Балалар үйіндегі тәрбиеленушілердің тұлғасын қалыптастыру шарттары
Жоспар
КІРІСПЕ 3
1 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БАЛАЛАР ҮЙІНДЕГІ ЖЕКЕ ТҰЛҒАНЫ ТӘРБИЕЛЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ 6
Қазақстандағы балалар үйі туралы түсінік 6
1,2 Балалар үйіндегі тәрбиеленушілердің тұлғасын қалыптастыру шарттары 16
1.3 Әлеуметтік педагогтың балалар үйіндегі балаларға әлеуметтік
психологиялық қолдау көрсетудің ерекшеліктері 28
2 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БАЛАЛАР ҮЙІНДЕГІ ТӘРБИЕ ҮРДІСІНІҢ ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 38
2.1 Қазақстандағы балалар үйіндегі тәрбиеленушілерді тәрбие әдістері 38
2.2 Халық педагогикасы негізінде балалар үйіндегі тәрбиеленушілердің
тұлғасын қалыптастыру 45
ЭКСПЕРИМЕНТТІК – ТӘЖІРИБЕЛІК БӨЛІМ 50
ҚОРЫТЫНДЫ 55
Әдебиеттер тізімі 57
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Еліміздің саяси-экономикалық және әлеуметтік
жедел жаңаруында Қазақстан Республикасының Қазақстан – 2030 даму
стратегиясы бағытына сәйкес әрбір ұрпақтың жеке тұлға болып қалыптасуында
ұлттық тәрбиенің шешуші факторы болуы заңдылық.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында (1999 ж., 2007 ж.)
оқу-тәрбие үдерісін ұйымдастыратын қазіргі балалар үйі – толық мемлекеттің
қарамағындағы ұйым. Балалар үйінде негізінен жетім балалар, жалғызбасты
аналардың баласы, жағдайы төмен отбасы балалары немесе денсаулығы нашар,
кемтар балалар мен ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балалар
тәрбиеленетіні айтылса, Мұқтаж азаматтарға олардың білім алу кезеңінде
әлеуметтік көмектің мөлшері мен көздері туралы Қазақстан Республикасы
Үкіметінің 2000 жылғы 17 мамырдағы №1738 қаулысының жалпы бөлімінде:
Мемлекет сәбилер үйіндегі жетім балалар мен ата-анасының қамқорлығынсыз
қалған балаларды олардың білім алу кезінде ұстауға арналған шығыстарды
толық көтереді. Толық мемлекеттік қамтамасыз ету: тұруды, тамақтандыруды,
киім-кешектерді, медициналық көмектер алуын, оқулықтармен, жұмсақ
мүкәммалмен және жабдықтармен қамтамасыз етуді қамтиды деп
көрсетілген.[2.37]
Қазіргі кезеңде мектепке дейінгі тәрбие мен білім беру жүйесінің
жаңаруына жан-жақты жетілген, ұлттық сана-сезімі, ұлттық психологиялық
нышандары қалыптасқан, рухани байлығы дамыған, ғылым мен практика
жетістіктерінен хабары бар ертеңгі азаматты тәрбиелеу – балалар үйінің және
мектептің үздіксіз жүзеге асыратын міндеттері екені баршаға аян. Бұл
жөнінде Балалар үйінің жарғысының 21-ші тармағында: Мектеп жасына
дейінгі балалар үшін балалар үйі тәрбиеленушілері өмірінің және
денсаулығының сақталуын, балалар денесінің дұрыс жетілуін, оларда мәдени-
гигиеналық дағдылардың болуын, сөйлеу тілінің дұрыс дамуын және балалардың
мектепке оқуына әзірлігін қамтамасыз етеді - деп атап көрсетілген.
Статистикалық мәліметтерге жүгінсек, Қазақстан Республикасы бойынша 18
мыңнан астам ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған жетім балалар мен
тастанды балалар тәрбиеленуде. Тәрбиеленушілердің 80% қазақ балалары.
Олардың 4% ғана әртүрлі тағдыр тауқыметтерімен ата-анасынан айырылғандар
болса, 96% ата-анасынан тірідей айырылғандар, яғни әлеуметтік жетімдер (әке-
шешелерінің ішімдікке салынуынан, өз балаларын перзентханаларға немесе өзге
орындарға тастап кетулеріне байланысты сәбилер үйі мен балалар үйлеріне
қабылданғандар). Балалар үйіндегі тәрбиеленушілердің 78% - нан астамында
физиологиялық, педагогикалық, психологиялық жағынан дамуында ауытқушылықтар
байқалады. Оған себеп ата-ана өлімі, отбасының ұрыс-керістері, күнделікті
күн тәртібінің балалар үйіне келгенге дейінгі уақытта дұрыс болмауының
әсерінен болады. Мұның барлығы балалар үйіндегі тәрбиеленушілермен жүйелі
де, бірізді жылы қарым-қатынасты жағдай жасауды талап етеді. Себебі,
аналарының ақ уыз сүтін бір тойып еме алмаған, ананың аяулы алақаны, әкенің
жүрек жылуын сезіне алмаған, төңіректеріне тосырқап қарайтын, жандары
жабырқау, көкіректері шерменде қаракөз бүлдіршіндердің тағдырын ел болып
бір жақты реттейтін уақыт келген сияқты. Тарихқа көз жүгіртсек, бала
тағдырын ұлт тағдыры деп қарап, келешек ұрпағының тексіз, түпсіз өсуіне жол
бермеген, жесірлерін жерге қаратпаған, жетімдерін жылатпаған елдік
дәстүрлер болған. Алайда, бүгінгі қозғап отырған мәселеде Отанымыздың
келешек белсенді мүшелері – нәрестелерімізді қорғап, ұлттық тәрбиені ата-
баба дәстүрлерінің озық үлгілерін баланың санасына орнықтырып, сәби кезінен
бойына сіңіріп, ойына ұялату бүгінгі таңдағы ең басты мәселе ретінде
қарастырылады. Сондықтан өмірге келген сәтінен бастап, ұлттық қасиеттерді
сәбидің бойына ұялата білсек, сонда ғана біз өз ұлтын сүйетін, рухы
дамыған, еліміздің гүлденуіне өз үлесін қоса алатын балалар үйінде нағыз
қазақ азаматын тәрбиелеп өсіре аламыз. [1.48]
Қай заманда болмасын, жас ұрпақтың өнеге тұтар өзіндік тәлім-тәрбие,
үлгі алатыны тарихи жеке тұлғалар екені белгілі. Әл-Фараби, Ж.Баласағұн,
М.Қашқари секілді ғұламалар еңбектерінің, кемеңгерлік сөздерінің балалар
үйіндегі тәрбиеленушілерді тәрбиелеу мәні ерекше.
Дамыған қоғамдағы тәрбиеші мен тәрбиеленушінің арасындағы
адамгершілік қарым-қатынас өздігінен қалыптаспайтындығын кеңес дәуіріндегі
педагогтар П.П.Блонский, Н.К.Крупская, А.В.Луначарский, А.С.Макаренко,
В.А.Сухомлинский, К.Д.Ушинский т.б өз зерттеулерінде дәлелдеп берді.
Балалар үйіндегі тәрбиеленішілерді тәрбиелеу және де жеке тұлға
ретінде қалыптастыру - өте күрделі процес. Бұл шет ел ғалымдары Х.Дейкер,
Г.Н.Нойнер, З.Фрейд, Э.Эриксон еңбектерінде көрініс тауып, теориялық және
әдістемелік тұрғыда зерттелген.
Қазақстандағы арнаулы балалар үйі мен мектеп-интернаттарда
тәрбиеленетін балалардың дамуы мен тарихын Л.Г.Акжаркенова, Ж.И.Намазбаева,
А.К.Сатова, М.Ж.Смайловалар арнаулы балалар үйі мен мектеп-интернаттарда
білім беру мен тәрбие берудің теориясы мен әдістемесін дамытуға өз
үлестерін қосты. Соңғы жылдары мектепке дейінгі тәрбие беретін балалар үйі
саласында бірқатар еңбектер жазылғанымен, оларда тек жан-жақты дамыту және
тәрбиелеу әдістері мен мәселелері қарастырылады, тәрбиеленушілердің
тұлғасын қалыптастыру ерекшеліктері туралы мәселе көтерілмейді.
Зерттеудің мақсаты: Қазақстан балалар үйі және ондағы тәрбиеленушілерді
тәрбиелеуді ғылыми-педагогикалық тұрғыдан негіздеу және оны тәжірибе арқылы
тексеру.
Зерттеудің нысаны: Балалар үйі және ондағы тәлім - тәрбие процесі.
Зерттеудің пәні: балалар үйі және ондағы тәлім – тәрбие жүйесі.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер балалар үйіндегі тәрбие процесі ғылыми-
педагогикалық тұрғыдан негізделсе, олардың психологиялық ерекшеліктері
айқындалса, онда тәлім-тәрбие берудің мазмұны халық педагогикасы негізінде
жаңартылса, тиімді әдіс-тәсілдер жүйеленіп нақтыланса, тәрбиеленушілерді
толық қанды тәрбиелеу процесі жүзеге асады.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
1.Балалар үйіндегі тәрбиеленушілердің тұлғасын қалыптастыру шарттары
анықтау;
2.Әлеуметтік педагогтың балалар үйіндегі балаларға әлеуметтік
психологиялық қолдау көрсетудің ерекшеліктері айқындау;
3.Қазақстандағы балалар үйіндегі тәрбиеленушілердің тұлғасын
қалыптастыру өлшемдері, көрсеткіштері, деңгейлері және әдістерін
жүйелеу.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық және теориялық негіздері – Балалар үйіндегі
тәрбиеленушілерді тәрбиелеудің әлеуметтік мәні, ерекшелігі мен жеке тұлғаны
дамытудағы шығармашылық әрекеті және тұлғалық қатынас туралы қазіргі
философиялық, психологиялық, педагогикалық қағидалар; балалар үйі, табиғат,
қоғам, адамдар мен балалар арасындағы өзара байланыс пен диалектикалық
бірлігі туралы ілімдерді қамтып көрсететін таным теориялары жатады.
Зерттеу көздері - Философия, психология, педагогика ғылымдарының
дүниетаным, білім, даму туралы ғылыми еңбектері, Қазақстан Республикасының
Конституциясы, Білім туралы Заңы, Неке және отбасы туралы Заңы,
Қазақстан – 2030 даму стратегиясы, Бала құқықтарын қорғау туралы
конвенция, Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулы-қарарлары, зерттеліп
отырған мәселеге байланысты қазақстандық, алыс, жақын шет елдік
философтардың, психологтардың, педагогтардың, әдіскерлердің еңбектері,
автордың әдіскерлік іс-тәжірибесі.
Зерттеу жұмысының әдістері - Философиялық, психологиялық, педагогикалық,
әдістемелік зерттеулерге және мектеп жасына дейінгі балалар үйіндегі тәрбие
бағдарламаларын талдау, бақылау, әңгімелесу, сауалнамалар жүргізу, балалар
үйіндегі тәжірибелік-педагогикалық эксперимент, диагностикалау,
математикалық тұрғыда өңдеу, алдыңғы қатарлы іс-тәжірибелерді жинақтап,
қорыту.
Зерттеудің базасы – ШҚО, семей қаласы №3 балалар үйі.
Зерттеу жұмысының құрылымы: дипломдық жұмыс кіріспеден, негізгі
бөлімнен, зерттеу бөлімінен және қорытынды, әдебиеттер тізімі мен
қосымшадан тұрады.
1 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БАЛАЛАР ҮЙІНДЕГІ ЖЕКЕ ТҰЛҒАНЫ ТӘРБИЕЛЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
Қазақстандағы балалар үйі туралы түсінік
Қазіргі таңда қоғамның әлеуметтік-экономикалық жағынан дамуы бар
әлеуметтік сұраныс негізі жан-жақты дамыған жеке тұлғаны қалыптастыруды
қажет етеді. Оның бүгінгі жаңа қоғам мүддесіне лайықты, жан-жақты жетілген,
белсенді іс-әрекеті мен ғылыми саналы көзқарасын қалыптастыру, бойында
ұлттық сана, ұлттық психология қалыптасқан ертеңгі қоғам иегері боларлық
парасатты азамат тәрбиелеп өсіру – балалар үйі педагогтарының, Үкіметтің
және барша халықтың міндеті.
Бала бойындағы қабілет нышандарын дамытып, оны қоғамның белсенді мүшесі
етіп дайындауда, білім беру мен тәрбиелеуде жеке тұлғаны дамыту қатар
жүргізілгенде ғана өз дәрежесінде жүзеге асады. Осыған байланысты білімнің
мазмұнын, оқыту әдістері мен тәрбиені ұйымдастыру нысандарын жетілдіруді
нақтылай түсу қажеттілігі туындайды.
Балалар үйі – мектеп жасына дейінгі және мектеп жасындағы
тәрбиеленушілерді қоғам талабына сай тәрбиеленуін жүзеге асыратын ұйым, ол
демократиялық қоғамның тұлғаларын даярлайды. Балалар үйі ұйымдарының
өзіндік ерекшелігіне байланысты бірнеше түрлері бар. Мұндай балалар үйінің
негізгі түрлері:
- мектеп жасына дейінгі балаларға арналған бөбекжайлар (туғаннан - 3
жасқа дейінгі);
- аралас балалар үйі (мектеп жасындағы және мектепке дейінгі жастағы
балаларға арналған);
- арнаулы балалар үйі (денсаулығы нашар, кемтар балаларға арналған);
- жалғызбасты аналардың балаларына арналған Үміт балалар үйі.
Бұл арнаулы ұйымдар – тәрбиеленушілердің дағдыларын қалыптастырып,
әлеуметтік тұрғыда бейімделуін қамтамасыз етеді.
Бұл мекемелердің негізгі міндеттері:
1. Жеке тұлғаның ақыл-ой, эмоциялық және денелік дамуына себеп болатын үй
жағдайларына жақындатылған қолайлы жағдайлар жасау.
2. Тәрбиеленушілерді әлеуметтік қорғауды, медициналық- психологиялық-
педагогикалық жағынан оңалдыруды қамтамасыз ету.
3. Жеке тұлғаның, қоғамның және мемлекеттің мүдделері үшін білім беру
бағдарламаларын игерту, оқыту мен тәрбиелеу.
4. Тәрбиеленушілердің денсаулығын сақтау мен нығайтуды қамтамасыз ету.
5. Тәрбиеленушілердің құқықтары мен мүдделерін қорғау. Жетім балалар мен
ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балаларды оқытудың әр түрлі нұсқалары
бар.
1. Жетім балалар мен ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балалар мектеп
–интернатта тұрып, оқиды. Бұл жағдайда мынадай
түр өзгерістер кездеседі:
• топтары жасы бірдей балалар мен қыздардан жас және жыныстық белгілері
бойынша толымдалған мектеп-интернат. Сыныпты бұлайша толымдауда балалардың
қарым-қатынас шеңбері шектеулі болады, бұл балалардың қатынастық-
байланыстық дағдыларының айтарлықтай дамымай қалуына әкеп соғатыны
күмәнсіз.
• топтары отбасының орнын басу қағидаты бойынша – жынысы мен жастары әр
түрлі балалармен толымдалған мектеп-интернат. Сыныпты құру қағидаты да
осындай, бірақ бір сыныпта отбасының орнын басатын бірнеше топтың
балалары оқиды.
• жетім балалар мен ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балалардан сынып
толымдау мен оларды оқытудың бірінші, екінші нұсқасы да мектеп-интернат
жағдайларында олардың әлеуметтік-эмоциялық дамуына қолайлы жағдай
жасамайды, өйткені мекен ету ортасы, әсіресе отбасыларда тәрбиеленетін
балалармен шектелген.__ Бұл проблеманы шешудің бірнеше жолы бар:
• Жетім балалар мен ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балаларды мектеп-
интернаттан тыс орналасқан қосымша білім беру мекемелерінің жұмысына
белсенді қосу. Бұл олардың эмоциялық және қатынас-байланыстық тәжірибесін
молайтады. Әр түрлі шағын әлеуметтік орталарда өз Мені позициясын
анықтауға мүмкіндік береді. Сонымен бірге егер бала бір емес, балалардың әр
түрлі топтарымен өзара әрекеттестік болатын бірнеше үйірмеге (студияға,
өнер мектептеріне) қатысса, онда өте жақсы.
• Мектеп-интернат көбінесе ықшамауданның, шағын ауылдың,кенттің балалары
үшін мәдениет құрушы балалар орталығына айналды. Мектеп-интернатқа
отбасылардағы балалар да келеді. Мұндай жағдаят жетім балалар үшін қарым-
қатынас – байланыстар тұрғысынан емес, сондай-ақ олардың эмоциялық даму
тұрғысынан да неғұрлым қолайлы. Оларда қонақтың емес, қожайынның
сезімі; өз абыройын сезіну мен өзін және өзінің мектеп-интернатын жақсы
жағынан көрсету ниеті қалыптасады.
• Балалардың жексенбі, мереке күндерінде, каникул күндерінде қамқоршы және
қорғаншы отбасыларда; өз туысқандарында болуы. Баланың әлеуметтенуі мен
оның әлеуметтік-эмоциялық даму проблемаларын шешудің бұл жолы бәрінен
бұрын, баланың отбасындағы өмірлік жағдайларға тап болып, отбасылық
қатынастардың әлеуметтік-тұрмыстық дағдылардың тәжірибесіне ие
болатындығымен маңызды.
Жетім балалар мен ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балалар балалар
үйінде тұрады, өздерінің білім деңгейіне сәйкес келетін шағынаудандағы
мектепке барады. Қазіргі уақытта балалар үйлерінің тәрбиеленушілері баратын
мектептерде сыныптарды толымдаудың мынадай формалары орын алуда:
• мектепте тек балалар үйінің балаларымен толымдалған жетімдер сыныптары
құрылады. Оларды жеке сыныпқа жасанды жолмен бөлу көбінесе бұл балаларда
отбасылық балалардың ғана емес, сондай-ақ педагогтардың да көзқарасына
байланысты ашу-ыза туындатады.
• жетім бала үшін сыныпта отбасында тәрбиеленетін құрдастарымен бірге
оқитын жағдаят неғұрлым қолайлы болып шығады. Бұл кезде бала сыныптағы
құрдастарының ұжымы мен балалар үйінде әр түрлі жағдаятта болады. Бұл
жағдаяттардың әрқайсысы әр түрлі эмоциялық көріністерге: ашу-ызалы,
жалған, бейімделгіш мінез-құлықтан отбасылық балалармен жақсы достық
қатынастарға дейін әкеледі. [12.117]
Бұл мәселе бала құқықтарын қорғау туралы конвенцияның 20-бабында:
Мемлекет отбасынан айырылған балаға әлеуметтік қорғау көрсетуге міндетті.
Сондай-ақ мемлекет мұндай жағдайда балаға альтернативті, яғни балама
отбасылық қамқорлық көрсетуі, болмаса тиісті ұйымдарға орналастыру
қарастырылуы қажет. Мұндай әрекеттер баланың тәлім-тәрбие сабақтастығын
және оның этникалық шығу тегі, дінге, мәдениетке қатысы және ана тілі
ескерілуі тиіс - деп тәрбиеленушілердің жеке тұлғалық құқықтарының
қорғалуы нақты тұжырымдалған.
Қазіргі қоғамның тарихи даму тәжірибесі бала тәрбиесінде жеке тұлғаны
қалыптастыру міндеттерінен туындауда. Осыған орай, бүгінгі күннің жаңару
бағыты бала тәрбиесінің арқауына ұлттық әдет-ғұрып, салт-дәстүрді халықтың
рухани игілігін пайдалану басты назарда болуы көзделініп отыр.
Жетім балалар мен ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балалардың
проблемалары ғылым мен іс-тәжірибенің ең әр түрлі салаларындағы көптеген
зерттеушілердің: дәрігерлердің, психологтардың, педагогтардың,
философтардың, социологтардың назарын аударып келді және аударуда. Жетім
балалар мен ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балалардың проблемаларын
зерттеуді төрт топқа бөлуге болады. Біріншіден, жеке алғандағы балалар
үйінің нақты тәжірибесіне кешенді талдау жасауға арналған бірқатар жұмыстар
пайда болды (Г. Ананьева, А. Андреева, Н. Анохина). Екіншіден, балалар
үйлері тәрбиеленушілерінің психологиялық бейімделу проблемалары белсенді
түрде зерделенуде. Шетелдік психологтардың арасында жабық үлгідегі мекеме
жағдайларындағы баланың жеке тұлғасы дамуының проблемаларын, аналық жылу
мен аялаушылықтың жоқтығы салдарларын жою мүмкіндіктерін А. Адлер, А.
Фрейд, Й. Лангмейер, З. Матейчик зерттеді. Үшіншіден, балалар үйі
тәрбиеленушілерінің депривация проблемаларына отандық зерттеушілер И.В.
Ежовтың, Ю.А. Евдокимовтың, И.В. Дубровинаның, А.М. Прихожанның, Н.Н.
Толстыхтың, Т. Войтенконың еңбектері арналды.Төртіншіден, жетім балалар мен
ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балалардың әлеуметтену проблемаларын
өз еңбектеріндеИ.С. Кон, Л.М. Шипицына зерттеді. Олар жетім баланың
әсіресе, интернаттық мекемелердің көмегі арқылы өмірге бейімделетін
әлеуметтік-эмоциялық саладағы дамуының өзіндік тетіктерінің қалыптасуын
атап көрсетеді. Мұнымен бірге балалар үйлерінде тәрбиеленушілердің
ересектік өмірге, балалар үйі қабырғаларынан тыс өмірге бейімделуіне
байланысты көптеген зерттеулер жүргізілуде. Балаларды дербес өмір мен
қызметке дайындаудың әлеуметтік-психологиялық қырлары И.С. Конның, А.В.
Петровскийдің зерттеулерінде келтірілген. Жетім балаларды дербес өмірге
дайындаудың бұл проблемасыныңпедагогикалық қыры П.П. Блонскийдің, А.С.
Макаренконың, В.А. Сухомлинскийдің еңбектерінен көрініс тапты. И.Ф.
Дементьеваның, Ю.А. Евдокимовтың еңбектерінде жетімдіктің алдағы ересектік
өмір үшін әлеуметтік салдарлары қарастырылады. Жоғарыда санамаланған
авторлардың еңбектеріне талдау жасау балаға достастық ортаны қалыптастыру
проблемасының көп қырлы екенін және кешенді зерттеуді талап ететінін
дәлелдейді. Алайда, аталған проблемаға арналған жарияланымдардың жеткілікті
екеніне қарамастан балаға достастық ортаны қалыптастыру технологиялары
балалар үйлері жұмысының тәжірибесіне жеткіліксіз енгізілген және
зерттелген, бұл қосымша теориялық арнаулы еңбектер мен іс-тәжірибелік
зерттеулерді талап етеді. Жетім балалар мен ата-аналарының қамқорлығынсыз
қалған балаларға арналған білім беру мекемелерінде балаларды күтудің,
қадағалаудың, бағудың, тәрбиелеудің, оқыту мен дамытудың ортақ міндеттері
бар. Балалар үйі балаға отбасын қандай да бір мөлшерде алмастыруды
көздейтін мемлекеттік әлеуметтік құрылым болып табылады. Отбасын
алмастыратын әлеуметтік құрылым ретіндегі балалар үйі орындауы тиіс
қызметтерді анықтау үшін отбасы орындайтын қызметтерді қарастырайық.
[12.120] Социолог А.Г. Харчев отбасының мынадай әлеуметтік қызметтерін
бөліп көрсетеді:
• қалпына келтірушілік – жеке тұлғалық тұрғыда балалардың қажеттіліктерін
қанағаттандыру, биологиялық қалпына келтіру;
• тәрбиелік – жас ұрпақты тәрбиелеп, әлеуметтендіру;
• шаруашылық-тұрмыстық – қоғам мүшелерінің тән саулығын қолдау, отбасындағы
балалар мен қартаң мүшелерді күту;
• экономикалық-кәмелет жасына толмағандар мен отбасының еңбекке қабілетсіз
мүшелеріне қаржылық қолдау жасау;
• бастапқы әлеуметтік бақылау – өмірлік қызметтің әр түрлі салаларында
отбасы мүшелерінің мінез-құлықтарын моральдық жағынан реттеу, сондай-ақ
жұбайлардың, ата-аналар мен балалардың арасындағы қатынастағы
жауапкершіліктер мен міндеттемелерді реттеу;
• рухани қарым-қатынас – отбасы мүшелері жеке тұлғаларының дамуы, рухани
жағынан өзара байытылу;
• әлеуметтік-мәртебелік – отбасы мүшелеріне белгілі бір әлеуметтік мәртебе
беру; қоғамның әлеуметтік құрылымын қабылдау;
• бос уақыттық – бос уақытты ұтымды ұйымдастыру,қызығушылықтардың өзара
байытылуы;
• эмоциялық-психологиялық қорғанысқа, эмоциялық қолдауға ие болу.
Егер отбасының бұл функцияларын балалар үйіне түсіретін болсақ, онда
балалар үйі баланың әлеуметтік өмірге араласуының аса маңызды функциясын
орындауы тиіс. Бұл функцияның басымдығына балалар үйінде тәрбиеленетін
жетім балаларда аса маңызды әлеуметтік құрылым – отбасының ықпалы жоқтығы
жағдай жасайды. Тәрбиеленушілер үшін балалар үйі уақытша болатын жер, оқу
аяқталған соң балалар өздігінен өмір сүру үшін ашық әлеуметтік ортаға
шығарылады. Балалар үйінің тәрбиеленушілерді бұл дербес өмірге қаншалықты
дайындағаны олардың одан кейінгі өмір жолдарының ойдағыдай болуына жағдай
жасайды. Жетім балалар мен ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балаларды
орналастырудың қолданыстағы формаларын төрт санатқа бөлуге болады:
• отбасылық (қорғаншылдық, қамқорлық, асырап алу);
• мемлекеттік (сәбилер үйлері, балалар үйлері, әр түрлі үлгідегі мектеп
интернаттар);
• мемлекетте қорғаншылық міндеттердің бір бөлігін сақтай отырып, отбасылық
тәрбиенің элементтерін үйлестіретін мемлекеттік-қоғамдық санат (балалар
қабылдайтын отбасылар – отбасылық балалар үйі, патронаттық отбасылар,
балалар баспанасы);
• мемлекеттік емес (жекеменшіктегі балалар үйлер, баспаналар және
басқалар). [40.218]
Тараз қаласындағы Қ. Сарымолдаев атындағы №1 балалар үйі мемлекеттік
мекемесінің қызметін ұсынуға болады. 2007-2008 оқу жылында балалар үйі
дамуының перспективалық жоспарымен мекеме жұмысының Дербес өмірде өзін-өзі
тану мен өзін өзі жетілдіруге қабілетті әлеуметтік бейімделген бала жеке
тұлғасының дамуы, балаларды оңалту тақырыбы анықталған, екі эксперименттік
бағдарлама: Табысқа апарар жол және Рухани- өнегелілік тәрбие:
жалпыадамзаттық құндылықтарға бейімделу әзірленіп, сынақтан өткізілуде.
Рухани-өнегелік тәрбие: жалпыадамзаттық құндылықтарға бейімделу
бағдарламасы тиімді енгізілуде. Ол бойынша балалар үйі жағдайларында
балалар және жасөспірімдермен руха ни-өнегелік жұмыс жүйесінің негізгі
позицияларын жаңартудың, тәрбиеленушілерді жалпыадамзаттық құндылықтар
туралы біліммен қаруландырудың, өнегелік категориялары аясында адамзаттың
рухани мәдениетіне қатыстырудың, балаларда өзін-өзі жүйелі түрде тәрбиелеу
қызметі мақсатымен зерттеу қажеттілігін қалыптастырудың сәті түсуде.
Табысқа апарар жол бағдарламасы тәрбиеленушілерді әлеуметтік қорғауға,
олардың әлеуметтену процесіне көмек беру мен қолдау жасауға бағытталған.
Бұл бағдарлама тәрбиеленушілерде оңды бағытталған өмірлік жоспарларды,
кәсіптік ниет-пиғылдарды, әлеуметтік-тұрмыстық дағдылар мен икемділіктерді
қалыптастыру; жасөспірімдерде өмірдегі табыстарға ұмтылушылықты дамыту мін-
деттерін көздейді. Бағдарлама маңызды жеке тұлғалық қасиеттерді дамытуға
жағдай жасайды, балалар үйінен шыққаннан кейінпроблемалық жағдаяттарға
қарсы тұра білу икемділігін дамытады. Бағдарлама Сенің өмірлік таңдауың
және Іскер адамның іс-тәжірибесі жобаларымен толықтырылған. Бұл жобалар
жасөспірімдердің кәсіптік таңдауын нақтылауға, олардың болашақ кәсібіне
қызығушылығын белсендіруге және балалар үйін бітірушілер өмірдің қаржы-
ақшалық нормативтерімен танысуға тура келетін экономика мен кәсіпкерлік
негіздеріне оқытуға бағытталған. Мысалы, тәрбиеленушілер күнкөрістің ең
төменгі деңгейінің қандай екендігі, ақшаны қалай жұмсау керектігі, олардың
балалар үйін бітіргеннен кейінгі ақша табудың перспективалары қандай
екендігі туралы интерактивтік ақпарат алады. Перспективалармен неғұрлым
нақты және көрнекті танысу үшін қаланың барлық оқу орындарына экскурсиялар
жасалды. Педагогикалық ұжымға мониторинг жасаудың нәтижелері бағдарламаның
тәрбиелеу процесіне табысты енгізіліп жатқанын көрсетті. Жоғары сынып
оқушылары кәсіп таңдау жөнінде байсалды ойлана бастады, оқуға ынталану
артты. Көптеген түлектер оқуларын тек кәсіптік мектептер мен лицейлерде
ғана емес, ЖОО-нда, колледждерде жалғастыруға ұмтылады. Бітірушілерде
өзінің жеке басының табыстылығына көзқарастары өзгерді, өзін-өзі бағалау
артты, өз болашағын жобалау шеберлігі қалыптасты, балалар әлеуметтік-
тұрмыстық дағдылар мен икемділіктерге ие болды. Бұл жерде сондай-ақ белгілі
бір дағдыларға жаттығу үшін рөлдік ойындар өткізіледі. Іскерлік сапаларды
дамыту үшін ойында жағдаяттардың үлгілеріне бірнеше күн бойы жаттығулар
өткізіледі. Отбасылық өмір үшін және балалар үйінің тәрбиеленушілері
өздерінің айналасында әлі кездесе қоймаған басқа жағдаяттар үшін қажетті
дағдыларды қалыптастыратын тренингтер өткізіледі. Қ.Сарымолдаев атындағы
балалар үйінде әрбір топ отбасы деп аталады және әрбір отбасының өз аты
бар. Өмірдің мұндай салты ересектер мен балалардың арасындағы қазыналық
таптаурынды өшіреді және жаңа педагогикалық шешімдерді іске асыруға жол
ашады. Жаңа технологияларды сапалы енгізудің үлгісін Алматы қаласындағы
Жанұя мамандандырылған кешені де көрсетті. Бұл жерде негізгі мақсат
анықталған: бұл түзетімдік мекемеде тәрбиеленуші әлеуметтік ортадағы мінез-
құлық үлгілері мен нормаларын, әлеуметтік тәжірибені меңгере алатын білім
беру ортасын жасау. Жанұя кешені қызметкерлерінің негізгі міндеті –
тәрбиеленушілерде адамдардың арасына орнығуға ұмтылушылық, өзін өмірде
таныта білушілік дағдыларына үйрету. Бұл мекемедегі бағдарламалар мен
жобалардың негізгі дүниежүзілік және отандық педагогиканың, мәдениеттің,
психологияның және де басқа ғылымдардың бай дәстүрлеріне сүйенетін
тәрбиелеу мен оқытудың біртұтастығы, жүйелілігі, табиғаты бірдейлігінің
негізінде ноосфералық білім беру тұжырымдамасы болып табылады. Ноосфералық
білім беру мен тәрбиелеу біртұтас ойлауды тәрбиелеуді, мұғалімнің, оқушының
шығармашылық әлеуетінің босауын, жеке тұлғаның оқуға ынталануын
тәрбиелеуді, оқушы мен мұғалімнің денсаулық және уақыт ресурстарын
босатуын, қоғамның қаржылық және техникалық ресурстарын үнемдеуді және
қоғамдағы техникалық, медициналық, әлеуметтік, қылмыстық шиеленістердің
өзгеруін береді. Ноосфералық білім беру дүние заңдарын, адамзат қоғамын
тануда, тәрбиесі қиын балаларжәне сыныптарымен, тәлімі нашар отбасылардың
бағдарламаларын жасау кезінде тиімді құрал ретінде әрекет етеді. Өздігінен
өмір сүруге дайындықтың Болашаққа қадам бағдарламасы – бұл баланың
шығармашылық әлеуетінің дамуы, оның еңбекке деген оңды көзқарасының
қалыптасуы, өмірлік перспективалардың орнығуы, әлеуметтік қарым-
қатынастардың өнімділігін қамтамасыз ету. Жобаның маңызды бөлігін
педагогикалық ұжымның жаңажағдайлардағы жұмысқа дайындығы құрайды.
Педагогтардың 70%-ына жуығы ноосфералық білім беру жөніндегі курстардан
өтті, оқыту мен тәрбиелеудің биобарабарлық технологиялары бойынша
семинарларға қатысқан. Бағдарламаның тиімді іске асырылуы үшін қажетті
жағдайлар ескеріліп, орталық ұйымдастырылды. Бұл – жасын есепке ала отырып
ұтымды режим жасау, дербестігін таныту үшін табиғи оқыту ортасы мен
жағдайлардың болуы, тәрбиеленушіні психологиялық жағынан демеу.
Бітірушілердің режимі мен тамақтануын ұйымдастыру өзгерді. Олар өз бетінше
азық-түлік сатып алып, ас әзірлей бастады. Биобарабар технологияларға
негізделген арнаулы психологиялық- педагогикалық демеушілік ұйымдастырылды.
Бітірушілермен жұмыс істеу үшін педагогтар арнайы іріктеп алынды. Оларға
ерекше талаптар қойылды: жұмыс тәжірибесі мен біліктілігінің болуы,
жасөспірімнің жас ерекшеліктері мен ақыл-ойының дамуы артта қалған жетім
баланың жеке тұлғалық өзгешелігін білуі. Бағдарламаға істе сыналған
тәжірибе есепке алына отырып, үнемі ішінара түзетулер енгізіледі, бірақ та
жасөспірімдердің мінез-құлқы мен психикалық денсаулығына мониторинг
жүргізудің нәтижелері көңілге сенім ұялататынын атап өткіміз келеді.
Кондоминум жағдайларында өмір сүретін тәрбиеленушілер тұрмыстық және
әлеуметтік мәселелерді шешуде неғұрлым құзіретті бола түсті. Олар басқа
балалардан анағұрлым ерекшеленеді. Оларда бастамашылдық, дербестік, қарым-
қатынастағы ашықтық сияқты жеке тұлғалық қасиеттер пайда болды. Балалардың
өз сөздерімен айтсақ, олардың өмірі неғұрлым мазмұнды бола түсті, оларда
жаңа қызығушылықтар, жауапкершілік пайда болды. Ноосфералық білім беру
технологиялары Өзін-өзі тану рухани-өнегелік даму бағдарламасымен тығыз
байланысып кеткен, олар бір-бірін толықтырып, байыта түседі. Өнегелік-
рухани білім беру мен тәрбиелеудің Өзін-өзі тану жобасы балада өзімен,
қоғаммен, отбасымен және қоршаған дүниемен үйлесімділікте өмір сүре білуді
қалыптастыруға көмектеседі. Бұл жеке тұлғаның барлық құрылымдарының:
зерденің, сезімдердің, еріктің, қабілеттіліктер мен мінез-құлықтың дамуын
білдіреді, жеке тұлғаны тәндік және рухани деңгейде сақтай отырып, өзіне
және адамдарға деген сенімді дамытады. Дербес ересектік өмірге дайындық
шеңберінде кәсіптік бағдар мен оқыту бағдарламасы енгізілген,
маманданушылық бейіндерінің тізбесі кеңейтілген. Қолөнер фабрикасы
бағдарламасы бойынша дайындық ерекше тармақ болып табылады. Бұл жерде
ұлттық қолданбалы өнерге оқытылады, этникалық стильдегі әшекейлер жасалады.
Қыш құмырашылық ісіне мамандану жолға қойылған, осының негізінде қыш
бұйымдар жасайтын шағын зауыт жасау ойластырылуда. Бұйымдар конкурстарға
қатысады, мекеменің ішінде, қалалық және республикалық дәрежеде жәрмеңкелер
ұйымдастырылады. Жұмыстың тағы да бір бағыты шығыс философиясымен танысу
болып табылады. Өзін-өзі ретке келтіру мен өзін-өзі тану дағдыларын
зерделей отырып, тәрбиеленушілер Ци Гуннің негізінде ушу практикасымен
айналысады. Өзін-өзі ретке келтіру іс-тәжірибесіне арнайы сабақтарда және
істермен айналысқан кезде уақыт бөлінеді – денелік жеңілдену минуттары, дем
алумен жұмыс дағдылары, өзін-өзі тану, релаксация, санамен және пайымдауды
дамытумен жұмыс. Мамандандырылған Жанұя кешені Монтессори мен Вальдорф
мектептері педагогикалық жүйелерінің элементтерін алған. Педагогтармен
эмоциялық байланыстарды ұстап тұру педагогтардың тәрбиеленушілерді вальдорф
жүйесі бойынша бастауыш буыннан бітіруші сыныптарға дейін жетекшілік етуі
есебінен жүзеге асырылады. Жанұядағы әрбір топ отбасы деп аталады. Отбасы
өзіне гүлдің атауын таңдап алады, оның нышандылығын, тарихын
ұғынады,гүлдердің сондай түрін өсіреді. Сондай-ақ өзін-өзі басқару
жүйесінеде көп көңіл бөлінеді.
Атырау облыстық С. Қазыбаев атындағы №1 мектеп-интернат 2004 жылдан бастап
Өзін-өзі тану пәні бойынша эксперименттік алаң, ал 2009 жылдың қыркүйек
айынан бастап Өзін-өзі тану бойынша тіректік мектеп болып табылады.
Эксперименттің мақсаты тәрбиеленушілердің мінез-құлқындағы сапалық
өзгерістерге ықпал ететін өнегелік, рухани құндылықтарды қайта жаңғырту
болып табылады. Бүкіл оқу-тәрбие процесі өзін-өзі танытуы мен өзін-өзі
білдіруі үшін баланың жеке тұлғасын дамытуға бағытталған. Мектеп-интернатта
балалар абырой мен беделді бағалауға, сүйіспеншілік пен төзгіштікке,
мейірімділікке, қайырымдылыққа,
жылы ықыластылыққа үйренетін: тренингтер, дөңгелек үстелдер, шеберлік
сыныптары өткізіледі. Отаншылдық, құқықтық тәрбиелеу, салауатты өмір салтын
қалыптастыру, эстетикалық, экологиялық, еңбек тәрбиесі бойынша тәрбиелік
шаралар өткізіледі. Атырау қаласындағы Ақбота облыстық балалар үйінің
тәрбие жұмысы балалардың әр түрлі шараларды өткізуге көбірек қатысуы мүмкін
болатын мазмұнды бос уақытын ұйымдастыруға негізделеді. Бұл ұшін балалар
үйінде қызығушылықтар бойынша үйірмелер, бейнелеу студиясы, шахмат мектебі,
ағылшын тілінің үйірмесі, домбыра, баян, қобыз сыныптары бойынша облыстық
музыкалық мектептің филиалы жұмыс істейді. Мұнымен қатар балалар үйінде
балаларды өздігінен өмір сүруге дайындайтын мақсатты жұмыс жүргізіледі:
балаларға ас әзірлеудің қарапайым білімі, үй
шаруашылығын жүргізу, қоғамдық орындарда болған кездегі мінез- құлық
мәдениеті үйретілетін Қане, құпиямызды бөлісейік, Жас аспаз үйірмелері
жұмыс істейді.
Тараз қаласындағы Ұлан балалық шақ үйі республикалық маңызы бар бірден
бір ұлттық үй болып есептеледі. Оқу-тәрбие процесі Жамбыл облысы білім
беру мекемелері үшін 2006-2011
жылдарға арналған тәрбие процесінің кешенді бағдарламасына сүйене отырып,
халықтық педагогиканың ең жаңа технологияларына негізделеді. Мекеменің
мақсаты жаңа үлгідегі балалық шақ үлгісін құру болып табылады. Балалар
үйінде сегіз: бейнелеу өнері, аспаздық, қолданбалы
өнер, ағылшын тілі, ұлттық аспаптар, ән, хореография, сахналық өнер
үйірмелері жұмыс істейді, бұл тәрбиеленушілердің жан-жақты дамуы мен жеке
қабілеттіліктерін ашуға мүмкіндік береді.
Құқық бұзушылықтар мен қылмыстардың алдын алу мақсатында лекциялар мен
құқық қорғау органдары қызметкерлерінің қатысуымен кездесулер жүйелі
өткізіледі. Осындай мақсатқа лайықталып өткізілген жұмыстардың нәтижесінде
тәрбиеленушілердің арасында қалалық ІІБ есебінде тұратындар жоқ.
Алматы қаласындағы №2 балалар үйі тәрбие процесінің негізгі тақырыптары
Жетім балаларда өзіндік сананың қалыптасуы мен дамуы, Дербес өмірге
дайындау мен бейімделу, әлеуметтендіру болып табылады.
Тәрбие процесі мынадай міндеттерді шешуге бағытталған:
1. Қазақстандық отаншылдық пен азаматтылық.
2. Рухани-өнегелік тәрбие.
3. Салауатты өмір салты дағдыларын қалыптастыру.
4. Эстетикалық, экологиялық мәдениетті қалыптастыру.
5. Экономикалық мәдениет пен кәсіптік бағдарды қалыптастыру. 6. Саяси және
құқықтық мәдениетті тәрбиелеу.
7. Қыздарды Қыз – елдің көркі бағдарлама бойынша
өнегелілікке тәрбиелеу.
Балалар үйінде қыздарды өнегелілікке тәрбиелеу бойынша жұмыс Қыз – елдің
көркі бағдарламасымен, құқық бұзушылықтардың ал-дын алу бойынша
Девианттық мінез-құлық, Норма және патология, Ықпалға қарсы тұруды
үйренеміз; кәсіптік бейімделу бойынша Ерте кәсіптік бағдар, Кәсіпті
таңдау жеке іс, Қолданбалы экономика, Отбасылық тәрбие, Әлеуметтік-
тұрмыстық бағдарлау бағдарламаларымен жүргізіледі. Еріктілер мен қоғамдық
ұйымдардың қолдауымен қосымша білім алу бойынша – ағылшын тілінің курстары,
би үйірмесі, имиджмеккинг, интерьер дизайны, оригами өнері, колледжге
түскісі келетін бітірушілерге математика мен басқа да пәндерден қосымша
сабақтар өткізу жұмысы өткізіледі. Балалар үйінде: жеке ән салу, би, спорт
(дзюдо, волейбол, баскетбол, акробатика), тігін, қол іскерлігі, қазақ
халқының мұрасын (салттарын, дәстүрлерін, халықтық өнерін) зерделеу
үйірмелері жұмыс
істейді.
Қостанай облыстық балалар үйінде құқықтық тәрбие, сала-уатты өмір салтын
қалыптастыру, эстетикалық, экологиялық, еңбек тәрбиесі бойынша тәрбиелік
шаралар өткізіледі. Азаматтылық пен отаншылдық және өз Отанына деген
сүйіспеншілікке, халықтық дәстүрлерді құрметтеуге тәрбиелеу, дүниежүзілік
және отандық мәдениет жетістіктеріне араластыру жұмысы жүргізіледі. Балалар
үйіндегі рухани-өнегелік мәдениетті дамытуға: домбыра, Алтын Сабан,
Қыздарай вокалды-аспаптық, фортепиано, флейта, гитара, жеке ән салу,
оркестр, аккордеон, баян, хор үйірмелері, Жастар жеке ән салу студиясы
жағдай жасайды. Тәрбиеленушілердің құқықтық білім мен мәдениетті меңгеруі
мақсатымен учаскелік инспектормен жеке әңгімелесулер, тәрбиеленушілер тобын
Қостанай қаласындағы түзету мекемелеріне экскурсияларға апару жүргізіледі.
Тәрбиеленушілермен түпнегіздік кәсіптік бағдарлау жұмысы жүргізіледі: оқу
орындарына экскурсиялар жасау және мамандықтармен танысу, оқу орындары
өкілдерімен әңгімелесу, Қостанай қаласы кәсіпорындарына экскурсиялар жасау,
сондай-ақ жеке тұлғаның қызығушылықтарын айқындау мен кәсіптік ағытталуын
болжамдаудың әр түрлі әдістемелерін пайдалану.
Семей қаласындағы №3 балалар үйінде тәрбиеленушілердің рухани-өнегелік
дамуы үшін Душой и сердцем край родной люблю, Салт-дәстүрлердің
тәрбиелік мәні, Балбөбек, Дорогою добра, Ребенок и компьютер сияқты
авторлық жұмыстар пайдаланылады.
Семей қаласындағы Подросток балалар баспанасы балаларды емдеу-сауықтыру,
тәрбиелеу жұмысын және бос уақытты Тәрбиеленушіде салауатты өмір салтын
қалыптастыру бағыты бойынша ұйымдастырады, ол: Гигиена өмір мен
денсаулықты сақтау шарты ретінде, Өмірдің әдептік нормалары – адамдар
мінез-құлқының реттеушілері, Балалармен және ересектермен қарым-қатынас,
өмірдің құқықтық нормалары, Еңбек дағдылары мен икемділіктерін
қалыптастыру, өмір-тіршіліктің қауіпсіздік негіздері сияқты
бағдарламалармен орындалады. Есірткілер, алкоголь, темекі тарту мен
уытқұмарлық проблемалары жөніндегі фильмдерді көру және талқылау
ұйымдастырылады. Республикада сонымен бірге балалардың өмірі отбасылық
үлгіде ұйымдастырылған балалар үйлерінің тәжірибесі де жинақталды.
Отбасылық үлгідегі балалар үйлері, балалар ауылдары бар, ол жерде құрылған
әрбір отбасында өз үйі, өз аналары бар, өзіндік шаруашылық жүргізіледі.
Балалар патронаты жүйесі де дамып келеді. Балаларды асырап алуды,
қамқорлыққа алуды қолдау жөнінде байыпты шаралар қабылдануда. Балалар
үйлерін бітірушілердің тұрғын үй проблемаларын шешу мен қолдау мақсатымен
қалада әлеуметтік мекемелерді бітірушілердің бейімделу орталығы, Жастар
үйі, Жасөспірімдер үйі (29 жасқа дейін), SOS жасөспірімдер үйі жұмыс
істейді. Аналары нақ осы уақытта материалдық тұрғыда ерекше қиындықтарды
басынан өткізіп жатқан аналардың 7 жасқа дейінгі балалары үшін Үміт атты
Үміт үйі жұмыс істейді. Осылайша, Қазақстан Республикасындағы жетім балалар
мен ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балаларға арналған ұйымдарда
әлеуметтік рөлдердің икемділігі мен саналуандылығын дамытуға жағдай
жасайтын жобалар енгізілуде. [25.141]
1,2 Балалар үйіндегі тәрбиеленушілердің тұлғасын қалыптастыру шарттары
Тәрбиенің негізгі мақсаты жеке адамды қалыптастыру және оны жан-жақты
дамыту. Ал бұл міндеттердің нәтижелі болуы жеке адамның қалыптасуына қандай
жағдайлардың ықпал ететінін білумен байланысты. Тәрбие қоғамдық өндірістік
және мәдени өмірдің белсенді қатысушысын даярлауды мақсат етіп қойған жеке
адамды қалыптастырудың жүйелі үрдісі.
Педагогика үшін мәнді мәселенің бірі – “жеке тұлға” түсінігінің өзін
айқындап алу. Адамның дамуында бір-біріне байланысты екі өзек байқалады,
оның бірі – биологиялық, екіншісі – әлеуметтік. Шетел педагогикасы мен
психологиясы жеке тұлғаның даму мәселесін үш негізгі бағытта қарастырады,
яғни олар: биологиялық, әлеуметтік және биосоциологиялық. Осы бағыттар
адамның дүниеге келген күнінен бастап оның дамуы мен қалыптасуында көрініс
бере бастайды. Адам туғанда тек биологиялық тіршілік иесі болып танылады,
жеке тұлғалыққа жету әлі ерте. Биологиялық нышандар мен қасиеттердің дамуы
адамның өмір бойы мүшелік пісіп жетілуі және қалыптасуы үрдісінің сипатын
көрсетіп отырады. Адамның биологиялық кемелдену және өзгеру үрдісі, оның
дамуының жастық сатылары мен мінез-құлығында көрініп, осыдан балалық,
жасөспірімділік, ересектік және қариялық табиғи бітістерін ажыратамыз. Жеке
адам қоғам өмірінің өнімі болғанымен, оның тірі организм екенін ұмытпау
керек. Әлеуметтік және биологиялық қатынастар жеке адамның қалыптасып
дамуына әртүрлі әсер етеді. [7.258]
Адамның табиғи дамуы сан алуан әлеуметтік сапалар мен қасиеттерді
қабылдауымен тығыз байланыста бірге дамып отырады, бұл адамды қоғамдық
тіршілік иесі ретінде сипаттайды. Мысалы, нәрестенің жақын адамдарды танып,
күлімсіреуі, кейін тілге келуі, тік жүру қабілетін игеруі, үйдегі және
көпшілік арасындағы қалыптары, еңбектеуі және т.б. Өсе келе ол білім
игереді, моральдық қалыптар мен ерекшеліктерді орындайды, әртүрлі жұмыс
істеу арқылы ептіліктер мен дағдылары қалыптасады және олардың барлығы да
өмір барысында адамда пайда болып, дамып отырады. [7. 261]
Балалар үйіндегі баланың қабілетін дамытуда оның өзінің белсенділігі
маңызды және қажетті жағдай болып табылады. Бұл белсенділік баланың кез-
келген әрекетінде: ойында, оқуда, еңбекте көрінеді. Әрине бұл жағдай
ересектердің бағыт-бағдар беруі арқылы жүзеге асады. Баланың қабілеті оның
өз қолдауы табылған іс-әрекетінде қалыптасады және дамиды. Бала тек
белсенді іс-әрекетте ғана жан-жақты дамиды да, жеке тұлға ретінде
қалыптасудың реті туады. Тұлға дамуы туралы ізденістегі психологтердің
айтуы бойынша әр адамның дамуы өз қолында, оны сырттан әсер етер күшпен
дамытуға болмайды, тек оңтайлы ықпал жасауға болады. Осы пікірден туған
білім беру мақсатының басқа да тұжырымы бар. Оқушы тұлғасын дамыту, ол оның
толық өзіндік өсуінің, өзіндік қалыптасуының, өзіндік жетілуінің амалы
ретінде қарастырылады. Сондықтан, мектеп мақсаты баланың табиғи күштері мен
мүмкіншіліктерінің өзіндік ашылуына қолайлы жағдай жасау болып табылады. Ол
үшін оқушы тұлғасының дамуын көздейтін білім беру үрдісін ұйымдастырудың
түрлі әдістері мен амалдарын анықтап, жүзеге асыру қажет. Сонымен, адам
баласы тұлға ретінде өмір сүру барысында өзінің қоғамдық мәнін сипаттайтын
көптеген әлеуметтік сапалар мен қасиеттерді қалыптастырады, әрі дамытады.
Міне, осыдан ол ғылымда биоәлеуметтік тұлға, субъект, яғни тарихи-қоғамдық
қызмет пен таным иесі деп танылады. Демек, “адам” түсінігі осыдан
биологиялық және әлеуметтік (қоғамдық), сапа мен қасиеттердің бірлігін
білдіреді. [11.19]
Балалар үйі жағдайындағы тәрбиеленушілердің дамуында психологиялық
ерекшеліктер байқалады. Олар:
- психикалық процестердің дамуындағы ерекшеліктер: қабылдауының төмендігі,
түйсінудің әлсіздігі, есте сақтаудың, қиялдың баяу дамуы, көрнекілік-
бейнелік ойдың толық жетілмеуі, зейіннің тұрақсыздығы, т.б.;
- мінез-құлық дағдыларындағы ерекшеліктер: көңіл-күйдің жиі өзгеруі мен
ашушаңдық, өзін-өзі ұстай алмаушылық, сабырсыздық, ызақорлық, қатыгездік,
ұқыпсыздық секілді жағымсыз мінез-құлық дағдылардың басымдылығы;
- қарым-қатынастағы ерекшеліктер: құрдастарымен жиі келіспеушілік, бірігіп
ойнай білмеуі, үлкендермен сөйлесе алмауы, оқшаулануы.
Осыған орай, балалар үйі тәрбиеленушілерінің психологиялық дамуындағы
сәтсіздікті анықтайтын себептер мынадай:
- тәрбиеші мен тәрбиеленушілер арасындағы қарым-қатынас пен оқу-тәрбие
үдерісінің дұрыс ұйымдастырылмауы;
-әлеуметтік-мәдени ортамен қарым-қатынастың шектеулілігі;
-балалар үйі тәрбиешілерінің психологиялық-педагогикалық дайындығының
жеткіліксіздігі;
- тәрбиеленушілерді тәрбиелейтін арнайы маман-педагогтардың жиі ауысуы;
-мектепке дейінгі балалар үйінде ойынды ұйымдастыру мен қалыптастыру
бойынша жұмыстың жеткіліксіздігі;
-тәрбиеленушілердің қарапайым мұқтаждықтарының шектелуі.
Отбасы жағдайында, өз үйінде бала өзін еркін ұстап, қалаған
қажеттілігін қанағаттандырып отырады. Мысалы, қыз бала әжесі мен анасының
үй жұмыстарына қатысып, ұл бала ата, әкесімен үй шаруашылығына қажетті
заттарды, нәрселерді жасауға қатысып, көзімен көріп, іс-әрекеттерді
бөлісуге, жоспарлауға ат салысады. Әрбір еңбек іс-әрекеттері үлкендер
тарапынан қадағаланып, бала еңбекке баулынады. Ал, балалар үйлеріндегі ұл-
қыздардың мұндай мүмкіндіктері жоқ, сол себептен тұрмыстық қарапайым
жұмыстарға икемсіздік көрсетеді. Қазіргі психологиялық зерттеулерде балалар
үйлері тәрбиеленушілерінің дамуында болатын негізгі кедергі – қолайсыз күй
(депривационные условия) деп білеміз.
Тәрбиеленушілердің мұқтаждықтарының шектелуі жеке тұлға ретінде
қалыптасуда қажетті әлеуметтік қарым-қатынастар мен аналық жылылықтың
болмауынан деп тұжырымдауға болады. Балалардың ақыл-ой, адами ізгілік
қасиеттер мен психологиялық процестердің бағдарлы дами алмауы - өз қажетін
өтей алмаудың басты сипаттамасы болмақ. Адамның жеке тұлға болып
қалыптасуына әсер ететін тәлім-тәрбие саласы – халық педагогикасы. Халық
педагогикасы – көп арналы, қыр-сыры мол, күрделі ғылым. Халық педагогикасы
– тәрбиенің бастауы және қайнар бұлағы. Ол – тәрбие жөніндегі халықтың
білімі мен тәжірибесі. Халық педагогикасы, егер тәрбие туралы халық
түсінігін ескермесе, өзінің бүкіл сан ғасырлық тарихында жинақталған
педагогикалық тәжірибесін зерттемесе, жеке тұлғаны қалыптастырудың міндетін
шеше алмаған болар еді. Қазақстан Республикасы бойынша халық
педагогикасының мақсатын, мазмұнын, әдіснамалық негізін ашуда үлес қосқан
көрнекті ғалымдар З.Әбілова, Ш.Әлібеков, С.Ғаббасов, Қ.Жарықбаев, С.Қалиев,
К.Қожахметова, А.Мұхамбаева, Н.Сәрсенбаев, Ә.Табылдиев, С.Ұзақбаева және
т.б. еңбектерінде кеңінен қарастырылады. Н.Сәрсенбаев педагогикалық
теорияны толықтыра түседі, халықтың ауызекі шығармашылық туындылары:
ертегілер, жұмбақтар, жаңылтпаштар, халықтың қанатты сөздері, мақал-
мәтелдер рөлін және олардың педагогикалық мазмұнын халық педагогикасының
құралы ретінде баяндайды. Сондай-ақ, еңбектерінде қазақтың халық
педагогикасының қазіргі тәрбиені ұйымдастырудағы практикалық маңызы
қарастырылады, атап айтқанда, балаларды мектепке даярлау мәселелері және
қоғамдық тәрбиенің орны сөз болады. Ол халық педагогикасы құралдарын отбасы
тәрбиесінде пайдалану түрлеріне және осы мәселедегі отбасы дәстүрлерінің
алатын орнына жан-жақты сипаттама берген. Талдау жасалған жоғарыдағы
зерттеулерде халық педагогикасы ұғымы негізінде халық ауыз әдебиетінің
шығармалары, этнографиялық материалдар, халықтық тәрбие дәстүрлері,
ойындары, отбасы тәрбиесінің тәжірибелерін мектептегі оқыту мен тәрбие
жұмысының барысында қолдану ұсынылады. Ресей ғалымы К.К.Платонов: Жеке
тұлға – ол өзінің барлық дербес өзгешеліктерімен бірге тірі организм
түріндегі нақты адам. Тұлға – адам ретінде сананың иесі. Бұл жағдайда сана
– іс-әрекет арқылы адам психикасының белсенді компоненттері. Жеке тұлғаны
қалыптастыру – оны мақсатты бағытқа өзгерту. Жеке тұлғаның қалыптасуы мен
дамуының өзгеріп отыруына негізінен ұжымдағы оқыту мен тәрбиелеу үдерісінде
мұғалімнің жеке тұлғасы мен ұйымдағы ұжым әсер етеді. Осыған байланысты
жеке тұлға бойындағы психикалық процестер мен мінез-құлық, адамгершілік
қасиеттердің барлығы да тәрбие үдерісінде қалыптасады – деп анықтама
береді. Осы орайда, психолог А.А.Люблинская: Жеке тұлға – оның өзіне ғана
тән белгілі бір физикалық және психикалық ерекшеліктері бар адам. Сондықтан
да нақты бір жеке тұлға туралы айтқанда, біз дербестік туралы да айтамыз.
Жеке тұлға дегеніміз - дербестік, яғни сол нақты адамға тән және оны барлық
басқа адамдардан ерекшелеп тұратын физикалық және психикалық
ерекшеліктердің, олардың үйлесімінің, пішіндерінің, айқындылық дәрежесінің
қайталанбас өзгешелігі деп қарастырған. [37.40]
Ғалым К.Оразбекова өзінің Жеке тұлға ұлттық тәрбиесінің ғылыми-
педагогикалық негіздері атты докторлық диссертациясында жоғары мектеп
тәрбиесінде ұлттық тұлғаны қалыптастырудың әдіс-тәсілдерін айқындап,
әдістемелік құралдар ұсынған. Соның нәтижесінде ғалым: Ұлттық тұлға –
белгілі тілі, діні, мәдениеті, салт-санасы қалыптасқан ортада жеке адамға
тән қасиеттер мен өз ұлтының, халқының тұрмыс-тіршілігін бойына сіңіріп,
ұлттық намыс, талғам және ұлттық сана белгілерін өз бойында тұтастай
көрсетіп, ең жоғарғы рухани деңгейде дамыған адам деп, ұлттық тұлға
ұғымына анықтама беріп, үлгісін ұсынған. Ал, ұлы Абай мақал-мәтелдерді
жоғары бағалай келіп, оны бала тәрбиесінде талғап пайдалану қажеттігін айта
отырып, өзінің өлеңдері мен қара сөздерінде Адам, Толық адам (кәмил
инсап) деген ұғымдарға тоқталады. Ғұлама ақын өткен заман ғұламаларының
нағыз адам, кемел адам туралы пайымдауларын сын көзбен тексере келе: Үш-ақ
нәрсе адамның қасиеті-дейді. Олар – ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы
жүрек деген тұжырым жасайды. Абай осы үш ақыл сипатты (ыстық, нұрлы, жылы)
үш қасиет (қайрат, ақыл, жүрек) тұтасқанда ғана толық (нағыз кемел) адам
болатынын айтып: Ақыл, қайрат, жүректі бірдей ұста. Сонда Толық адам
боласың, елден ерек-дейді. Аталған тұжырымдарды негізге ала отырып,
зерттеу мәселесіне сәйкес төмендегідей тұлға ұғымының мәні нақтыланды:
Балалар үйінің тәрбиеленушісі - ана тілін еркін меңгерген, өз ұлтының салт-
дәстүрін, халық ауыз әдебиетінің озық үлгілерін түсінетін, жеке дара
психикалық процестері, жағымды мінез-құлық пен қарапайым еңбек дағдылары
қалыптаса бастаған тұлға.
Осыған сәйкес зерттеу барысында тәрбиешілерге балалар үйіндегі
тәрбиеленушілердің тұлғасын қалыптастыруда алдымызға мынадай міндеттер
қойдық. Олар:
-тұлғаны қалыптастыруға арналған педагогикалық, психологиялық және
әдістемелік әдебиеттерге талдау жасау, теориялық білімдерін тәжірибеде
пайдалана білу шеберлігін меңгеру;
- тұлғаны қалыптастырудың маңызы мен мәнін анықтау;
-халық педагогикасының мазмұны мен әдістемесі туралы білімдерін жетілдіру;
-тұлғаны қалыптастыруға бағытталған тиімді әдіс-тәсілдер жүйесін айқындап
алу;
- тұлғаны қалыптастыруда диагностика жасай білу іскерлігін меңгеру. [36.42]
Балалар үйлерінде тәрбиеленетін балалардың психикалық дамуын көп жылдар
бойы зерттеген психологтар И.Лангмейер мен З.Матейчик психикалық
депривация түсінігін енгізді. Олар мұны ұзақ уақыт бойы субъектіге кейбір
негізгі өмірлік маңызды психикалық қажеттіліктерін жеткілікті мөлшерде
қанағаттандыру үшін мүмкіндік берілмейтін өмірлік жағдаяттардың нәтижесінде
туындайтын псхикалық жағдай ретінде түсіндіреді. Баланың зияткерлік
дамуының жеткіліксіздігі танымдық процестердің дамымағандығынан, әлсіреуі
немесе қалыптаспағандығынан, ойлаудың (көрнекілік-бейнелік, абстрактілі-
қисындық, ауызшалық және т.б.) нашар дамуынан, есте сақтаудың нашарлығынан,
назар аударудың тұрақсыздығынан, білімдарлықтың төмендігінен, пәндер мен
оқиғаларға ұзаққа созылмайтын қызығушылықтың нәтижесінде басталған істі
аяқтай алмаушылықтан, танымдық уәжделудің төмендеуінен және т.б. көрінуі
мүмкін. Психологиялық зерттеулер тәрбиеленушілерде көңіл бөлу мен есте
сақтау даму деңгейінің орташа статистикалық нормадан ауытқымайтынын
дәледейді. Алайда ішкі күштерді, тірексіз іс-тәжірибелік әрекеттерді талап
ететін міндеттерді шешудегі қабілетсіздіктен көрінетін жағдайда аса
тәуелділік, абстрактілік-қисындық ойлау мен ауызша-қисындық ойлау дамуының
төмендеуі айқындалды. Бұл мәліметтер балалар үйлерінде тәрбиеленушілерді
зияткерлік дамудағы төмендеудің негізгі себептері туа біткен тұқым
қуалаушылық факторлары, орталық жүйке жүйесі жұмысының анатомиялық-
физиологиялық бұзушылықтары емес, ортаның ықпалы, педагогикалық,
жаңсақтықтар болып табылатынын дәлелдейді. Себептердің біреуі ересектермен
сапалы, мазмұнды қарым-қатынастың жоқтығы болып табылады.
Барлық зерттеушілер балалар үйлері тәрбиеленушілерінің жеке тұлғасының
қалыптасуындағы көп қиындықтар эмоциялық-еріктік салада: әлеуметтік өзара
әрекеттестіктің бұзылуынан, өзіне деген сенімсіздіктен, өзін-өзі
ұйымдаструшылық пен мақсатқа ұмтылушылықтың төмендеуінен, дербестіктің
жеткіліксіз дамуынан, өзін өзі барабар емес бағалауынан,
айналасындағылармен қалыпты өзара қарым-қатынастар жасауға
қабілетсіздіктен, ынтымақтасу үрдісінің мүлдем жоқтығынан көрініс табатынын
атап көрсетеді. Осы тектес бұзылушылықтар көбінде аса алаңдаушылықтан,
эмоциялық ширығудан, психикалық қажудан, эмоциялық торығудан, әр текті
кедергілерге аса сезімталдықтан, қиындықтарды жеңуге дайын еместіктен,
жетістіктер мен табысты қажетсінудің төмендеуінен, сенімсіздіктен,
қызбалықтан, ұстамсыздықтан, шамадан тыс импульстік белсенділіктен,
эмоциялық салқындықтан, өзін өзі күштеуден, айналасындағылармен эмоциялық
қарым-қатынастардың бұзылуынан, енжарлықтан, торығудан және т.б. байқалады.
Балалар үйлерінің жасөспірімдеріндегі бірқатар ерекшеліктер олардың
айналасындағы адамдармен өзара қарым-қатынастарынан көрініс табады. Он
жасқа жеткенде жасөспірімдерде олардың ересектермен, құрдастарымен бала
үшін іс жүзіндегі пайдалылығына негізделген қатынастары орнайды,
жақындыққа тереңдемеу қабілеттілігі, сезімдердің үстірттігі, моральдық
арамтамақтық (нұсқау бойынша өмір сүру әдеті), өзінің зияндылығын, қажет
еместігін ойлап, күйзелу қалыптасады. Араласа білмеу мінез-құлықтың барабар
емес ниеті түзулік немесе озбырлық (мысалы, барлығы үшін айналасындағыларды
кінәлау, өз кінәсін мойындай алмауы мен оған ниет білдірмеуі және
басқалары) сияқты қорғаныстық формаларының басымдыққа ие болуына себеп
болады. Бір жағынан, балаларда ересек адамның назар аударуы мен достық
пейілін, адамдық жылуды, мейірім мен оңды эмоциялық қарым-қатынастарды
қажетсінуі артады, екінші жағынан бұл қажетсінуге толықтай қанағанттанбау
байқалады: ересектер тарапынан балаларға аз көңіл бөлінуі, бұл қатынастарда
жеке тұлғалық мәселелер сөз болуының аздығы, олардың эмоциялық жұтаңдығы
мен негізінен мінез-құлықты тәртіптеуге бағытталған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 3
1 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БАЛАЛАР ҮЙІНДЕГІ ЖЕКЕ ТҰЛҒАНЫ ТӘРБИЕЛЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ 6
Қазақстандағы балалар үйі туралы түсінік 6
1,2 Балалар үйіндегі тәрбиеленушілердің тұлғасын қалыптастыру шарттары 16
1.3 Әлеуметтік педагогтың балалар үйіндегі балаларға әлеуметтік
психологиялық қолдау көрсетудің ерекшеліктері 28
2 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БАЛАЛАР ҮЙІНДЕГІ ТӘРБИЕ ҮРДІСІНІҢ ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 38
2.1 Қазақстандағы балалар үйіндегі тәрбиеленушілерді тәрбие әдістері 38
2.2 Халық педагогикасы негізінде балалар үйіндегі тәрбиеленушілердің
тұлғасын қалыптастыру 45
ЭКСПЕРИМЕНТТІК – ТӘЖІРИБЕЛІК БӨЛІМ 50
ҚОРЫТЫНДЫ 55
Әдебиеттер тізімі 57
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Еліміздің саяси-экономикалық және әлеуметтік
жедел жаңаруында Қазақстан Республикасының Қазақстан – 2030 даму
стратегиясы бағытына сәйкес әрбір ұрпақтың жеке тұлға болып қалыптасуында
ұлттық тәрбиенің шешуші факторы болуы заңдылық.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында (1999 ж., 2007 ж.)
оқу-тәрбие үдерісін ұйымдастыратын қазіргі балалар үйі – толық мемлекеттің
қарамағындағы ұйым. Балалар үйінде негізінен жетім балалар, жалғызбасты
аналардың баласы, жағдайы төмен отбасы балалары немесе денсаулығы нашар,
кемтар балалар мен ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балалар
тәрбиеленетіні айтылса, Мұқтаж азаматтарға олардың білім алу кезеңінде
әлеуметтік көмектің мөлшері мен көздері туралы Қазақстан Республикасы
Үкіметінің 2000 жылғы 17 мамырдағы №1738 қаулысының жалпы бөлімінде:
Мемлекет сәбилер үйіндегі жетім балалар мен ата-анасының қамқорлығынсыз
қалған балаларды олардың білім алу кезінде ұстауға арналған шығыстарды
толық көтереді. Толық мемлекеттік қамтамасыз ету: тұруды, тамақтандыруды,
киім-кешектерді, медициналық көмектер алуын, оқулықтармен, жұмсақ
мүкәммалмен және жабдықтармен қамтамасыз етуді қамтиды деп
көрсетілген.[2.37]
Қазіргі кезеңде мектепке дейінгі тәрбие мен білім беру жүйесінің
жаңаруына жан-жақты жетілген, ұлттық сана-сезімі, ұлттық психологиялық
нышандары қалыптасқан, рухани байлығы дамыған, ғылым мен практика
жетістіктерінен хабары бар ертеңгі азаматты тәрбиелеу – балалар үйінің және
мектептің үздіксіз жүзеге асыратын міндеттері екені баршаға аян. Бұл
жөнінде Балалар үйінің жарғысының 21-ші тармағында: Мектеп жасына
дейінгі балалар үшін балалар үйі тәрбиеленушілері өмірінің және
денсаулығының сақталуын, балалар денесінің дұрыс жетілуін, оларда мәдени-
гигиеналық дағдылардың болуын, сөйлеу тілінің дұрыс дамуын және балалардың
мектепке оқуына әзірлігін қамтамасыз етеді - деп атап көрсетілген.
Статистикалық мәліметтерге жүгінсек, Қазақстан Республикасы бойынша 18
мыңнан астам ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған жетім балалар мен
тастанды балалар тәрбиеленуде. Тәрбиеленушілердің 80% қазақ балалары.
Олардың 4% ғана әртүрлі тағдыр тауқыметтерімен ата-анасынан айырылғандар
болса, 96% ата-анасынан тірідей айырылғандар, яғни әлеуметтік жетімдер (әке-
шешелерінің ішімдікке салынуынан, өз балаларын перзентханаларға немесе өзге
орындарға тастап кетулеріне байланысты сәбилер үйі мен балалар үйлеріне
қабылданғандар). Балалар үйіндегі тәрбиеленушілердің 78% - нан астамында
физиологиялық, педагогикалық, психологиялық жағынан дамуында ауытқушылықтар
байқалады. Оған себеп ата-ана өлімі, отбасының ұрыс-керістері, күнделікті
күн тәртібінің балалар үйіне келгенге дейінгі уақытта дұрыс болмауының
әсерінен болады. Мұның барлығы балалар үйіндегі тәрбиеленушілермен жүйелі
де, бірізді жылы қарым-қатынасты жағдай жасауды талап етеді. Себебі,
аналарының ақ уыз сүтін бір тойып еме алмаған, ананың аяулы алақаны, әкенің
жүрек жылуын сезіне алмаған, төңіректеріне тосырқап қарайтын, жандары
жабырқау, көкіректері шерменде қаракөз бүлдіршіндердің тағдырын ел болып
бір жақты реттейтін уақыт келген сияқты. Тарихқа көз жүгіртсек, бала
тағдырын ұлт тағдыры деп қарап, келешек ұрпағының тексіз, түпсіз өсуіне жол
бермеген, жесірлерін жерге қаратпаған, жетімдерін жылатпаған елдік
дәстүрлер болған. Алайда, бүгінгі қозғап отырған мәселеде Отанымыздың
келешек белсенді мүшелері – нәрестелерімізді қорғап, ұлттық тәрбиені ата-
баба дәстүрлерінің озық үлгілерін баланың санасына орнықтырып, сәби кезінен
бойына сіңіріп, ойына ұялату бүгінгі таңдағы ең басты мәселе ретінде
қарастырылады. Сондықтан өмірге келген сәтінен бастап, ұлттық қасиеттерді
сәбидің бойына ұялата білсек, сонда ғана біз өз ұлтын сүйетін, рухы
дамыған, еліміздің гүлденуіне өз үлесін қоса алатын балалар үйінде нағыз
қазақ азаматын тәрбиелеп өсіре аламыз. [1.48]
Қай заманда болмасын, жас ұрпақтың өнеге тұтар өзіндік тәлім-тәрбие,
үлгі алатыны тарихи жеке тұлғалар екені белгілі. Әл-Фараби, Ж.Баласағұн,
М.Қашқари секілді ғұламалар еңбектерінің, кемеңгерлік сөздерінің балалар
үйіндегі тәрбиеленушілерді тәрбиелеу мәні ерекше.
Дамыған қоғамдағы тәрбиеші мен тәрбиеленушінің арасындағы
адамгершілік қарым-қатынас өздігінен қалыптаспайтындығын кеңес дәуіріндегі
педагогтар П.П.Блонский, Н.К.Крупская, А.В.Луначарский, А.С.Макаренко,
В.А.Сухомлинский, К.Д.Ушинский т.б өз зерттеулерінде дәлелдеп берді.
Балалар үйіндегі тәрбиеленішілерді тәрбиелеу және де жеке тұлға
ретінде қалыптастыру - өте күрделі процес. Бұл шет ел ғалымдары Х.Дейкер,
Г.Н.Нойнер, З.Фрейд, Э.Эриксон еңбектерінде көрініс тауып, теориялық және
әдістемелік тұрғыда зерттелген.
Қазақстандағы арнаулы балалар үйі мен мектеп-интернаттарда
тәрбиеленетін балалардың дамуы мен тарихын Л.Г.Акжаркенова, Ж.И.Намазбаева,
А.К.Сатова, М.Ж.Смайловалар арнаулы балалар үйі мен мектеп-интернаттарда
білім беру мен тәрбие берудің теориясы мен әдістемесін дамытуға өз
үлестерін қосты. Соңғы жылдары мектепке дейінгі тәрбие беретін балалар үйі
саласында бірқатар еңбектер жазылғанымен, оларда тек жан-жақты дамыту және
тәрбиелеу әдістері мен мәселелері қарастырылады, тәрбиеленушілердің
тұлғасын қалыптастыру ерекшеліктері туралы мәселе көтерілмейді.
Зерттеудің мақсаты: Қазақстан балалар үйі және ондағы тәрбиеленушілерді
тәрбиелеуді ғылыми-педагогикалық тұрғыдан негіздеу және оны тәжірибе арқылы
тексеру.
Зерттеудің нысаны: Балалар үйі және ондағы тәлім - тәрбие процесі.
Зерттеудің пәні: балалар үйі және ондағы тәлім – тәрбие жүйесі.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер балалар үйіндегі тәрбие процесі ғылыми-
педагогикалық тұрғыдан негізделсе, олардың психологиялық ерекшеліктері
айқындалса, онда тәлім-тәрбие берудің мазмұны халық педагогикасы негізінде
жаңартылса, тиімді әдіс-тәсілдер жүйеленіп нақтыланса, тәрбиеленушілерді
толық қанды тәрбиелеу процесі жүзеге асады.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
1.Балалар үйіндегі тәрбиеленушілердің тұлғасын қалыптастыру шарттары
анықтау;
2.Әлеуметтік педагогтың балалар үйіндегі балаларға әлеуметтік
психологиялық қолдау көрсетудің ерекшеліктері айқындау;
3.Қазақстандағы балалар үйіндегі тәрбиеленушілердің тұлғасын
қалыптастыру өлшемдері, көрсеткіштері, деңгейлері және әдістерін
жүйелеу.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық және теориялық негіздері – Балалар үйіндегі
тәрбиеленушілерді тәрбиелеудің әлеуметтік мәні, ерекшелігі мен жеке тұлғаны
дамытудағы шығармашылық әрекеті және тұлғалық қатынас туралы қазіргі
философиялық, психологиялық, педагогикалық қағидалар; балалар үйі, табиғат,
қоғам, адамдар мен балалар арасындағы өзара байланыс пен диалектикалық
бірлігі туралы ілімдерді қамтып көрсететін таным теориялары жатады.
Зерттеу көздері - Философия, психология, педагогика ғылымдарының
дүниетаным, білім, даму туралы ғылыми еңбектері, Қазақстан Республикасының
Конституциясы, Білім туралы Заңы, Неке және отбасы туралы Заңы,
Қазақстан – 2030 даму стратегиясы, Бала құқықтарын қорғау туралы
конвенция, Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулы-қарарлары, зерттеліп
отырған мәселеге байланысты қазақстандық, алыс, жақын шет елдік
философтардың, психологтардың, педагогтардың, әдіскерлердің еңбектері,
автордың әдіскерлік іс-тәжірибесі.
Зерттеу жұмысының әдістері - Философиялық, психологиялық, педагогикалық,
әдістемелік зерттеулерге және мектеп жасына дейінгі балалар үйіндегі тәрбие
бағдарламаларын талдау, бақылау, әңгімелесу, сауалнамалар жүргізу, балалар
үйіндегі тәжірибелік-педагогикалық эксперимент, диагностикалау,
математикалық тұрғыда өңдеу, алдыңғы қатарлы іс-тәжірибелерді жинақтап,
қорыту.
Зерттеудің базасы – ШҚО, семей қаласы №3 балалар үйі.
Зерттеу жұмысының құрылымы: дипломдық жұмыс кіріспеден, негізгі
бөлімнен, зерттеу бөлімінен және қорытынды, әдебиеттер тізімі мен
қосымшадан тұрады.
1 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БАЛАЛАР ҮЙІНДЕГІ ЖЕКЕ ТҰЛҒАНЫ ТӘРБИЕЛЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
Қазақстандағы балалар үйі туралы түсінік
Қазіргі таңда қоғамның әлеуметтік-экономикалық жағынан дамуы бар
әлеуметтік сұраныс негізі жан-жақты дамыған жеке тұлғаны қалыптастыруды
қажет етеді. Оның бүгінгі жаңа қоғам мүддесіне лайықты, жан-жақты жетілген,
белсенді іс-әрекеті мен ғылыми саналы көзқарасын қалыптастыру, бойында
ұлттық сана, ұлттық психология қалыптасқан ертеңгі қоғам иегері боларлық
парасатты азамат тәрбиелеп өсіру – балалар үйі педагогтарының, Үкіметтің
және барша халықтың міндеті.
Бала бойындағы қабілет нышандарын дамытып, оны қоғамның белсенді мүшесі
етіп дайындауда, білім беру мен тәрбиелеуде жеке тұлғаны дамыту қатар
жүргізілгенде ғана өз дәрежесінде жүзеге асады. Осыған байланысты білімнің
мазмұнын, оқыту әдістері мен тәрбиені ұйымдастыру нысандарын жетілдіруді
нақтылай түсу қажеттілігі туындайды.
Балалар үйі – мектеп жасына дейінгі және мектеп жасындағы
тәрбиеленушілерді қоғам талабына сай тәрбиеленуін жүзеге асыратын ұйым, ол
демократиялық қоғамның тұлғаларын даярлайды. Балалар үйі ұйымдарының
өзіндік ерекшелігіне байланысты бірнеше түрлері бар. Мұндай балалар үйінің
негізгі түрлері:
- мектеп жасына дейінгі балаларға арналған бөбекжайлар (туғаннан - 3
жасқа дейінгі);
- аралас балалар үйі (мектеп жасындағы және мектепке дейінгі жастағы
балаларға арналған);
- арнаулы балалар үйі (денсаулығы нашар, кемтар балаларға арналған);
- жалғызбасты аналардың балаларына арналған Үміт балалар үйі.
Бұл арнаулы ұйымдар – тәрбиеленушілердің дағдыларын қалыптастырып,
әлеуметтік тұрғыда бейімделуін қамтамасыз етеді.
Бұл мекемелердің негізгі міндеттері:
1. Жеке тұлғаның ақыл-ой, эмоциялық және денелік дамуына себеп болатын үй
жағдайларына жақындатылған қолайлы жағдайлар жасау.
2. Тәрбиеленушілерді әлеуметтік қорғауды, медициналық- психологиялық-
педагогикалық жағынан оңалдыруды қамтамасыз ету.
3. Жеке тұлғаның, қоғамның және мемлекеттің мүдделері үшін білім беру
бағдарламаларын игерту, оқыту мен тәрбиелеу.
4. Тәрбиеленушілердің денсаулығын сақтау мен нығайтуды қамтамасыз ету.
5. Тәрбиеленушілердің құқықтары мен мүдделерін қорғау. Жетім балалар мен
ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балаларды оқытудың әр түрлі нұсқалары
бар.
1. Жетім балалар мен ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балалар мектеп
–интернатта тұрып, оқиды. Бұл жағдайда мынадай
түр өзгерістер кездеседі:
• топтары жасы бірдей балалар мен қыздардан жас және жыныстық белгілері
бойынша толымдалған мектеп-интернат. Сыныпты бұлайша толымдауда балалардың
қарым-қатынас шеңбері шектеулі болады, бұл балалардың қатынастық-
байланыстық дағдыларының айтарлықтай дамымай қалуына әкеп соғатыны
күмәнсіз.
• топтары отбасының орнын басу қағидаты бойынша – жынысы мен жастары әр
түрлі балалармен толымдалған мектеп-интернат. Сыныпты құру қағидаты да
осындай, бірақ бір сыныпта отбасының орнын басатын бірнеше топтың
балалары оқиды.
• жетім балалар мен ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балалардан сынып
толымдау мен оларды оқытудың бірінші, екінші нұсқасы да мектеп-интернат
жағдайларында олардың әлеуметтік-эмоциялық дамуына қолайлы жағдай
жасамайды, өйткені мекен ету ортасы, әсіресе отбасыларда тәрбиеленетін
балалармен шектелген.__ Бұл проблеманы шешудің бірнеше жолы бар:
• Жетім балалар мен ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балаларды мектеп-
интернаттан тыс орналасқан қосымша білім беру мекемелерінің жұмысына
белсенді қосу. Бұл олардың эмоциялық және қатынас-байланыстық тәжірибесін
молайтады. Әр түрлі шағын әлеуметтік орталарда өз Мені позициясын
анықтауға мүмкіндік береді. Сонымен бірге егер бала бір емес, балалардың әр
түрлі топтарымен өзара әрекеттестік болатын бірнеше үйірмеге (студияға,
өнер мектептеріне) қатысса, онда өте жақсы.
• Мектеп-интернат көбінесе ықшамауданның, шағын ауылдың,кенттің балалары
үшін мәдениет құрушы балалар орталығына айналды. Мектеп-интернатқа
отбасылардағы балалар да келеді. Мұндай жағдаят жетім балалар үшін қарым-
қатынас – байланыстар тұрғысынан емес, сондай-ақ олардың эмоциялық даму
тұрғысынан да неғұрлым қолайлы. Оларда қонақтың емес, қожайынның
сезімі; өз абыройын сезіну мен өзін және өзінің мектеп-интернатын жақсы
жағынан көрсету ниеті қалыптасады.
• Балалардың жексенбі, мереке күндерінде, каникул күндерінде қамқоршы және
қорғаншы отбасыларда; өз туысқандарында болуы. Баланың әлеуметтенуі мен
оның әлеуметтік-эмоциялық даму проблемаларын шешудің бұл жолы бәрінен
бұрын, баланың отбасындағы өмірлік жағдайларға тап болып, отбасылық
қатынастардың әлеуметтік-тұрмыстық дағдылардың тәжірибесіне ие
болатындығымен маңызды.
Жетім балалар мен ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балалар балалар
үйінде тұрады, өздерінің білім деңгейіне сәйкес келетін шағынаудандағы
мектепке барады. Қазіргі уақытта балалар үйлерінің тәрбиеленушілері баратын
мектептерде сыныптарды толымдаудың мынадай формалары орын алуда:
• мектепте тек балалар үйінің балаларымен толымдалған жетімдер сыныптары
құрылады. Оларды жеке сыныпқа жасанды жолмен бөлу көбінесе бұл балаларда
отбасылық балалардың ғана емес, сондай-ақ педагогтардың да көзқарасына
байланысты ашу-ыза туындатады.
• жетім бала үшін сыныпта отбасында тәрбиеленетін құрдастарымен бірге
оқитын жағдаят неғұрлым қолайлы болып шығады. Бұл кезде бала сыныптағы
құрдастарының ұжымы мен балалар үйінде әр түрлі жағдаятта болады. Бұл
жағдаяттардың әрқайсысы әр түрлі эмоциялық көріністерге: ашу-ызалы,
жалған, бейімделгіш мінез-құлықтан отбасылық балалармен жақсы достық
қатынастарға дейін әкеледі. [12.117]
Бұл мәселе бала құқықтарын қорғау туралы конвенцияның 20-бабында:
Мемлекет отбасынан айырылған балаға әлеуметтік қорғау көрсетуге міндетті.
Сондай-ақ мемлекет мұндай жағдайда балаға альтернативті, яғни балама
отбасылық қамқорлық көрсетуі, болмаса тиісті ұйымдарға орналастыру
қарастырылуы қажет. Мұндай әрекеттер баланың тәлім-тәрбие сабақтастығын
және оның этникалық шығу тегі, дінге, мәдениетке қатысы және ана тілі
ескерілуі тиіс - деп тәрбиеленушілердің жеке тұлғалық құқықтарының
қорғалуы нақты тұжырымдалған.
Қазіргі қоғамның тарихи даму тәжірибесі бала тәрбиесінде жеке тұлғаны
қалыптастыру міндеттерінен туындауда. Осыған орай, бүгінгі күннің жаңару
бағыты бала тәрбиесінің арқауына ұлттық әдет-ғұрып, салт-дәстүрді халықтың
рухани игілігін пайдалану басты назарда болуы көзделініп отыр.
Жетім балалар мен ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балалардың
проблемалары ғылым мен іс-тәжірибенің ең әр түрлі салаларындағы көптеген
зерттеушілердің: дәрігерлердің, психологтардың, педагогтардың,
философтардың, социологтардың назарын аударып келді және аударуда. Жетім
балалар мен ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балалардың проблемаларын
зерттеуді төрт топқа бөлуге болады. Біріншіден, жеке алғандағы балалар
үйінің нақты тәжірибесіне кешенді талдау жасауға арналған бірқатар жұмыстар
пайда болды (Г. Ананьева, А. Андреева, Н. Анохина). Екіншіден, балалар
үйлері тәрбиеленушілерінің психологиялық бейімделу проблемалары белсенді
түрде зерделенуде. Шетелдік психологтардың арасында жабық үлгідегі мекеме
жағдайларындағы баланың жеке тұлғасы дамуының проблемаларын, аналық жылу
мен аялаушылықтың жоқтығы салдарларын жою мүмкіндіктерін А. Адлер, А.
Фрейд, Й. Лангмейер, З. Матейчик зерттеді. Үшіншіден, балалар үйі
тәрбиеленушілерінің депривация проблемаларына отандық зерттеушілер И.В.
Ежовтың, Ю.А. Евдокимовтың, И.В. Дубровинаның, А.М. Прихожанның, Н.Н.
Толстыхтың, Т. Войтенконың еңбектері арналды.Төртіншіден, жетім балалар мен
ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балалардың әлеуметтену проблемаларын
өз еңбектеріндеИ.С. Кон, Л.М. Шипицына зерттеді. Олар жетім баланың
әсіресе, интернаттық мекемелердің көмегі арқылы өмірге бейімделетін
әлеуметтік-эмоциялық саладағы дамуының өзіндік тетіктерінің қалыптасуын
атап көрсетеді. Мұнымен бірге балалар үйлерінде тәрбиеленушілердің
ересектік өмірге, балалар үйі қабырғаларынан тыс өмірге бейімделуіне
байланысты көптеген зерттеулер жүргізілуде. Балаларды дербес өмір мен
қызметке дайындаудың әлеуметтік-психологиялық қырлары И.С. Конның, А.В.
Петровскийдің зерттеулерінде келтірілген. Жетім балаларды дербес өмірге
дайындаудың бұл проблемасыныңпедагогикалық қыры П.П. Блонскийдің, А.С.
Макаренконың, В.А. Сухомлинскийдің еңбектерінен көрініс тапты. И.Ф.
Дементьеваның, Ю.А. Евдокимовтың еңбектерінде жетімдіктің алдағы ересектік
өмір үшін әлеуметтік салдарлары қарастырылады. Жоғарыда санамаланған
авторлардың еңбектеріне талдау жасау балаға достастық ортаны қалыптастыру
проблемасының көп қырлы екенін және кешенді зерттеуді талап ететінін
дәлелдейді. Алайда, аталған проблемаға арналған жарияланымдардың жеткілікті
екеніне қарамастан балаға достастық ортаны қалыптастыру технологиялары
балалар үйлері жұмысының тәжірибесіне жеткіліксіз енгізілген және
зерттелген, бұл қосымша теориялық арнаулы еңбектер мен іс-тәжірибелік
зерттеулерді талап етеді. Жетім балалар мен ата-аналарының қамқорлығынсыз
қалған балаларға арналған білім беру мекемелерінде балаларды күтудің,
қадағалаудың, бағудың, тәрбиелеудің, оқыту мен дамытудың ортақ міндеттері
бар. Балалар үйі балаға отбасын қандай да бір мөлшерде алмастыруды
көздейтін мемлекеттік әлеуметтік құрылым болып табылады. Отбасын
алмастыратын әлеуметтік құрылым ретіндегі балалар үйі орындауы тиіс
қызметтерді анықтау үшін отбасы орындайтын қызметтерді қарастырайық.
[12.120] Социолог А.Г. Харчев отбасының мынадай әлеуметтік қызметтерін
бөліп көрсетеді:
• қалпына келтірушілік – жеке тұлғалық тұрғыда балалардың қажеттіліктерін
қанағаттандыру, биологиялық қалпына келтіру;
• тәрбиелік – жас ұрпақты тәрбиелеп, әлеуметтендіру;
• шаруашылық-тұрмыстық – қоғам мүшелерінің тән саулығын қолдау, отбасындағы
балалар мен қартаң мүшелерді күту;
• экономикалық-кәмелет жасына толмағандар мен отбасының еңбекке қабілетсіз
мүшелеріне қаржылық қолдау жасау;
• бастапқы әлеуметтік бақылау – өмірлік қызметтің әр түрлі салаларында
отбасы мүшелерінің мінез-құлықтарын моральдық жағынан реттеу, сондай-ақ
жұбайлардың, ата-аналар мен балалардың арасындағы қатынастағы
жауапкершіліктер мен міндеттемелерді реттеу;
• рухани қарым-қатынас – отбасы мүшелері жеке тұлғаларының дамуы, рухани
жағынан өзара байытылу;
• әлеуметтік-мәртебелік – отбасы мүшелеріне белгілі бір әлеуметтік мәртебе
беру; қоғамның әлеуметтік құрылымын қабылдау;
• бос уақыттық – бос уақытты ұтымды ұйымдастыру,қызығушылықтардың өзара
байытылуы;
• эмоциялық-психологиялық қорғанысқа, эмоциялық қолдауға ие болу.
Егер отбасының бұл функцияларын балалар үйіне түсіретін болсақ, онда
балалар үйі баланың әлеуметтік өмірге араласуының аса маңызды функциясын
орындауы тиіс. Бұл функцияның басымдығына балалар үйінде тәрбиеленетін
жетім балаларда аса маңызды әлеуметтік құрылым – отбасының ықпалы жоқтығы
жағдай жасайды. Тәрбиеленушілер үшін балалар үйі уақытша болатын жер, оқу
аяқталған соң балалар өздігінен өмір сүру үшін ашық әлеуметтік ортаға
шығарылады. Балалар үйінің тәрбиеленушілерді бұл дербес өмірге қаншалықты
дайындағаны олардың одан кейінгі өмір жолдарының ойдағыдай болуына жағдай
жасайды. Жетім балалар мен ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балаларды
орналастырудың қолданыстағы формаларын төрт санатқа бөлуге болады:
• отбасылық (қорғаншылдық, қамқорлық, асырап алу);
• мемлекеттік (сәбилер үйлері, балалар үйлері, әр түрлі үлгідегі мектеп
интернаттар);
• мемлекетте қорғаншылық міндеттердің бір бөлігін сақтай отырып, отбасылық
тәрбиенің элементтерін үйлестіретін мемлекеттік-қоғамдық санат (балалар
қабылдайтын отбасылар – отбасылық балалар үйі, патронаттық отбасылар,
балалар баспанасы);
• мемлекеттік емес (жекеменшіктегі балалар үйлер, баспаналар және
басқалар). [40.218]
Тараз қаласындағы Қ. Сарымолдаев атындағы №1 балалар үйі мемлекеттік
мекемесінің қызметін ұсынуға болады. 2007-2008 оқу жылында балалар үйі
дамуының перспективалық жоспарымен мекеме жұмысының Дербес өмірде өзін-өзі
тану мен өзін өзі жетілдіруге қабілетті әлеуметтік бейімделген бала жеке
тұлғасының дамуы, балаларды оңалту тақырыбы анықталған, екі эксперименттік
бағдарлама: Табысқа апарар жол және Рухани- өнегелілік тәрбие:
жалпыадамзаттық құндылықтарға бейімделу әзірленіп, сынақтан өткізілуде.
Рухани-өнегелік тәрбие: жалпыадамзаттық құндылықтарға бейімделу
бағдарламасы тиімді енгізілуде. Ол бойынша балалар үйі жағдайларында
балалар және жасөспірімдермен руха ни-өнегелік жұмыс жүйесінің негізгі
позицияларын жаңартудың, тәрбиеленушілерді жалпыадамзаттық құндылықтар
туралы біліммен қаруландырудың, өнегелік категориялары аясында адамзаттың
рухани мәдениетіне қатыстырудың, балаларда өзін-өзі жүйелі түрде тәрбиелеу
қызметі мақсатымен зерттеу қажеттілігін қалыптастырудың сәті түсуде.
Табысқа апарар жол бағдарламасы тәрбиеленушілерді әлеуметтік қорғауға,
олардың әлеуметтену процесіне көмек беру мен қолдау жасауға бағытталған.
Бұл бағдарлама тәрбиеленушілерде оңды бағытталған өмірлік жоспарларды,
кәсіптік ниет-пиғылдарды, әлеуметтік-тұрмыстық дағдылар мен икемділіктерді
қалыптастыру; жасөспірімдерде өмірдегі табыстарға ұмтылушылықты дамыту мін-
деттерін көздейді. Бағдарлама маңызды жеке тұлғалық қасиеттерді дамытуға
жағдай жасайды, балалар үйінен шыққаннан кейінпроблемалық жағдаяттарға
қарсы тұра білу икемділігін дамытады. Бағдарлама Сенің өмірлік таңдауың
және Іскер адамның іс-тәжірибесі жобаларымен толықтырылған. Бұл жобалар
жасөспірімдердің кәсіптік таңдауын нақтылауға, олардың болашақ кәсібіне
қызығушылығын белсендіруге және балалар үйін бітірушілер өмірдің қаржы-
ақшалық нормативтерімен танысуға тура келетін экономика мен кәсіпкерлік
негіздеріне оқытуға бағытталған. Мысалы, тәрбиеленушілер күнкөрістің ең
төменгі деңгейінің қандай екендігі, ақшаны қалай жұмсау керектігі, олардың
балалар үйін бітіргеннен кейінгі ақша табудың перспективалары қандай
екендігі туралы интерактивтік ақпарат алады. Перспективалармен неғұрлым
нақты және көрнекті танысу үшін қаланың барлық оқу орындарына экскурсиялар
жасалды. Педагогикалық ұжымға мониторинг жасаудың нәтижелері бағдарламаның
тәрбиелеу процесіне табысты енгізіліп жатқанын көрсетті. Жоғары сынып
оқушылары кәсіп таңдау жөнінде байсалды ойлана бастады, оқуға ынталану
артты. Көптеген түлектер оқуларын тек кәсіптік мектептер мен лицейлерде
ғана емес, ЖОО-нда, колледждерде жалғастыруға ұмтылады. Бітірушілерде
өзінің жеке басының табыстылығына көзқарастары өзгерді, өзін-өзі бағалау
артты, өз болашағын жобалау шеберлігі қалыптасты, балалар әлеуметтік-
тұрмыстық дағдылар мен икемділіктерге ие болды. Бұл жерде сондай-ақ белгілі
бір дағдыларға жаттығу үшін рөлдік ойындар өткізіледі. Іскерлік сапаларды
дамыту үшін ойында жағдаяттардың үлгілеріне бірнеше күн бойы жаттығулар
өткізіледі. Отбасылық өмір үшін және балалар үйінің тәрбиеленушілері
өздерінің айналасында әлі кездесе қоймаған басқа жағдаяттар үшін қажетті
дағдыларды қалыптастыратын тренингтер өткізіледі. Қ.Сарымолдаев атындағы
балалар үйінде әрбір топ отбасы деп аталады және әрбір отбасының өз аты
бар. Өмірдің мұндай салты ересектер мен балалардың арасындағы қазыналық
таптаурынды өшіреді және жаңа педагогикалық шешімдерді іске асыруға жол
ашады. Жаңа технологияларды сапалы енгізудің үлгісін Алматы қаласындағы
Жанұя мамандандырылған кешені де көрсетті. Бұл жерде негізгі мақсат
анықталған: бұл түзетімдік мекемеде тәрбиеленуші әлеуметтік ортадағы мінез-
құлық үлгілері мен нормаларын, әлеуметтік тәжірибені меңгере алатын білім
беру ортасын жасау. Жанұя кешені қызметкерлерінің негізгі міндеті –
тәрбиеленушілерде адамдардың арасына орнығуға ұмтылушылық, өзін өмірде
таныта білушілік дағдыларына үйрету. Бұл мекемедегі бағдарламалар мен
жобалардың негізгі дүниежүзілік және отандық педагогиканың, мәдениеттің,
психологияның және де басқа ғылымдардың бай дәстүрлеріне сүйенетін
тәрбиелеу мен оқытудың біртұтастығы, жүйелілігі, табиғаты бірдейлігінің
негізінде ноосфералық білім беру тұжырымдамасы болып табылады. Ноосфералық
білім беру мен тәрбиелеу біртұтас ойлауды тәрбиелеуді, мұғалімнің, оқушының
шығармашылық әлеуетінің босауын, жеке тұлғаның оқуға ынталануын
тәрбиелеуді, оқушы мен мұғалімнің денсаулық және уақыт ресурстарын
босатуын, қоғамның қаржылық және техникалық ресурстарын үнемдеуді және
қоғамдағы техникалық, медициналық, әлеуметтік, қылмыстық шиеленістердің
өзгеруін береді. Ноосфералық білім беру дүние заңдарын, адамзат қоғамын
тануда, тәрбиесі қиын балаларжәне сыныптарымен, тәлімі нашар отбасылардың
бағдарламаларын жасау кезінде тиімді құрал ретінде әрекет етеді. Өздігінен
өмір сүруге дайындықтың Болашаққа қадам бағдарламасы – бұл баланың
шығармашылық әлеуетінің дамуы, оның еңбекке деген оңды көзқарасының
қалыптасуы, өмірлік перспективалардың орнығуы, әлеуметтік қарым-
қатынастардың өнімділігін қамтамасыз ету. Жобаның маңызды бөлігін
педагогикалық ұжымның жаңажағдайлардағы жұмысқа дайындығы құрайды.
Педагогтардың 70%-ына жуығы ноосфералық білім беру жөніндегі курстардан
өтті, оқыту мен тәрбиелеудің биобарабарлық технологиялары бойынша
семинарларға қатысқан. Бағдарламаның тиімді іске асырылуы үшін қажетті
жағдайлар ескеріліп, орталық ұйымдастырылды. Бұл – жасын есепке ала отырып
ұтымды режим жасау, дербестігін таныту үшін табиғи оқыту ортасы мен
жағдайлардың болуы, тәрбиеленушіні психологиялық жағынан демеу.
Бітірушілердің режимі мен тамақтануын ұйымдастыру өзгерді. Олар өз бетінше
азық-түлік сатып алып, ас әзірлей бастады. Биобарабар технологияларға
негізделген арнаулы психологиялық- педагогикалық демеушілік ұйымдастырылды.
Бітірушілермен жұмыс істеу үшін педагогтар арнайы іріктеп алынды. Оларға
ерекше талаптар қойылды: жұмыс тәжірибесі мен біліктілігінің болуы,
жасөспірімнің жас ерекшеліктері мен ақыл-ойының дамуы артта қалған жетім
баланың жеке тұлғалық өзгешелігін білуі. Бағдарламаға істе сыналған
тәжірибе есепке алына отырып, үнемі ішінара түзетулер енгізіледі, бірақ та
жасөспірімдердің мінез-құлқы мен психикалық денсаулығына мониторинг
жүргізудің нәтижелері көңілге сенім ұялататынын атап өткіміз келеді.
Кондоминум жағдайларында өмір сүретін тәрбиеленушілер тұрмыстық және
әлеуметтік мәселелерді шешуде неғұрлым құзіретті бола түсті. Олар басқа
балалардан анағұрлым ерекшеленеді. Оларда бастамашылдық, дербестік, қарым-
қатынастағы ашықтық сияқты жеке тұлғалық қасиеттер пайда болды. Балалардың
өз сөздерімен айтсақ, олардың өмірі неғұрлым мазмұнды бола түсті, оларда
жаңа қызығушылықтар, жауапкершілік пайда болды. Ноосфералық білім беру
технологиялары Өзін-өзі тану рухани-өнегелік даму бағдарламасымен тығыз
байланысып кеткен, олар бір-бірін толықтырып, байыта түседі. Өнегелік-
рухани білім беру мен тәрбиелеудің Өзін-өзі тану жобасы балада өзімен,
қоғаммен, отбасымен және қоршаған дүниемен үйлесімділікте өмір сүре білуді
қалыптастыруға көмектеседі. Бұл жеке тұлғаның барлық құрылымдарының:
зерденің, сезімдердің, еріктің, қабілеттіліктер мен мінез-құлықтың дамуын
білдіреді, жеке тұлғаны тәндік және рухани деңгейде сақтай отырып, өзіне
және адамдарға деген сенімді дамытады. Дербес ересектік өмірге дайындық
шеңберінде кәсіптік бағдар мен оқыту бағдарламасы енгізілген,
маманданушылық бейіндерінің тізбесі кеңейтілген. Қолөнер фабрикасы
бағдарламасы бойынша дайындық ерекше тармақ болып табылады. Бұл жерде
ұлттық қолданбалы өнерге оқытылады, этникалық стильдегі әшекейлер жасалады.
Қыш құмырашылық ісіне мамандану жолға қойылған, осының негізінде қыш
бұйымдар жасайтын шағын зауыт жасау ойластырылуда. Бұйымдар конкурстарға
қатысады, мекеменің ішінде, қалалық және республикалық дәрежеде жәрмеңкелер
ұйымдастырылады. Жұмыстың тағы да бір бағыты шығыс философиясымен танысу
болып табылады. Өзін-өзі ретке келтіру мен өзін-өзі тану дағдыларын
зерделей отырып, тәрбиеленушілер Ци Гуннің негізінде ушу практикасымен
айналысады. Өзін-өзі ретке келтіру іс-тәжірибесіне арнайы сабақтарда және
істермен айналысқан кезде уақыт бөлінеді – денелік жеңілдену минуттары, дем
алумен жұмыс дағдылары, өзін-өзі тану, релаксация, санамен және пайымдауды
дамытумен жұмыс. Мамандандырылған Жанұя кешені Монтессори мен Вальдорф
мектептері педагогикалық жүйелерінің элементтерін алған. Педагогтармен
эмоциялық байланыстарды ұстап тұру педагогтардың тәрбиеленушілерді вальдорф
жүйесі бойынша бастауыш буыннан бітіруші сыныптарға дейін жетекшілік етуі
есебінен жүзеге асырылады. Жанұядағы әрбір топ отбасы деп аталады. Отбасы
өзіне гүлдің атауын таңдап алады, оның нышандылығын, тарихын
ұғынады,гүлдердің сондай түрін өсіреді. Сондай-ақ өзін-өзі басқару
жүйесінеде көп көңіл бөлінеді.
Атырау облыстық С. Қазыбаев атындағы №1 мектеп-интернат 2004 жылдан бастап
Өзін-өзі тану пәні бойынша эксперименттік алаң, ал 2009 жылдың қыркүйек
айынан бастап Өзін-өзі тану бойынша тіректік мектеп болып табылады.
Эксперименттің мақсаты тәрбиеленушілердің мінез-құлқындағы сапалық
өзгерістерге ықпал ететін өнегелік, рухани құндылықтарды қайта жаңғырту
болып табылады. Бүкіл оқу-тәрбие процесі өзін-өзі танытуы мен өзін-өзі
білдіруі үшін баланың жеке тұлғасын дамытуға бағытталған. Мектеп-интернатта
балалар абырой мен беделді бағалауға, сүйіспеншілік пен төзгіштікке,
мейірімділікке, қайырымдылыққа,
жылы ықыластылыққа үйренетін: тренингтер, дөңгелек үстелдер, шеберлік
сыныптары өткізіледі. Отаншылдық, құқықтық тәрбиелеу, салауатты өмір салтын
қалыптастыру, эстетикалық, экологиялық, еңбек тәрбиесі бойынша тәрбиелік
шаралар өткізіледі. Атырау қаласындағы Ақбота облыстық балалар үйінің
тәрбие жұмысы балалардың әр түрлі шараларды өткізуге көбірек қатысуы мүмкін
болатын мазмұнды бос уақытын ұйымдастыруға негізделеді. Бұл ұшін балалар
үйінде қызығушылықтар бойынша үйірмелер, бейнелеу студиясы, шахмат мектебі,
ағылшын тілінің үйірмесі, домбыра, баян, қобыз сыныптары бойынша облыстық
музыкалық мектептің филиалы жұмыс істейді. Мұнымен қатар балалар үйінде
балаларды өздігінен өмір сүруге дайындайтын мақсатты жұмыс жүргізіледі:
балаларға ас әзірлеудің қарапайым білімі, үй
шаруашылығын жүргізу, қоғамдық орындарда болған кездегі мінез- құлық
мәдениеті үйретілетін Қане, құпиямызды бөлісейік, Жас аспаз үйірмелері
жұмыс істейді.
Тараз қаласындағы Ұлан балалық шақ үйі республикалық маңызы бар бірден
бір ұлттық үй болып есептеледі. Оқу-тәрбие процесі Жамбыл облысы білім
беру мекемелері үшін 2006-2011
жылдарға арналған тәрбие процесінің кешенді бағдарламасына сүйене отырып,
халықтық педагогиканың ең жаңа технологияларына негізделеді. Мекеменің
мақсаты жаңа үлгідегі балалық шақ үлгісін құру болып табылады. Балалар
үйінде сегіз: бейнелеу өнері, аспаздық, қолданбалы
өнер, ағылшын тілі, ұлттық аспаптар, ән, хореография, сахналық өнер
үйірмелері жұмыс істейді, бұл тәрбиеленушілердің жан-жақты дамуы мен жеке
қабілеттіліктерін ашуға мүмкіндік береді.
Құқық бұзушылықтар мен қылмыстардың алдын алу мақсатында лекциялар мен
құқық қорғау органдары қызметкерлерінің қатысуымен кездесулер жүйелі
өткізіледі. Осындай мақсатқа лайықталып өткізілген жұмыстардың нәтижесінде
тәрбиеленушілердің арасында қалалық ІІБ есебінде тұратындар жоқ.
Алматы қаласындағы №2 балалар үйі тәрбие процесінің негізгі тақырыптары
Жетім балаларда өзіндік сананың қалыптасуы мен дамуы, Дербес өмірге
дайындау мен бейімделу, әлеуметтендіру болып табылады.
Тәрбие процесі мынадай міндеттерді шешуге бағытталған:
1. Қазақстандық отаншылдық пен азаматтылық.
2. Рухани-өнегелік тәрбие.
3. Салауатты өмір салты дағдыларын қалыптастыру.
4. Эстетикалық, экологиялық мәдениетті қалыптастыру.
5. Экономикалық мәдениет пен кәсіптік бағдарды қалыптастыру. 6. Саяси және
құқықтық мәдениетті тәрбиелеу.
7. Қыздарды Қыз – елдің көркі бағдарлама бойынша
өнегелілікке тәрбиелеу.
Балалар үйінде қыздарды өнегелілікке тәрбиелеу бойынша жұмыс Қыз – елдің
көркі бағдарламасымен, құқық бұзушылықтардың ал-дын алу бойынша
Девианттық мінез-құлық, Норма және патология, Ықпалға қарсы тұруды
үйренеміз; кәсіптік бейімделу бойынша Ерте кәсіптік бағдар, Кәсіпті
таңдау жеке іс, Қолданбалы экономика, Отбасылық тәрбие, Әлеуметтік-
тұрмыстық бағдарлау бағдарламаларымен жүргізіледі. Еріктілер мен қоғамдық
ұйымдардың қолдауымен қосымша білім алу бойынша – ағылшын тілінің курстары,
би үйірмесі, имиджмеккинг, интерьер дизайны, оригами өнері, колледжге
түскісі келетін бітірушілерге математика мен басқа да пәндерден қосымша
сабақтар өткізу жұмысы өткізіледі. Балалар үйінде: жеке ән салу, би, спорт
(дзюдо, волейбол, баскетбол, акробатика), тігін, қол іскерлігі, қазақ
халқының мұрасын (салттарын, дәстүрлерін, халықтық өнерін) зерделеу
үйірмелері жұмыс
істейді.
Қостанай облыстық балалар үйінде құқықтық тәрбие, сала-уатты өмір салтын
қалыптастыру, эстетикалық, экологиялық, еңбек тәрбиесі бойынша тәрбиелік
шаралар өткізіледі. Азаматтылық пен отаншылдық және өз Отанына деген
сүйіспеншілікке, халықтық дәстүрлерді құрметтеуге тәрбиелеу, дүниежүзілік
және отандық мәдениет жетістіктеріне араластыру жұмысы жүргізіледі. Балалар
үйіндегі рухани-өнегелік мәдениетті дамытуға: домбыра, Алтын Сабан,
Қыздарай вокалды-аспаптық, фортепиано, флейта, гитара, жеке ән салу,
оркестр, аккордеон, баян, хор үйірмелері, Жастар жеке ән салу студиясы
жағдай жасайды. Тәрбиеленушілердің құқықтық білім мен мәдениетті меңгеруі
мақсатымен учаскелік инспектормен жеке әңгімелесулер, тәрбиеленушілер тобын
Қостанай қаласындағы түзету мекемелеріне экскурсияларға апару жүргізіледі.
Тәрбиеленушілермен түпнегіздік кәсіптік бағдарлау жұмысы жүргізіледі: оқу
орындарына экскурсиялар жасау және мамандықтармен танысу, оқу орындары
өкілдерімен әңгімелесу, Қостанай қаласы кәсіпорындарына экскурсиялар жасау,
сондай-ақ жеке тұлғаның қызығушылықтарын айқындау мен кәсіптік ағытталуын
болжамдаудың әр түрлі әдістемелерін пайдалану.
Семей қаласындағы №3 балалар үйінде тәрбиеленушілердің рухани-өнегелік
дамуы үшін Душой и сердцем край родной люблю, Салт-дәстүрлердің
тәрбиелік мәні, Балбөбек, Дорогою добра, Ребенок и компьютер сияқты
авторлық жұмыстар пайдаланылады.
Семей қаласындағы Подросток балалар баспанасы балаларды емдеу-сауықтыру,
тәрбиелеу жұмысын және бос уақытты Тәрбиеленушіде салауатты өмір салтын
қалыптастыру бағыты бойынша ұйымдастырады, ол: Гигиена өмір мен
денсаулықты сақтау шарты ретінде, Өмірдің әдептік нормалары – адамдар
мінез-құлқының реттеушілері, Балалармен және ересектермен қарым-қатынас,
өмірдің құқықтық нормалары, Еңбек дағдылары мен икемділіктерін
қалыптастыру, өмір-тіршіліктің қауіпсіздік негіздері сияқты
бағдарламалармен орындалады. Есірткілер, алкоголь, темекі тарту мен
уытқұмарлық проблемалары жөніндегі фильмдерді көру және талқылау
ұйымдастырылады. Республикада сонымен бірге балалардың өмірі отбасылық
үлгіде ұйымдастырылған балалар үйлерінің тәжірибесі де жинақталды.
Отбасылық үлгідегі балалар үйлері, балалар ауылдары бар, ол жерде құрылған
әрбір отбасында өз үйі, өз аналары бар, өзіндік шаруашылық жүргізіледі.
Балалар патронаты жүйесі де дамып келеді. Балаларды асырап алуды,
қамқорлыққа алуды қолдау жөнінде байыпты шаралар қабылдануда. Балалар
үйлерін бітірушілердің тұрғын үй проблемаларын шешу мен қолдау мақсатымен
қалада әлеуметтік мекемелерді бітірушілердің бейімделу орталығы, Жастар
үйі, Жасөспірімдер үйі (29 жасқа дейін), SOS жасөспірімдер үйі жұмыс
істейді. Аналары нақ осы уақытта материалдық тұрғыда ерекше қиындықтарды
басынан өткізіп жатқан аналардың 7 жасқа дейінгі балалары үшін Үміт атты
Үміт үйі жұмыс істейді. Осылайша, Қазақстан Республикасындағы жетім балалар
мен ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балаларға арналған ұйымдарда
әлеуметтік рөлдердің икемділігі мен саналуандылығын дамытуға жағдай
жасайтын жобалар енгізілуде. [25.141]
1,2 Балалар үйіндегі тәрбиеленушілердің тұлғасын қалыптастыру шарттары
Тәрбиенің негізгі мақсаты жеке адамды қалыптастыру және оны жан-жақты
дамыту. Ал бұл міндеттердің нәтижелі болуы жеке адамның қалыптасуына қандай
жағдайлардың ықпал ететінін білумен байланысты. Тәрбие қоғамдық өндірістік
және мәдени өмірдің белсенді қатысушысын даярлауды мақсат етіп қойған жеке
адамды қалыптастырудың жүйелі үрдісі.
Педагогика үшін мәнді мәселенің бірі – “жеке тұлға” түсінігінің өзін
айқындап алу. Адамның дамуында бір-біріне байланысты екі өзек байқалады,
оның бірі – биологиялық, екіншісі – әлеуметтік. Шетел педагогикасы мен
психологиясы жеке тұлғаның даму мәселесін үш негізгі бағытта қарастырады,
яғни олар: биологиялық, әлеуметтік және биосоциологиялық. Осы бағыттар
адамның дүниеге келген күнінен бастап оның дамуы мен қалыптасуында көрініс
бере бастайды. Адам туғанда тек биологиялық тіршілік иесі болып танылады,
жеке тұлғалыққа жету әлі ерте. Биологиялық нышандар мен қасиеттердің дамуы
адамның өмір бойы мүшелік пісіп жетілуі және қалыптасуы үрдісінің сипатын
көрсетіп отырады. Адамның биологиялық кемелдену және өзгеру үрдісі, оның
дамуының жастық сатылары мен мінез-құлығында көрініп, осыдан балалық,
жасөспірімділік, ересектік және қариялық табиғи бітістерін ажыратамыз. Жеке
адам қоғам өмірінің өнімі болғанымен, оның тірі организм екенін ұмытпау
керек. Әлеуметтік және биологиялық қатынастар жеке адамның қалыптасып
дамуына әртүрлі әсер етеді. [7.258]
Адамның табиғи дамуы сан алуан әлеуметтік сапалар мен қасиеттерді
қабылдауымен тығыз байланыста бірге дамып отырады, бұл адамды қоғамдық
тіршілік иесі ретінде сипаттайды. Мысалы, нәрестенің жақын адамдарды танып,
күлімсіреуі, кейін тілге келуі, тік жүру қабілетін игеруі, үйдегі және
көпшілік арасындағы қалыптары, еңбектеуі және т.б. Өсе келе ол білім
игереді, моральдық қалыптар мен ерекшеліктерді орындайды, әртүрлі жұмыс
істеу арқылы ептіліктер мен дағдылары қалыптасады және олардың барлығы да
өмір барысында адамда пайда болып, дамып отырады. [7. 261]
Балалар үйіндегі баланың қабілетін дамытуда оның өзінің белсенділігі
маңызды және қажетті жағдай болып табылады. Бұл белсенділік баланың кез-
келген әрекетінде: ойында, оқуда, еңбекте көрінеді. Әрине бұл жағдай
ересектердің бағыт-бағдар беруі арқылы жүзеге асады. Баланың қабілеті оның
өз қолдауы табылған іс-әрекетінде қалыптасады және дамиды. Бала тек
белсенді іс-әрекетте ғана жан-жақты дамиды да, жеке тұлға ретінде
қалыптасудың реті туады. Тұлға дамуы туралы ізденістегі психологтердің
айтуы бойынша әр адамның дамуы өз қолында, оны сырттан әсер етер күшпен
дамытуға болмайды, тек оңтайлы ықпал жасауға болады. Осы пікірден туған
білім беру мақсатының басқа да тұжырымы бар. Оқушы тұлғасын дамыту, ол оның
толық өзіндік өсуінің, өзіндік қалыптасуының, өзіндік жетілуінің амалы
ретінде қарастырылады. Сондықтан, мектеп мақсаты баланың табиғи күштері мен
мүмкіншіліктерінің өзіндік ашылуына қолайлы жағдай жасау болып табылады. Ол
үшін оқушы тұлғасының дамуын көздейтін білім беру үрдісін ұйымдастырудың
түрлі әдістері мен амалдарын анықтап, жүзеге асыру қажет. Сонымен, адам
баласы тұлға ретінде өмір сүру барысында өзінің қоғамдық мәнін сипаттайтын
көптеген әлеуметтік сапалар мен қасиеттерді қалыптастырады, әрі дамытады.
Міне, осыдан ол ғылымда биоәлеуметтік тұлға, субъект, яғни тарихи-қоғамдық
қызмет пен таным иесі деп танылады. Демек, “адам” түсінігі осыдан
биологиялық және әлеуметтік (қоғамдық), сапа мен қасиеттердің бірлігін
білдіреді. [11.19]
Балалар үйі жағдайындағы тәрбиеленушілердің дамуында психологиялық
ерекшеліктер байқалады. Олар:
- психикалық процестердің дамуындағы ерекшеліктер: қабылдауының төмендігі,
түйсінудің әлсіздігі, есте сақтаудың, қиялдың баяу дамуы, көрнекілік-
бейнелік ойдың толық жетілмеуі, зейіннің тұрақсыздығы, т.б.;
- мінез-құлық дағдыларындағы ерекшеліктер: көңіл-күйдің жиі өзгеруі мен
ашушаңдық, өзін-өзі ұстай алмаушылық, сабырсыздық, ызақорлық, қатыгездік,
ұқыпсыздық секілді жағымсыз мінез-құлық дағдылардың басымдылығы;
- қарым-қатынастағы ерекшеліктер: құрдастарымен жиі келіспеушілік, бірігіп
ойнай білмеуі, үлкендермен сөйлесе алмауы, оқшаулануы.
Осыған орай, балалар үйі тәрбиеленушілерінің психологиялық дамуындағы
сәтсіздікті анықтайтын себептер мынадай:
- тәрбиеші мен тәрбиеленушілер арасындағы қарым-қатынас пен оқу-тәрбие
үдерісінің дұрыс ұйымдастырылмауы;
-әлеуметтік-мәдени ортамен қарым-қатынастың шектеулілігі;
-балалар үйі тәрбиешілерінің психологиялық-педагогикалық дайындығының
жеткіліксіздігі;
- тәрбиеленушілерді тәрбиелейтін арнайы маман-педагогтардың жиі ауысуы;
-мектепке дейінгі балалар үйінде ойынды ұйымдастыру мен қалыптастыру
бойынша жұмыстың жеткіліксіздігі;
-тәрбиеленушілердің қарапайым мұқтаждықтарының шектелуі.
Отбасы жағдайында, өз үйінде бала өзін еркін ұстап, қалаған
қажеттілігін қанағаттандырып отырады. Мысалы, қыз бала әжесі мен анасының
үй жұмыстарына қатысып, ұл бала ата, әкесімен үй шаруашылығына қажетті
заттарды, нәрселерді жасауға қатысып, көзімен көріп, іс-әрекеттерді
бөлісуге, жоспарлауға ат салысады. Әрбір еңбек іс-әрекеттері үлкендер
тарапынан қадағаланып, бала еңбекке баулынады. Ал, балалар үйлеріндегі ұл-
қыздардың мұндай мүмкіндіктері жоқ, сол себептен тұрмыстық қарапайым
жұмыстарға икемсіздік көрсетеді. Қазіргі психологиялық зерттеулерде балалар
үйлері тәрбиеленушілерінің дамуында болатын негізгі кедергі – қолайсыз күй
(депривационные условия) деп білеміз.
Тәрбиеленушілердің мұқтаждықтарының шектелуі жеке тұлға ретінде
қалыптасуда қажетті әлеуметтік қарым-қатынастар мен аналық жылылықтың
болмауынан деп тұжырымдауға болады. Балалардың ақыл-ой, адами ізгілік
қасиеттер мен психологиялық процестердің бағдарлы дами алмауы - өз қажетін
өтей алмаудың басты сипаттамасы болмақ. Адамның жеке тұлға болып
қалыптасуына әсер ететін тәлім-тәрбие саласы – халық педагогикасы. Халық
педагогикасы – көп арналы, қыр-сыры мол, күрделі ғылым. Халық педагогикасы
– тәрбиенің бастауы және қайнар бұлағы. Ол – тәрбие жөніндегі халықтың
білімі мен тәжірибесі. Халық педагогикасы, егер тәрбие туралы халық
түсінігін ескермесе, өзінің бүкіл сан ғасырлық тарихында жинақталған
педагогикалық тәжірибесін зерттемесе, жеке тұлғаны қалыптастырудың міндетін
шеше алмаған болар еді. Қазақстан Республикасы бойынша халық
педагогикасының мақсатын, мазмұнын, әдіснамалық негізін ашуда үлес қосқан
көрнекті ғалымдар З.Әбілова, Ш.Әлібеков, С.Ғаббасов, Қ.Жарықбаев, С.Қалиев,
К.Қожахметова, А.Мұхамбаева, Н.Сәрсенбаев, Ә.Табылдиев, С.Ұзақбаева және
т.б. еңбектерінде кеңінен қарастырылады. Н.Сәрсенбаев педагогикалық
теорияны толықтыра түседі, халықтың ауызекі шығармашылық туындылары:
ертегілер, жұмбақтар, жаңылтпаштар, халықтың қанатты сөздері, мақал-
мәтелдер рөлін және олардың педагогикалық мазмұнын халық педагогикасының
құралы ретінде баяндайды. Сондай-ақ, еңбектерінде қазақтың халық
педагогикасының қазіргі тәрбиені ұйымдастырудағы практикалық маңызы
қарастырылады, атап айтқанда, балаларды мектепке даярлау мәселелері және
қоғамдық тәрбиенің орны сөз болады. Ол халық педагогикасы құралдарын отбасы
тәрбиесінде пайдалану түрлеріне және осы мәселедегі отбасы дәстүрлерінің
алатын орнына жан-жақты сипаттама берген. Талдау жасалған жоғарыдағы
зерттеулерде халық педагогикасы ұғымы негізінде халық ауыз әдебиетінің
шығармалары, этнографиялық материалдар, халықтық тәрбие дәстүрлері,
ойындары, отбасы тәрбиесінің тәжірибелерін мектептегі оқыту мен тәрбие
жұмысының барысында қолдану ұсынылады. Ресей ғалымы К.К.Платонов: Жеке
тұлға – ол өзінің барлық дербес өзгешеліктерімен бірге тірі организм
түріндегі нақты адам. Тұлға – адам ретінде сананың иесі. Бұл жағдайда сана
– іс-әрекет арқылы адам психикасының белсенді компоненттері. Жеке тұлғаны
қалыптастыру – оны мақсатты бағытқа өзгерту. Жеке тұлғаның қалыптасуы мен
дамуының өзгеріп отыруына негізінен ұжымдағы оқыту мен тәрбиелеу үдерісінде
мұғалімнің жеке тұлғасы мен ұйымдағы ұжым әсер етеді. Осыған байланысты
жеке тұлға бойындағы психикалық процестер мен мінез-құлық, адамгершілік
қасиеттердің барлығы да тәрбие үдерісінде қалыптасады – деп анықтама
береді. Осы орайда, психолог А.А.Люблинская: Жеке тұлға – оның өзіне ғана
тән белгілі бір физикалық және психикалық ерекшеліктері бар адам. Сондықтан
да нақты бір жеке тұлға туралы айтқанда, біз дербестік туралы да айтамыз.
Жеке тұлға дегеніміз - дербестік, яғни сол нақты адамға тән және оны барлық
басқа адамдардан ерекшелеп тұратын физикалық және психикалық
ерекшеліктердің, олардың үйлесімінің, пішіндерінің, айқындылық дәрежесінің
қайталанбас өзгешелігі деп қарастырған. [37.40]
Ғалым К.Оразбекова өзінің Жеке тұлға ұлттық тәрбиесінің ғылыми-
педагогикалық негіздері атты докторлық диссертациясында жоғары мектеп
тәрбиесінде ұлттық тұлғаны қалыптастырудың әдіс-тәсілдерін айқындап,
әдістемелік құралдар ұсынған. Соның нәтижесінде ғалым: Ұлттық тұлға –
белгілі тілі, діні, мәдениеті, салт-санасы қалыптасқан ортада жеке адамға
тән қасиеттер мен өз ұлтының, халқының тұрмыс-тіршілігін бойына сіңіріп,
ұлттық намыс, талғам және ұлттық сана белгілерін өз бойында тұтастай
көрсетіп, ең жоғарғы рухани деңгейде дамыған адам деп, ұлттық тұлға
ұғымына анықтама беріп, үлгісін ұсынған. Ал, ұлы Абай мақал-мәтелдерді
жоғары бағалай келіп, оны бала тәрбиесінде талғап пайдалану қажеттігін айта
отырып, өзінің өлеңдері мен қара сөздерінде Адам, Толық адам (кәмил
инсап) деген ұғымдарға тоқталады. Ғұлама ақын өткен заман ғұламаларының
нағыз адам, кемел адам туралы пайымдауларын сын көзбен тексере келе: Үш-ақ
нәрсе адамның қасиеті-дейді. Олар – ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы
жүрек деген тұжырым жасайды. Абай осы үш ақыл сипатты (ыстық, нұрлы, жылы)
үш қасиет (қайрат, ақыл, жүрек) тұтасқанда ғана толық (нағыз кемел) адам
болатынын айтып: Ақыл, қайрат, жүректі бірдей ұста. Сонда Толық адам
боласың, елден ерек-дейді. Аталған тұжырымдарды негізге ала отырып,
зерттеу мәселесіне сәйкес төмендегідей тұлға ұғымының мәні нақтыланды:
Балалар үйінің тәрбиеленушісі - ана тілін еркін меңгерген, өз ұлтының салт-
дәстүрін, халық ауыз әдебиетінің озық үлгілерін түсінетін, жеке дара
психикалық процестері, жағымды мінез-құлық пен қарапайым еңбек дағдылары
қалыптаса бастаған тұлға.
Осыған сәйкес зерттеу барысында тәрбиешілерге балалар үйіндегі
тәрбиеленушілердің тұлғасын қалыптастыруда алдымызға мынадай міндеттер
қойдық. Олар:
-тұлғаны қалыптастыруға арналған педагогикалық, психологиялық және
әдістемелік әдебиеттерге талдау жасау, теориялық білімдерін тәжірибеде
пайдалана білу шеберлігін меңгеру;
- тұлғаны қалыптастырудың маңызы мен мәнін анықтау;
-халық педагогикасының мазмұны мен әдістемесі туралы білімдерін жетілдіру;
-тұлғаны қалыптастыруға бағытталған тиімді әдіс-тәсілдер жүйесін айқындап
алу;
- тұлғаны қалыптастыруда диагностика жасай білу іскерлігін меңгеру. [36.42]
Балалар үйлерінде тәрбиеленетін балалардың психикалық дамуын көп жылдар
бойы зерттеген психологтар И.Лангмейер мен З.Матейчик психикалық
депривация түсінігін енгізді. Олар мұны ұзақ уақыт бойы субъектіге кейбір
негізгі өмірлік маңызды психикалық қажеттіліктерін жеткілікті мөлшерде
қанағаттандыру үшін мүмкіндік берілмейтін өмірлік жағдаяттардың нәтижесінде
туындайтын псхикалық жағдай ретінде түсіндіреді. Баланың зияткерлік
дамуының жеткіліксіздігі танымдық процестердің дамымағандығынан, әлсіреуі
немесе қалыптаспағандығынан, ойлаудың (көрнекілік-бейнелік, абстрактілі-
қисындық, ауызшалық және т.б.) нашар дамуынан, есте сақтаудың нашарлығынан,
назар аударудың тұрақсыздығынан, білімдарлықтың төмендігінен, пәндер мен
оқиғаларға ұзаққа созылмайтын қызығушылықтың нәтижесінде басталған істі
аяқтай алмаушылықтан, танымдық уәжделудің төмендеуінен және т.б. көрінуі
мүмкін. Психологиялық зерттеулер тәрбиеленушілерде көңіл бөлу мен есте
сақтау даму деңгейінің орташа статистикалық нормадан ауытқымайтынын
дәледейді. Алайда ішкі күштерді, тірексіз іс-тәжірибелік әрекеттерді талап
ететін міндеттерді шешудегі қабілетсіздіктен көрінетін жағдайда аса
тәуелділік, абстрактілік-қисындық ойлау мен ауызша-қисындық ойлау дамуының
төмендеуі айқындалды. Бұл мәліметтер балалар үйлерінде тәрбиеленушілерді
зияткерлік дамудағы төмендеудің негізгі себептері туа біткен тұқым
қуалаушылық факторлары, орталық жүйке жүйесі жұмысының анатомиялық-
физиологиялық бұзушылықтары емес, ортаның ықпалы, педагогикалық,
жаңсақтықтар болып табылатынын дәлелдейді. Себептердің біреуі ересектермен
сапалы, мазмұнды қарым-қатынастың жоқтығы болып табылады.
Барлық зерттеушілер балалар үйлері тәрбиеленушілерінің жеке тұлғасының
қалыптасуындағы көп қиындықтар эмоциялық-еріктік салада: әлеуметтік өзара
әрекеттестіктің бұзылуынан, өзіне деген сенімсіздіктен, өзін-өзі
ұйымдаструшылық пен мақсатқа ұмтылушылықтың төмендеуінен, дербестіктің
жеткіліксіз дамуынан, өзін өзі барабар емес бағалауынан,
айналасындағылармен қалыпты өзара қарым-қатынастар жасауға
қабілетсіздіктен, ынтымақтасу үрдісінің мүлдем жоқтығынан көрініс табатынын
атап көрсетеді. Осы тектес бұзылушылықтар көбінде аса алаңдаушылықтан,
эмоциялық ширығудан, психикалық қажудан, эмоциялық торығудан, әр текті
кедергілерге аса сезімталдықтан, қиындықтарды жеңуге дайын еместіктен,
жетістіктер мен табысты қажетсінудің төмендеуінен, сенімсіздіктен,
қызбалықтан, ұстамсыздықтан, шамадан тыс импульстік белсенділіктен,
эмоциялық салқындықтан, өзін өзі күштеуден, айналасындағылармен эмоциялық
қарым-қатынастардың бұзылуынан, енжарлықтан, торығудан және т.б. байқалады.
Балалар үйлерінің жасөспірімдеріндегі бірқатар ерекшеліктер олардың
айналасындағы адамдармен өзара қарым-қатынастарынан көрініс табады. Он
жасқа жеткенде жасөспірімдерде олардың ересектермен, құрдастарымен бала
үшін іс жүзіндегі пайдалылығына негізделген қатынастары орнайды,
жақындыққа тереңдемеу қабілеттілігі, сезімдердің үстірттігі, моральдық
арамтамақтық (нұсқау бойынша өмір сүру әдеті), өзінің зияндылығын, қажет
еместігін ойлап, күйзелу қалыптасады. Араласа білмеу мінез-құлықтың барабар
емес ниеті түзулік немесе озбырлық (мысалы, барлығы үшін айналасындағыларды
кінәлау, өз кінәсін мойындай алмауы мен оған ниет білдірмеуі және
басқалары) сияқты қорғаныстық формаларының басымдыққа ие болуына себеп
болады. Бір жағынан, балаларда ересек адамның назар аударуы мен достық
пейілін, адамдық жылуды, мейірім мен оңды эмоциялық қарым-қатынастарды
қажетсінуі артады, екінші жағынан бұл қажетсінуге толықтай қанағанттанбау
байқалады: ересектер тарапынан балаларға аз көңіл бөлінуі, бұл қатынастарда
жеке тұлғалық мәселелер сөз болуының аздығы, олардың эмоциялық жұтаңдығы
мен негізінен мінез-құлықты тәртіптеуге бағытталған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz