әрекет етуші заң шығарушылар мынаны қарастырада: осы
тәсілдер арқылы банктік ссудалар қамтамасыздандыруы аманат болып табылады.
Кредитор кепілдеме күші арқылы өзінің құқығын алады. Қарыз алушының
кез келген жылжымайтын мүлкі, оның ішінде мекеме, тауар - материалдырының
бағалылығы, тауар таратушының құжаттары, векселдер, басқа да міндеттер,
құнды қағаздар (жарна қағаз, облигациялар, қазыналық міндеттер және т.б.)
шетелдік айырбастаулардың банк ссудаларындағы қамтамасыздандыруында, заем
алушыдан қабылданады.
Кепілдемеге жылжымайтын мүлік, кепілдіктен бос адамдар қабылданады,
Заем алушы меншігі немесе оған жаппай иелік жұмысы қаралады. Кепілдемеге
алынған тауарлар заем алушымен сақтандырылуы керек.
Ақылы банктік ссуда дегеніміз- несие алушылардың өздері үшін уақытша
пайдаланатын ақшалай құралдарын енгізу.
Бұл принциптің жүргізілуі банк пайызының механизмі арқылы жүзеге
асады. Банк қойылымының пайызы - бұл несиенің бағасының шығу төркіні деп
саналады. Пайыздарға байланысты депозиттегі бөтен қаржыны өзіне қарату,
өзінің аппаратының мазмұны арқылы жұмсау, сол түсімдерді несиелендіру
болады.
Несие мөлшерінің ақысын қарастырғанда, банктер мына факторларды
қабылдайды:
ҚР ҰБ қайта қаржыландыру ставкасы, орташа пайыздық ставканы өзіне қарату
(банкаралық несиелердің немесе әр түрлі депозиттер бойынша төленетін
ставкасы); несие ресурстарының құрылымы (қаржының жоғары үлесін өзіне
қарату; соған қарап, несие құндырақ болады);
потенциальдық заем алушылар жағынан несиеге сұраныс ( аз сұраныс болса,
несие арзандайды);
мерзімге байланысты несие сұранымы, несие түрлері, ал оның банк үшін нақты
дәрежесі тәуекелді қамтамасыздандыруға байланысты.
Елдегі ақша тұрақтылығы; (инфляция қарқыны жоғары, несие үшін ақы
қымбаттырақ). Банк өзінің тәуекел ресурстарын жоғалту барысында ақша
құнсыздануы мүмкін).
Несие келісім шартында несиенің пайыздық ставкасының тіркелуі мен
сырғымалы болу жағдайы қарастырылады. Тіркелген пайыздық ставка ссуданың
белгіленген мерзіміне дейін өзгеріссіз қалады.
Сырғымалы ставкасы ақша нарығының шарттарына байланысты, депозиттер
бойынша пайыздар өзгерісі, жинақталған сұраныс және несие ресурстарына
ұсыныс, сонымен бірге заем алушы арасында белгіленген мерзімдегі
несиелендірудің экономикалық және қаржылық міндетін заем алушыға мағлұмат
ету.
Тұтынушылық ссудалардың жіктеліс белгілерімен рет-реті бойынша,
берілудің түрлері, мекеме құралы және субьект арқылы несие қатынасы бойынша
т.б. жеткізіледі. Батыс елдерінде тұтынушылық несие кең ауқымда таралған.
Сызбалық жіктелуі 1-ші кестеде көрсетілген.
Кесте 1 – Тұтынушылық несиенің жіктелуі
Қамтамасыздандыру: Формалары бойынша Мерзіміне дейін берілуі:
-қамтамасыздандырылмағанберілу: - қысқа мерзімді (1 жылға
(бланктік) - тауар несиесі дейін)
- қамтамасыздандырылған - ақшалай несие - орташа жеделдік (1 ж. -
(кепілмен, кепілдікті 3-5 жыл)
қолдау) - ұзақ жеделді (3-5
жылдар)
Жабу әрекеті бойынша: Мекеме әрекеті бойынша
- тікелей - ұйымдастырылған
- жанама Тұтынушылық несие - ұйымдастырылмаған
Әдіс-тәсілі бойынша: қайта айналым бойынша:
- біртіндеп - бір рет
- әр түрлі төлеммен - қайта жаңаланған
Мақсаты: Несие қатынасының Ұстап қалу %:
- тауар сатып алу, субъектісі бойынша: - ұсынылған ссуданы %
шарттарды төлеу: - банктік несие ұстау;
жөндеу жұмысы мен үйді - мекеменің тауарлық - ссуда төлемінің біркелкі
жаңарту; несиесі жарнасы %
- несиелік карта т.б. банкке қатыссыз тип - ссуданың аннуитенттік
- жеке тұлғаға ұсынылғантөлемі (бір уақыттағы
тұтынушылық несиесі, төлемі %)
Соңғы қаржының үлкен көлемді бағасы банк ссудасы үшін алынады.
Жағдайдың 910 барлық сомасы тұтынушылық несиеге банктер арқылы ұсынылады.
Тұтынушылық несие бір рет немесе төлем есеп айырысу арқылы жабылады.
Бір рет өтелетін несие. Бұған ағымдағы есеп айырысу қатысады, сатып
алушыға ашылған 1-1,5 айға дейін пайдалануға болатын несиелерге олар
керекті заттарын әмбебап дүкендері мен басқа мекемелердегі көтерме
саудаларынан алады, бекітілген мерзімге дейін өзінің қарыз берешегін
жабады. Тұтынушылық несиеге бір рет жабылатын несиемен оның ішінде мерзімін
өткізіп төлеу төлемі кіреді. (коммунальдық мекемелердің шарттары, дәрігер
мен медициналық мекеме).
Бөліп төлеу несиесі, тұтынушылық несиенің негізгі бөлімі, (АҚШ-та –
34 барлық сомасы) Бөліп төлеу несиесін құрайды. Тұтынушылық несиенің әр
түрлі формалары көтерме сауданың барлық тауар айналымы арқылы өседі.
Тұтынушылық несиенің ерекше дамуына байланысты ол жалпы дағдарыс
капитализм (2-ші дүние жүзілік соғыстан 1939-1945 жылдардан кейін дағдарыс
капитализімі кезінде) өндірістің бірден жоғарылауы мен жұмысшылардың төлем
қабілеттігіне сұраныстардың сәйкес келмеуі, осы жағдайларға қарамастан
ерекше даму қарқыны көрінді.
Елдің экономикалық несиесі мына нақты қызметтерді орындайды:
капиталдарды қайта бөлу шаруашылық салалар арасындағы орташа нормалардың
жетістігін жақсарту;
жұмысшылар арасында эффектілі ынталандыру;
тауарлардың нарықтығын кеңейту;
тауарларды алу процесін және жетістігін алуды жылдамдату;
орталықтандырылған капиталдың мықты құралы болып табылады;
жинақтау процесімен; теңгермелі капиталды жылдамдату;
ұстау туралы өтініштің қысқартылуын қамтамасыздандыру.
Несие, өндірістің шекаралық дамуын кеңейтуде, қолма-қол ақшаның
толыққандылығын атқарады.
Тұтынушылық несие жұмысшылардың эффектілігін ынтасын арттырады. Еңбек
ақысын ала отырып, тауар сатып алуға жетпеген жағдайда, адамдардың тауарды
несиеге алуға мүмкіндіктері бар. Алынған тауарлардың бағасы төленген болуы
керек, сонымен бірге әр несие алушы өз жұмысының тұрақты болуын қалайды,
өйткені алған несиесін уақытда төлеуі керек.
Кейбір адамдар тауарларды несиеге алу тиісті деп ойлайды, бірақ сауда
фирмалары мен несие беруші банктер үшін несие ыңғайлы операция, ол нарықтың
құндылығы мен нормасына, ссуда бойынша жоғары пайызбен төлейді. .
Көп экономистер мен банк қызметкерлері бұл жоғары деңгейді тұтынушы
ссудалары мен үлкен ізгілікті тәуекелділіктің жоғары ұстанымымен
түсіндіреді. Бұл екі фактор деңгейі кредитор есебіндегі монополді жағдайды
банктік қолдану жоғары деңгейінде жатқан басты себептің пайыздық дейгейіне
ықпал нақты етеді.
Тұтынушылық несиенің тауарлы түрі, сатылу кезінде ұзақ мерзімге
берілген тіректердің артық жерлері барлығы айтылады. Автокөліктер,
мұздатқыштар, радиоқабылдағыштар, теледидарлар, жиһаздар – бұл несие сатып
алу немесе бөліп төлеу деп аталады.
Адамдардың талабы бойынша сатылып алынатын тауарларды бөліп төлеу
талдауы мыналар:
бұл тәжірибеде өте қолайлы форма;
бұндай форманың төлемінің шығыны мен кірісі болады.;
бұл тауарларды төлеу уақыты ұзақ, ақшасын қалыпты аралықпен төлеуге
ыңғайлы;
бұл адамдарға қаржылық материалдарының активтерін сатып алуды да көздейді.
Клиенттердің шешім қабылдауының себебі, тауарларды, персоналды ссуданы
пайдалануда, банктік овердрафт немесе несиелік карточканы пайдаланады. Егер
адам ыдыс жуатын машинаны несиеге сатып алғысы келсе, персональдық ссуда
үшін банкке немесе несиелік карточка бойынша төлеуге болады. Несие-қаржылық
шарттарын қабылдау; оған қаржы үйінің дилері ыдысжуғыш машинаны сатуы
бойынша ұсыныс жасайды. Қаржылық компаниясының ұсынысы: сатып алу және
бөліп төлеу.
Клиенттерге бөліп төлеу бойынша келісім жасау, өз орнында оңай
жасалады. Бір клиентпен өте төмен қаржылық келісім жасаған жағдайларда
болды.
Тұтынушы сатып алу сезімінде олар әр түрлі шарттардың бағасын біледі,
олар белгілі жеткізулермен келісім жасайды және көп тұтынушылар келісім
жасау барысында несие шарттарының бағаларымен танысады, бірақ олар несие
кредиттерінің әр жақты варианттарын біле бермейді.
Тұтынушылар алған несиелерінің айлық төлемі мен несиенің ұзартылған
мерзімін білуі тиіс. Кейбір жоғары пайыздық мөлшерлемелер тұтынушының
сезімдік тұтынушылығына әкеп соқтырады.
Сонымен бірге банктік жүйеден тыс адамдар да бар, банктік ссуданы,
овердрафт немесе несиелік карточкаларды пайдану жайында ойламайтындар да
кездеседі. Қаржыландыруды бөліп төлеуді, ұйымдастырылған дүкендер арқылы
немесе көрме залдары, жалғыз альтернативтік төлемді сатып алу осындай
адамдар үшін ақшалай көмек болып табылады.
Бөліп төлеуді сатып алудың жаңа формасы – бұл сауда фирмалары мен
банктердің келісімімен, осының салдарынан соңғылары тауарларды банк
клиенттеріне сатады, банктер фирмаларға қолма-қол тауардан түскен ақшаны
төлейді, ал сатып алушылар несиелерін банктерге төлейді.
Несие карточкалары. 50-жылдары американдықтар, одан соң ағылшындар
несиелік карточкалар арқылы тұтынушылық несиелерді ұсынды. Несиелендірудің
мағынасы, берілген банктің карточкасы арқылы, оның иесі келісілген сомасын
алады. Персоналды несие кредитінде, бірнеше мыңдық крондар, дүкендердің
банктер келісімімен сатуға болатын тауарларды алу қарастырылған.
Сатып алушының карточкасындағы сома дүкенге банк кезеңі арқылы
төлейді. Сатып алушы несие карточкасында көрсетілген мерзімі бойынша,
банкке төлейді. Ол белгіленген минималды сомасын төлеуге тиісті, бірақ
қарызын бірден жабу керек.
Егер көрсетілген минималды сомасы төленбесе, онда оған пайыздық өсім
қосылады. Яғни несие лимитінде револьверлі (яғни автоматты түрінде
жаңартылған), карточка иесі, өзінің қарыз бөлшегін төлей отырып, несие
мөлшерін көбейтуге болады. Мысалы, несие лимитінде 800 АҚШ доллары бар және
500 АҚШ долларын салды, әлі де оның есеп шотында 300 АҚШ доллары болды, ол
лимитін жоймағанға дейін жарамды. Егер ол 150 АҚШ доллар қарызын төлесе,
несиелендіру рамкасы 450 АҚШ долларына көбейеді.
Сондықтан несие карточкаларының компаниясы иесіне бір айдың есебін
береді, оның сомасы қанша екенін карточка иесі ғана білуі керек.
Несие карточкалары Visa және Mastercard сияқты карточкалар банктер
арқылы шығады, көптеген құрылысшылар қоғамы және қаржы мекемелері өздерінің
несиелік карточкаларын шығарады. Сатушылар клиенттерге банктің несиелік
карточкасын ұсынады, несие компаниясынан ақшалай сыйлықтар, коммесиялық
төлемдер алады.Сондықтан сатушылар емес банк мекемелері несие ұсынады.
Тауарлар мен клиент шарттары несие шарттарымен төленетін болса, сатушылар
қандай ойда болады екен? Сатушы өзінің несиелік карточкасын несие
көмекшісіне жібереді. Жасалған келісімді бөлшек сауданың бағалануын (1,8 %)
құрайды.
Несиелік карточкалар көптеген себептермен кең таралды:
несие карточкасы арқылы ақшаға тиісті болмайсыз, кез келген жерден осы
карточкаңыз арқылы тауар немесе шарттарды төлей аласыз;
қаржы мағынасында сіз сақтандырылғансыз. Несие карточкасы әр жағдайда өте
ыңғайлы;
егер сіз іс сапарға немесе демалысқа шыққанда, үлкен сомадағы ақшаны несие
карточкасына салып шыққаңыз жөн. Visa и Mastercard карточкалары
220 мемлекет пен 11 млн. пункттерде таратылған;
карточканы жоғалтып алған жағдайда, ұрлап әкеткен де, сіз қазіргі
жаңалықтар бойынша, ешқандай міндетті мойындамайсыз;
жаңартылған карточканы сатып алуда сіз айына бір рет түсіндірме шолуын
аласыз;
бұл сізге тиімді, өйткені, карточкамен төлеуде, сізге 45-күндік мерзім
ішінде пайызсыз ставка төлемін жасатады. Осылайша, сіздеөз ақшаларыңның
ағынын басқаруға және оларды қалай жұмсау мүмкіндігіңіз бар;
сіз нақты ақшаларды қажет еттіңіз? Қиындық жоқ. Несие карточкалары, бәрінен
бұрын, төлем карточкалары болып табылады, сіз, солай бола тұра, ниетіңіз
болса, кошелегіңізді нақты ақшалармен толтырғыңыз келсе, банктік
конторларында немесе тәулік бойы жұмыс атқаратын банкоматтарда сәйкес белгі
соқтырып белгіленесіз, оның ішінде жексенбі күндері және мемлекеттік
мерекелерді. Жалғыз-ақ, бұған, аванс ретінде нақты ақшамен салық төлейсіз.
Сондықтан, бұл ақша алудың онша тиімді амалы емес.
Несие карточкалары бойынша төлем – бұл басқа ыңғайлы нұсқа, мынадай
шартпен, клиенттің несие лимиті тауарлар сатып алуға жеткілікті болуы
керек. Қандай болмасын формаларды толтыру (яғни несие алуға өтініш) қажетті
болып саналмайды, және адам анықталған мерзім ішінде ғана емес, ақшаны ұзақ
уақытты кезеңдерде төлеуіне болады. Бірақ та, бұл қымбат қызметке саналады,
және 1990-ыншы жылдардың басынан әрекетте келеді, бәрінен бұрын тұтынушылар
өздерінің несие карточкаларымен сонша жұмсауға тырысады, олар ай соңында
толықтай төлей қанша алса, кез келген пайызды ұстаулардан құтылады.
Шығыс карточкалары. Шығыс карточкалары American Express және Diner’s
Club карточкалары арқылы таратылады. Олар төлем қаржысы секілді несие
карточкаларына өте ұқсас, банктерден сұраным арқылы шығарылады. Бірақ та,
олардың арасында айырмашылық бар және 2 кестеде келтерілген.
Кесте 2 – Несие және шығыс карточкаларының сипаттамасы және айырмашылығы
Сипаттама Несие карточкасы Шығыс карточкасы
Тегін шығарылады немесе жыл Кіру жарнасының төлемі плюс жыл
Шығыстар сайынғы мүшелік жарнасы сайынғы мүшелік жарнасы
Төлем Ай сайынғы немесе бөліп Ай ішінде қалдықсыз жұмсалуы
беру. Алты аптаға жететін керек. Төлем мерзімі басталғаннан
несие мерзімі. кейін несие ары қарай жалғаспайды
Дереу қайта қалпына келтірілетін ссудалар. АҚШ-тың осы заманғы
шарттарында тұтыну несиесінің ағымдағы есепшотын бөліп сатуға сәйкесті
мынадай түрлері қолданыла бастады – оның аталымы дереу қайта қалпына
келтірілетін ссудалар. Бұл амалдың мәні мынаған әкеледі, банктер заём
алушының төлемге қабілеттілігін зерттеу негізінен оған қарыздық
мүмкіндіктің максимальды суммасын анықтайды.
Мысалы, егер несие алушы өзінің кірісінен ай сайын банк қарызынан
100 доллар суммасына қарызын төлеп қайтару, әйтпесе, банк қарыздың
максимальды сумма қарызын 1200-дан 2400 долларға дейінгі көлемде оның 12-24
ай мерзімінде қайтарылу мүмкіндігін есептеп қояды. Заём алушының несиесіне
қойылған суммасы оларға банк берген чектер көмегімен қолданылады. Қарыз
алушының ай сайынғы төлемдер қарызы банктен төмендетіледі, ал, несиелеудің
еркін лимит қалдығы жоғарылайды және оны заём алушы қайтадан алуына болады.
Несиелеудің банк қойған мерзімді лимиті төлемге қабілеттілігін есептей
отырып қайта қарастырылады. Клиент сол сияқты, есеп несие шегінен шықпаса
сол уақытта пайыз алады. Дереу қайта қалпына келтірілетін несиелер есебіне
салық алады. Олардың сондай-ақ клиенттің ағымдағы есепшоты көмегімен
төлеуіне мүмкіндігі бар.
Қазір көптеген дүкендер клиенттерге дереу қайта қалпына келтірілетін
несиелерді ұқсас несие карточкалары сапасымен қолдануды ұсынады.
Персоналды ссудалар. Банктің персоналды ссудалары несие қаржылық үйіне
және пайызды ставкалары несие карточкаларымен салыстырғанда арзан болуы
мүмкін. Банк 10000 АҚШ долларына дейін клиенттің 5 жыл ішінде төлеу
жазбаша өтінішімен несиелеуге дайын. (персональды ссудаларға қазіргі
уақытта өтініш беру тиімдендірілді, өйткені банктер дербес әңгімелесусіз
және минимальды жүгіріссіз клиентке ссудалар беруге дайын.) Бірақ,
персональды ссудалар дегеніміз не? Оның мәнін жақсы түсіну үшін,
персональды ссудаларды беруде әдеттегі өтініштің арнайы ерекшеліктерін
қарастырайық:
а) ссудаларды алу мақсаты. Үйді сатып алуды ескертпе жасай отырып
(жылжымайтын мүлікті сатып алу қаржысын ұсыну немесе байланыстыратын
ссудалар) және уәде етілген ссудалар, персональды ссудалар әдетте мыналар
үшін алынады:
ұзақ мерзімге пайдаланатын тұтынушылық тауарлар алу (мысалы, жиһаз);
автокөлік сатып алу (бұрын қолданған машиналар өте көне болмау ы керек –
бес жыл, көлікті ұстаудың максималды мерзімі);
салтанатты тойлар өткізу;
үйдің жөндеу жұмыстарын өткізу;
үй-фургондарын сатып алу;
жеке оқуды төлеу;
ә) ссудалар көлемі (жылжымайтын мүлікті алудан басқа ссудалар және
байланыстырушы ссудалар), ереже бойынша, 10000 ф.ст. аспайды;
б) клиенттің капиталы және үлесі. Заем алушының персональды ссудалары
әдетте құнынан 15 немесе 13 салым салу, қатал ереже жоқ;
в) төлем көздері және төлемге қабілеттілік. Төлем көздері клиенттің
жиі кірісіне қызмет етеді. Оған клиенттің жасауға дайындалған пайдаланылған
және жөнделген сатып алу шығындары жатады. Пайызды ссудалары қойылған
төлемдер көлемі қаншалықты шынайы екенін білу керек;
г) мерзімі көрсетілген ссудалар. Мерзім көрсету ссудалық негіз болып
табыла ма, клиент талап ететін, оның мақсатынан шығып, не үшін алынады?
Мысалы:
егер клиент өз шығындарына қаржылыландыру алғысы келсе, несиелеудің ең
қолайлы формалары қысқа мерзімді овердрафт немесе отбасының бюджеттік
есебі;
үш-бес жыл мерзіміне берілетін жаңа асүйлік ссудалар, үйдің кейбір
жөндеулеріне арналған басқа да ссудалар (мысалы, жаңа терезе) – 15 жыл
мерзіміне дейін берілуі мүмкін, бірақ ең көп таралған ссудалар 5 жылға
болып табылады;
автокөлік сатып алу ссудалары екі жылға беріледі.;
ғ) қамтамасыз ету. әдетте қамтамасыз ету персоналды ссудалардан
алынады, оның алынбайтыны болып жылжымайтын мүлік ссудалары аталады және
заттық ссудалар, өйткені персональды ссудалар көп емес. Ірі персональды
ссудалар болғанда, банк қамтамасыз етуді талап етеді, оларға қарыз алудың
екінші кепілдігіне үй қояды, егер оның иелігіндегі жеткілікті таза үлесі
болса (нарықтық құнмен арадағы және қолда бар кепілден айырмашылық).
Сіздің персональды ссудалар жөнінде ең толық түсінік алуыңызға,
олардың бірнеше түрін келтіреміз
Несие беру мекемелерінің ішінде тұтынушылық несиелендіру екі негізгі
түрге бөлінеді:
тұтынушының делдалсыз тікілей несие алуы. Германияда банктер клиентерге
қарыз алушының несие чектерімен қомақты суммаларға (10-20-50 маркалар),
сауда фирмаларында тауарлар сатып алуға пайдаланылуға береді. Бұл фирмалар
өз кезегінде банктерден қолма қод ақша алады немесе ағымдағы есепшотына
аударым жасайды. Нақты жағдайда кредиторлар сапасында банктер шығады,
тұтынушылар несиені белгіленген мерзімде төлеп қайтарады;
тұтынушыларға сауда фирмаларында кепілдіктермен берілетін несиелер. Банк
сауда фирмаларымен келісімшартқа отырады, тұтынушыларын несиелеудің
нақтыланған суммасы шегінде міндет алады. Сауда фирмасы банк заём
алушыларының қарыздық міндеттемелеріне кепілдеме береді және бірмезгілде өз
сатып алушыларымен келісімге отырады, несие суммасы, оның шарттары және
төлем қайтару мерзімі анықталады. Бұл келісімшарттар банкке беріледі,
фирмалар несие суммасының 80-90 % төлейді, ал, қалған бөлігін ерекше жауып
тасталған есепшотқа жібереді. Сатып алушы несиені бөліктеп төлейді; олардың
сатып алынған тауарлары несие тауарларына қызмет ететін төлемді қамтиды.
Несие мерзіміне сәйкес төлем жасалмағанда қажетті сумманы банктегі жауып
тасталған есепшоттан ұстайды.
Овердрафттар. Овердрафт – қысқа мерзімді несие формасы, клиенттің
қаржысын есепшоттан алуды жүзеге асырады, көрсетеді (есепшоттағы қалдықтан
жоғары), нәтижесінде дебеттық сальдо жасалады. Овердрафтпен пайдалану
құқығы сенімді клиенттерге ғана беріледі.
Овердрафтқа келесі факторлар тән:
сома. Дебеттар суммасы, банкпен және заём алушымен келісілген лимиттен
аспауы керек. Лимит әдетте, белгілі кірістің қатысына қарай анықталады;
маржа. Овердрафтың суммасына пайыз тағайындалады, әдетте маржа секілді
базалық ставкаға. Пайыз күнделікті овердрафтың суммасына есептеледі және
квартал (үш ай сайын) сайын есепшотқа жазылады. Гонорар алынуы мүмкін,
банк клиентке, тіпті егер ол толық қолданбаса да жеңілдіктер жасауға
келіседі;
мақсат. Овердрафт әдетте қысқа мерзімді келісімдерді жабу үшін қажет
етіледі – мысалы, көптеген адамдар айдың аяғына дейін, еңбекақылары
төленгенше ақшасыз қалады;
төлем. Овердрафтар талап ету бойынша төленеді, және әдетте клиентке бұл
қызмет туралы жазбаша түрде хабарлама жасалады;
қамтамасыз ету. Банк талап еткен, қамтамасыз ету клиентке ұсынылатын
қызметтің көлеміне қатысты болады;
пайда түсіру. Адамдар үшін овердрафттар өте ыңғайлы, олардың шығыны төленіп
отыратынына, тіпті егер олар қазіргі сәттегі қаржыдан асып тұрса да,
өздеріне сенімділік ұялатады. Банк жоғары пайызды ставкаларды ұсынудан
ұтады, овердрафтар суммасының өзгермелілігінен зиян шегеді, несиелеу
лимитына келісімге қамтамасыз еткенде ол қолма қол ақшаның жеткілікті
болуын қамтамасыз етуі тиіс.
Скоринг несиелеуі. Персоналды несиелеудің жоғары көлемділігі және
әрбір ссуданың салыстырмалы азғантай суммасын, көптеген банктер ссудаларды
беру үшін өтініш бағалауын өткізуді жасай алмайды, әрбір тапсырыс жеке
қаралады. Сондықтан өтініш орнына “скоринг" – несиелеуі ендірілді. Бірнеше
банктерде қойылған тәртіпте несие анықтама агентстігінен өтінішін берушінің
ақпаратын сұратады,басқалары мұны тек ең қиын жағдайда жасайды.
“Скоринг" – несиелеуі жауапкершіліксіз болып табылады, бірақ іскерлік
әңгімелесуге қарағанда, қарапайым және жылдам формалы. Потенциальды клиент
арнайы белгіленген формадағы өтінішті толтырады, жасы, отбасы жағдайы және
жұмыс өтілімі туралы ақпарат болады.
Әрбір сұрақ максимальды мүмкіндіктегі ұпайлар, мұндай маңызды
сұрақтардан жоғары болады, мамандығы, және мұндай сұрақтардан төмен, жасы
секілді. Ұпайлардың жинақтауы қолмен есептеуде және банк компьютерінің
көмегімен, клиентке ұсынылатын ойлы қызметті: ссудаларды немесе овердрафт
анықтайды. Тұтынушылық несиені берудің шарттары және тәртібі көрсетіледі.
1.2 Қазақстанда тұтынушылық несиелендіру жүйесін ұйымдастыру
Қазақстан Банктік Жүйесі олигополистикалық болып келеді. Үш ірі банкке
- Казкоммерцбанк АҚ, Банк Туран Әлем АҚ және Қазақстан Халық Банкі АҚ
жатады. Бүкіл банктік жүйеде Қазақстан Халық Банкі АҚ-ның активтері
60,95 %-ды құрайды. Іскерлік белсенділігін талдау мақсатын анықтау үшін
алынған қаржылық мәліметтер Қазақстан Республикасының 10 ірі банктері
бойынша 01.02.2007 жылдың дерегіне тіреніп көреміз. Бұл мәліметтер 3-інші
кестеде берілген.
Кесте 3 – Екінші деңгейлі банктердің активтерінің талдауы (мәліметтер млрд.
теңге) 2007 жыл бойынша
Банк аталымы Валюта Ликвидті1-інші ОбязательсҚаржылық Материальд
баланстарактивтердеңгейлтва перед активтер ы
ы і клиентами активтер
капитал
1 2 3 4 5 6 7
Казкоммерцбанк АҚ 286.04 12.62 25.37 359.52 257.72 4.42
Банк ТуранӘлем АҚ 228.68 11.50 22.35 335.54 215.17 1.46
Қазақстан Халық 219.11 13.45 16.76 333.15 201.10 7.07
Банкі АҚ
АТФ Банк АҚ 68.00 7.49 5.48 234.40 63.30 1.83
БанкЦентрКредит АҚ59.66 6.75 4.99 233.75 55.41 1.22
3 кестенің аяқталуы
1 2 3 4 5 6 7
Ситибанк Казахстан29.24 3.13 5.47 215.72 28.19 0.49
АҚ
Нұрбанк АҚ 46.95 11.39 5.70 214.82 44.48 0.65
ДАБ ABN AMRO Банк 29.88 2.36 5.38 209.46 27.95 1.02
Қазақстан АҚ
Евразиялық Банкі 32.55 2.78 4.32 207.76 30.87 0.28
АҚ
Темiр Банк АҚ 24.22 2.47 3.83 210.59 21.98 1.27
Өзгелері 179.56 14.61 32.46 301.52 162.15 8.89
Қазақстанның банктері жүйесінің активтері, ТМД елері ішінде ең үздік
деп аталады, соңғы екі жылда жылдам қарқынмен өсті, бүгінгі күні ол
7,4 миллиард АҚШ долларына жеткен, немесе ЖІӨ-нің 30 %-ға
жуығын құраған (01.01.2006 ж. - 5,4 миллиард АҚШ долларын құраған). Банк
активтері теңгемен айтқанда 2006 жылдың қаңтар айының соңында 795,2 млрд.-
тан желтоқсанның аяғында 1,146 млрд.-қа өсті. Айырмашылық 350,8 млн.
немесе 44,1 %-ды құрады. 2007 ж. қаңтарында банк активтері 1,126,6 млрд.
теңгеге жетті. Валюталық эквивалентте 2006 жылы қаңтардың және
желтоқсанның аяғында активтер көлемі 5,241,2 млн. АҚШ долларын, сәйкес
айтқанда 7,365 мың АҚШ долларын құрады. Өсу қарқыны 2,141 млн. АҚШ доллары
немесе 40,5 %-ға теңесті. Яғни валюталық саналымда өсу азғана кіші және
доллардың өсуіне ықпалын тигізді. 2007жылдың басында банк активтері
доллармен алғанда 7250,7 млн. құрады.
Жағымды макроэкономикалық жағдайлар аясында және ресурсты базаның
жалғаса өсуі, банктердің елеулі белсендірулер несие нарығында өз қызметін
байқатады. 2006 жылдың 1 желтоқсанында несиелеудің жалпы көлемі банктердің
экономика салаларында 659,3 млрд. теңгеге дейін өсті, олардан 377,2
млрд.теңгесі орташа және ұзақмерзімді несиелерге келеді.
Moody's агенттігі деректері бойынша 2006 жылдың қыркүйегінде
Қазақстанның инвестициялық деңгейі Ваа-ға жетіп, несие рейтингін
жоғарлатты, батыстық банктер тарапынан бәсекелестік, және нарық капиталының
өсуіне ықпал етті, ал ірі ішкі инвесторлардың активтерінің тұрақты өсуі –
зейнетақы қорларының - тағы да ірі жергілікті компаниялар қарыз
қаржыларының құнын елеулі арзандатады және "ұзын" ақшаларды өзіне тартуға
мүмкіндік береді.
Кесте 4 – 2004-2007жж. ірі банктердің бірлескен несие портфелінің позициясы
01.01.2005 01.01.2006 01.01.2007
Клиент ссудалары Мың USD Позиция Мың USD Позиция Мың USD Позиция
Казкоммерцбанк 388362 32.1 % 466539 24.2 % 951 135 28.3 %
ТуранӘлемБанк 213555 17.6 % 388 306 20.1 % 756 525 22,5 %
Қазақстан Халық Банкі 160975 13,3 % 356355 18.5 % 562280 16.7 %
АТФБанк 34726 2.9 % 60261 3.1 % 166975 5.0 %
ЦентрКредитБанкі 63520 5.2 % 86297 4.5 % 145178 4.3 %
Ситибанк Казахстан 8857 0.7 % 68620 3.6 % 101290 3.0 %
Темірбанк 40987 3.4 % 61790 3.2 % 96805 2.9 %
Нұрбанк 5786 0.5 % 40179 2.1 % 70855 2.1 %
КаспийБанкі 11896 1.0 % 23022 1.2 % 54700 1.6 %
АБН АМРО Банкі 26917 2.2 % 31803 1.6 % 43459 1.3 %
Ірі банктер бойынша 955581 78.9 % 1583172 82.1 % 2949202 87.7 %
қорытынды
Өзге банктер 255306 21.1 % 344 704 17.9 % 414 730 12.3 %
Барлық банктік жүйе 1210887 100.0 % 1927876 100.0 % 3363932 100.0 %
Басқаша кемшілікке, инспекция активтер сапасын тексергенде жиі
кездеседі, кепілдің жетімсіз болуы және тұрақсыз қаржылық субъектілерді
несиелеу. Ағымдағы жылдың басында 2007 жылы несие нарығын мынадай
сипаттамамен игерді (кесте 4).
Банктің негізгі қарыз алушылары несие нарығының қызметінде
корпоративтік клиенттермен қалады – кеәсіпорын және мекемелер. Осыдан кейін
несиелердің үлес салмағы, корпоративті клиенттерден, несиелердің үлкен
көлемі өткен жыл экономикасында 94,7 %-дан 93,7 %-ға дейін төмендеді, сонда
жеке тұлғаларға несиелер 5,3 %-дан 6,3 %-ға дейін ұлғайды. Жеке тұлғаларға
берілген несие үлестерінің жоғарылауы, оның жағымды бағалануы елеусіз болып
табылады, тұрғындарға ұсыныылатын банктердің несие қызметінің кеңеюі
көрсетеді.
ҚР ЕДБ несие саясаты тексерілген және сенімді қарыз алушылардың
қажеттілігін қанағаттандыруға бағытталған несие ресурстарында,
кәсіпкерлікті дамыту, жаңа ашылулар, пайдалы нарық құрылымын
қалыптастырады. Банктің қарыз алушымен жұмыс кезінде әдеттегі карыз беруші
дәстүрлі ролінен шықты, кәсіпорынның қаржы кеңесшісі эффективтілі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz