Салық салынатын айналымды анықтау
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1Қазақстан Республикасының салық жүйесіндегі қосылған құн салығының
теориялық негіздері
1.1 Жанама салықтардың пайда болуы және атқаратын
қызметі ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Қосылған құн салығының экономикалық мәні және төлеушілер және салық
салу объектілері
қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 16
1.3 Қосылған құн салығы бойынша есепке қою ерекшеліктерінің теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
2 Қосылған құн салығының экономикалық мазмұнын талдау
2.1 Нарықтық қатынастар жағдайында қосылған құн салығын есептеу және
болжау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
2.2 Қосылған құн салығынан босатылған айналым мен импортты сипаттау ... ..45
2.3Салықтық есептеме бойынша қосылған құн салығын есепке
жатқызудың артықшылықтары мен кемшіліктерін
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... .52
3Қосылған құн салығының қызмет ету ерекшеліктері негізінде экономикалық
ролін арттыру
3.1 Салық Кодексі аясында қосылған құн салығының қызметін реттеу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
3.2 Қосылған құн салығының экономикалық ролін жетілдіру
бағыттары ... ... ..58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
Қолданылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
65
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 67
Кіріспе
Қазіргі кезде қосылған құн салығы халықаралық стандартқа сәйкес және
экономикалық термин ретінде тұтыну салығы деп аталып жүр. Кейбір дамыған
мемлекеттерде тұтыну салығы десе, ал бірқатар елдерде жанама салықтар
ретінде аталуда, қалай атасақта бұл салықтардың мағынасы мен мазмұны
өзгермейді. Бұл салықтың ерекшелігі – оның салық салынатын объектісі
сатудан түскен бүкіл түсім ақша емес, тек салық салынатын айналым мен салық
салынатын импортты қамтитын қосылған құн болып табылатындығында.
Сондықтанда Қосылған құнға салынатын салық: экономикалық мазмұны және
қызмет ету ерекшеліктері тақырыбында дипломдық жұмысты таңдауыма себеп
болды.
Қосылған құнға салынатын салықты 1954 жылы М. Лоре (Франция) енгізіп,
айналымға салынатын салықты алмастыруға қабілетті салық ретінде бейнеледі.
Бұл салық Франция жерінде 1968 жылы толығымен енгізіліп болды. Кейін келе
Еуропалық Одаққа мүше болғысы келетін мемлекетке қойылатын алғы-шарттардың
бірі болып саналды.
Қосылған құн салығы термині (Value added fax - VAT) 1920 жылы пайда
болды және өзінің бастауын К. Маркстің “капиталын” И.И. Сковрцов,
А.К.Степановтың аудармасынан алады. Value сөзін құндылық деп аударса
нақтырақ болар еді, алайда Кеңес үкіметі кезеңдегі қисынсыз “құн”
аудармасы енгізіліп қалды. “Құндылық” терминінің “құн” сөзіне экономикалық
түрде өзгеруі Марксисттік саяси экономиканың “Экономикалық игіліктер
құндылығы” теориясын теріске шығарды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – нарықтық экономикадағы қосылған құн
салығының экономикалық мазмұнын, бюджет түсімдерін қалыптастырудағы
атқаратын ролі мен тиімділігін ашып көрсету.
Дипломдық жұмыстың мақсатына сай келесідей міндеттерді шешу қажет:
- қосылған құн салығының экономикалық мәнін және қажеттілігін
сипаттау;
- қосылған құн салығын төлеушілер мен салық салу объектілерін
теориялық негіздеу;
- қосылған құн салығын есептеу мен төлеу тәртібіне талдау жасау;
- Салық Кодексі аясында қосылған құн салығының қызметін реттеу
жолдарын қарастыру.
Дипломдық жұмыс құрылымы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Бірінші тарауда жанама салықтардың пайда болуы және атқаратын қызметі,
қосылған құн салығының экономикалық мәні және қажеттілігі, сонымен қатар
қосылған құн салығын төлеушілер және салық салу объектілері мен қосылған
құн салығы бойынша есепке қою ерекшеліктерінің теориялық негіздері
сипатталады.
Екінші тарауда қосылған құн салығынан босатылған айналым мен импорт
сипатталып, салықтық есептеме бойынша қосылған құн салығын есепке
жатқызудың артықшылықтары мен кемшіліктері, сондай-ақ қосылған құн салығын
есептеу мен төлеу тәртібіне талдау жасалынады.
Үшінші тарауда Салық Кодексі аясында қосылған құн салығының қызметін
реттеу жолдары мен қосылған құн салығының экономикалық ролін жетілдіру
бағыттары қарастырылады.
Жанама салықтардың ішіндегі ең маңыздысы 1992 жылы енгізілген қосылған
құн салығы болып табылады. Салық төлеуші мемлекетке оны төлеу нәтижесінде
шеккен шығысының орнын бағаны көтеру жолымен толықтырады және салықты
төлеуді сатып алушыға аударады. Салық салу объектісі материалдық
шығындарсыз өндірілген өнім болып саналатын қосылған құн болып табылады:
қосылған өнімге кешенді шығыстар, мысалы, жарнамаға жұмсалатын және басқа
бірқатар шығындар қамтылуы мүмкін.
Жалпы нарықтық қатынастар жағдайында қосылған құн салығы көп дүркінді,
тауарды өндіру мен өткізудің әрбір сатысында өндіріп алынатын салық, ол
өзіне тауар қозғалысының өткен стадияларындағы барлық алынымдарды қосып
алады, бірақ мемлекетке тек осы тауардың өндірушісі тауарды өндіру мен
өткізу стадиясында алынған қосылған құн салығы түседі. Сөйтіп, салықты
өндіріп алу механизмі баға құрамындағы салықты дәйекті және тұрақты
қордалану есебінен баға өсуінің нәтижесін бермейді: баға салық салудың бір
дүркіндігі кезіндегідей өсіп отырады. Сонымен бірге кәсіпкерлердің салық
жүйесі алдындағы теңдігі пайда болады, түпкілікті тұтынушыға түсетін баға
қысымы азаяды.
Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы
Қазақстан Республикасының кодексі бойынша қосылған құн салығы деп
тауарларды (жұмыстарды, қызмет көрсетуді) өндіру және олардың айналысы
процесінде қосылған, оларды өткізу бойынша салық салынатын айналым құнының
бір бөлігін бюджетке аударуды, сондай-ақ Қазақстан Республикасының
аумағындағы тауарлар импорты кезіндегі аударымы айтады. Салық салынатын
айналым бойынша бюджетке төленуге тиісті қосылған құн салығы сатылған
тауарлар (жұмыстар, қызмет көрсетулер) үшін есептелген қосылған құн
салығының сомасы мен алынған тауарлар (жұмыстар, қызмет көрсетулер) үшін
төленуге тиісті қосылған құн салығының сомасы арасындағы айырма ретінде
анықталады.
1Қазақстан Республикасының салық жүйесіндегі қосылған құн салығының
теориялық негіздері
1.1 Жанама салықтардың пайда болуы және атқаратын қызметі
Салық классификациясында салықтар ежелден жанама және тікелей
салықтар болып бөлінеді.
Жанама салық Ежелгі Римде пайда болған[1]. Сондай-ақ, мұнда айналымнан
түсетін салық қарастырылған, көбіне оның ставкасы 1 пайыз құраған. Олардың
құнына сәйкес ерекше салықтар салық сатудағы айналымнан 4 пайыз, құлдарды
босатуға салық 5 пайызды құраған.
Жанама салықтар – бағаға немесе тарифке үстеме түрінде белгіленген
салықтар, олар салық төлеушілердің табыстарына немесе мүлкіне тікелей
байланысты емес. Жанама салық қосылған құн салығы мен акциз салығынан
тұрады. Оларды саналы пайдалану баға белгілеу процесіне оңтайлы ықпал
жасауы және тұтыну құрылымына әсер етуі мүмкін. Бұдан басқа, салық
төлеушілер үшін табыстарға тура салық салудың өсуінен гөрі олардың
шығыстарына салық салудың өсуі жақсырақ. Сонымен бірге тұтынуға салынатын
салықтар болып табылатын акциздерді, сатудан алынатын салықты, қосылған
құнға салынатын салықты пайдаланудың көбірек артықшылығы болады, өйткені
олардан жалтарыну қиынырақ, олармен экономикалық бұзушылық аз байланысты,
олар еңбекке деген ынталандырмаларды аз қысқартады, тапшылықтың жоқтығы
жағдайында ауыстырушы тауарға да тапшылықтың жоқтығын қоса олар тұтынушыға
таңдау құқығын сақтап қалады, салықтардың жасырымдылығын қамтамасыз етеді
және т.с.с.
Алайда тұтынуға салынатын салық өсуінің кемшіліктері де бар, бұл
кемшіліктерге олардың инфляциялық және регрессивтік сипатын жатқызуға
болады. Бірақ бұл салықтардың оң нәтижесі олардың теріс әсерін жауып
кетеді. Егер баға өсетін болса, сонымен бірге бюджет шығыстары да өсетін
болса, онда бұл салықтардан түсетін түсімдер бағаның өсуімен көбейетін
болады. Бұл әлеуметтік бағдарламаларды іске асыруға қаражаттар алуға
мүмкіндік береді.
Салық салу жүйесіне ортақ заңдылықтың болатынын есте ұстау қажет:
экономиканың дағдарысы жағдайында, тұралаушылықта өндірістегі, саудадағы
және экономиканың басқа секторларындағы тоқырауда салық салуды тұтынысқа
объективті қайта бағдарлау болады. Осы кезде мемлекеттің шығыстары мұндай
жағдайда қысқармайды, тіпті кейде халықтың жұмыспен қамтылуының
төмеңдеуінің нәтижесінде оны әлеуметтік қолдауды кеңейту, экономиканың
құрылымын қайта құруға, оның тіршілікті қамтамасыз ететін салаларын
қолдауға жұмсалатын шығыстарды және басқа кезек күттірмейтін шығыстарды
арттыру қажеттілігінен көбейеді. Сондықтан салық ауыртпалығын көп
тұтынатындарға ауыстырудың қажеттігі пайда болады. Бөлгіштік процестегі
белгілі бір теңестіруге жанама салықтардың өзіндік әлеуметтік бағыттылығы
осында көрінеді.
Жанама салық бұл кәсіпорындардан белгілі тауар және қызметтерден
алынатын салық және оны кәсіпкерлік бағаға сәйкес үстеме қосу арқылы
белгілеу жолымен сатып алушыға аударылады.
Жанама салықтар (жұмыстарды қызмет көрсетулерді) өндіру және олардың
айналысы процесінде қосылған, оларды өткізу бойынша салық салынатын айналым
құнының бір бөлігін бюджетке аударуды, сондай-ақ Қазақстан Республикасы
аумағындағы тауарлар импорты кезінде аударымды білдіреді, сондай-ақ акциз
баға қосылатын және сатып алушы төлейтін тауарларға салынатын салық.
Акциздерді өздерінің айырмашылықтары ерекшеліктеріне қарай монополды түрде
жоғары бағалары мен тұрақты сұранымды болатын тауарларды өндірушілер
төлейді.
Жанама салықтардың мәні мынада: тауар өндірудің әрбір қадамына
өндірілген және өткізілген тауардың (жұмыс, қызмет) құны және өндірісте
және жұмыс орындарда қолданған шикізат және материалдың құны арасындағы
айырма ретінде қосылған құн анықталады.
Сипаты бойынша жанама салықтар біркелкі емес. Олардың құрамында
акциздер ерекше орын алады. Олар жеке және әмбебап, фискальдық монополиялар
мен кеден баждарына бөлінеді. Жеке акциздер тауарлардың жеке түрлері мен
топтарына бекітіледі. Әмбебап акциздердің алуандығы болып ҚҚС саналады.
Жанама салықтар қарапайымдылығымен ерекшеленеді, оларды қолдану өндірістік
құлдырау жағдайында фискальды тиімділік береді. Салық көзі бойынша келесі
салық түрлері бар:
- өнім құнына кіретін салықтар (ҚҚС және тағы да басқалар);
- өнімнің өзіндік қүнына кіретін салықтар (транспорттық қүралдар
салығы, жер салығы және тағы да басқалар).
Салық салу деңгейі бойынша салықтардың үш түрі бар:
1) прогрессивтік, салық салу ауыртпашылығы табыс көлемі мен салық
салудың объектісімен бірге өседі. Бұл салықтар тобына жеке тұлғалардың
табыс салығы, транспорттық құралдар салығы жатады.
2) регрессивтік, салық салу ауыртпашылығы табыс өсуімен бірге
төмендейді.
3) пропорционалды, салық салу ауыртпашылығы табыс көлемі мен объект
көлеміне пропорционалды өзгереді.
Жанама салықтардың ұзақ тарихы бар. Қазіргі уақытта акциз салығын
универсальды және жеке болып бөлінеді. Универсальды жанама салықты көбіне
айналымға салынтын салық деп атайды.
Мемлекетті фискальды монополия толық және бөлшектеген болып бөлінеді
де мемлекеттің кейбір тауарлардың өндірісі мен сатуына толық немесе
бөлшектей монопрлиясын көрсетеді. Оларды салудың негізігі мақсаты
мемлекеттік бюджетті толықтыру болып саналады.
Ең күрделі құрылым кедендік баждарда, олар төрт көрсеткіш бойынша
бөлінеді: шығуы, мақсаты, өндіріп алу сипаты, қатынас сипаты.
Шығуына қарай кедендік баж: ішкі транзитты, экспортты және импорттты
болып бөлінеді. Мақсатына қарай: фискальды, протекционисті, жоғары
протекционистң, антидемпингті, теңестірілетін, дискриминациялық,
преференцияалдық, статистикалық болып бөлінеді.
Өндіріп алу сипаты бойынша: спецификалық адволорлық, кумулятивті болып
бөлінеді.
Жанама салықтардың ішінде кең таралғаны универсальды акциз болып
табылады, бұл салық көптеген елдерде қосылған құн салығы ретінде
қолданылады.
Қосылған құн салығы - бұл айналым салығының ерекше түрі, бюджеттің
құрылуының аса маңызды көздерінің бірі. Ол тауарлардың өндірісі, айналысы,
жұмыстардың орындалуы, қызметтердің көрсетілуі процесінде қосылған құнның
өсуі бөлігінің бюджетке аударымы, сондай-ақ тауарлар импорты кезіндегі
аударым болып табылады.
Салық төлеушілер – республика аумағында бағыныштылығы мен меншік
нысанына қарамастан өндірістік және коммерциялық қызметті жүзеге асырушы
заңды тұлғалар. [ 3,145 б.]Салық салу обьектісі – кәсіпорын өндіріс
саласында да, айналыс саласында да өнімді, тауарларды өндіру мен өткізу,
жұмыстарды орындау, қызметтерді көрсету кезінде шикізат, материалдар немесе
тауарлар құнына қосатын құн.
Соңғы үш жүз жылдықта ҚҚС кең тарады. Бұл салық әр елде әр түрлі
аталынды. Мысалы, Канадада және Жаңа Зеландияда – тауарға және қызметке
салық, ал Японияда – тұтынушыларға салық деп аталды. Бұл салық түрі 80
шақты елдерде әрекет етті, олардың ішінде көбісі кешенді дамыған елдер. Тек
қана дамыған елдердің ішінде бір ғана АҚШ-та бұндай салық жоқ. ҚҚС 80
жылдардың соңы 90 жылдардың басында Батыс Европада (яғни Болгария, Венгрия,
Польша, Чехия және т.б.) және сонымен қатар кейбір ТМД елдерінде (яғни
Беларуссия және Қазақстан) құрылды.
Бірақ ҚҚС әлемдік тәжірибеде кең көлемде кең таралғаны мен оны көбіне
европалық салық деп атайды. ҚҚС бюджет базасының негізгі көзі болып
табылады. Европалық қоғамда қазіргі кезде әр бір ел европалық қоғамның
мүшесі салықтан түскен 1,4 %-ті европалық бюджетке төлеп отыр.
ҚҚС ең алғаш рет Францияда пайда болды. Оның негізін қалаушы
Францияның қаржыгері Морису Лоре болды. Ол ҚҚС–тің әрекетін көрсетті.
Соңғы он жылдықтың ішінде ҚҚС тәжірибе жүзінде қолданыла бастады, яғни
Франциядан Африканың Кот ди Вуар мемлекетінде қолданыла бастады. Францияда
ҚҚС 1968 жылы 1–желтоқсанда 5-ші республикалық заңның №66-10 статиясында өз
күшіне енді. Жалпы бұл заңның алға қойған мақсаты ҚҚС ты біріктіріп бүкіл
әлемдік жаңа салыққа айналдыру болды.
Қосылған құн салығын салудың объектісі болып тауардың белгілі бір құны
болып табылады. Қосылған құн салығы 42 мемлекеттің, оның ішінде 17
еуропалық мемлекеттердің негізгі құрамдас бөлігі болып табылады.
Салық салу объектісі қосымша құн жалақы ретінде төленетін сомма сияқты
есептелуі мүмкін, салық ставкасының түрлері мен деңгейі әртүрлі:
Ұлыбританияда қазіргі ауқытта үш ставка қолданылады, тауар топтарына
қарай 0,8%, 17,5%, 21,8%; Италияда бес ставка бар : жеңілдетілген 2% ,
негізгі 9%, жоғарлатылған 18-38%, және нөлдік; Германияда екі ставка бар
жеңілдетілген 7%, стандартты 15%; Францияда 2,1%, 4%, 5,5%, 18,6 - 22%.
Бюджет кірісндегі табыс бөлігінің үлкен үлесін Франция алады 45 %,
Ұлыбритания және Италияда 20%.
Қазақстан Республикасы 1995 жылдың 24 сәуірінде № 2235 қабылданған
Салық және бюджетке түсетін басқа да төлемі туралы Қазақстан
Республикасының жарғысына сәйкес тікелей және жанама салықтар болып
бөлінеді.
Ол табыс және мүлік құнына байланыссыз. Жанама салық Қосылған құн
салығы немесе акциз салығынан тұрады.
Қосылған құн салығы тұтынушыға салынатын жанама салық болып табылады.
Салық сату – сатып алу процедурасы кезінде және де тауар нәтижелі
тұтынушыға жеткенше өндіріліп алынады.
Нәтижесінде өндірістің барлық сатысында салынады және барлық
звенолардың салық төлеу айналымымен сәйкестікке жетеді.
Қосылған құн салығын өндіріп алудың техникалық механизмі ыңғайлы және
оның бюджетке тез түсуін қамтамасыз етеді.
Тікелей салықтарға қарағанда жанама салық салық төлеушінің табысына
тәуелсіз. Бұл салық алу тауар тұтыну процесінде жүреді және бағаға
қосылады.
Қосылған құн салығын енгізгенде алғашқыда барлық қаржылық қатерден
шешім деп танылады.
Қосылған құн салығы бюджеттің кіріс баптарында корпоративті салықты
ысырып 1 орынға тұруы көзделді, бірақ бюджетте тепе – теңдік болған жоқ.
Қосылған құн салығында тұрақты салық салу базасын бар екендігін айтып
кету керек және ол материалды шығынға тәуелсіз.
Бюджетке түсім дайын өнім сатылғанша түседі және ол дайын өнімді қайта
сатқанда да түсіп отырады. Бұл салықтан жалтарыну өте қиын, себебі бұл
салықты барлық банктік және есеп айырысу құжаттарында көрсетіледі. Бұл
Қосылған құн салығынан жалтарыну мүмкіншілігін болдырмайды және салық
инспекциясына салық төлемін тиімді бақылауға әкеледі.
Салық төлеуші Қосылған құн салығын өндіріп алуда салық премиясын өзі
жүргізбейді. Себебі, өз шығындарын сатып алушыға аударады. Соңғы
тұтынушыдан салықтық аударым түседі. Бұл салықтың жанама салықтың басқа да
түрлері сияқты артықшылықтары бар. Осыған байланысты қосылған құн салығын
өндіріп алу механизмі өзгерген.
Шағын бизнесті қолдау мақсатында, біздің мемлекетіміз заңды тұлғалық
статусы жоқ кәсіпкерлікпен айналысатын азаматтарды Қосылған құн салығын
төлеуден босатты. Оларға есеп және есеп берудің оңайлатылған нысаны
берілген.
Жанама салықтың негізгі түрі - біздің елімізде бұрын қолданылмаған
акциз салығы. Оның рөлін үлкен көлемде айналымнан салық жүзеге асырған.
1997 жылдан бастап акциз салығын тек жеке тұлғалар емес, сонымен қатар
заңды тұлғалар да төлей бастады.
Қосылған құн салығымен бірігіп акциз салығы келесідей тауарларға
салынады: шоколад, икра, қызыл балық және тағы басқаларына. 1996 жылдан
бастап салық саясатының бағыты акцизді тауарлар тізімінің төмендеуіне
әкеледі.
Салық ұғымымен салық жүйесі тығыз байлансты. Мемлекетте алынатын
салықтар түрлерінің, оны құру мен алудың нысандары мен әдістерінің, салық
службасы органдарының жиынтығы әдетте мемлекеттік салық жүйесін құрайды.
Көптеген елдердің салық жүйесі және жанама салықтар көп жылдар бойына
бірте – бірте дамыды. Қазақстанда салық жүйесін құруда ұзақ эволюциясына
уақыт жоқ, оған себеп ұлттық экономиканы тез дамыту және аяққа тұрғызу
болып отыр. Бұл мақсатқа жету енгізілетін өзгерістерге салық ұйымдары мен
қатар салық төлеушілерге уақыт беру үшін кезеңмен жүргізілуі тиіс.
Қазақстан Республикасында салық жүйесі салықтардың алымдардың және
баждардың түрлерін, салық қатынастарын реттейтін құқықтық нормаларды және
салық службасының органдарын кіріктіреді.
Сөйтіп, Қазақстанның салық жүйесі салықтардың және басқа міндеті
төлемдердің түрлері бойынша тым сараланған. Салық қатынастарын реттеуші
құқықтық нормалар Қазақстан Республикасының салық кодексінде сараланған
және тиісті нұсқаулықтарда келтірілген. Салық службасы органдары уәкілетті
мемлекеттік органдарынан тұрады. Салық органдарына облыстар, Астана және
алматы қалалары бойынша аймақаралық салық комитеттері, ауданаралық салық
комиттері, аудандар, қалалар және қалалардағы аудандар бойынша салық
комитеттері, сонымен бірге қаржы полицияларының бөлімшелері жатады.
Салықтардың, оларды төлеушілердің, салықтарды алу әдістерінің, салық
жеңілдіктерінің жиынтығының болатындығынан салық жүйелерінің әжептәуір
күрделі үлгілер болуы мүмкін.
Барлық өркениетті елдерде салықтардың бүкіл жиынтығының әртүрлі
қағидаттары бойынша жіктеледі:
– салық салу объектілері бойынша;
– салықты алатын және салықтан жиналған сомаға билік жасайтын
органға қарай;
– пайдалану тәртібі бойынша;
– объектінің экономикалық белгісі бойынша.
Салықтарды салу объектілері бойынша олар тікелей және жанама салықтар
болып бөлінеді.
Тікелей салықтар – салық төлеушінің кірісі мен мүлкінен тікелей
төленген салықтар. Олар өз кезегінде нақты және жеке салықтарға жіктеледі.
Нақты салықтар салық төлеушінің мүлкінің (меншігінің) кейбір түрлеріне (үй,
жер, кәсіп, ақшалай капитал және т.с.с.) салынады. Жеке тура салықтар – бұл
жеке адамдар мен заңи ұйымдардың табыстары мен мүлкіне салынатын салықтар.
Нақты салықтардың айырмашылығы жеке салық салу әрбір салық төлеушінің жеке
табысы мен мүлкін де, оның қаржы жағдайын да ескереді.
Тікелей салықтардың өзі нақты және жеке болып бөлінеді. Нақты салықтар
мүліктің бірнеше түрлерімен төленеді және сыртқы белгілер арқылы құрылған.
Нақты салықтар бойынша салық төлеушінің жеке мүмкіншіліктерін есептеу
жағдайында емес болып табылады (жер салығы, бағалы қағаздар салығы).
Тікелей салық салуда ақша қатынастары мемлекет пен қазынаға енгізетін
төлеушінің өзімен тура болады. Тікелей салықтардың біреулерін тек заңды
тұлғалар, келесісін тек жеке тұлғалар, ал үшіншісін - заңды да жеке тұлғада
төлейді.
Жеке салықтар заңды және жеке тұлғалардың табысынан алынады. Олар
төлеушінің нақты табысы ретінде есептелінеді және де оның жеке жағдайлары
салық салу субъектісінен шығады. Жеке салықтардың құрылуы
салық субъектісінің төлем қабілеттілігін есептеуге негізделген.
Жанама салықтар - бағаға немесе тарифке үстеме түрінде белгіленген
салық төлеушінің кірістері мен мүлкіне тікелей байланысты емес салықтар.
Жанама салықтарға сондай-ақ сыртқы экономикалық қызметтен түсетін
түсімдерде кеден баждары түріндегі, экспортқа және импортқа салынатын салық
түріндегі (кеден кірістері, ішкі нарықтағы сатылатын тауар бағасы мен
олардың фактуралық құнының айырмасы) жатады.
Жанама салықтар мемлекеттің фискалдық мүдделерін білдіреді.
Жанама салықтарды салудың мәні салықты тауар бағасына (немесе
қызметтің тарифіне) қосылатындығында, кіріктірілетіндігінде. Бұл жағдайда
салықты тауардың қызметтің нақты тұтынушысы төлейді, алайда тұтынушы мен
мемлекет арасында тікелей байланыс болмайды.
Салықты алатын және оған билік жасайтын органға қарай орталық (жалпы
мемлекеттік) және жергілікті салықты ажыратады.
Пайдалану тәртібіне қарай салықтар жалпы және мақсатты арнаулы болып
бөлінеді.
Жалпы салықтар тиісті деңгейдің бюджеттерінде шоғырландырылады және
жалпы мемлекеттік қажеттіліктерді қаржыландыруға пайдаланыладды. Мақсатты
(арнаулы) салықтардың нысаналы арналымы болады. (Мысалы зейнетақы
төлемдерін қалыптастыру үшін пайдаланылатын әлеуметтік салық).
Объектінің экономикалық белгілері бойынша табысқа салынатын салықтар
және тұтынуға салынатын салықтар болып ажыратылады. Табысқа салынатын
салықтар төлеушінің салық салынатын кез келген объектіден алған
табыстарынан алынады. Тұтынуға салынатын салықтар – бұл тауарлар мен
қызметтер көрсетуді тұтыну кезінде төленетін шығынға салынатын салықтар.
Қазақстан Республикасының қазіргі салық жүйесі салықтарды құру мен
алудың нақтылы әдістерін анықтап, салықтың тиісті элементтері арқылы салық
салудың тәртібін белгіледі. Әр кезеңнің өзіндік талаптарына сай жанама
салықтардың қызметі бірнеше өзгеріске ұшырады[2].
1991 жылға дейін, яғни КСРО ыдырағанға дейін елде көбінесе экономиканы
басқарудың әміршіл-әкімшіл жүйесіне, бағаларға қатаң мемлекеттік реттеуге
сәйкес келетін салық жүйесі қызмет еттті. Бюджеттің басты көздерінің бірі
болған айналым салығы тіркелген бөлшек сауда және көтерме сауда сатып алу
бағаларын қолдануға және мемлекеттік реттеп отыруға бағытталған бірқатар
заңдарға сәйкес республикада жаңа салық жүйесі қалыптасты.
1991 жылы желтоқсанның 25-інен бастап біздің елімізде тұңғыш салық
жүйесі жұмыс істей бастады. Ол Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі
туралы Заңға негізделді. Бұл заң салық жүйесін құру қағидаттарын, салықтар
мен алымдардың түрлерін, олардың бюджетке түсу тәртібін белгіленген алғашқы
құжат еді. Осы заңға сәйкес Қазақстанда 1992 жылғы қаңтардың 1-інен бастап
13 жалпы мемлекеттік салық, 18 жергілікті салықтар мен алымдар енгізілді.
Қазақстан Республикасының Үкіметі 1995 жылдың басында салық
реформасының ұзақ мерзімді тұжырымдамасын қабылдап, онда еліміздің салық
жүйесі мен салық заңнамасын бірте-бірте халықаралық сауда қағидаттарына
сәйкестендіру көзделді. 1995 жылдың алғашқы бес айы Қазақстан
Республикасының салық жүйесіндегі реформалаудың үлкен зерттеу кезеңі
болды. Осы ретте Салық және бюджетке төленетін басқада міндетті төлемдер
туралы 1995 жылғы сәуірдің 24-інде Қазақстан Республикасы Президентінің
бұл жарлығы Қазақстан Республикасының 1999 жылғы шілденің 16-сындағы 440 –
1 Заңына сәйкес заң мәртебесін алады. Осы уақыт аралықтарында Президент
жарлықтарымен және Қазақстан Республикасының заңдарымен аталған заңға
өзгерістер мен толықтырулар енгізілді.
2001 жылы 12 маусымда Қазақстан Республикасның жаңа Салық кодексі
қабылданып, 2002 жылдың 1 қаңтарынан бастап қолданысқа енгізілді. Бұл Салық
кодексі барлық әлем кеңістігінде қабылданған құқықтық параметрлерге
негізделген, ішкі құқықтық базаны құруға мүмкүндік береді, ол өз кезегінде
экономикамыздың нарықтық экономикаға тез көшуіне мүмкіндік береді.
Салық Кодексі Қазақстан республикасының барлық жанама салық
қатынасын реттейтін Қазақстан республикасының заңдылықтарымен реттелетін
кедендік төлем, алым, баж және басқа да міндетті төлемдерді белгілейтін
біріңғай заңдылық актісі болып табылады.
Жанама салық қатынасының енгізу механизміне Қазақстанның нарық
реформасының негізгісі болып табылады. Заң және оны жүзеге асыру арасындағы
жол өте ұзақ, бірақ ол заңның өмірге келуіндегі ынтасына байланысты.
Қазақстан республикасының Салық Кодексі жанама салықтың толық
тізбесін, олардың есептеу тәртібін, төлеушілермен объектілерді анықтайды.
Салық, алым, баж және басқа да міндетті төлемдерді және аударымдарды
еңгізу және алып тастау құқығына Қазақстан Республикасының заңдылық органы
ие. Бұл құқық Салық Кодексін өзгерту және толықтырулар еңгізу арқылы
жүргізіледі.
Қазақстан Республикасының министірлік кабинеті жер салығы, орманды
алым, суға төлем, жеке тұлғаларды тіркеуге алым, алымдарының төлеу тәртібі
мен ставкілерін анықтайды.
Жергілікті өкілетті орган іс-әрекеттермен айналысуға құқық беретін
алым және аукциондық сатудан түсетін алымдарды Қазақстан Республикасының
министірлік кабинеті бекітеді.
Жанама салық республикалық және жергілікті бюджеттен тұратын
мемлекеттік бюджетке аударылатын төлем.
Салық жүйесіндегі жанама салықтар және басқа да міндетті төлемдер
ағымдық қаржылық жылда бекітілген республикалық бюджет туралы Қазақстан
Республикасының заңдылығында анықталған тәртіпке сәйкес бюджет табысына
түседі. Жергілікті салықтарға: жер салығы, мүлік салығы және т.б. түскен
қаржы жергілікті бюджет табысына кіреді.
КСРО ыдырағаннан кейін бұрынғы Одақтас Республикалар өз тәуелсіздігін
алып, жаңа мемлекет аралық одақ ТМД–ны құрды. Ол ТМД елдерінің арасында
сыртқы экономикалық байланысты нығайту, оның құрамына кіретін елдердің
экономикалық тоқыраудан шығуына, экономиканың құрылымын өзгертуге және оның
тиімділігін жоғарлатуға әкеледі. Ынтымақтастық Одақтың негізгі шарты – бұл
өзара тиімді экономикалық сауда қатынасын реттейтін механизм құру болып
отыр. ТМД елдерінде салықтық қатынастарды бір жүйеге келтіру мынадай
мақсаттарға жетуге әкеледі:
- ТМД елдерінде ішкі нарықты біріктіру және жаңғырту;
- салықтық шекараны жеңілдетіп, тауардың еркін айналысына мүмкіндік
беретін орта құру;
- салық жүйесіндегі жанама салықтың құрылымын рационализациялау және
салық төлемдерін есептеу және де өндіріп алуды унификациялау.
ТМД елдерінде жанама салық түсімдері бюджет кірісінің 75 – 87 пайызы
мөлшерін құрап отыр. ТМД елдерінде өндіріп алынатын жанама салықтар түрі
әлемдік тәжірибеде таралған салықтық төлемдерге сәйкес келеді. Оларға
пайдаға салынатын салық, қосылған құн салығы, акциз, жеке тұлғалардың табыс
салығы, жер салығы және мүлік салығы жатады. Сонымен қатар әр елде
өздерінің ұлттық ерекшеліетеріне байланысты салық жүйесі ерекшеленеді.
Жанама салықтар баға қалыптастыру саясатына үлкен әсерін тигізеді және де
олар ТМД елдерінде бюджет кірісінің негізгі бөлігін алып отыр. Сондықтан
да, жанама салықтарға байланысты салық заңдылықтарын үйлесімді ету
қарастырылады. Жанама салықтардың ең негізгісі қосылған құн салығы болып
отыр. Қосылған құн салығын есептеудің жалпы тәртібі Батыс Еуропа елдерінен
алынған, бірақ ТМД елдерінің салық жүйесінде салық төлеушілер, салық
базасы, салықтық алымдарды ұсыну тәртібі, және де төлем мерзімінде
ерекшеліктер көрінеді. ТМД елдерінің шеңберінде қосылған құн салығы
ставкасының унификациясына қол жеткізілген. Негізгі салық ставкасы 20
пайызды құрайды. Сонымен қатар 10 пайыздық ставка және нолдік ставка
салынатын тауар тізімінде ерекшеліктер бар. Сыртқы сауда операциялаорына
қосылған құн салығын өндіріп алудың екі тәсілі бар:
1) өндірілген өнім орнында тауар шыққан ел;
2) тұтыну орны немесе бағытталған ел.
ТМД елдерінің шекарасында шаруашылық субьектілер саудасында Ресей және
Беларусия Одақтас мемлекеттерді алмағанда Қосылған құн салығы 2001 жылғы
шілде айынан бастап бағытталған ел принципі негізінде алынады. Бұл
экспортталатын тауарларға салық салынбайды, ал салық импортталатын
тауарларға салынады. Акциз – жанама салықтың бір түрі. Қарастырылып отырған
елдерде акцизделетін тауарлар тізбесі мен ставкаларынан өзгешеліктер
көрінеді. Әр ердерде көптеген тауарларға ұлттық валютада арнайы ставкалары
қойылған, яғни әр елде салық жүйесі әр түрліше болып келеді. Мысалы
Беларусия елінің салық жүйесіндегі жанама салыққа тоқталайық.
Беларусия елінің салық жүйесінің негізі 1991 жылдың 20–желтоқсанында
қабылданған №1323-12 Беларусия Республикасының бюджетіне өндіріп алынатын
салықтар және алымдар туралы заңымен реттеледі.
Беларусия Республикасының салық жүйесінде 26 салық және басқа да
төлемдер бар. Бұл елде салық жүйесінің негізгі салығы қосылған құн салығы
болып табылады. Қосылған құн салығының негізгі ставкасы 20 пайыз, және де
10 ставка қолданылады. 10 пайыздық ставкамен мал өндіріс, өсімдік, балық
аулау, балалар тауары, қызметтерде: шаштараз, аяқ киім жөндеу және тағы
басқаларына салық салынады. Нөлдік ставка тауар экспортына қолданылады.
Акциз салығын төлеушілері мен ставкалары Қазақстан Республикасына ұқсайды.
Ерекшелігі тек, бағалы тастардан басқаларының барлығына тауардың бір
бірлігіне еурода қатты, спецификалық ставка қойылған.
Жанама салық ЖІӨ–нің 2006 жылы 23,7 пайызын, 2007 жылы 30,5 пайызын,
2008 жылы 37,4 пайызын құраған. Оның ішінде Қосылған құн салығы орташа
есеппен 15,0 пайызын, акциз салығы 9,5 пайызын құрайды.
Азербайжан елінің салық жүйесінде жанама салықтың қалыптасуы.
1995 жылы Республикасының Үкіметі экономикалық реформа бағдарламасын
қабылдады. 2001 жылдың 1–қаңтарынан бастап Салық Кодексі әрекет ете
бастады. Бюджеттің кіріс көзін қалыптастыруда негізгі орынды пайдаға салық,
қосылған құн салығы, акциз және жеке тұлғалардан табыс салығы жатады. Салық
кірістерінің 100 пайызының 28 пайызын қосылған құн салығы, ал 4,1 пайызын
акциз салығы құрап отыр.
Қосылған құн салығын төлеушілер болып салық органында қосылған құн
салығын төлеуші ретінде тіркелген салық төлеуші болып табылады. Салық салу
айналымы болып қосылған құн және салық салынатын импорт болып табылады.
Украина елінің салық жүйесіндегі жанама салықтың қалыптасуы.
Украинада 17 мемлекеттік және 16 жергілікті салықтар мен алымдар
өндіріліп алынады. Қосылған құн салығы 1992 жылы енгізілген, ол бюджет
кірісінің 60 пайызын құрап отыр.
Көптеген елдермен салыстырғанда қосылған құн салығы унифицирленген
ставкамен өндіріліп алынады, сондықтан да бұл салық бойынша көптеген
жеңілдіктер қарастырылады. Экспорт жағдайында салық салынатын обьект
түсірілген тауар құны болып табылады. Төленген салық сомасы шотқа түсім
түскеннен кейін қайтарылады.
Ресей елінің салық жүйесіндегі жанама салықтың қалыптасуы.
1991 жылдың аяғында қабылданып 1992 жылдан бастап РФ №2118-1 РФ салық
жүйесінің негізі туралы заң қабылданған. 1998 жылы Ресей Федерациясының
салық кодексінің бірінші бөлімі қабылданды. Бұл бөлімде Ресейдің салық
жүйесінің негізі анықталды. Салық кодексінің екінші бөлімі негізгі нақты
салықтарға арналған бөлімдерден тұрады. Ресей елінде Қосылған құн салығының
негізгі қызметі – фискалды қызмет болып табылады. Қосылған құн салығы
бюджет кірісінің орташа есеппен 40 пайызын құрайды. Қазіргі уақытта Ресей
Федерациясында Қосылған құн салығының 20 пайыздық, 10 пайыздық және 0
пайыздық ставкалары қолданылады. Нөлдік ставка кеден арқылы экспортталатын
тауарлар мен қызметтерге салынады. Ал 10 пайыздық ставка сүт өнімдеріне,
өсімдік майына, қантқа, тұзға, ұнға, балалар киіміне және балалар
құралдарына салынады. 20 пайыздық ставка қалған тауарларға, яғни мысалы,
косметика өнімдеріне салынады.
Ресей Федерациясының бірінші этапында (1991-1993) жалпыға бірдей
ставка енгізілді, оның мөлшері жоғары болды, яғни 28 пайызды құрады. Ал
екінші этапында, яғни 1992-1995 жылдар аралығында салық ставкаларын
қысқарту туралы өзгерістер енгізілді. Жалпыға бірдей ставканың орнына екі
ставка болды: максималдьды (20%) және минимальды (10%).
Осылай Ресей елінің қосылған құн салығының ставкасының мөлшері әлемдік
деңгейге сәйкес келді. Үшінші кезеңінде салық ставкасының мөлшері өзгерген
жоқ, бірақ олардың қолданылуы өзгеріске ұшырады.
Ресейде акциз салығы федеративті бюджетте қосылған құн салығы және
кедендік баждан кейінгі үшінші орынды алып отыр. Бюджет кірісінің 15
пайызын құрап отыр.
Акциз салығының ставкалары анықталу тәсілдеріне қарай: спецификалық
және арлас болып бөлінеді.
ТМД елдеріндегі салық жүйесінде жанама салықтар негізгі орынды алады,
оған қосылған құн салығы, акциз салығы, кедендік баж, сатудан салықтар
кіреді. Олар бюджет кірісінің бөлігінде негізгі орынды алып отыр. Жанама
салықтың бұл көлемі бір обьектіге бірнеше рет салық салуды тудыра отырып
тауар бағасының үнемі өсіп отыруына әкеледі.
1.2 Қосылған құн салығының экономикалық мәні және төлеушілер және салық
салу объектілері қажеттілігі
Жанама салықтардың ішіндегі ең маңыздысы 1992 жылы енгізілген қосылған
құн салығы болып табылады. Салық төлеуші мемлекетке оны төлеу нәтижесінде
шеккен шығысының орнын бағаны көтеру жолымен толықтырады және салықты
төлеуді сатып алушыға аударады. Салық салу объектісі материалдық
шығындарсыз өндірілген өнім болып саналатын қосылған құн болып табылады:
қосылған өнімге кешенді шығыстар, мысалы, жарнамаға жұмсалатын және басқа
бірқатар шығындар қатылуы мүмкін.
Демек, бұл салықтың ерекшелігі – оның салық салынатын объектісі
сатудан түскен бүкіл түсім ақша емес, тек салық салынатын айналым мен салық
салынатын импортты қамтитын қосылған құн болып табылатындығында. Қосылған
құн салығы дүние жүзінің 40 – тан астам елдерінде пайдаланылады[3]. Бұл
салықтың артықшылығы мынада:
– біріншіден, ол жаңа құн жасалынған орын бойынша салық
төлеушілердің үлкен тобынан алынады;
– екіншіден, төлеушілер үшін де есептеудің салыстырмалы
қарапайымдылығымен ерекшеленеді;
– үшіншіден, бағалардың өзгеруіне, төлеушінің қаржылық ахуалына,
инфляция деңгейіне қарамастан мемлекет бюджетінің кірістерін
қалыптастырудың сенімді және тұрақты базасын қамтамасыз етеді.
Қосылған құн салығы қазіргі кезде Қазақстан Республикасының
бюджет кірістерінің аса маңызды көздерінің бірі болып саналады.
2006-2007 жылдары жалпы мемлекеттік бюджет кірістерінің жалпы
сомасында бұл төлемнің үлес салмағы шамамен 21,8 пайызды құрады.
Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы
Қазақстан Республикасының кодексі бойынша қосылған құн салығы деп
тауарларды (жұмыстарды, қызмет көрсетуді) өндіру және олардың айналысы
процесінде қосылған, оларды өткізу бойынша салық салынатын айналым құнының
бір бөлігін бюджетке аударуды, сондай-ақ Қазақстан Республикасының
аумағындағы тауарлар импорты кезіндегі аударымы айтады. Салық салынатын
айналым бойынша бюджетке төленуге тиісті қосылған құн салығы сатылған
тауарлар (жұмыстар, қызмет көрсетулер) үшін есептелген қосылған құн
салығының сомасы мен алынған тауарлар (жұмыстар, қызмет көрсетулер) үшін
төленуге тиісті қосылған құн салығының сомасы арасындағы айырма ретінде
анықталады. Соңғыда салық бойынша есепке алу механизмі көрініс табады.
Заңнамаға сәйкес салық салынатын айналым және салық салынатын импорт
қосылған құн салығының салық салу объектілері болып есептеледі. Қосылған
құн салығын төлеушінің тауарларды (жұмыстарды, қызмет көрсетулерді) өткізу
бойынша жасалған айналымы салық салынатын айналым болып табылады, оған
Салық Кодексіне сәйкес қосылған құн салығынан босатылған және өткізу орны
Қазақстан Республикасы болып табылмайтын айналым қосылмайды. Салық
салынатын айналым мөлшері, оған қосылған құн салығын қоспай, мәміле жасаған
тараптар қолданатын бағалар мен тарифтерді негізге ала отырып, өткізілетін
тауарлар (жұмыстар, қызмет көрсетулер) құны негізінде анықталады.
Өткізілген тауарлардың (жұмыстардың, қызмет көрсетулердің) құны қандай бір
өзгеріске түскен жағдайда, салық салынатын айналым мөлшері тиісті түрде
түзетіледі. Қазақстан Республикасының кеден заңнамасына сәйкес
мағлұмдамалануға тиісті, Қазақстан аумағына әкелінетін немесе әкелінген
тауарлар қосылған құн салығынан босатылғандарын қоспағанда салық салынатын
импорт болып табылады. Салық салынатын импорт мөлшеріне кеден заңнамасына
сәйкес белгіленетін импортталатын тауардың кедендік құны, сондай – ақ,
қосылған құн салығын қоспағанда, Қазақстан Республикасына тауарлар импорты
кезіндегі салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер сомалары
қосылады.
Қосылған құн салығы термині (Value added fax - VAT) 1920 жылы пайда
болды және өзінің бастауын К. Маркстің “капиталын” И.И. Сковрцов,
А.К.Степановтың аудармасынан алады. Value сөзін құндылық деп аударса
нақтырақ болар еді, алайда Кеңес үкіметі кезеңдегі қисынсыз “құн”
аудармасы енгізіліп қалды. “Құндылық” терминінің “құн” сөзіне экономикалық
түрде өзгеруі Марксисттік саяси экономиканың “Экономикалық игіліктер
құндылығы” теориясын теріске шығарды[4].
1950 жылдардың ортасында Францияда қосылған құн салығының қарапайым
нысаны пайда болды.
Алғашында қосылған құн салығының анықтамасындағы қосылған құн
көрсеткіші статистикалық мақсатта қолданыла бастады. Мысалы, 1870 жылдары
АҚШ-та өнеркәсіп өнімдерінің көлемін сипаттау үшін, ал Ресейде жаңа
экономикалық саясат кезеңінде аналитикалық мақсатта қолданылды.
Қосылған құн көрсеткішінің салық салу объектісі ретінде қолдану
қажеттілігі Еуропалық елдердегі жалпы нарықта қамтамасыз етілді. Оның
ішінде Еуропалық экономикалық бірлестіктің құрылуы туралы 1957 жылғы Римдік
келісімшартқа мүше елдердің жанама салық салу жүйесінің үйлесімділігіне
бағытталған шараларды қолдану, қайта өңдеу, қосылған құн салығының бұл
елдердің салық жүйесінде міндетті түрде болуы қарастырылды.
1996 жылы ЕЭБ құрамындағы елдер арасындағы кедендік шекара жабылды.
Бұған дейін бұл елдердің арасындағы сауда операциялары қосылған құн салығы
салынуға сәйкес басқа елдердің операцияларымен тең импорт және экспорт
ретінде қарастырылды. Кедендік кедергілердің жойылуы заңдарға өзгерістер
енгізуді талап етті. Соның ішінде әкелінген тауарларды кедендік рәсімдеу
кезінде қосылған құн салығын салу бұрынғыдай емес қиындау болды. Сондықтан
импорт та, экспортта емес сатып алу және өткізу және тауарды
орналастыру ретінде анықталатын операцияларға қосылған құн салығын
салудың жаңа жүйесі қабылданды.
Қосылған құн салығы Қазақстан Республикасында алғашқы рет 1992 жылы
енгізілді. Сол кезде қосылған құн салығының ставкасы 28 пайыз, ал салықты
есептеу үшін қолданылатын салық салу базасы тауардың баланстық құны мен
өткізу бағасы арасындағы айырма болып табылды. Қосылған құн салығын төлеу
міндеттілігі тауарды сатып алу құнынан төмен немесе оған тең баға бойынша
өткізу жағдайында туындамайтыны белгілі. Қосылған құн салығын төлеуден
жалтарудың әртүрлі схемаларының пайда болуы салық төлеу міндеттілігінің
себебі болып табылды. Сол кездегі кең таралған және қарапайым әдіс, яғни
сәйкес фирманың қолма қолсыз есеп айырысу арқылы аудару жолымен жүзеге
асыратын ақшаны қолма қол ақшаға айналдыру әдісі деп аталды. Мұндай шығын
негіздемені талап етті, және ақшаны аудару тек сатып алынған тауарлар үшін
жүзеге асырылды, ол операция сәйкес құжаттармен рәсімделді.
Қосылған құн салығы кеңес үкіметі кеңістігінде 1992 жылы пайда
болды. 1995 жылы 24 сәуірде Қазақстан Республикасының №2235 Салықтар
және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдері туралы
Заңы қабылданды, оның 3-бөлімі қосылған құн салығына арналды. 2000 жылы 9-
қазанда Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы арасында өзара сауда
кезіндегі жанама салық салу принципі туралы үкімет аралық келісім шартқа
қол қойылды. Ол 2002 жылы 1 шілдеде күшіне енді. 2001 жылы 1 шілдеде
Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 3 мамырындағы №183-II Қазақстан
Республикасының Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдері туралы заңына енгізілген толықтырулар мен өзгерістер туралы
Заңына сәйкес барлық салық төлеушілер үшін қосылған құн салығы ставкасы 16%
өзгертілді. 2002 жылдың 1 қаңтарынан бастап Қазақстан Республикасының
Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы
жүйеленген салық кодексі күшіне енді. Оның 49 бабы қосылған құн салығына
арналды. Ал 2004 жылдың 1 қаңтарынан бастап қосылған құн салығының
ставкасы 15 пайызға, ал 2007 жылдың 1 қаңтарынан бастап 14 пайызға
төмендетілді.
Салық салынатын айналым бойынша бюджетке төленуге тиісті ҚҚС сатылған
тауарлар (жұмыстар, қызмет көрсетулер) үшін есептелген ҚҚС-ның сомасы мен
алынған тауарлар (жұмыстар, қызмет көрсетулер) үшін төленуге тиісті ҚҚС-ның
сомасы арасындағы айырма ретінде айқындалады. Салық салу объектілері болып
салық салынатын айналым және салық салынатын импорт табылады.
ҚҚС-ын төлеушінің тауарларды (жұмыстарды, қызмет көрсетулерді) өткізу
бойынша жасаған айналымы салық салынатын айналым болып табылады, оған:
1) Салық Кодексіне сәйкес ҚҚС-нан босатылған;
2) өткізу орны ҚР болып табылмайтын айналым қосылмайды.
Салық салынатын айналым мөлшері, оған ҚҚС-н енгізбей, мәміле жасаған
тараптар қолданатын бағалар мен тарифтерді негізге ала отырып, өткізілетін
тауарлар (жұмыстар, қызмет көрсетулер) құны негізде анықталады. Өткізілген
тауарлардың (жұмыстардың, қызмет көрсетулердің) құны қандай да бір
өзгеріске түскен жағдайда, салық салынатын айналым мөлшері тиісті түрде
түзетіледі.
Қазақстан Республикасының кеден заңдарына сәйкес декларациялауға
тиісті, Қазақстан Республикасының аумағына әкелінетін немесе әкелінген
тауарлар салық салынатын импорт болып табылады. Салық салынатын импорт
мөлшеріне Қазақстан Республикасының кеден заңдарына сәйкес белгіленген
импортталатын тауарлардың кедендік құны, сондай-ақ импортқа ҚҚС-н
қоспағанда, Қазақстан Республикасына тауарлар кезіндегі салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдер сомалары енгізіледі.
Қазіргі кезде қосылған құн салығы халықаралық стандартқа сәйкес және
экономикалық термин ретінде тұтыну салығы деп аталып жүр. Кейбір дамыған
мемлекеттерде тұтыну салығы десе, ал бірқатар елдерде жанама салықтар
ретінде аталуда, қалай атасақта бұл салықтардың мағынасы мен мазмұны
өзгермейді. Сондықтан кейде қатар аталып, күнделікті тұрмыста қолданылуда.
Қосылған құнға салынатын салықты 1954 жылы М. Лоре (Франция) енгізіп,
айналымға салынатын салықты алмастыруға қабілетті салық ретінде бейнеледі.
Бұл салық Франция жерінде 1968 жылы толығымен енгізіліп болды[5]. Кейін
келе Еуропалық Одаққа мүше болғысы келетін мемлекетке қойылатын алғы-
шарттардың бірі болып саналды.
Қосылған құнға салынатын салықты есептеу барысында негізінен 4 әдіс
қолданылады:
– тікелей аддитивті немесе бухгалтерлік;
– жанама аддитивті;
– тікелей шегерім жасау әдісі;
– жанама шегерім жасау әдісі немесе шоттар бойынша есепке жатқызу.
Аддитивті – қосу жолымен алынатын шама.
Бірінші және екінші әдістер балансқа негізделген, анығын айтқанда ол
пайданы анықтау негізінде есептеледі. Бірақ компанияның балансында жасалған
мәмілелер жалпылама түрде көрсетіліп, тауарлар түрлері бойынша жіктелмейді.
Үшінші әдіс өндірілген өнім құнынан жұмсалған шығындарды шегеріп
тастағаннан кейін ғана салық сомасы есептеледі. Бұл үш әдісті біртұтас
салық ставкасын қолданған жағдайда ғана пайдаланады.
Ал тәжірибеде, негізінен төртінші әдіс кеңінен тараған. Бұл әдіс
арқылы дифференцияланған салық ставкасы мәміле жасалған сәтте бірден
қолданылады, сондай-ақ шот-фактураны толтыру арқылы жасалған мәміле туралы,
компанияның салық міндеттемелері туралы ақпар алып отыруға мүмкіндік туады.
Көптеген елдерде қосылған құнға салынатын салықтан экспорттық
операциялар, азық-түлік тауарлары, дәрі-дәрмек, кітап, газет-журнал
өнімдері, пошта, сақтандыру, жолаушы тасымалдау қызметтері босатылады.
Салық төлеуші мемлекетке осы салықты төлеу нәтижесінде шеккен
шығысының орнын бағаны көтеру жолымен толықтырады және салық төлеуді сатып
алушыға аударады.
Қосылған құн салығының экономикалық мәні - тауарларды өндіру және
олардың айналысы процесінде қосылған, оларды өткізу бойынша салық салынатын
айналым құнының бір бөлігін бюджетке аудару, сондай-ақ Қазақстан
Республикасының аумағындағы тауарлар импорты кезіндегі аударым ретінде
сипатталады.
Салық салынатын айналым бойынша бюджетке төленуге тиісті қосылған құн
салығы сатылған тауарлар үшін есептелген қосылған құн салығының сомасы мен
алынған тауарлар үшін төленуге тиісті қосылған құн салығының сомасы
арасындағы айырма ретінде айқындалады.
Қазақстан Республикасында қосылған құн салығы бойынша есепке тұрған
мынадай тұлғалар қосылған құн салығын төлеушілер болып табылады:
Жеке кәсіпкерлер.
Заңды тұлғалар (мемлекеттік мекемелерді қоспағанда).
Қызметін Қазақстан Республикасында тұрақты мекеме арқылы жүзеге асыратын
резидент еместер.
Заңды тұлғаның құрылымдық бөлімшелері.
Қазақстан Республикасының кеден заңдарына сәйкес тауарларды Қазақстан
Республикасының аумағына импорттайтын тұлғалар.
Қосылған құн салығының негізгі салық салу объектілері:
– салық салынатын айналым;
– салық салынатын импорт.
Салық салынатын айналым және салық салынатын импорт.
І. Тауарларды өткізу бойынша айналым.
Тауарға қатысты өткізу бойынша айналым:
1) тауарға меншік құқығын беруді, оның ішінде:
– тауарды сатуды;
– тауарды тиеп жөнелтуді, оның ішінде басқа тауарларға
алмастыруды;
– тауар экспортын;
– тауарды тегін беруді;
– жарғылық капиталға жарна төлеуді;
– жұмыс берушінің жалдамалы қызметкерге жалақы есебінен тауар
беруін;
2) тауарды төлем ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1Қазақстан Республикасының салық жүйесіндегі қосылған құн салығының
теориялық негіздері
1.1 Жанама салықтардың пайда болуы және атқаратын
қызметі ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Қосылған құн салығының экономикалық мәні және төлеушілер және салық
салу объектілері
қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 16
1.3 Қосылған құн салығы бойынша есепке қою ерекшеліктерінің теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
2 Қосылған құн салығының экономикалық мазмұнын талдау
2.1 Нарықтық қатынастар жағдайында қосылған құн салығын есептеу және
болжау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
2.2 Қосылған құн салығынан босатылған айналым мен импортты сипаттау ... ..45
2.3Салықтық есептеме бойынша қосылған құн салығын есепке
жатқызудың артықшылықтары мен кемшіліктерін
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... .52
3Қосылған құн салығының қызмет ету ерекшеліктері негізінде экономикалық
ролін арттыру
3.1 Салық Кодексі аясында қосылған құн салығының қызметін реттеу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
3.2 Қосылған құн салығының экономикалық ролін жетілдіру
бағыттары ... ... ..58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
Қолданылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
65
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 67
Кіріспе
Қазіргі кезде қосылған құн салығы халықаралық стандартқа сәйкес және
экономикалық термин ретінде тұтыну салығы деп аталып жүр. Кейбір дамыған
мемлекеттерде тұтыну салығы десе, ал бірқатар елдерде жанама салықтар
ретінде аталуда, қалай атасақта бұл салықтардың мағынасы мен мазмұны
өзгермейді. Бұл салықтың ерекшелігі – оның салық салынатын объектісі
сатудан түскен бүкіл түсім ақша емес, тек салық салынатын айналым мен салық
салынатын импортты қамтитын қосылған құн болып табылатындығында.
Сондықтанда Қосылған құнға салынатын салық: экономикалық мазмұны және
қызмет ету ерекшеліктері тақырыбында дипломдық жұмысты таңдауыма себеп
болды.
Қосылған құнға салынатын салықты 1954 жылы М. Лоре (Франция) енгізіп,
айналымға салынатын салықты алмастыруға қабілетті салық ретінде бейнеледі.
Бұл салық Франция жерінде 1968 жылы толығымен енгізіліп болды. Кейін келе
Еуропалық Одаққа мүше болғысы келетін мемлекетке қойылатын алғы-шарттардың
бірі болып саналды.
Қосылған құн салығы термині (Value added fax - VAT) 1920 жылы пайда
болды және өзінің бастауын К. Маркстің “капиталын” И.И. Сковрцов,
А.К.Степановтың аудармасынан алады. Value сөзін құндылық деп аударса
нақтырақ болар еді, алайда Кеңес үкіметі кезеңдегі қисынсыз “құн”
аудармасы енгізіліп қалды. “Құндылық” терминінің “құн” сөзіне экономикалық
түрде өзгеруі Марксисттік саяси экономиканың “Экономикалық игіліктер
құндылығы” теориясын теріске шығарды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – нарықтық экономикадағы қосылған құн
салығының экономикалық мазмұнын, бюджет түсімдерін қалыптастырудағы
атқаратын ролі мен тиімділігін ашып көрсету.
Дипломдық жұмыстың мақсатына сай келесідей міндеттерді шешу қажет:
- қосылған құн салығының экономикалық мәнін және қажеттілігін
сипаттау;
- қосылған құн салығын төлеушілер мен салық салу объектілерін
теориялық негіздеу;
- қосылған құн салығын есептеу мен төлеу тәртібіне талдау жасау;
- Салық Кодексі аясында қосылған құн салығының қызметін реттеу
жолдарын қарастыру.
Дипломдық жұмыс құрылымы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Бірінші тарауда жанама салықтардың пайда болуы және атқаратын қызметі,
қосылған құн салығының экономикалық мәні және қажеттілігі, сонымен қатар
қосылған құн салығын төлеушілер және салық салу объектілері мен қосылған
құн салығы бойынша есепке қою ерекшеліктерінің теориялық негіздері
сипатталады.
Екінші тарауда қосылған құн салығынан босатылған айналым мен импорт
сипатталып, салықтық есептеме бойынша қосылған құн салығын есепке
жатқызудың артықшылықтары мен кемшіліктері, сондай-ақ қосылған құн салығын
есептеу мен төлеу тәртібіне талдау жасалынады.
Үшінші тарауда Салық Кодексі аясында қосылған құн салығының қызметін
реттеу жолдары мен қосылған құн салығының экономикалық ролін жетілдіру
бағыттары қарастырылады.
Жанама салықтардың ішіндегі ең маңыздысы 1992 жылы енгізілген қосылған
құн салығы болып табылады. Салық төлеуші мемлекетке оны төлеу нәтижесінде
шеккен шығысының орнын бағаны көтеру жолымен толықтырады және салықты
төлеуді сатып алушыға аударады. Салық салу объектісі материалдық
шығындарсыз өндірілген өнім болып саналатын қосылған құн болып табылады:
қосылған өнімге кешенді шығыстар, мысалы, жарнамаға жұмсалатын және басқа
бірқатар шығындар қамтылуы мүмкін.
Жалпы нарықтық қатынастар жағдайында қосылған құн салығы көп дүркінді,
тауарды өндіру мен өткізудің әрбір сатысында өндіріп алынатын салық, ол
өзіне тауар қозғалысының өткен стадияларындағы барлық алынымдарды қосып
алады, бірақ мемлекетке тек осы тауардың өндірушісі тауарды өндіру мен
өткізу стадиясында алынған қосылған құн салығы түседі. Сөйтіп, салықты
өндіріп алу механизмі баға құрамындағы салықты дәйекті және тұрақты
қордалану есебінен баға өсуінің нәтижесін бермейді: баға салық салудың бір
дүркіндігі кезіндегідей өсіп отырады. Сонымен бірге кәсіпкерлердің салық
жүйесі алдындағы теңдігі пайда болады, түпкілікті тұтынушыға түсетін баға
қысымы азаяды.
Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы
Қазақстан Республикасының кодексі бойынша қосылған құн салығы деп
тауарларды (жұмыстарды, қызмет көрсетуді) өндіру және олардың айналысы
процесінде қосылған, оларды өткізу бойынша салық салынатын айналым құнының
бір бөлігін бюджетке аударуды, сондай-ақ Қазақстан Республикасының
аумағындағы тауарлар импорты кезіндегі аударымы айтады. Салық салынатын
айналым бойынша бюджетке төленуге тиісті қосылған құн салығы сатылған
тауарлар (жұмыстар, қызмет көрсетулер) үшін есептелген қосылған құн
салығының сомасы мен алынған тауарлар (жұмыстар, қызмет көрсетулер) үшін
төленуге тиісті қосылған құн салығының сомасы арасындағы айырма ретінде
анықталады.
1Қазақстан Республикасының салық жүйесіндегі қосылған құн салығының
теориялық негіздері
1.1 Жанама салықтардың пайда болуы және атқаратын қызметі
Салық классификациясында салықтар ежелден жанама және тікелей
салықтар болып бөлінеді.
Жанама салық Ежелгі Римде пайда болған[1]. Сондай-ақ, мұнда айналымнан
түсетін салық қарастырылған, көбіне оның ставкасы 1 пайыз құраған. Олардың
құнына сәйкес ерекше салықтар салық сатудағы айналымнан 4 пайыз, құлдарды
босатуға салық 5 пайызды құраған.
Жанама салықтар – бағаға немесе тарифке үстеме түрінде белгіленген
салықтар, олар салық төлеушілердің табыстарына немесе мүлкіне тікелей
байланысты емес. Жанама салық қосылған құн салығы мен акциз салығынан
тұрады. Оларды саналы пайдалану баға белгілеу процесіне оңтайлы ықпал
жасауы және тұтыну құрылымына әсер етуі мүмкін. Бұдан басқа, салық
төлеушілер үшін табыстарға тура салық салудың өсуінен гөрі олардың
шығыстарына салық салудың өсуі жақсырақ. Сонымен бірге тұтынуға салынатын
салықтар болып табылатын акциздерді, сатудан алынатын салықты, қосылған
құнға салынатын салықты пайдаланудың көбірек артықшылығы болады, өйткені
олардан жалтарыну қиынырақ, олармен экономикалық бұзушылық аз байланысты,
олар еңбекке деген ынталандырмаларды аз қысқартады, тапшылықтың жоқтығы
жағдайында ауыстырушы тауарға да тапшылықтың жоқтығын қоса олар тұтынушыға
таңдау құқығын сақтап қалады, салықтардың жасырымдылығын қамтамасыз етеді
және т.с.с.
Алайда тұтынуға салынатын салық өсуінің кемшіліктері де бар, бұл
кемшіліктерге олардың инфляциялық және регрессивтік сипатын жатқызуға
болады. Бірақ бұл салықтардың оң нәтижесі олардың теріс әсерін жауып
кетеді. Егер баға өсетін болса, сонымен бірге бюджет шығыстары да өсетін
болса, онда бұл салықтардан түсетін түсімдер бағаның өсуімен көбейетін
болады. Бұл әлеуметтік бағдарламаларды іске асыруға қаражаттар алуға
мүмкіндік береді.
Салық салу жүйесіне ортақ заңдылықтың болатынын есте ұстау қажет:
экономиканың дағдарысы жағдайында, тұралаушылықта өндірістегі, саудадағы
және экономиканың басқа секторларындағы тоқырауда салық салуды тұтынысқа
объективті қайта бағдарлау болады. Осы кезде мемлекеттің шығыстары мұндай
жағдайда қысқармайды, тіпті кейде халықтың жұмыспен қамтылуының
төмеңдеуінің нәтижесінде оны әлеуметтік қолдауды кеңейту, экономиканың
құрылымын қайта құруға, оның тіршілікті қамтамасыз ететін салаларын
қолдауға жұмсалатын шығыстарды және басқа кезек күттірмейтін шығыстарды
арттыру қажеттілігінен көбейеді. Сондықтан салық ауыртпалығын көп
тұтынатындарға ауыстырудың қажеттігі пайда болады. Бөлгіштік процестегі
белгілі бір теңестіруге жанама салықтардың өзіндік әлеуметтік бағыттылығы
осында көрінеді.
Жанама салық бұл кәсіпорындардан белгілі тауар және қызметтерден
алынатын салық және оны кәсіпкерлік бағаға сәйкес үстеме қосу арқылы
белгілеу жолымен сатып алушыға аударылады.
Жанама салықтар (жұмыстарды қызмет көрсетулерді) өндіру және олардың
айналысы процесінде қосылған, оларды өткізу бойынша салық салынатын айналым
құнының бір бөлігін бюджетке аударуды, сондай-ақ Қазақстан Республикасы
аумағындағы тауарлар импорты кезінде аударымды білдіреді, сондай-ақ акциз
баға қосылатын және сатып алушы төлейтін тауарларға салынатын салық.
Акциздерді өздерінің айырмашылықтары ерекшеліктеріне қарай монополды түрде
жоғары бағалары мен тұрақты сұранымды болатын тауарларды өндірушілер
төлейді.
Жанама салықтардың мәні мынада: тауар өндірудің әрбір қадамына
өндірілген және өткізілген тауардың (жұмыс, қызмет) құны және өндірісте
және жұмыс орындарда қолданған шикізат және материалдың құны арасындағы
айырма ретінде қосылған құн анықталады.
Сипаты бойынша жанама салықтар біркелкі емес. Олардың құрамында
акциздер ерекше орын алады. Олар жеке және әмбебап, фискальдық монополиялар
мен кеден баждарына бөлінеді. Жеке акциздер тауарлардың жеке түрлері мен
топтарына бекітіледі. Әмбебап акциздердің алуандығы болып ҚҚС саналады.
Жанама салықтар қарапайымдылығымен ерекшеленеді, оларды қолдану өндірістік
құлдырау жағдайында фискальды тиімділік береді. Салық көзі бойынша келесі
салық түрлері бар:
- өнім құнына кіретін салықтар (ҚҚС және тағы да басқалар);
- өнімнің өзіндік қүнына кіретін салықтар (транспорттық қүралдар
салығы, жер салығы және тағы да басқалар).
Салық салу деңгейі бойынша салықтардың үш түрі бар:
1) прогрессивтік, салық салу ауыртпашылығы табыс көлемі мен салық
салудың объектісімен бірге өседі. Бұл салықтар тобына жеке тұлғалардың
табыс салығы, транспорттық құралдар салығы жатады.
2) регрессивтік, салық салу ауыртпашылығы табыс өсуімен бірге
төмендейді.
3) пропорционалды, салық салу ауыртпашылығы табыс көлемі мен объект
көлеміне пропорционалды өзгереді.
Жанама салықтардың ұзақ тарихы бар. Қазіргі уақытта акциз салығын
универсальды және жеке болып бөлінеді. Универсальды жанама салықты көбіне
айналымға салынтын салық деп атайды.
Мемлекетті фискальды монополия толық және бөлшектеген болып бөлінеді
де мемлекеттің кейбір тауарлардың өндірісі мен сатуына толық немесе
бөлшектей монопрлиясын көрсетеді. Оларды салудың негізігі мақсаты
мемлекеттік бюджетті толықтыру болып саналады.
Ең күрделі құрылым кедендік баждарда, олар төрт көрсеткіш бойынша
бөлінеді: шығуы, мақсаты, өндіріп алу сипаты, қатынас сипаты.
Шығуына қарай кедендік баж: ішкі транзитты, экспортты және импорттты
болып бөлінеді. Мақсатына қарай: фискальды, протекционисті, жоғары
протекционистң, антидемпингті, теңестірілетін, дискриминациялық,
преференцияалдық, статистикалық болып бөлінеді.
Өндіріп алу сипаты бойынша: спецификалық адволорлық, кумулятивті болып
бөлінеді.
Жанама салықтардың ішінде кең таралғаны универсальды акциз болып
табылады, бұл салық көптеген елдерде қосылған құн салығы ретінде
қолданылады.
Қосылған құн салығы - бұл айналым салығының ерекше түрі, бюджеттің
құрылуының аса маңызды көздерінің бірі. Ол тауарлардың өндірісі, айналысы,
жұмыстардың орындалуы, қызметтердің көрсетілуі процесінде қосылған құнның
өсуі бөлігінің бюджетке аударымы, сондай-ақ тауарлар импорты кезіндегі
аударым болып табылады.
Салық төлеушілер – республика аумағында бағыныштылығы мен меншік
нысанына қарамастан өндірістік және коммерциялық қызметті жүзеге асырушы
заңды тұлғалар. [ 3,145 б.]Салық салу обьектісі – кәсіпорын өндіріс
саласында да, айналыс саласында да өнімді, тауарларды өндіру мен өткізу,
жұмыстарды орындау, қызметтерді көрсету кезінде шикізат, материалдар немесе
тауарлар құнына қосатын құн.
Соңғы үш жүз жылдықта ҚҚС кең тарады. Бұл салық әр елде әр түрлі
аталынды. Мысалы, Канадада және Жаңа Зеландияда – тауарға және қызметке
салық, ал Японияда – тұтынушыларға салық деп аталды. Бұл салық түрі 80
шақты елдерде әрекет етті, олардың ішінде көбісі кешенді дамыған елдер. Тек
қана дамыған елдердің ішінде бір ғана АҚШ-та бұндай салық жоқ. ҚҚС 80
жылдардың соңы 90 жылдардың басында Батыс Европада (яғни Болгария, Венгрия,
Польша, Чехия және т.б.) және сонымен қатар кейбір ТМД елдерінде (яғни
Беларуссия және Қазақстан) құрылды.
Бірақ ҚҚС әлемдік тәжірибеде кең көлемде кең таралғаны мен оны көбіне
европалық салық деп атайды. ҚҚС бюджет базасының негізгі көзі болып
табылады. Европалық қоғамда қазіргі кезде әр бір ел европалық қоғамның
мүшесі салықтан түскен 1,4 %-ті европалық бюджетке төлеп отыр.
ҚҚС ең алғаш рет Францияда пайда болды. Оның негізін қалаушы
Францияның қаржыгері Морису Лоре болды. Ол ҚҚС–тің әрекетін көрсетті.
Соңғы он жылдықтың ішінде ҚҚС тәжірибе жүзінде қолданыла бастады, яғни
Франциядан Африканың Кот ди Вуар мемлекетінде қолданыла бастады. Францияда
ҚҚС 1968 жылы 1–желтоқсанда 5-ші республикалық заңның №66-10 статиясында өз
күшіне енді. Жалпы бұл заңның алға қойған мақсаты ҚҚС ты біріктіріп бүкіл
әлемдік жаңа салыққа айналдыру болды.
Қосылған құн салығын салудың объектісі болып тауардың белгілі бір құны
болып табылады. Қосылған құн салығы 42 мемлекеттің, оның ішінде 17
еуропалық мемлекеттердің негізгі құрамдас бөлігі болып табылады.
Салық салу объектісі қосымша құн жалақы ретінде төленетін сомма сияқты
есептелуі мүмкін, салық ставкасының түрлері мен деңгейі әртүрлі:
Ұлыбританияда қазіргі ауқытта үш ставка қолданылады, тауар топтарына
қарай 0,8%, 17,5%, 21,8%; Италияда бес ставка бар : жеңілдетілген 2% ,
негізгі 9%, жоғарлатылған 18-38%, және нөлдік; Германияда екі ставка бар
жеңілдетілген 7%, стандартты 15%; Францияда 2,1%, 4%, 5,5%, 18,6 - 22%.
Бюджет кірісндегі табыс бөлігінің үлкен үлесін Франция алады 45 %,
Ұлыбритания және Италияда 20%.
Қазақстан Республикасы 1995 жылдың 24 сәуірінде № 2235 қабылданған
Салық және бюджетке түсетін басқа да төлемі туралы Қазақстан
Республикасының жарғысына сәйкес тікелей және жанама салықтар болып
бөлінеді.
Ол табыс және мүлік құнына байланыссыз. Жанама салық Қосылған құн
салығы немесе акциз салығынан тұрады.
Қосылған құн салығы тұтынушыға салынатын жанама салық болып табылады.
Салық сату – сатып алу процедурасы кезінде және де тауар нәтижелі
тұтынушыға жеткенше өндіріліп алынады.
Нәтижесінде өндірістің барлық сатысында салынады және барлық
звенолардың салық төлеу айналымымен сәйкестікке жетеді.
Қосылған құн салығын өндіріп алудың техникалық механизмі ыңғайлы және
оның бюджетке тез түсуін қамтамасыз етеді.
Тікелей салықтарға қарағанда жанама салық салық төлеушінің табысына
тәуелсіз. Бұл салық алу тауар тұтыну процесінде жүреді және бағаға
қосылады.
Қосылған құн салығын енгізгенде алғашқыда барлық қаржылық қатерден
шешім деп танылады.
Қосылған құн салығы бюджеттің кіріс баптарында корпоративті салықты
ысырып 1 орынға тұруы көзделді, бірақ бюджетте тепе – теңдік болған жоқ.
Қосылған құн салығында тұрақты салық салу базасын бар екендігін айтып
кету керек және ол материалды шығынға тәуелсіз.
Бюджетке түсім дайын өнім сатылғанша түседі және ол дайын өнімді қайта
сатқанда да түсіп отырады. Бұл салықтан жалтарыну өте қиын, себебі бұл
салықты барлық банктік және есеп айырысу құжаттарында көрсетіледі. Бұл
Қосылған құн салығынан жалтарыну мүмкіншілігін болдырмайды және салық
инспекциясына салық төлемін тиімді бақылауға әкеледі.
Салық төлеуші Қосылған құн салығын өндіріп алуда салық премиясын өзі
жүргізбейді. Себебі, өз шығындарын сатып алушыға аударады. Соңғы
тұтынушыдан салықтық аударым түседі. Бұл салықтың жанама салықтың басқа да
түрлері сияқты артықшылықтары бар. Осыған байланысты қосылған құн салығын
өндіріп алу механизмі өзгерген.
Шағын бизнесті қолдау мақсатында, біздің мемлекетіміз заңды тұлғалық
статусы жоқ кәсіпкерлікпен айналысатын азаматтарды Қосылған құн салығын
төлеуден босатты. Оларға есеп және есеп берудің оңайлатылған нысаны
берілген.
Жанама салықтың негізгі түрі - біздің елімізде бұрын қолданылмаған
акциз салығы. Оның рөлін үлкен көлемде айналымнан салық жүзеге асырған.
1997 жылдан бастап акциз салығын тек жеке тұлғалар емес, сонымен қатар
заңды тұлғалар да төлей бастады.
Қосылған құн салығымен бірігіп акциз салығы келесідей тауарларға
салынады: шоколад, икра, қызыл балық және тағы басқаларына. 1996 жылдан
бастап салық саясатының бағыты акцизді тауарлар тізімінің төмендеуіне
әкеледі.
Салық ұғымымен салық жүйесі тығыз байлансты. Мемлекетте алынатын
салықтар түрлерінің, оны құру мен алудың нысандары мен әдістерінің, салық
службасы органдарының жиынтығы әдетте мемлекеттік салық жүйесін құрайды.
Көптеген елдердің салық жүйесі және жанама салықтар көп жылдар бойына
бірте – бірте дамыды. Қазақстанда салық жүйесін құруда ұзақ эволюциясына
уақыт жоқ, оған себеп ұлттық экономиканы тез дамыту және аяққа тұрғызу
болып отыр. Бұл мақсатқа жету енгізілетін өзгерістерге салық ұйымдары мен
қатар салық төлеушілерге уақыт беру үшін кезеңмен жүргізілуі тиіс.
Қазақстан Республикасында салық жүйесі салықтардың алымдардың және
баждардың түрлерін, салық қатынастарын реттейтін құқықтық нормаларды және
салық службасының органдарын кіріктіреді.
Сөйтіп, Қазақстанның салық жүйесі салықтардың және басқа міндеті
төлемдердің түрлері бойынша тым сараланған. Салық қатынастарын реттеуші
құқықтық нормалар Қазақстан Республикасының салық кодексінде сараланған
және тиісті нұсқаулықтарда келтірілген. Салық службасы органдары уәкілетті
мемлекеттік органдарынан тұрады. Салық органдарына облыстар, Астана және
алматы қалалары бойынша аймақаралық салық комитеттері, ауданаралық салық
комиттері, аудандар, қалалар және қалалардағы аудандар бойынша салық
комитеттері, сонымен бірге қаржы полицияларының бөлімшелері жатады.
Салықтардың, оларды төлеушілердің, салықтарды алу әдістерінің, салық
жеңілдіктерінің жиынтығының болатындығынан салық жүйелерінің әжептәуір
күрделі үлгілер болуы мүмкін.
Барлық өркениетті елдерде салықтардың бүкіл жиынтығының әртүрлі
қағидаттары бойынша жіктеледі:
– салық салу объектілері бойынша;
– салықты алатын және салықтан жиналған сомаға билік жасайтын
органға қарай;
– пайдалану тәртібі бойынша;
– объектінің экономикалық белгісі бойынша.
Салықтарды салу объектілері бойынша олар тікелей және жанама салықтар
болып бөлінеді.
Тікелей салықтар – салық төлеушінің кірісі мен мүлкінен тікелей
төленген салықтар. Олар өз кезегінде нақты және жеке салықтарға жіктеледі.
Нақты салықтар салық төлеушінің мүлкінің (меншігінің) кейбір түрлеріне (үй,
жер, кәсіп, ақшалай капитал және т.с.с.) салынады. Жеке тура салықтар – бұл
жеке адамдар мен заңи ұйымдардың табыстары мен мүлкіне салынатын салықтар.
Нақты салықтардың айырмашылығы жеке салық салу әрбір салық төлеушінің жеке
табысы мен мүлкін де, оның қаржы жағдайын да ескереді.
Тікелей салықтардың өзі нақты және жеке болып бөлінеді. Нақты салықтар
мүліктің бірнеше түрлерімен төленеді және сыртқы белгілер арқылы құрылған.
Нақты салықтар бойынша салық төлеушінің жеке мүмкіншіліктерін есептеу
жағдайында емес болып табылады (жер салығы, бағалы қағаздар салығы).
Тікелей салық салуда ақша қатынастары мемлекет пен қазынаға енгізетін
төлеушінің өзімен тура болады. Тікелей салықтардың біреулерін тек заңды
тұлғалар, келесісін тек жеке тұлғалар, ал үшіншісін - заңды да жеке тұлғада
төлейді.
Жеке салықтар заңды және жеке тұлғалардың табысынан алынады. Олар
төлеушінің нақты табысы ретінде есептелінеді және де оның жеке жағдайлары
салық салу субъектісінен шығады. Жеке салықтардың құрылуы
салық субъектісінің төлем қабілеттілігін есептеуге негізделген.
Жанама салықтар - бағаға немесе тарифке үстеме түрінде белгіленген
салық төлеушінің кірістері мен мүлкіне тікелей байланысты емес салықтар.
Жанама салықтарға сондай-ақ сыртқы экономикалық қызметтен түсетін
түсімдерде кеден баждары түріндегі, экспортқа және импортқа салынатын салық
түріндегі (кеден кірістері, ішкі нарықтағы сатылатын тауар бағасы мен
олардың фактуралық құнының айырмасы) жатады.
Жанама салықтар мемлекеттің фискалдық мүдделерін білдіреді.
Жанама салықтарды салудың мәні салықты тауар бағасына (немесе
қызметтің тарифіне) қосылатындығында, кіріктірілетіндігінде. Бұл жағдайда
салықты тауардың қызметтің нақты тұтынушысы төлейді, алайда тұтынушы мен
мемлекет арасында тікелей байланыс болмайды.
Салықты алатын және оған билік жасайтын органға қарай орталық (жалпы
мемлекеттік) және жергілікті салықты ажыратады.
Пайдалану тәртібіне қарай салықтар жалпы және мақсатты арнаулы болып
бөлінеді.
Жалпы салықтар тиісті деңгейдің бюджеттерінде шоғырландырылады және
жалпы мемлекеттік қажеттіліктерді қаржыландыруға пайдаланыладды. Мақсатты
(арнаулы) салықтардың нысаналы арналымы болады. (Мысалы зейнетақы
төлемдерін қалыптастыру үшін пайдаланылатын әлеуметтік салық).
Объектінің экономикалық белгілері бойынша табысқа салынатын салықтар
және тұтынуға салынатын салықтар болып ажыратылады. Табысқа салынатын
салықтар төлеушінің салық салынатын кез келген объектіден алған
табыстарынан алынады. Тұтынуға салынатын салықтар – бұл тауарлар мен
қызметтер көрсетуді тұтыну кезінде төленетін шығынға салынатын салықтар.
Қазақстан Республикасының қазіргі салық жүйесі салықтарды құру мен
алудың нақтылы әдістерін анықтап, салықтың тиісті элементтері арқылы салық
салудың тәртібін белгіледі. Әр кезеңнің өзіндік талаптарына сай жанама
салықтардың қызметі бірнеше өзгеріске ұшырады[2].
1991 жылға дейін, яғни КСРО ыдырағанға дейін елде көбінесе экономиканы
басқарудың әміршіл-әкімшіл жүйесіне, бағаларға қатаң мемлекеттік реттеуге
сәйкес келетін салық жүйесі қызмет еттті. Бюджеттің басты көздерінің бірі
болған айналым салығы тіркелген бөлшек сауда және көтерме сауда сатып алу
бағаларын қолдануға және мемлекеттік реттеп отыруға бағытталған бірқатар
заңдарға сәйкес республикада жаңа салық жүйесі қалыптасты.
1991 жылы желтоқсанның 25-інен бастап біздің елімізде тұңғыш салық
жүйесі жұмыс істей бастады. Ол Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі
туралы Заңға негізделді. Бұл заң салық жүйесін құру қағидаттарын, салықтар
мен алымдардың түрлерін, олардың бюджетке түсу тәртібін белгіленген алғашқы
құжат еді. Осы заңға сәйкес Қазақстанда 1992 жылғы қаңтардың 1-інен бастап
13 жалпы мемлекеттік салық, 18 жергілікті салықтар мен алымдар енгізілді.
Қазақстан Республикасының Үкіметі 1995 жылдың басында салық
реформасының ұзақ мерзімді тұжырымдамасын қабылдап, онда еліміздің салық
жүйесі мен салық заңнамасын бірте-бірте халықаралық сауда қағидаттарына
сәйкестендіру көзделді. 1995 жылдың алғашқы бес айы Қазақстан
Республикасының салық жүйесіндегі реформалаудың үлкен зерттеу кезеңі
болды. Осы ретте Салық және бюджетке төленетін басқада міндетті төлемдер
туралы 1995 жылғы сәуірдің 24-інде Қазақстан Республикасы Президентінің
бұл жарлығы Қазақстан Республикасының 1999 жылғы шілденің 16-сындағы 440 –
1 Заңына сәйкес заң мәртебесін алады. Осы уақыт аралықтарында Президент
жарлықтарымен және Қазақстан Республикасының заңдарымен аталған заңға
өзгерістер мен толықтырулар енгізілді.
2001 жылы 12 маусымда Қазақстан Республикасның жаңа Салық кодексі
қабылданып, 2002 жылдың 1 қаңтарынан бастап қолданысқа енгізілді. Бұл Салық
кодексі барлық әлем кеңістігінде қабылданған құқықтық параметрлерге
негізделген, ішкі құқықтық базаны құруға мүмкүндік береді, ол өз кезегінде
экономикамыздың нарықтық экономикаға тез көшуіне мүмкіндік береді.
Салық Кодексі Қазақстан республикасының барлық жанама салық
қатынасын реттейтін Қазақстан республикасының заңдылықтарымен реттелетін
кедендік төлем, алым, баж және басқа да міндетті төлемдерді белгілейтін
біріңғай заңдылық актісі болып табылады.
Жанама салық қатынасының енгізу механизміне Қазақстанның нарық
реформасының негізгісі болып табылады. Заң және оны жүзеге асыру арасындағы
жол өте ұзақ, бірақ ол заңның өмірге келуіндегі ынтасына байланысты.
Қазақстан республикасының Салық Кодексі жанама салықтың толық
тізбесін, олардың есептеу тәртібін, төлеушілермен объектілерді анықтайды.
Салық, алым, баж және басқа да міндетті төлемдерді және аударымдарды
еңгізу және алып тастау құқығына Қазақстан Республикасының заңдылық органы
ие. Бұл құқық Салық Кодексін өзгерту және толықтырулар еңгізу арқылы
жүргізіледі.
Қазақстан Республикасының министірлік кабинеті жер салығы, орманды
алым, суға төлем, жеке тұлғаларды тіркеуге алым, алымдарының төлеу тәртібі
мен ставкілерін анықтайды.
Жергілікті өкілетті орган іс-әрекеттермен айналысуға құқық беретін
алым және аукциондық сатудан түсетін алымдарды Қазақстан Республикасының
министірлік кабинеті бекітеді.
Жанама салық республикалық және жергілікті бюджеттен тұратын
мемлекеттік бюджетке аударылатын төлем.
Салық жүйесіндегі жанама салықтар және басқа да міндетті төлемдер
ағымдық қаржылық жылда бекітілген республикалық бюджет туралы Қазақстан
Республикасының заңдылығында анықталған тәртіпке сәйкес бюджет табысына
түседі. Жергілікті салықтарға: жер салығы, мүлік салығы және т.б. түскен
қаржы жергілікті бюджет табысына кіреді.
КСРО ыдырағаннан кейін бұрынғы Одақтас Республикалар өз тәуелсіздігін
алып, жаңа мемлекет аралық одақ ТМД–ны құрды. Ол ТМД елдерінің арасында
сыртқы экономикалық байланысты нығайту, оның құрамына кіретін елдердің
экономикалық тоқыраудан шығуына, экономиканың құрылымын өзгертуге және оның
тиімділігін жоғарлатуға әкеледі. Ынтымақтастық Одақтың негізгі шарты – бұл
өзара тиімді экономикалық сауда қатынасын реттейтін механизм құру болып
отыр. ТМД елдерінде салықтық қатынастарды бір жүйеге келтіру мынадай
мақсаттарға жетуге әкеледі:
- ТМД елдерінде ішкі нарықты біріктіру және жаңғырту;
- салықтық шекараны жеңілдетіп, тауардың еркін айналысына мүмкіндік
беретін орта құру;
- салық жүйесіндегі жанама салықтың құрылымын рационализациялау және
салық төлемдерін есептеу және де өндіріп алуды унификациялау.
ТМД елдерінде жанама салық түсімдері бюджет кірісінің 75 – 87 пайызы
мөлшерін құрап отыр. ТМД елдерінде өндіріп алынатын жанама салықтар түрі
әлемдік тәжірибеде таралған салықтық төлемдерге сәйкес келеді. Оларға
пайдаға салынатын салық, қосылған құн салығы, акциз, жеке тұлғалардың табыс
салығы, жер салығы және мүлік салығы жатады. Сонымен қатар әр елде
өздерінің ұлттық ерекшеліетеріне байланысты салық жүйесі ерекшеленеді.
Жанама салықтар баға қалыптастыру саясатына үлкен әсерін тигізеді және де
олар ТМД елдерінде бюджет кірісінің негізгі бөлігін алып отыр. Сондықтан
да, жанама салықтарға байланысты салық заңдылықтарын үйлесімді ету
қарастырылады. Жанама салықтардың ең негізгісі қосылған құн салығы болып
отыр. Қосылған құн салығын есептеудің жалпы тәртібі Батыс Еуропа елдерінен
алынған, бірақ ТМД елдерінің салық жүйесінде салық төлеушілер, салық
базасы, салықтық алымдарды ұсыну тәртібі, және де төлем мерзімінде
ерекшеліктер көрінеді. ТМД елдерінің шеңберінде қосылған құн салығы
ставкасының унификациясына қол жеткізілген. Негізгі салық ставкасы 20
пайызды құрайды. Сонымен қатар 10 пайыздық ставка және нолдік ставка
салынатын тауар тізімінде ерекшеліктер бар. Сыртқы сауда операциялаорына
қосылған құн салығын өндіріп алудың екі тәсілі бар:
1) өндірілген өнім орнында тауар шыққан ел;
2) тұтыну орны немесе бағытталған ел.
ТМД елдерінің шекарасында шаруашылық субьектілер саудасында Ресей және
Беларусия Одақтас мемлекеттерді алмағанда Қосылған құн салығы 2001 жылғы
шілде айынан бастап бағытталған ел принципі негізінде алынады. Бұл
экспортталатын тауарларға салық салынбайды, ал салық импортталатын
тауарларға салынады. Акциз – жанама салықтың бір түрі. Қарастырылып отырған
елдерде акцизделетін тауарлар тізбесі мен ставкаларынан өзгешеліктер
көрінеді. Әр ердерде көптеген тауарларға ұлттық валютада арнайы ставкалары
қойылған, яғни әр елде салық жүйесі әр түрліше болып келеді. Мысалы
Беларусия елінің салық жүйесіндегі жанама салыққа тоқталайық.
Беларусия елінің салық жүйесінің негізі 1991 жылдың 20–желтоқсанында
қабылданған №1323-12 Беларусия Республикасының бюджетіне өндіріп алынатын
салықтар және алымдар туралы заңымен реттеледі.
Беларусия Республикасының салық жүйесінде 26 салық және басқа да
төлемдер бар. Бұл елде салық жүйесінің негізгі салығы қосылған құн салығы
болып табылады. Қосылған құн салығының негізгі ставкасы 20 пайыз, және де
10 ставка қолданылады. 10 пайыздық ставкамен мал өндіріс, өсімдік, балық
аулау, балалар тауары, қызметтерде: шаштараз, аяқ киім жөндеу және тағы
басқаларына салық салынады. Нөлдік ставка тауар экспортына қолданылады.
Акциз салығын төлеушілері мен ставкалары Қазақстан Республикасына ұқсайды.
Ерекшелігі тек, бағалы тастардан басқаларының барлығына тауардың бір
бірлігіне еурода қатты, спецификалық ставка қойылған.
Жанама салық ЖІӨ–нің 2006 жылы 23,7 пайызын, 2007 жылы 30,5 пайызын,
2008 жылы 37,4 пайызын құраған. Оның ішінде Қосылған құн салығы орташа
есеппен 15,0 пайызын, акциз салығы 9,5 пайызын құрайды.
Азербайжан елінің салық жүйесінде жанама салықтың қалыптасуы.
1995 жылы Республикасының Үкіметі экономикалық реформа бағдарламасын
қабылдады. 2001 жылдың 1–қаңтарынан бастап Салық Кодексі әрекет ете
бастады. Бюджеттің кіріс көзін қалыптастыруда негізгі орынды пайдаға салық,
қосылған құн салығы, акциз және жеке тұлғалардан табыс салығы жатады. Салық
кірістерінің 100 пайызының 28 пайызын қосылған құн салығы, ал 4,1 пайызын
акциз салығы құрап отыр.
Қосылған құн салығын төлеушілер болып салық органында қосылған құн
салығын төлеуші ретінде тіркелген салық төлеуші болып табылады. Салық салу
айналымы болып қосылған құн және салық салынатын импорт болып табылады.
Украина елінің салық жүйесіндегі жанама салықтың қалыптасуы.
Украинада 17 мемлекеттік және 16 жергілікті салықтар мен алымдар
өндіріліп алынады. Қосылған құн салығы 1992 жылы енгізілген, ол бюджет
кірісінің 60 пайызын құрап отыр.
Көптеген елдермен салыстырғанда қосылған құн салығы унифицирленген
ставкамен өндіріліп алынады, сондықтан да бұл салық бойынша көптеген
жеңілдіктер қарастырылады. Экспорт жағдайында салық салынатын обьект
түсірілген тауар құны болып табылады. Төленген салық сомасы шотқа түсім
түскеннен кейін қайтарылады.
Ресей елінің салық жүйесіндегі жанама салықтың қалыптасуы.
1991 жылдың аяғында қабылданып 1992 жылдан бастап РФ №2118-1 РФ салық
жүйесінің негізі туралы заң қабылданған. 1998 жылы Ресей Федерациясының
салық кодексінің бірінші бөлімі қабылданды. Бұл бөлімде Ресейдің салық
жүйесінің негізі анықталды. Салық кодексінің екінші бөлімі негізгі нақты
салықтарға арналған бөлімдерден тұрады. Ресей елінде Қосылған құн салығының
негізгі қызметі – фискалды қызмет болып табылады. Қосылған құн салығы
бюджет кірісінің орташа есеппен 40 пайызын құрайды. Қазіргі уақытта Ресей
Федерациясында Қосылған құн салығының 20 пайыздық, 10 пайыздық және 0
пайыздық ставкалары қолданылады. Нөлдік ставка кеден арқылы экспортталатын
тауарлар мен қызметтерге салынады. Ал 10 пайыздық ставка сүт өнімдеріне,
өсімдік майына, қантқа, тұзға, ұнға, балалар киіміне және балалар
құралдарына салынады. 20 пайыздық ставка қалған тауарларға, яғни мысалы,
косметика өнімдеріне салынады.
Ресей Федерациясының бірінші этапында (1991-1993) жалпыға бірдей
ставка енгізілді, оның мөлшері жоғары болды, яғни 28 пайызды құрады. Ал
екінші этапында, яғни 1992-1995 жылдар аралығында салық ставкаларын
қысқарту туралы өзгерістер енгізілді. Жалпыға бірдей ставканың орнына екі
ставка болды: максималдьды (20%) және минимальды (10%).
Осылай Ресей елінің қосылған құн салығының ставкасының мөлшері әлемдік
деңгейге сәйкес келді. Үшінші кезеңінде салық ставкасының мөлшері өзгерген
жоқ, бірақ олардың қолданылуы өзгеріске ұшырады.
Ресейде акциз салығы федеративті бюджетте қосылған құн салығы және
кедендік баждан кейінгі үшінші орынды алып отыр. Бюджет кірісінің 15
пайызын құрап отыр.
Акциз салығының ставкалары анықталу тәсілдеріне қарай: спецификалық
және арлас болып бөлінеді.
ТМД елдеріндегі салық жүйесінде жанама салықтар негізгі орынды алады,
оған қосылған құн салығы, акциз салығы, кедендік баж, сатудан салықтар
кіреді. Олар бюджет кірісінің бөлігінде негізгі орынды алып отыр. Жанама
салықтың бұл көлемі бір обьектіге бірнеше рет салық салуды тудыра отырып
тауар бағасының үнемі өсіп отыруына әкеледі.
1.2 Қосылған құн салығының экономикалық мәні және төлеушілер және салық
салу объектілері қажеттілігі
Жанама салықтардың ішіндегі ең маңыздысы 1992 жылы енгізілген қосылған
құн салығы болып табылады. Салық төлеуші мемлекетке оны төлеу нәтижесінде
шеккен шығысының орнын бағаны көтеру жолымен толықтырады және салықты
төлеуді сатып алушыға аударады. Салық салу объектісі материалдық
шығындарсыз өндірілген өнім болып саналатын қосылған құн болып табылады:
қосылған өнімге кешенді шығыстар, мысалы, жарнамаға жұмсалатын және басқа
бірқатар шығындар қатылуы мүмкін.
Демек, бұл салықтың ерекшелігі – оның салық салынатын объектісі
сатудан түскен бүкіл түсім ақша емес, тек салық салынатын айналым мен салық
салынатын импортты қамтитын қосылған құн болып табылатындығында. Қосылған
құн салығы дүние жүзінің 40 – тан астам елдерінде пайдаланылады[3]. Бұл
салықтың артықшылығы мынада:
– біріншіден, ол жаңа құн жасалынған орын бойынша салық
төлеушілердің үлкен тобынан алынады;
– екіншіден, төлеушілер үшін де есептеудің салыстырмалы
қарапайымдылығымен ерекшеленеді;
– үшіншіден, бағалардың өзгеруіне, төлеушінің қаржылық ахуалына,
инфляция деңгейіне қарамастан мемлекет бюджетінің кірістерін
қалыптастырудың сенімді және тұрақты базасын қамтамасыз етеді.
Қосылған құн салығы қазіргі кезде Қазақстан Республикасының
бюджет кірістерінің аса маңызды көздерінің бірі болып саналады.
2006-2007 жылдары жалпы мемлекеттік бюджет кірістерінің жалпы
сомасында бұл төлемнің үлес салмағы шамамен 21,8 пайызды құрады.
Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы
Қазақстан Республикасының кодексі бойынша қосылған құн салығы деп
тауарларды (жұмыстарды, қызмет көрсетуді) өндіру және олардың айналысы
процесінде қосылған, оларды өткізу бойынша салық салынатын айналым құнының
бір бөлігін бюджетке аударуды, сондай-ақ Қазақстан Республикасының
аумағындағы тауарлар импорты кезіндегі аударымы айтады. Салық салынатын
айналым бойынша бюджетке төленуге тиісті қосылған құн салығы сатылған
тауарлар (жұмыстар, қызмет көрсетулер) үшін есептелген қосылған құн
салығының сомасы мен алынған тауарлар (жұмыстар, қызмет көрсетулер) үшін
төленуге тиісті қосылған құн салығының сомасы арасындағы айырма ретінде
анықталады. Соңғыда салық бойынша есепке алу механизмі көрініс табады.
Заңнамаға сәйкес салық салынатын айналым және салық салынатын импорт
қосылған құн салығының салық салу объектілері болып есептеледі. Қосылған
құн салығын төлеушінің тауарларды (жұмыстарды, қызмет көрсетулерді) өткізу
бойынша жасалған айналымы салық салынатын айналым болып табылады, оған
Салық Кодексіне сәйкес қосылған құн салығынан босатылған және өткізу орны
Қазақстан Республикасы болып табылмайтын айналым қосылмайды. Салық
салынатын айналым мөлшері, оған қосылған құн салығын қоспай, мәміле жасаған
тараптар қолданатын бағалар мен тарифтерді негізге ала отырып, өткізілетін
тауарлар (жұмыстар, қызмет көрсетулер) құны негізінде анықталады.
Өткізілген тауарлардың (жұмыстардың, қызмет көрсетулердің) құны қандай бір
өзгеріске түскен жағдайда, салық салынатын айналым мөлшері тиісті түрде
түзетіледі. Қазақстан Республикасының кеден заңнамасына сәйкес
мағлұмдамалануға тиісті, Қазақстан аумағына әкелінетін немесе әкелінген
тауарлар қосылған құн салығынан босатылғандарын қоспағанда салық салынатын
импорт болып табылады. Салық салынатын импорт мөлшеріне кеден заңнамасына
сәйкес белгіленетін импортталатын тауардың кедендік құны, сондай – ақ,
қосылған құн салығын қоспағанда, Қазақстан Республикасына тауарлар импорты
кезіндегі салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер сомалары
қосылады.
Қосылған құн салығы термині (Value added fax - VAT) 1920 жылы пайда
болды және өзінің бастауын К. Маркстің “капиталын” И.И. Сковрцов,
А.К.Степановтың аудармасынан алады. Value сөзін құндылық деп аударса
нақтырақ болар еді, алайда Кеңес үкіметі кезеңдегі қисынсыз “құн”
аудармасы енгізіліп қалды. “Құндылық” терминінің “құн” сөзіне экономикалық
түрде өзгеруі Марксисттік саяси экономиканың “Экономикалық игіліктер
құндылығы” теориясын теріске шығарды[4].
1950 жылдардың ортасында Францияда қосылған құн салығының қарапайым
нысаны пайда болды.
Алғашында қосылған құн салығының анықтамасындағы қосылған құн
көрсеткіші статистикалық мақсатта қолданыла бастады. Мысалы, 1870 жылдары
АҚШ-та өнеркәсіп өнімдерінің көлемін сипаттау үшін, ал Ресейде жаңа
экономикалық саясат кезеңінде аналитикалық мақсатта қолданылды.
Қосылған құн көрсеткішінің салық салу объектісі ретінде қолдану
қажеттілігі Еуропалық елдердегі жалпы нарықта қамтамасыз етілді. Оның
ішінде Еуропалық экономикалық бірлестіктің құрылуы туралы 1957 жылғы Римдік
келісімшартқа мүше елдердің жанама салық салу жүйесінің үйлесімділігіне
бағытталған шараларды қолдану, қайта өңдеу, қосылған құн салығының бұл
елдердің салық жүйесінде міндетті түрде болуы қарастырылды.
1996 жылы ЕЭБ құрамындағы елдер арасындағы кедендік шекара жабылды.
Бұған дейін бұл елдердің арасындағы сауда операциялары қосылған құн салығы
салынуға сәйкес басқа елдердің операцияларымен тең импорт және экспорт
ретінде қарастырылды. Кедендік кедергілердің жойылуы заңдарға өзгерістер
енгізуді талап етті. Соның ішінде әкелінген тауарларды кедендік рәсімдеу
кезінде қосылған құн салығын салу бұрынғыдай емес қиындау болды. Сондықтан
импорт та, экспортта емес сатып алу және өткізу және тауарды
орналастыру ретінде анықталатын операцияларға қосылған құн салығын
салудың жаңа жүйесі қабылданды.
Қосылған құн салығы Қазақстан Республикасында алғашқы рет 1992 жылы
енгізілді. Сол кезде қосылған құн салығының ставкасы 28 пайыз, ал салықты
есептеу үшін қолданылатын салық салу базасы тауардың баланстық құны мен
өткізу бағасы арасындағы айырма болып табылды. Қосылған құн салығын төлеу
міндеттілігі тауарды сатып алу құнынан төмен немесе оған тең баға бойынша
өткізу жағдайында туындамайтыны белгілі. Қосылған құн салығын төлеуден
жалтарудың әртүрлі схемаларының пайда болуы салық төлеу міндеттілігінің
себебі болып табылды. Сол кездегі кең таралған және қарапайым әдіс, яғни
сәйкес фирманың қолма қолсыз есеп айырысу арқылы аудару жолымен жүзеге
асыратын ақшаны қолма қол ақшаға айналдыру әдісі деп аталды. Мұндай шығын
негіздемені талап етті, және ақшаны аудару тек сатып алынған тауарлар үшін
жүзеге асырылды, ол операция сәйкес құжаттармен рәсімделді.
Қосылған құн салығы кеңес үкіметі кеңістігінде 1992 жылы пайда
болды. 1995 жылы 24 сәуірде Қазақстан Республикасының №2235 Салықтар
және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдері туралы
Заңы қабылданды, оның 3-бөлімі қосылған құн салығына арналды. 2000 жылы 9-
қазанда Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы арасында өзара сауда
кезіндегі жанама салық салу принципі туралы үкімет аралық келісім шартқа
қол қойылды. Ол 2002 жылы 1 шілдеде күшіне енді. 2001 жылы 1 шілдеде
Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 3 мамырындағы №183-II Қазақстан
Республикасының Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдері туралы заңына енгізілген толықтырулар мен өзгерістер туралы
Заңына сәйкес барлық салық төлеушілер үшін қосылған құн салығы ставкасы 16%
өзгертілді. 2002 жылдың 1 қаңтарынан бастап Қазақстан Республикасының
Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы
жүйеленген салық кодексі күшіне енді. Оның 49 бабы қосылған құн салығына
арналды. Ал 2004 жылдың 1 қаңтарынан бастап қосылған құн салығының
ставкасы 15 пайызға, ал 2007 жылдың 1 қаңтарынан бастап 14 пайызға
төмендетілді.
Салық салынатын айналым бойынша бюджетке төленуге тиісті ҚҚС сатылған
тауарлар (жұмыстар, қызмет көрсетулер) үшін есептелген ҚҚС-ның сомасы мен
алынған тауарлар (жұмыстар, қызмет көрсетулер) үшін төленуге тиісті ҚҚС-ның
сомасы арасындағы айырма ретінде айқындалады. Салық салу объектілері болып
салық салынатын айналым және салық салынатын импорт табылады.
ҚҚС-ын төлеушінің тауарларды (жұмыстарды, қызмет көрсетулерді) өткізу
бойынша жасаған айналымы салық салынатын айналым болып табылады, оған:
1) Салық Кодексіне сәйкес ҚҚС-нан босатылған;
2) өткізу орны ҚР болып табылмайтын айналым қосылмайды.
Салық салынатын айналым мөлшері, оған ҚҚС-н енгізбей, мәміле жасаған
тараптар қолданатын бағалар мен тарифтерді негізге ала отырып, өткізілетін
тауарлар (жұмыстар, қызмет көрсетулер) құны негізде анықталады. Өткізілген
тауарлардың (жұмыстардың, қызмет көрсетулердің) құны қандай да бір
өзгеріске түскен жағдайда, салық салынатын айналым мөлшері тиісті түрде
түзетіледі.
Қазақстан Республикасының кеден заңдарына сәйкес декларациялауға
тиісті, Қазақстан Республикасының аумағына әкелінетін немесе әкелінген
тауарлар салық салынатын импорт болып табылады. Салық салынатын импорт
мөлшеріне Қазақстан Республикасының кеден заңдарына сәйкес белгіленген
импортталатын тауарлардың кедендік құны, сондай-ақ импортқа ҚҚС-н
қоспағанда, Қазақстан Республикасына тауарлар кезіндегі салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдер сомалары енгізіледі.
Қазіргі кезде қосылған құн салығы халықаралық стандартқа сәйкес және
экономикалық термин ретінде тұтыну салығы деп аталып жүр. Кейбір дамыған
мемлекеттерде тұтыну салығы десе, ал бірқатар елдерде жанама салықтар
ретінде аталуда, қалай атасақта бұл салықтардың мағынасы мен мазмұны
өзгермейді. Сондықтан кейде қатар аталып, күнделікті тұрмыста қолданылуда.
Қосылған құнға салынатын салықты 1954 жылы М. Лоре (Франция) енгізіп,
айналымға салынатын салықты алмастыруға қабілетті салық ретінде бейнеледі.
Бұл салық Франция жерінде 1968 жылы толығымен енгізіліп болды[5]. Кейін
келе Еуропалық Одаққа мүше болғысы келетін мемлекетке қойылатын алғы-
шарттардың бірі болып саналды.
Қосылған құнға салынатын салықты есептеу барысында негізінен 4 әдіс
қолданылады:
– тікелей аддитивті немесе бухгалтерлік;
– жанама аддитивті;
– тікелей шегерім жасау әдісі;
– жанама шегерім жасау әдісі немесе шоттар бойынша есепке жатқызу.
Аддитивті – қосу жолымен алынатын шама.
Бірінші және екінші әдістер балансқа негізделген, анығын айтқанда ол
пайданы анықтау негізінде есептеледі. Бірақ компанияның балансында жасалған
мәмілелер жалпылама түрде көрсетіліп, тауарлар түрлері бойынша жіктелмейді.
Үшінші әдіс өндірілген өнім құнынан жұмсалған шығындарды шегеріп
тастағаннан кейін ғана салық сомасы есептеледі. Бұл үш әдісті біртұтас
салық ставкасын қолданған жағдайда ғана пайдаланады.
Ал тәжірибеде, негізінен төртінші әдіс кеңінен тараған. Бұл әдіс
арқылы дифференцияланған салық ставкасы мәміле жасалған сәтте бірден
қолданылады, сондай-ақ шот-фактураны толтыру арқылы жасалған мәміле туралы,
компанияның салық міндеттемелері туралы ақпар алып отыруға мүмкіндік туады.
Көптеген елдерде қосылған құнға салынатын салықтан экспорттық
операциялар, азық-түлік тауарлары, дәрі-дәрмек, кітап, газет-журнал
өнімдері, пошта, сақтандыру, жолаушы тасымалдау қызметтері босатылады.
Салық төлеуші мемлекетке осы салықты төлеу нәтижесінде шеккен
шығысының орнын бағаны көтеру жолымен толықтырады және салық төлеуді сатып
алушыға аударады.
Қосылған құн салығының экономикалық мәні - тауарларды өндіру және
олардың айналысы процесінде қосылған, оларды өткізу бойынша салық салынатын
айналым құнының бір бөлігін бюджетке аудару, сондай-ақ Қазақстан
Республикасының аумағындағы тауарлар импорты кезіндегі аударым ретінде
сипатталады.
Салық салынатын айналым бойынша бюджетке төленуге тиісті қосылған құн
салығы сатылған тауарлар үшін есептелген қосылған құн салығының сомасы мен
алынған тауарлар үшін төленуге тиісті қосылған құн салығының сомасы
арасындағы айырма ретінде айқындалады.
Қазақстан Республикасында қосылған құн салығы бойынша есепке тұрған
мынадай тұлғалар қосылған құн салығын төлеушілер болып табылады:
Жеке кәсіпкерлер.
Заңды тұлғалар (мемлекеттік мекемелерді қоспағанда).
Қызметін Қазақстан Республикасында тұрақты мекеме арқылы жүзеге асыратын
резидент еместер.
Заңды тұлғаның құрылымдық бөлімшелері.
Қазақстан Республикасының кеден заңдарына сәйкес тауарларды Қазақстан
Республикасының аумағына импорттайтын тұлғалар.
Қосылған құн салығының негізгі салық салу объектілері:
– салық салынатын айналым;
– салық салынатын импорт.
Салық салынатын айналым және салық салынатын импорт.
І. Тауарларды өткізу бойынша айналым.
Тауарға қатысты өткізу бойынша айналым:
1) тауарға меншік құқығын беруді, оның ішінде:
– тауарды сатуды;
– тауарды тиеп жөнелтуді, оның ішінде басқа тауарларға
алмастыруды;
– тауар экспортын;
– тауарды тегін беруді;
– жарғылық капиталға жарна төлеуді;
– жұмыс берушінің жалдамалы қызметкерге жалақы есебінен тауар
беруін;
2) тауарды төлем ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz