Салық және салық жүйесінің түсінігі
ҚР салық жүйесі және оларды шетел тәжірибесі негізінде дамыту жолдары
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ҚАРАҒАНДЫ
2009
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ҚР салық жүйесі және оларды шетел тәжірибесі негізінде дамыту жолдары
Студент
Ғылыми жетекші,
аға оқытушы
Қарағанды
2009
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1. САЛЫҚ ЖӘНЕ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Салық және салық жүйесінің түсінігі
1.2 Қазақстан Республикасында салық жүйесінің қалыптасу принциптері
1.3 Салықтардың сыныптамасы
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республисының салық жүйесінің қалыптасу кезеңдері
2.2
2.3
3. ШЕТЕЛ ТӘЖІРИБЕСІ НЕГІЗІНДЕ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ
ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМШАЛАР
МАЗМҰНЫ
1. САЛЫҚ ЖӘНЕ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Салық және салық жүйесінің түсінігі
1.2 Қазақстан Республикасында салық жүйесінің қалыптасу принциптері
1.3 Салықтардың сыныптамасы
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республисының салық жүйесінің қалыптасу кезеңдері
2.2
2.3
3. ШЕТЕЛ ТӘЖІРИБЕСІ НЕГІЗІНДЕ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ
КІРІСПЕ
Салықтар, әлеуметтік және экономикалық әскери қорғаныс, құқытық
қорғаушылықтарды, негізгі ғылымды және тағы басқаларын дамытудағы
қызметтерді орындауға қажетті мемлекеттің ақшалы (бюджеттік және бюджеттен
тыс кірістер) кірістерін қалыптастырумен байланысты қаржылық қатынастарды
бейнелейді. Олар жан-жақты дамыған шарықтық түріндегі экономикалық жүйені
қалыптастыратын негізгі қаржы қасиетін бейнелеуші және сонымен бірге
бастапқы категория болып табылады. Нақты нарықтық экономиканы қалыптастыру
жағдайында салықтық нысан жалпы қаржылық өзіндік байланыс жүйесіне басым
бола бастайды.
Салықтар ұлттық кірісті қайта бөлуде негізгі құрал болып табылады және
мемлекеттік бюджет бөлігін қалыптастыруда қаржы ресурсының басым бөлігін
жұмылдыруды қамтамасыз етеді. Салықтық түсім түрлері, олардың әрқайсысына
назар аудару механизмі зандылық тәртіпте және сәйкесінше мемлекеттік
басқару органдарымен бекітіліп анықталады. Салықтар фискалды, экономикалық,
әлеуметтік мағынаға ие. Мемлекет көмегімен елдегі экономикалық процестерді
белсенді реттей алады: қоғамдық өндірістің дамуына мүмкіндік тудырады
немесе оның өсу қарқынын ұстап тұрады.
Осыған байланысты дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі- Қазақстанда
бюджеттік кірістің негізгі бөлігі (80%-ға дейін) салықтық түсім есебінен
және елдің әлеуметтік-экономикалық даму көлемінен қалыптасады.
2009 ж. 1 қаңтарынан бастап республикада жаңа Салық Кодексі енгізілді.
Жаңа Салық кодексі Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың
2008ж 6 ақпанда Қазақстан халқына Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру —
мемлекеттік саясаттың басты мақсаты атты жолдауына сәйкес құрылды. Онда
салық жүйесін Қазақстанның жаңа сатыдағы дамуының міндеттерімен
сәйкестендіру қажет делінген.
Қазіргі уақытта салық жүйесінің стратегиялық мақсаты болып экономиканы
жаңашаландыру мен әртарптандыру арқылы көлеңкелі экономикадан бизнесті
шығару. Бұл мақсатқа жету үшін мыналарды орындау керек:
тікелей әрекет ету заң қағидасын іске асыру;
шикізаттық емес экономика секторына салынатын жалпы салықтық жүктемені
төмендету;
экономиканың жаіғыруы мен әртараптануына қолайлы жағдайлар жасау;
салықтық әкімшілікті жетілдіру мен салықтық процедураларды оңайлату
арқылы бизнес жүргізу үшін шарттар жасау
Дипломдық жұмыстың мақсаты - салықтың экономикалық мазмұнын оқу,
елдегі салық салу механизімі және оның мемлекет бюджетінің кіріс бөлігіне
әсер етуін талдау.
Дипломдық жұмыстың мақсатына жету үшін келесідей тапсырмалар
көзделген:
1. Салық және салық жүйесінің түсінігін түсіну;
2. Қазақстан Республикасында салық жүйесінің қалыптасу принциптерін
қарастыру;
3. Салықтардың сыныптамасын сипаттау;
4. Қазақстан Республисының салық жүйесінің қалыптасу кезеңдерінің маңызын
ашу
5.
6.
7. Шетел салық жүйесін қарастыру
Дипломдық жұмыстың бірінші тарауында салықтың дамуын және
пайда болуы олардың тарихы қарастырылады, сондай-ақ экономикалық мазмұны
ашылып ұсынылады.
Ал, екінші тарауда Қазақстан Республикасының қалыптасу кезеңдері,
төлемдері және есептен шығару тәртібі зерттеледі, бюджеттегі олардың
түсімдерін талдау, ел экономикасындағы салықтың ролі анықталады.
Үшінші тарауда дамыған жетекші елдердің салық салудағы шетелдік
тәжірибесі қарастырылады.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік негізі ретінде Қазақстан
Республикасының заңдары, нормативтік және заң актілері, отандық және
жетекші шетел экономистерінің ғылыми еңбектері, монографиялары, мерзімді
басылым мақалалары, кезеңді басылымдардағы ақпараттар, статистикалық
материалдар болып табылады.
Дипломдық жұмыс әдістемелік нұсқаудың талаптарына сай орындалған.
1. САЛЫҚ ЖӘНЕ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1. Салық және салық жүйесінің түсінігі
Салықтар дегеніміз, жалпы мемлекеттік қажеттіліктерді қанағаттандыру
мақсатында, мемлекеттік жоғарғы өкілді орган қабылдаған нормативті акті
заңның негізінде, сондай-ақ, заңда белгіленген мөлшерде және уақытта заңды
және жеке түлғалардан міндетті түрде, қайтарылмайтын және ақысыз негізінде
бюджетке алынатын ақшалай төлемдер. Салықтар дегеніміз – мемлекеттік
бюджетке заңды және жеке тұлғалардан белгілі бір мөлшерде түсетін міндетті
төлемдер.
Салықтар мемлекеттің өмір сүруінің негізі болып саналады. Мемлекетті
ұстау үшін, халықтың ақшалай немесе натуралдық формада тұрақты түрде
төлейтін жарналары қажет.
Салықтар – шаруашылық жүргізуші субъектілердің , жеке тұлғалардың
мемлекет пен екі арадағы мемлекеттік бюджет арқылы жүзеге асырылатын, қаржы
қатынастарын сипаттайтын экономикалық категория. Салықтардың экономикалық
мәні мынада: салықтар шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының
қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бір бөлігін білдіреді. Сондай – ақ
шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының белгілі бір мөлшерін
мемлекет үлесіне жинақтап, жиынтықтаудың қаржылық қатынастарын көрсетеді.
Қазіргі нарықтық экономика жүйесінде салықтардың алатын орны өте зор.
Салықтар мемлекеттік бюджеттің негізгі бөлігі. Бүгінгі күнде салықтар
әлеуметтік сферада және экономикалық реттеуде негізгі инструмент ретінде
көрініс табады, өйткені мемлекет салық жүйесінің көмегімен ұлттық табысты
қайта бөлу кезінде өзінің әсерін тигізе алады. Ұйымдық-құқықтық
жағынан салықтар – бұл мемлекет біржақты тәртіппен заң жүзінде белгілеген,
белгілі бір мөлшерде және мерзімде бюджетке төленетін қайтарусыз және
өтеусіз сипаттағы міндетті ақшалай төлемдер болып табылады.
Салықтардың экономикалық мәні олардың өзінің функциялары мен
міндеттерін жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратын ұлттық табыстың бір
бөлігі болып табылатындығында. Салықтар қаржының бастапқы категориясы
болып табылады. Салықтар мемлекетпен бірге пайда болды және мемлекеттің
өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады. Адамзат дамуының бүкіл тарихы
бойына салық нысандары мен әдістері өзгерді, игерілді, мемлекеттің
қажеттіліктері мен сұрау салуларына бейімделеді. Салықтар тауар-ақша
қатынастарының ахуалына әсер ете отырып, олар – дамыған жүйесінде
айтарлықтай өрбіді. Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі әрқашан салық
жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен қабаттаса жүреді. Салықтар барлық
елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрылысы мен саяси іс-бағытына
қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі – ұлттық табысты қайта
бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің кірістері және бюджеттің
кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады. Салықтарда
мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал салықтардың
әлеуметтік-экономикалық мәні, олардың түрлері мен рөлі қоғамның
экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен
айқындалады. Салық ұғымымен салық жүйесі ұғымы тығыз байланысты.
Мемлекетте алынатын салық түрлерінің, оның құру мен алудың нысандары мен
әдістерінің, салық қызметі органдарының жиынтығы әдетте мемлекеттің салық
жүйесін құрайды. Осы берілген түсінікті жан-жақты талдап, салыстыру
мақсатында басқа да авторлардың көзқарасына тоқталамыз. Белгілі философ
Френсис Бэкон салықтарды төлеу әрбір азаматтың қасиетті борышы деген еді.
Салық мәселесі мен салық салудың тамыры ғасырларға тереңдеп кеткен. Ал,
оларға ғылыми көзқарас ХҮІІ-ХІХ ғасырларда пайда болды. Оған дәлелді
теориялық экономия классикалық мектебі ағылшын өкілдері еңбегінен табамыз:
В.Петти (1623-1687ж.ж.) „Салық пен жиынтық трактаты” – (1662ж), Д.Рикардо
„Салық салу және саяси экономияның басталуы” – (1817ж.), "Салықтар - ел
капиталы немесе кірісінен алынып, үкімет иелігіне түсетін өнімнің бөлігі"
деп көрсетті ол. А.Смит „Халықтар байлығының себептері мен табиғатын
зерттеу” – (1776ж.) салық салудың принциптерін айқындаған.
Салық теориясына Ресейдің ғалымдары да өзіндік үлес қосты. Н. Тургенев
Ресей экономикасын зерттей отырып, былай деді: " Салық - қоғамның немесе
мемлекеттің бір мақсатқа жетудегі мәні. Халық мемлекетке бірігіп, оған
басшылық жасауға және салық салуға құқық берді ".
Ал А. Соколов: " Салық дегеніміз мемлекет шығындарын жабу және
экономпкалық саясатты шешу үшін кәсіпкерлерден алынатын мәжбүрлік алым "
деп көрсетті. Соколовтың бұл анықтамасы салыктың түпкі мәнін көрсетеді. Ол
тек ғана салықтың фискалдық кызметін жүргізіп қоймай, осы жиналған
салықтарды мемлекеттің саясаттарын жүргізуге қолдану қажеттілігін айтады.
Мысалы, Гуреев В.И. салықтарды “міндетті жарна” деп атайды және мынадай
түсінік береді: " міндетті жарна дегеніміз заңды және жеке түлғалардың
кәсіпкерлік қызметтерінен және басқа түсім көздерінен тапқан табыстарының
бір бөлігін заңмен белпленген тәсілмен ақшалай түрде алу ".
Ал салық жөнінде, мемлекеттің заңды және жеке тұлғалардан тиісті
деңгейде бюджетке алатын міндетті жарнасы деген анықтама берген. Белгілі
ғалым Пепеляев С.Г. салыққа мынадай анықтама береді “салық мемлекеттің
өкімет билігі субьектілерінің төлем қабілеттілігін қамтамасыз ету
мақсатында, мемлекеттік мәжбүр етумен қамтамасыз етілген міндетті,
қайтарылмайтын және дербес ақысыз түрінде заңды және жеке түлғалардан заңда
белгіленген тәртіппен алынатын меншіктері”.
Осы автордың айтуы бойынша, егер қандай да болмасын міндетті төлемді алу
заңда белгіленіп, негізделмеген жағдайда, оларды алу заңсыз болып табылады.
Ал салық телеуші бұл жерде азамат ретінде емес, сонымен қатар меншік иесі
де болғандықтан салықтарды төлеу оның жеке меншік жөніндегі құқығынан
шығатын әлеуметтік міндеті.
Қазақстандық, белгілі экономист-ғалым Қарағүсова Г.Ж. " салықтар деп,
жалпы мемлекеттік мұқтаждықтарды өтеуге жұмсалатын және қабылданған заң
негізінде мемлекетке алынатын еріксіз немесе міндетті алымдарды айтады"
деген анықтама береді.
Қаржылық қүқық саласының Қазақстан бойынша берілетін бір әйгілі ғалымы
Худяков А.М. өз еңбегінде салықтардың түсінігін беріп қана қоймай, олардың
басқа төлем түрлерінен ажыратуға қажетті ерекшеліктерін ашып көрсеткен.
Бұл ерекшеліктер салықтардың өз қүқылық және экономнкалық табиғатына тән
белгілер болып табылады.
1 Салық-әрқашан мемлекет тарапынан енгізілінеді және алынады. Бұл жерде
мемлекет саяси субъектісі ретінде көрінеді.
2 Салық-мемлекеттің біржақты түрде белгілейтін төлемі. Бұл жерде
мемлекет салық төлеушілердің келісімін қажет қылмайды. Осы айтылған
жағдайлар Конституция баптарында көрініс тапқан: Заңды түрде белгіленген
салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу әркімнің
борышы әрі міңдеті болып табылады.
3. Салық- әрқашанда ақшадай түрдегі төлем. Осы белгісі бойынша салықтар
әртүрлі мүліктік міндеттемелердің - тәркілеу, реквизициялау және т.б.
ерекшеленіп тұрады.
4. Салық- әрқашанда ақшаларды еріксіз алу. Бұл жерде салық төлеушіге
оның ақшаларын еріксіз алу механизмі құрылады.
5. Салық- заң жүзінде белгіленген ақшаларды алу. Мемлекет салықтарды
ашықтан ашық заңға негізделген күйінде алады. Яғни жеке меншіктегі ақшалар
мемлекет меншігіне ауысады.
6. Салық- міндетті төлем. Салық төлеушінің салық телеу жөніндегі
міндетті салық қызметі органдарының төленген салықты қабылдау жөніндегі
міндетімен ұштасады.
7. Салық- тек құқылық формада қездесетін төлем. Салықтар нормативтік
сипаттағы заң актілерімен белгіленеді.
8 .Салық- тек мемлекеттік кіріске түсетін төлем.
9. Салық- тұрақты ақша міндеттемелерін туғызатын төлем.
10. Салық- баламасыз төлем. Яғни, салық қандайда болмасын көрсетілген
қызмет немесе сатып алған тауарларға төлейтін төлем емес, ол тек ақысыз
төлем.
Салық жүйесінің үлгісі ағымдық салық саясатының міндеттері мен
мақсаттарына сай болуы керек. Яғни бұл дегеніміз инфляцияға байланысты
экономикада дағдарыс болып жатқанда, халық шаруашылығын басқаруы
әлсірегенде және несие-банктік саласының әлсіреуі, ақша айналымының
реттелмеуі кезінде салық жүйесі ықшамдалған сызба бойынша қызмет атқаруы
тиіс.
Жүйе термині әртүрлі белгілері бойынша сыныпталған өзара байланысқан
қосалқы жүйе элеметтерінің әрекетін білдіреді. Салық жүйесінің бірнеше
анықтамаларына бар.
Мельников В.Д., Ілиясов К.К. салық жүйесін мемлекеттен жиналатын салық
түрлері, олардың құрылу формалары мен әдістері және де салық қызметі
органдарының жиынтығынан тұратынын анықтайды. 16, 286б.
Оспанов М.Т. салық жүйесінің келесі анықтамасын береді.
Салық жүйесі – бұл ағымдағы уақытта қолданылатын, ставкалары,
төлеушілері және салық салу объектісі, тәртібі, шарттары және төлеу кезеңі,
есеп және есеп беру тәртібі көрсетілген, әкімшілік жағдайларға сәйкес
келетін салықты басқару жүйесінен құралатын және заңнамалық бекітілген
барлық салықтардың жиынтығы.21, 59б
Камаев В.Д. салықтарды мемлекетте алынатын салықтардың, алымдардың,
баждардың және басқа да төлемдердің және олардың құрылу формасы мен
әдістерінің жиынтығы салық жүйесін құрады деп есептейді. Заңды және жеке
тұлғалардың мемлекеттің қаржылық ресурстарының құрылуына қатысуы міндетті
деп қарастырады.12, 378б
Осы анықтамалардың әрқайсысы салық жүйесін сипаттайды, бірақ біздің
ойымызша Оспанова М.Т. анықтамасы жайылыңқы өріс алған. Салық
жүйесінетеориялық талдау жүргізе отырып өз анықмамызды береміз.
Салық жүйесі өз кезегінде мемлекетпен өндіріп алынатын салықтардың және
басқа міндетті төлемдердің жиынтығынан, нормативті-құқықтық баз негізде
салықтар өндірілінетін, салықтардың және басқа да міндетті төлемдердің
дұрыс есептелуін және уақытылы төленуін бақылайтын салық органдарының
қызметінен құрады.
Өндірістік тұрақты нарықтық экономикалық дамыған елдерде
Салық салу объектісі ретінде табысты артықшылық қолдану үлгісін қолдану
тиімді.
Ал дамып келе жатқан елдерде тауар және қызмет өтізу айналымын және
құнын салық салу объектісі ретінде қолданған дұрыс.
Салық жүйесі үш негізгі элементтерден тұрады:
- мемлкетте қолданылатын барлық салықтардың жиынтығынан;
- салық салу тәртібін анықтайтын заңнамалық база (жарлықтар, заңдар,
кодекстер);
- Салық саясатын жүзеге асыратын мемлекеттік органдардан тұрады.
Салықтар салық жүйенің негізін құрайды. Салықтардың
мәнін толық түсіну үшін,олардың экономикалық маңызын түсіну қажет.
Салықтар сипатына қарай экономикалық және заңдық белгілер тән және олар бір
бірімен тығыз байланысты.
Салықтардың экономикалық белгілеріне келесілер жатады:
- ақша түрінде жүргізілетін төлем ретінде;
- қайтарылмайтын;
- эквивалентсіз;
- салық салу объектісінің болуы;
- салық субъектісінің айқындылығы;
- салық мөлшерінің айқындылығы;
- төлеу мерзімі белгіленген;
- салық мемлекет табысы болын табылады.
Салықтардың заңдық белгілерілеріне келесілер жатады:
- салықтың мемлекетпен бекітілуі;
- салықтың тек құқықтық формада болуы;
- салық заң негізінде алынуы;
- салық төлеуде мемлекеттік бақылаудың болуы;
- тиісті органмен, салықты және тиісті құқықтық форманы бекіту;
- мемлекеттік жауапкершілік шарасымен салық төлеуді қамтамасыз ету;
- салықпен түрақты қаржылық міндеттемелерді тудыру;
- салықты төлеу – заңдық міндеттеме;
- салық – міндетті төлем;
- мемлекет салық арқылы өзінің бір жақты еркін білдіреді.25, 81б.
Ал салықтардың экономикалық маңызы олардың атқаратын қызметіне тікелей
қатысты.
Салықтарға өзіне тән қызметтері бар. Оларға мыналар тән:
- реттеушілік;
- фискалдық;
- қайта бөлу.
Жоғарыда көрсетілген негізгі функциялармен қатар салықтардың
ынталандыру, бақылау функцияларын атап кетуге болады.
Реттеушілік қызметі – салықтың ең негізгі қызметі. Осы қызмет арқылы
салықтар ел экономикасына өз ықпалын тигізеді, яғни салықтар реттеу жүзеге
асырылады. Ол халық шаруашылығының дамуына қабылдаған бағдарламаларға
сәйкес ықпал етеді. Бұл кезде салықтардың нысандарын таңдау ставкаларының
алу әдістерінің өзгеруі, жеңілдіктерімен шегермелер пайдаланады. Бұл
реттегіштер қоғамдық ұдайы өндірістің құрылымына, қордалану мен тұтыну
ауқыбына ықпал етеді. Салықтық реттеудің ең басты мақсаты - өндірістің
дамуына ықпал ету. Салық түрлері,салық салу әдістері салықтық реттеудің
тетіктері болып саналады.
Жоғарыда көрсетілген салықтық реттеудің тетіктері тек қана
өндірістің дамуын реттеп қана қоймайды. Сонымен қатар ақша және баға
саясаты, шетелдік инвесторларды ынталандыру, шағын және кіші кәсіпкерлікті
дамыту жұмыстарын жүзеге асырады. Әрине, салықтық реттеу тетіктері тиімді
қызмет атқару үшін, олардың басқа да экономикалық тетіктермен тығыз
байланыста болуы қажет. Салықтық реттеуде салық ставкалары мен салық
жеңілдіктерінің алатын орыны ерекше. Себебі ғылыми негізделмеген, шектен
тыс жоғары қойылған стафкалар кәсіпкерлердің ынтасын төмендетіп, өндірістің
төмендеуіне және мемлекеттік бюджет кірісінің азайуына әкеліп соқтырады.
Осы сияқты салық жеңілдіктерінің де теңсіз жағы және бар. Дамыған елдердің
тарихынан салық ставкалары жөнінде мынаны байқауға болады:
а-егер төленетін салық мөлшері салық төлеуші табысының 50
процентінен асып кетсе, онда ол өндірістің тоқтап қалуына соқтырады;
ә-егер салық мөлшері салық төлеуші табысының 45-50 проценті
аралығында болса, онда жай, ұдайы өндіріске әкеледі;
б-егер салық мөлшері, салық төлеуші табысының 35-40 проценті
мөлшері аралығында болса, онда ұлғамайлы ұдайы өндіріске әкеледі.
Салықтардың екінші қызметі – фискалдық немесе бюджеттік қызметі.
Бұл қызметі (функциясы) арқылы мемлекеттік бюджеттік кіріс бөлімі құрылып,
салықтардың қоғамдық міндеті артады. Себебі, салықтар мемлекеттік бюджеттің
кірісін топтастыра отырып, әлеуметтік, әскери – қорғаныс, тағы басқа да
шаралардың іске асуын қамтамасыз етеді. Фискалдық функция барлық
мемлекеттерге тән негізгі функция. Оның көмегімен бюджеттік қор
қалыптасады. Мұның өзі салықтардың қоғамдық міндеттерін арттыра түседі.
Өйткені салықтар мемлекеттік бюджеттің кірістерін толтыра отырып,
экономиканы, әлеуметтік – мәдени шараларды жүзеге асыруды қамтамасыз етеді.
Қайта бөлу қызметі арқылы түрлі субъектілер табысының бір
бөлшегі мемлекет пайдасына өтеді. Бұл қызметтің іс - әрекетінің көлемі ішкі
жалпы өнімді салықтардың алатын үлес салмағы арқылы анықтайды. Соңғы
жылдардағы мәліметтер бойынша Қазақстан Республикасының ішкі өнімдегі
салықтардың үлес салмағы 40 проценттен көбірек болып отыр. Бұл экономикасы
дамыған басқа елдерден әлдеқайда жоғары. Еліміздегі мемлекет мүддесі үшін
қаржы көздерін орталықтандырудың бір айғағы осы.
Қазахстан Республикасы Конституциясының 35 – бабында: заңды
түрде белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді
төлеу әркімнің бұрышы әрі міндеті болып табылады деп - жазылған.
Салық салу объектілерін есепке алу және оларды бағалау
тәсілдеріне қарай салық алудың мынадай төрт әдісі қолданылады: кадастырлык,
салық төлеушінің декларациясы бойынша, табысты алу көзінен ұстап қалу,
патенттік негізде.
Енді осы қызметтер жөнінде қалыптасқан, дәстүрлі көзқарастармен шектеліп
қана қоймай басқа да авторлардың пікірлеріне тоқталайық. Белгілі экономист-
ғалым Қарағұсова Г.Ж. айтуынша салықтардың атқаратын қызметтері мына
төмендегідей болып келеді:
1. Фискалдық немесе жұмылдыру қызметі арқылы мемлекет тиісті шығындарын
қаржыландыруға қажетті салықтарды жиыстырады;
2. Қайта бөлу қызметі арқылы мемлекет экономика аясының әртүрлі саласына
ықпал етеді, әлеуметтік саясатты жүзеге асырады, табыстарды халық
арасындағы әлеуметтік топтарға қайта бөледі, табысты өте төмен топтарға
жәрдем береді. Мысал ретінде үдемелі ставкалы табыс салығын көрсеткен;
3. Ынталандыру қызметі - экономиканы дамыту, техникалық жаңарту және
т.б, әртүрлі жағдайлар жасауды жүзеге асырады;
4. Шектеу кызметі, салық саясаты арқылы мемлекетке тиімсіз (пайдасыз)
өндірістердің дамуын шектеу немесе тоқтата тұру больтп табылады;
5. Бақылау-есептеу қызметі, кәсіпорындар мен азаматтардың табыстарын,
өндірістің құрылымы мен көлемін және қаржылардың қозғалысын есептеп,
бақылаудан тұрады.
Мемлекет мына жоғарыда көрсетілген салықтардың қызметін пайдалана
отырып еліміздің салық жүйесін анықтайды. Салық механизмінің қызмет ету
жолдарын белгілейді, жалпы экономпкалық саясатты негізге ала отырып, салық
саясатын анықтайды.
Черника Д.Г. “Салықтар” атты кітабында салықтардың қызметі терең
зерттеліп, мына қызметтері көрсетілген:
- фискалдық (бюджеттік)
- бақылау
- бөлу
- реттеушілік, оның өзі қосалқы қызметтерге бөлінеді:
- ынталандыру
- тежеуші
- қайта өндіру. 17,45б.
Мемлекеттік салық салу саясаты - салық саласындағы шаралар
жүйесін қоғамның оның нақтылы кезеңіндегі әлеуметтік- экономикалық
мақсаттар мен міндеттеріне қарай әзірленген экономикалық саясатқа сәйкес
жүргізеді.
1.2 Қазақстан Республикасында салық жүйесінің қалыптасу принциптері
Принцип (латын тілінен principium – негізі, алғашқы) – бұл бір
нәрсенің басталуын анықтайтын, жетекші жағдайлар, негізделген және
басқарылатын идеялар. Салық салу принциптеріне салық салысында
қолданылатын негізгі идеялар мен жағдайларды жатқызуға болады.
Нарықтық экономикалық қалыптасу кезеңінде салық саясатының негізгі
бағыты немесе салық саясатының басқы мақсаты - салық жүйесін құру және оның
тиімді қызмет етуіне мүмкіншілік беретін салық механизмін іске асыру.
Салық жүйесінің құрамы мынадай: қаржы қатынастары және осы қатынасты
анықтайтын салықтар; салық механизмі, яғни салық салу әдістері мен жолдары;
нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар; салық салуды ұйымдастыру, салық салудың
негізгі принциптері және тағы басқалар салық механизміне жатады. Салық
жүйесінің жақсыда, тиімді қызмет істеуіне салық салу механизмінің тигізер
ықпалы өте зор.
Салық салу кезінде мемлекет белгілі бір принциптерді колданады. Салық
салу принциптері салық теориясының басты элементі болып табылатынын
ұмытпауымыз қажет.
Салықтар жөніндегі ілімнің тұңғыш қарлығаштары, саяси экономикалық,
теорияның ең ірі классиктері Адам Смит, Вильям Питти, А.Вагнер және т.б.
болатын.
Кезінде салық жүйесін құрудың төрт қағидасын Адам Смит ұсынған болатын.
Олар күні бүгінге дейін (әрине дамыған елдерде) салық салуды ұйымдастыру
принциптері ретінде қолданылады.
1.Бірінші қағида - салық әрбір салық төлеушінң тапқан табысына сәйкес
алынуға тиісті;
2.Екінші қағида - салық мөлшері мен оны төлеу мерзімі заң жүзінде күні
бұрын және дәл белгіленуі қажет;
3.Үшінші қағида - ыңғайлылық қағидасы, яғни әрбір салық төлеушіге
қолайлы уақытта және осы салық төлеушіге ыңғайлы әдіспен алынуға тиісті;
4.Төртінші қағида - үнемділік қағидасы, яғни салық алу кезінде салық
төлеушінің шығындары мейлінше аз болуға тиісті.
Салық салу кезінде, аталған принциптерді басшылыққа алу барысында
мемлекет тарапынан белгілі қағидаларды қолдану тәртібі туындаған болатын.
Принциптердің кең ауқымды жүйесін ХIХ ғасырда неміс экономисті А.Вагнер
ұсынды. Егер А.Смит салықтарды қоғамдық өндірістік емес шығындары деп және
салық салуды азайтуды қолдап, осылайша мемлекет өкімшілігінен салық
төлеушілердің қызығушылығын қорғады, ал А.Вагнер тұрғындар қызығушылығы
негізінде мемлекетпен жүргізілетін ұжымдық сұраныс теориясын басқара
отырып, салықтардың мемлекет қызметінің аясын кеңейтуде жалпы тиімділігі
мен мақсатқа сай екендігін қолдады және бұл салық ауыртпалығына алып
келетінін айтты.
А.Вагнермен ұсынылған принциптер жүйесі 4 топқа біріктірілген 9
принциптен тұрады.:
1. Салық салуды ұйымдастырудың қаржылық принципі, қайта анықталған
ұжымдық сұраныс теориясы ең алдымен мемлекет қызығушылығын ескереді:
1) салық салу жеткіліктілігі;
2) салық салу икемділігі.
2. Халық шаруашылық принципі:
3) салық салу көзін таңдау, яғни салық тек жеке тұлғаларға әлде барлық
тұрғындар табысына немесе капиталына салынатын анықтау;
4) шарттары мен нәтижелерін есептегенде әртүрлі салықтарды дұрыс
үйлестіру жүйесін құру.
3. Этикалық принцип немесе әділеттілік принципі:
5) жалпылай салық салу;
6) біртектілік салық салу.
4. Әкімшілік – техникалық принцип немесе салықтық басқару принципі:
7) салық салу анықтылығы;
8) салық төлеу қолайлығы;
9) ең көп шығындарды өндіріп алу.
А.Вагнер қаржылық принципін бірінші орынға қойып, бірінші орынға
әділеттілік принципін қойған ғалымдардан ерекшеленді. А.Вагнер мемлекет
қызығушылығы салық төлеушілер қызығушылығынан жоғары тұру керек деп
есептеген.
Осылайша салық салудың ең белгілі , анықталған жалпы ережелері
принциптер негізінде құрылып, заң бойынша бекітіліп, конституцияға да
жазылып отырды. Бұл сұраққа Қазақстанның Конституциясы мен Салық
Кодексінде де көңіл бөлінген.
Салық салудың негізі туралы біршама ғылыми көзқарастар қалыптасып,
олардың маңыздыларын конституция мен салық заңдарында бекіткеннен кейін
принциптер сыныптамасын жүйелендіруге болатын болды. Юткина Т.Ф.
принциптерді классикалық, яғни кеңістік пен уақытқа тәуелсіз салық
қатнастарының негізін анықтайды және ұлт арасындағы, яғни экономика-
атқарымдық және ұйымдастырушылық-құқықтық. Соңғының негізінде салық
концепциясы мен мемлекетте салық механизмінің іс әрекет шарттары
белгіленеді.
Дәстүрлі салық салу принциптерінің сыныптамасына сәйкес 3 группаға
бөлінеді:
- салық салудың экономикалық принципі
- салық салудың заңдық принципі (салықтық құқық принципі)
- салық жүйесін ұйымдастырушылық принципі.
Салық мемлекетпен бекітілгендіктен ол өзімен бірге белгілі
бір субъективті бастамасы болады. Нақты салық бекітіп, жалпы салықтық
жүйені құра отырып, мемлекет салықтық жүйені қалыптастыратын салық, қандай
болу керек екенін анықтайды.
Салық салудын экономикалық заңдары болады, мемлекет салық бекітіп,
өз салық жүйесін құра отырып, осы заңдарға бағдарланады, осылайша бұл жүйе
тиімді әрекет етеді. Салық жүйесінің тиімді әрекет етуі мемлекетке
жеткілікті ақша бере отырып, салықтар тек экономиканың дамуына кедергі
ғана болмай, сонымен қатар оның дамуына жәрдемдеседі.
Салық салудың экономикалық принциптеріне мыналарды жатқызуға болады:
1 - салықтың экономикалық негізділік принципі
2 – салық салудың әділеттілілік принципі
3 – біртұтас экономикалық кеңістік талаптарына салық жүйенің сәйкес келу
принципі
4 – салық төлеушілердің қызығушылығын және мүмкіндіктерін толық есептеу
принципі
5 – теңдік принципі
6 – салық салудың ең жоғарғы қарқындылығы.
Салық салудың заңдық принципі заңнамада толық түсіндірілген. Оларға
мыналарды жатқызуға болады:
мемлекттегі салықтардың тәуелсіз шектелмеген принципі
салық бекіту және жою кезінде заңнамалық үстемділік принципі
Қазақстан Республикасы Конституциясына салық заңнамасының сәйкес келуі
салықты бекіту кезінде заңдылықтың сақталуы
салық заңнамасында Салық Кодексінің үстемділік принципі
халық жағдайын нашарлататын салық заңдарының кері күшін теріске шығару
принципі
салықты бекіту кезінде халықтың конституциядық құқықтарын сақтау принципі
салық салу анықтылық принципі
салық салудың міндеттілік принципі
10 – салық заңнамасының жаариялылық принципі
Салық салудың ұйымдастырушылық принципі мемлекеттің
салық жүйесінің қалыптасуы мен құруын анықтайды. Ұйымдастырушылық
принциптер заңнамада нақты көрсетілмеген, бірақ оны зерттеу негізінде
айтуға болады.
Салық салудың ұйымдастырушылық принциптері негізінде
келесіледі айтуға болады:
салық жүйесінің бірлік принципі
салықтық орталықтандыру принципі
салықтардың көптік принципі
салықтардың икемділік принципі
салықты өндіріп алу ыңғайлылық принципі
Қазіргі кезде қолданылатын салық салу принциптері тікелей салық салу
жүйесіне бағынышты (байланысты) болады. Белгілі ғалым Қарағүсова Г.Ж.
өзінің еңбегінде салық салу принцпптерінің ең қолайлы деген түрлерін атап
көрсеткен:
1.Салық салмағының тең болуы, яғни әркім мемлекет қорына " әділ үлесін "
қосуға міндетті;
2.Салық жүйесінің қарапайым және анық болуы, яғни салық төлеушілерге
түсінікті болуы қажет;
3.Салық салудың теңділігі және әділеттілігі, яғни әлеуметтік-
экономиқалық мақсаттарға жету үшін, мүмкіндігінше әртүрлі жеңілдіктерді
азайту;
4.Салыктарды басқару және заңдылықты сақтау жөніндегі әкімшілік шығындар
мүмкіндігінше аз мөлшерде болуы қажет.
Қазіргі кезеңде, мемлекет алдында тұрған бірден-бір күрделі мәселе
-салық салмағын (айырмашылығын) халық арсында ойдағыдай етіп бөлу. Әзірше
осы мәселе жөргінде екі принцип барын білуіміз қажет.
Біріншісі, тапқан (алған) игіліктерге негізделген яғни мемлекет
тарапынан көрсетілетін қызметтердің бәрі оның азаматтарына кәдімгі тауар
ретінде берілуге тиісті. Бірақ мемлекеттен алынатын игілгктердің сапасы
әртүрлі болуы мүмкін, ал сол үшін бәрі бірдей төлейді. Нарық кезеңінің
көрінісі ретінде, қоғамымызда байлар мен кедейлердің пайда болғаны баршаға
мәлім. Сондықтан мемлекеттен берілетін жәрдем ақыларды, субсидияларды тек
табысы төмен, тұрақты табыс көзі жоқ адамдарға беру қажет.
Екіншісі, төлеу қабілеттілігі принцппіне негізделген. Бұл жерде салық
айырмашылығы салық төлеушілердің нақты табыстарына және тұрмыс деңгейлеріне
байланысты болады
Мельников В.Д. өз еңбегіңде дүние жүзілік мәні бар салық салу
принцицтерінің ұтымды түрлерін (Я.Корнай және т.б. ұсынған) атап көрсеткен.
Бүл принциптер нарық қатынастары жағдайындағы салық жүйесінің ойдағыдай
тиімді болуына бағытталған.
Дүние жүзілік тәжірибеден өткен ол принциптер мыналар:
1.Салық салу формаларын белгілеу барысында карапайым формаларды
қолданған жөн. Сонда төлеушілер салық төлеуден жалтара алмайды.
2.Салық жүйесі мүмкіндігінше бейтарап болуы тиіс. Былайша айтқанда,
мемлекет салық төлеушілерді салық жүйесі арқылы ынталандыруға (жеңлдік беру
арқылы) немесе жазалауға жол бермеуі керек. Өнімдердің, қызметтердің жеке
түрлерін салық салуда немесе кейбір әлеуметтік саясат, денсаулық сақтау,
мәдеииет салаларын мемлекет қаржыландырғанымен, бұл қаржыларды салық
ставкаларын өзгерту (жоғарлату жолымен алуға болмайды).
3.Прогресивті салықтардың орнына тікелей пропорционалды салықтарды
басымырақ пайдалану.
5.Салық жүйесі экономикалық қызметтердің жақсаруына және күрделі
жұмсалымдардың өсуіне кедергі келтірмеуіне тиіс. Көп өнімді жұмыс істегенде
прогресивті салықты қолданбай, салықтардың өнімділікке, өндіріске және
күрделі жұмсалымдарға тигізер ықпалының нәтижесі қандай болатынын ескерту
қажет.
Сонымен салық жүйесі мемлекеттің экономикалық саясатымен анықталатын,
үстінде аталған принциптерді еске ала отырып, біздің пікірімізше, салық
салу (салық қызметі) принциптері мүмкіндігінше мына төмеңдегідей болуы
қажет; заңдылық және негізділік; жалпыға бірдей және нақтылық; теңділік
және әділеттілік; ыңғайлылық және жеткшіктілік; карапайымдылық және
бейтараптылық; жоспарлылық және нормативтік; тиімділік және үнемділік;
жеңілділік және бірдүркінділік.
1.3 Салықтардың сыныптамасы
Салықтардың анықтамасы, мәні және мазмұны жоғарыда айтылған
болатын. Оған тоқталмай, енді салықтарды топтастыру туралы айтып өтеміз.
Салықтарды мынадай нышаны, белгілері бойынша топтастырамыз
немесе жіктейміз:
1) салық салу объектісіне байланысты;
2) қолданылуына қарай;
3) салық салу органына байланысты;
4) экономикалық ерекшелігіне байланысты;
5) салық салу объектісін бағалау дәрежесіне қарай.
Салық салу объектісіне қарай салықтар тікелей және жанама салықтар болып
жіктеледі.
Тікелей салықтар жалғаусыз немесе тікелей табысқа немесе мүлікке
салынады.
Тікелей салықтарға мына салықтар жатады:
- заңды және жеке тұлғалардың табысына салынатын салық;
- мүлік салығы;
- жер салығы;
- бағалы қағаздармен жүргізілетін операцияларға салынатын салық;
Жеке тура салықтар - бұл жеке адамдар мен заңды ұйымдардың табыстары мен
мүлкіне салынатын салықтар. Нақты салықтардың айырмашылығы-жеке салық салу
әрбір салық төлеушінің жеке табысы мен мүлкін де, оның қаржы жағдайын да
ескереді.
Жанама салықтар - баға немесе тарифке үстеме түрінде белгіленген салық
төлеушінің кірістері мен мүлкіне тікелей байланысты емес салықтар. Жанама
салықтарға қосылған құнға салынатын салық, акциздер жатады. Жанама
салықтарға сондай-ақ сыртқы экономикалық қызметтен түсетін түсімдер де
(кеден баждары түріндегі, экспортқа және импортқа салынатын салық түріндегі
кеден кірістері, ішкі рынокте сатылатын тауарлар бағасы мен олардың
фактуралық құнының айырмасы) жатады.
Жанама салықтар мемлекеттің фискалдық мүдделерін білдіреді. Оларды
саналы қолдану баға белгілеудің процесіне жағымды ықпал жасауы және
тұтынудың құрылымына әсер етуі мүмкін.
Жанама салықтар салудың мәні салықтың тауар бағасына (немесе қызметтің
тарифіне) қосылатындығында, кіріктілетіндігінде. Бұл жағдайда салықты
тауардың (қызметтің) нақты тұтынушысы төлейді, алайда тұтынушы мен мемлекет
арасында тікелей байланыс болмайды.
Салықты алатын және оған билік жасайтын органға қарай орталық
(жалпымемлекеттік) және жергілікті салықтарды ажыратады.
Пайдалану тәртібіне қарай барлық салықтар жалпы және мақсатты
(арнаулы)болып бөлінеді.
Жалпы салықтар тиісті деңгейлердегі бюджеттерде шоғырландырылады және
жалпымемлекеттік қажеттіліктерді қаржыландыруға пайдаланылады. Мақсатты
(арнаулы)салықтардың нысаналы арналымы болады және әдеттегідей түрлі
арнаулы қорлардың қаржы базасын құруға арналады.
Объектінің экономикалық белгілері бойынша табысқа салынатын салықтар
және тұтынуға салынатын салықтар болып ажыратылады. Табысқа салынатын
салықтар төлеушінің салық салынатын кез келген объектіден алған
табыстарынан алынады. Тұтынуға салынатын салықтар-бұл тауарлар мен
қызметтер көрсетуі тұтыну кезінде төленетін шығынға салынатын салықтар.
Бірінші жағдайда салықты есептеу мен оны алу, салық салу объектілерінің
нақты табыстылығын есепке алмай табыстылық (жер салығы, мүлік
салығы)нормасын көрсете отырып, олардың тізімдемесі негізінде жүзеге
асырылады.
Мағлұмдамада салық төлеушілер табыстың көлемін, қажетті жеңілдіктерді,
шегерімдерді көрсетеді және салық сомасын есептеп, төлейді. Олар
салықтардың түрлері бойынша салық мағлұмдамасын есепті салық кезеңіне
сәйкес тапсырып отырады. Мәселен, корпорациялық табыс салығын, жеке табыс
салығын, көлік құралдарына салынатын салықты және жер салығын төлеушілер
(арнаулы салық режімін қолданатын заңды тұлғаларды қоспағанда) салық
органына олар бойынша мағлұмдаманы есепті салық кезеңінен кейінгі жылдың 31-
інші наурызына дейін береді.
Жеке табыс салығы бойынша мағлұмдаманы мынадай салық төлеушілер:
- Төлем көзінен салық салынбайтын табыстары барлар;
- Тұрғын үй салу мен осындай құрылыс үшін құрылыс материялдарын сатып
алуды қоспағанда салық жылында 2000 айлық есептік көрсеткіштен жоғары
сомаға біржолғы ірі сатып алуды іске асырғандар;
- Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлерден табыстар алатын жеке
тұлғалар;
- Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлердегі шетел банктеріндегі
шоттарда ақшасы бар жеке тұлғалар;
- Қазақстан Республикасының сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы
заңнамалық актілеріне сәйкес мағлұмдама беру жөнінде міндеттеме жүктелген
адамдар;
- Қазақстан Республикасы Парламентінің депутаттары, судъялар табыс
етеді.
Салық төлеушіден салық мағлұмдамасын табыс етудің белгіленген мерзіміне
дейін жазбаша өтініш алған жағдайда уәкілетті мемлекеттік орган салық
мағлұмдамасын табыс ету мерзімін екі айдан аспайтын мерзімге ұзартуға
хұқылы. Бірақ салық мағлұмдамасын тапсыру мерзімін ұзарту салық төлеу
мерзімін өзгертпейді.
Үшінші әдіс бойынша салық төлеуші жұмыс істейтін ұйымның, мекеменің
бухгалтериясы одан салықты табыс алынған жерде есептеп, ұстайды (төлейді).
Төртінші әдіспен салық кәсіпкерлік қызметтің сан алуан түрлеріне
берілетін патент негізінде төленеді. Патент-арнаулы салық режимін қолдану
құқығын куәландыратын және салық соммасының бюджетке төленгендігін
растайтын құжат.
Салық есебінің екі әдісі қолданылады:
1) кассалық;
2) есептеу әдісі;
Кассалық әдіске сәйкес табыстар мен шегерімдер жұмысты орындау, қызмет
көрсету, мүлікті жөнелту мен кірістеу және ол бойынша жасалынған ақы төлеу
мезетінен бастап есепке алынады.
Есептеу әдісі бойынша табыстар мен шегерімдер ақы төлеудің уақытына
қарамастан жұмысты орындау, қызмет көрсету, тауарларды өткізу және кіріске
алу мақсатымен тиеп жіберу мезетінен бастап есепке алынады. Бұл әдіс салық
службалары үшін қолайлырақ және оның Қазақстанның барлық төлеушілері
қолдануға қабылдаған. Төлеушілер үшін оның кемшілігі – салық төлемдері
жеткізілім тіпті уақытында төленбеген жағдайда да аударылуы тиіс, бұл
айналым қаражаттарын оқшауландыруға ұрындырады.
Қазақстан Республикасының салық жүйесі салықтардың және баждардың
түрлерін, салық қатынастарын реттейтін құқықтық нормаларды және салық
службасының органдарын қамтиды.
Салықтардың және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің сомасы
Бюджет жүйесі туралы Заң мен тиісті жылға арналған республикалық бюджет
туралы заңда белгіленген тиісті бюджеттердің кірісіне түседі.
Салық жүйесі өзінің құрамына мемлекеттік салық службасының – Қаржы
министрлігін, облыстардағы, аудандардағы, қалалардағы және қалалардағы
аудандардың салық комиттеттерін қамтиды. Салық службасы органдары салық
және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің толық түсуін,
міндетті зейнетақы жарналарының толық және дер кезінде аударылуын
қамтамасыз ету жөніндегі, сондай-ақ салық төлеушілердің салықтық
міндеттемелерін орындауына салықтық бақылауды жүзеге асырады.
Салық және салық салу ұғымдарын ажырата білген жөн: бірінші жағдайда
- бұл экономикалық және қаржы категориясы, екіншісінде-экономикалық-
құқықтық механизмді пайдалана отырып салық төлемдерін өндіріп алу (есептеу
және алу)процесі.
Жанама салықтар – жоғарыда атап өткендей, баға немесе тарифке үстеме
түрінде белгіленген салықтар, олар салық төлеушінің табыстарына немесе
мүлкіне тікелей байланысты емес. Жанама салықтар мемлекеттің фискалды
мүдделерін білдіреді. Оларды саналы пайдалану баға белгілеу процесіне
оңтайлы ықпал жасауы және тұтыну құрылымына әсер етуі мүмкін. Бұдан басқа,
салық төлеушілер үшін табыстарға тура салық салудың өсуінен гөрі олардың
шығыстарына салық салудың өсуі жақсырақ. Сонымен бірге тұтынуға салынатын
салықтар болып табылатын акциздердің, сатудан алынатын салықты, қосылған
құнға салынатын салықты пайдаланудың көбірек артықшылығы болады, өйткені:
олардан жалтарыну қиынырақ; олармен экономикалық бұзушылық аз байланысты;
олар еңбекке деген ынталандырмаларды аз қысқартады; тапшылықтың жоқтығы
жағдайында, ауыстырушы тауарға да тапшылықтың жоқтығын қоса олар тұтынушыға
таңдау құқығын сақтап қалады; салықтардың жасырымдылығын қамтамасыз етеді
және т.с.с.
Алайда тұтынуға салынатын салық өсуінің кемшіліктері де бар, бұл
кемшіліктерге олардың инфляциялық және регресифтік сипатын жатқызуға
болады. Бірақ бұл салықтардың оң нәтижесі олардың теріс әсерін жауып
кетеді. Егер баға өсетін болса, сонымен бірге бюджет шығыстары да өсетін
болса, онда бұл салықтардан түсетін түсімдер бағаның өсуімен көбейтетін
болады. Бұл әлеуметтік бағдарламаларды іске асыруға қаражаттар алуға
мүмкіндік береді. Бюджет жүйесіне инфляцияға қарсы автоматты механизм
кіріктірілетін болды.
Салық салу жүйесінде ортақ заңдылықтың болатының есте ұстау қажет:
экономиканың дағдарысы жағдайында, тұралаушылықты - өндірістегі, саудадағы
және экономиканың басқа секторларындағы тоқырауда – салық салуды тұтынысқа
объективті қайта бағдарлау болады. Осы кезде мемлекеттің шығыстары мұндай
жағдайда қысқармайды, тіпті кейде халықтың жұмыспен қамтылуының
төмендеуінің нәтижесінде оны әлеуметтік қолдануды кеңейту, экономиканың
құрылымын қайта құруға, оның тіршілікті қамтамасыз ететін салаларын
қолдауға жұмсалатын шығыстарды және басқа кезек күттірмейтін шығыстарды
арттыру қажеттілігінен көбейеді. Сондықтан салық ауыртпалығын көп
тұтынатындарға ауыстырудың қажеттігі пайда болады. Бөлгіштік процестегі
белгілі бір теңестіруге жанама салықтардың өзіндік әлеуметтік бағыттылығы
осында көрінеді. Дүниежүзілік тәжірибе мұндай практиканы қолдап отырады.
Жанама салықтардың ішіндегі ең маңыздысы 1992 жылы еңгізілген қосылған
құнға салынатын салық – ҚҚС болып табылады. Салық төлеуші мемлекетке оны
төлеу нәтижесінде шеккен шығысының орнын бағаны көтеру жолымен толықтырады
және салықты төлеуді сатып алушыға аударады. Салық салу объектісі
материялдық шығындарсыз өндірілген өнім (амортизациясы бар таза өнім) болып
саналатын қосылған құн болып табылады: қосылған өнімге кешенді шығыстар,
мысалы, жарнамаға жұмсалатын және басқа бірқатар шығындар қамтылуы мүмкін.
Демек, бұл салықтың ерекшелігі – оның салық салынатын объектісі сатудан
(өткізуден) түскен бүкіл түсім – ақша емес, тек салық салынатын айналым мен
салық салынатын импортты қамтитын қосылған құн болып табылатындығында. ҚҚС
дүние жүзінің 40-тан астам елдерінде, соның ішінде Еуропа экономикалық
одағының 17 елінде пайдаланылады. Бұл салықтың артықшылығы мынада: ол жаңа
құн жасалынған орын бойынша салық төлеушілдердің үлкен тобынан алынады;
екіншіден, төлеушілер үшін де есептеудің салыстырмалы қарапайымдылығымен
ерекшеленеді және үшіншіден, бағалардың өзгеруіне, төлеушінің қаржылық
ахуалына, инфляция деңгейіне қарамастан мемлекет бюджетінің кірістерін
қалыптастырудың сенімді және тұрақты базасын қамтамасыз етеді.
Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы
Қазақстан Республикасының кодексі (Салық кодексі) бойынша қосылған құнға
салынатын салық деп тауарларды (жұмыстарды, қызметтер көрсетуді) өндіру
және олардың айналысы процесінде қосылған, оларды өткізу бойынша салық
салынатын айналым құнының бір бөлігін бюджетке аударуды, сондай-ақ
Қазақстан Республикасының аумағында тауарлар импорты кезіндегі аударымды
айтады. Салық салынатын айналым бойынша бюджетке төлеуге тиісті ҚҚС
сатылған тауарлар (жұмыстар, қызметтер көрсету) үшін есептелген ҚҚС сомасы
арасындағы айырма ретінде анықталады. Соңғыда салық бойынша есепке алу
механизмі көрінісін табады. Заңнамаға сәйкес салық салынатын айналым және
салық салынатын импорт ҚҚС-тың салық салу объектілері болып есептеледі. ҚҚС-
тың төлеушінің тауарларды (жұмыстар, қызметтер көрсетуді) өткізу бойынша
жасаған айналымы салық салынатын айналым болып табылады, оған Салық
кодексіне сәйкес қосылған құн салығынан босатылған және өткізу орны
Қазақстан Республикасы болып табылмайтын айналым қосылмайды. Салық
салынатын айналым мөлшері, оған қосылған құн салығын қоспай, мәміле жасаған
тараптар қолданатын бағалар мен тарифтерді негізге ала отырып, өткізілетін
тауарлар (жұмыстар, қызметтер көрсету) құны негізінде анықталады.
Өткізілген тауарлардың (жұмыстар, қызметтер көрсетудің) құны қандай бір
өзгеріске түскен жағдайда, салық салынатын айналым мөлшері тиісті түрде
түзетіледі.Қазақстан Республикасының кеден заңнамасына сәйкес
мағлұмдамалануға тиісті,Қазақстан аумағына әкелінетін немесе әкелінген
тауарлар қосылған құн салығынан босатылғандарын қоспағанда салық салынатын
импорт болып табылады.Салық салынатын импорт мөлшеріне кеден заңнамасына
сәйкес белгіленетін импортталатын тауардың кедендік құны, сондай- ақ
қосылған құнға салынатын салықты қоспағанда, Қазақстан Республикасына
тауарлар импорты кезіндегі салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдер соммалары қосылады.
Жанама салықтар арасындағы фискалдық маңызы жағынан екіншісі кеден
төлемдері - әкелем, әкеттілім, сондай – ақ транзит тауарларынан, заттары
мен қызметтер көрсетуден, өндіріліп алынатын баждар мен алымдар болып
табылады.
Акциздер – бағаға қосылатын және сатып алушы төлейтін тауарларға
салынатын салық. Акциздерді өзінің айрықшалықты ерекшеліктеріне қарай
монополды түрде жоғары бағалары мен тұрақты сұранымы болатын тауарларды
өндірушілер төлейді. Акциздер көрсетілетін қызметтерге де салынуы мүмкін,
бұл орайда салық сомасы тарифке кіріктіріледі.
Қазақстан Республикасының салық жүйесі салық түрлерінен, салық органының
қызметінен және салық заңнамасынан тұрады.
Қазақстан Республикасындағы салықтың және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдердің түрлері мынадай:
1) салықтар:
корпоративтік табыс салығы;
жеке табыс салығы;
қосылған құн салығы;
акциздер;
экспортқа рента салығы;
жер қойнауын пайдаланушылардың арнаулы төлемдері мен салықтары;
әлеуметтік салық;
көлік құралы салығы;
жер салығы;
мүлік салығы;
ойын бизнесі салығы;
тіркелген салық;
бірыңғай жер салығы;
2) бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер:
мемлекеттік баж;
алымдар;
тіркеу алымдары;
автокөлік құралының Қазақстан Республикасы аумағымен жүргені үшін алым;
аукционнан алынатын алым;
жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін лицензиялық алым;
телевизия және радио тарату ұйымдарына радиожиілік спектрін пайдалануға
рұқсат беру үшін алым;
мыналар:
жер учаскесін пайдаланғаны үшін;
үстіңгі көздерден су ресурсын пайдаланғаны үшін;
қоршаған ортаға эмиссия үшін;
жануарлар әлемін пайдаланғаны үшін;
орманды пайдаланғаны үшін;
ерекше қорғалатын табиғи аумақты пайдаланғаны үшін;
радиожиілік спектрін пайдаланғаны үшін;
қалааралық және (немесе) халықаралық телефон байланысын, сондай-ақ ұялы
байланысты бергені үшін;
кеме жүзетін су жолдарын пайдаланғаны үшін;
сыртқы (көрінетін) жарнаманы орналастырғаны үшін төлемақылар
қолданылады.
2. Салықтың, бюджетке төленетін басқа да мiндеттi төлемдердiң сомасы
Қазақстан Республикасының Бюджет кодексiнде және республикалық бюджет
туралы заңда айқындалған тәртіппен тиiстi бюджеттердiң кiрiстерiне түседi.
Қазақстан Республикасының салық заңнамасы салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы Қазақстан Республикасының
2008 жылғы 10 желтоқсандағы N 99-IV қабылданған, 1 қаңтардан бастап өз
күшіне енген Салық Кодексінен және Кодекспен қарастырылған нормативті
құқықтық актілерден тұрады.
Салық кодексі біріңғай нормативтік құқықтық актілер негізінде
әзірлегенде ол салықтық құқықтық қатнастар облысындағы барлық сұрақтарды
қамтуы тиіс. Құқық теориясына сәйкес салықтық құқықтық қатнастар мемлекет
алдында салық төлеушінің салық міндеттемесін орындаумен байланысты барлық
реттеу мезетін егжей – тегжейлі регламенттеуді талап етеді. Негізінен
мұндай түрдегі міндеттемелер орындауға декларациялар, есептесулер жәнен
басқа да салық есептіліктері жатады.
Салық Кодексі заңнамалық актіге жатады және құқықтық нормаларды
белгілеуі керек, яғни осы заң бойынша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ҚАРАҒАНДЫ
2009
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ҚР салық жүйесі және оларды шетел тәжірибесі негізінде дамыту жолдары
Студент
Ғылыми жетекші,
аға оқытушы
Қарағанды
2009
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1. САЛЫҚ ЖӘНЕ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Салық және салық жүйесінің түсінігі
1.2 Қазақстан Республикасында салық жүйесінің қалыптасу принциптері
1.3 Салықтардың сыныптамасы
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республисының салық жүйесінің қалыптасу кезеңдері
2.2
2.3
3. ШЕТЕЛ ТӘЖІРИБЕСІ НЕГІЗІНДЕ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ
ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМШАЛАР
МАЗМҰНЫ
1. САЛЫҚ ЖӘНЕ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Салық және салық жүйесінің түсінігі
1.2 Қазақстан Республикасында салық жүйесінің қалыптасу принциптері
1.3 Салықтардың сыныптамасы
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республисының салық жүйесінің қалыптасу кезеңдері
2.2
2.3
3. ШЕТЕЛ ТӘЖІРИБЕСІ НЕГІЗІНДЕ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ
КІРІСПЕ
Салықтар, әлеуметтік және экономикалық әскери қорғаныс, құқытық
қорғаушылықтарды, негізгі ғылымды және тағы басқаларын дамытудағы
қызметтерді орындауға қажетті мемлекеттің ақшалы (бюджеттік және бюджеттен
тыс кірістер) кірістерін қалыптастырумен байланысты қаржылық қатынастарды
бейнелейді. Олар жан-жақты дамыған шарықтық түріндегі экономикалық жүйені
қалыптастыратын негізгі қаржы қасиетін бейнелеуші және сонымен бірге
бастапқы категория болып табылады. Нақты нарықтық экономиканы қалыптастыру
жағдайында салықтық нысан жалпы қаржылық өзіндік байланыс жүйесіне басым
бола бастайды.
Салықтар ұлттық кірісті қайта бөлуде негізгі құрал болып табылады және
мемлекеттік бюджет бөлігін қалыптастыруда қаржы ресурсының басым бөлігін
жұмылдыруды қамтамасыз етеді. Салықтық түсім түрлері, олардың әрқайсысына
назар аудару механизмі зандылық тәртіпте және сәйкесінше мемлекеттік
басқару органдарымен бекітіліп анықталады. Салықтар фискалды, экономикалық,
әлеуметтік мағынаға ие. Мемлекет көмегімен елдегі экономикалық процестерді
белсенді реттей алады: қоғамдық өндірістің дамуына мүмкіндік тудырады
немесе оның өсу қарқынын ұстап тұрады.
Осыған байланысты дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі- Қазақстанда
бюджеттік кірістің негізгі бөлігі (80%-ға дейін) салықтық түсім есебінен
және елдің әлеуметтік-экономикалық даму көлемінен қалыптасады.
2009 ж. 1 қаңтарынан бастап республикада жаңа Салық Кодексі енгізілді.
Жаңа Салық кодексі Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың
2008ж 6 ақпанда Қазақстан халқына Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру —
мемлекеттік саясаттың басты мақсаты атты жолдауына сәйкес құрылды. Онда
салық жүйесін Қазақстанның жаңа сатыдағы дамуының міндеттерімен
сәйкестендіру қажет делінген.
Қазіргі уақытта салық жүйесінің стратегиялық мақсаты болып экономиканы
жаңашаландыру мен әртарптандыру арқылы көлеңкелі экономикадан бизнесті
шығару. Бұл мақсатқа жету үшін мыналарды орындау керек:
тікелей әрекет ету заң қағидасын іске асыру;
шикізаттық емес экономика секторына салынатын жалпы салықтық жүктемені
төмендету;
экономиканың жаіғыруы мен әртараптануына қолайлы жағдайлар жасау;
салықтық әкімшілікті жетілдіру мен салықтық процедураларды оңайлату
арқылы бизнес жүргізу үшін шарттар жасау
Дипломдық жұмыстың мақсаты - салықтың экономикалық мазмұнын оқу,
елдегі салық салу механизімі және оның мемлекет бюджетінің кіріс бөлігіне
әсер етуін талдау.
Дипломдық жұмыстың мақсатына жету үшін келесідей тапсырмалар
көзделген:
1. Салық және салық жүйесінің түсінігін түсіну;
2. Қазақстан Республикасында салық жүйесінің қалыптасу принциптерін
қарастыру;
3. Салықтардың сыныптамасын сипаттау;
4. Қазақстан Республисының салық жүйесінің қалыптасу кезеңдерінің маңызын
ашу
5.
6.
7. Шетел салық жүйесін қарастыру
Дипломдық жұмыстың бірінші тарауында салықтың дамуын және
пайда болуы олардың тарихы қарастырылады, сондай-ақ экономикалық мазмұны
ашылып ұсынылады.
Ал, екінші тарауда Қазақстан Республикасының қалыптасу кезеңдері,
төлемдері және есептен шығару тәртібі зерттеледі, бюджеттегі олардың
түсімдерін талдау, ел экономикасындағы салықтың ролі анықталады.
Үшінші тарауда дамыған жетекші елдердің салық салудағы шетелдік
тәжірибесі қарастырылады.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік негізі ретінде Қазақстан
Республикасының заңдары, нормативтік және заң актілері, отандық және
жетекші шетел экономистерінің ғылыми еңбектері, монографиялары, мерзімді
басылым мақалалары, кезеңді басылымдардағы ақпараттар, статистикалық
материалдар болып табылады.
Дипломдық жұмыс әдістемелік нұсқаудың талаптарына сай орындалған.
1. САЛЫҚ ЖӘНЕ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1. Салық және салық жүйесінің түсінігі
Салықтар дегеніміз, жалпы мемлекеттік қажеттіліктерді қанағаттандыру
мақсатында, мемлекеттік жоғарғы өкілді орган қабылдаған нормативті акті
заңның негізінде, сондай-ақ, заңда белгіленген мөлшерде және уақытта заңды
және жеке түлғалардан міндетті түрде, қайтарылмайтын және ақысыз негізінде
бюджетке алынатын ақшалай төлемдер. Салықтар дегеніміз – мемлекеттік
бюджетке заңды және жеке тұлғалардан белгілі бір мөлшерде түсетін міндетті
төлемдер.
Салықтар мемлекеттің өмір сүруінің негізі болып саналады. Мемлекетті
ұстау үшін, халықтың ақшалай немесе натуралдық формада тұрақты түрде
төлейтін жарналары қажет.
Салықтар – шаруашылық жүргізуші субъектілердің , жеке тұлғалардың
мемлекет пен екі арадағы мемлекеттік бюджет арқылы жүзеге асырылатын, қаржы
қатынастарын сипаттайтын экономикалық категория. Салықтардың экономикалық
мәні мынада: салықтар шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының
қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бір бөлігін білдіреді. Сондай – ақ
шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының белгілі бір мөлшерін
мемлекет үлесіне жинақтап, жиынтықтаудың қаржылық қатынастарын көрсетеді.
Қазіргі нарықтық экономика жүйесінде салықтардың алатын орны өте зор.
Салықтар мемлекеттік бюджеттің негізгі бөлігі. Бүгінгі күнде салықтар
әлеуметтік сферада және экономикалық реттеуде негізгі инструмент ретінде
көрініс табады, өйткені мемлекет салық жүйесінің көмегімен ұлттық табысты
қайта бөлу кезінде өзінің әсерін тигізе алады. Ұйымдық-құқықтық
жағынан салықтар – бұл мемлекет біржақты тәртіппен заң жүзінде белгілеген,
белгілі бір мөлшерде және мерзімде бюджетке төленетін қайтарусыз және
өтеусіз сипаттағы міндетті ақшалай төлемдер болып табылады.
Салықтардың экономикалық мәні олардың өзінің функциялары мен
міндеттерін жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратын ұлттық табыстың бір
бөлігі болып табылатындығында. Салықтар қаржының бастапқы категориясы
болып табылады. Салықтар мемлекетпен бірге пайда болды және мемлекеттің
өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады. Адамзат дамуының бүкіл тарихы
бойына салық нысандары мен әдістері өзгерді, игерілді, мемлекеттің
қажеттіліктері мен сұрау салуларына бейімделеді. Салықтар тауар-ақша
қатынастарының ахуалына әсер ете отырып, олар – дамыған жүйесінде
айтарлықтай өрбіді. Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі әрқашан салық
жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен қабаттаса жүреді. Салықтар барлық
елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрылысы мен саяси іс-бағытына
қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі – ұлттық табысты қайта
бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің кірістері және бюджеттің
кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады. Салықтарда
мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал салықтардың
әлеуметтік-экономикалық мәні, олардың түрлері мен рөлі қоғамның
экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен
айқындалады. Салық ұғымымен салық жүйесі ұғымы тығыз байланысты.
Мемлекетте алынатын салық түрлерінің, оның құру мен алудың нысандары мен
әдістерінің, салық қызметі органдарының жиынтығы әдетте мемлекеттің салық
жүйесін құрайды. Осы берілген түсінікті жан-жақты талдап, салыстыру
мақсатында басқа да авторлардың көзқарасына тоқталамыз. Белгілі философ
Френсис Бэкон салықтарды төлеу әрбір азаматтың қасиетті борышы деген еді.
Салық мәселесі мен салық салудың тамыры ғасырларға тереңдеп кеткен. Ал,
оларға ғылыми көзқарас ХҮІІ-ХІХ ғасырларда пайда болды. Оған дәлелді
теориялық экономия классикалық мектебі ағылшын өкілдері еңбегінен табамыз:
В.Петти (1623-1687ж.ж.) „Салық пен жиынтық трактаты” – (1662ж), Д.Рикардо
„Салық салу және саяси экономияның басталуы” – (1817ж.), "Салықтар - ел
капиталы немесе кірісінен алынып, үкімет иелігіне түсетін өнімнің бөлігі"
деп көрсетті ол. А.Смит „Халықтар байлығының себептері мен табиғатын
зерттеу” – (1776ж.) салық салудың принциптерін айқындаған.
Салық теориясына Ресейдің ғалымдары да өзіндік үлес қосты. Н. Тургенев
Ресей экономикасын зерттей отырып, былай деді: " Салық - қоғамның немесе
мемлекеттің бір мақсатқа жетудегі мәні. Халық мемлекетке бірігіп, оған
басшылық жасауға және салық салуға құқық берді ".
Ал А. Соколов: " Салық дегеніміз мемлекет шығындарын жабу және
экономпкалық саясатты шешу үшін кәсіпкерлерден алынатын мәжбүрлік алым "
деп көрсетті. Соколовтың бұл анықтамасы салыктың түпкі мәнін көрсетеді. Ол
тек ғана салықтың фискалдық кызметін жүргізіп қоймай, осы жиналған
салықтарды мемлекеттің саясаттарын жүргізуге қолдану қажеттілігін айтады.
Мысалы, Гуреев В.И. салықтарды “міндетті жарна” деп атайды және мынадай
түсінік береді: " міндетті жарна дегеніміз заңды және жеке түлғалардың
кәсіпкерлік қызметтерінен және басқа түсім көздерінен тапқан табыстарының
бір бөлігін заңмен белпленген тәсілмен ақшалай түрде алу ".
Ал салық жөнінде, мемлекеттің заңды және жеке тұлғалардан тиісті
деңгейде бюджетке алатын міндетті жарнасы деген анықтама берген. Белгілі
ғалым Пепеляев С.Г. салыққа мынадай анықтама береді “салық мемлекеттің
өкімет билігі субьектілерінің төлем қабілеттілігін қамтамасыз ету
мақсатында, мемлекеттік мәжбүр етумен қамтамасыз етілген міндетті,
қайтарылмайтын және дербес ақысыз түрінде заңды және жеке түлғалардан заңда
белгіленген тәртіппен алынатын меншіктері”.
Осы автордың айтуы бойынша, егер қандай да болмасын міндетті төлемді алу
заңда белгіленіп, негізделмеген жағдайда, оларды алу заңсыз болып табылады.
Ал салық телеуші бұл жерде азамат ретінде емес, сонымен қатар меншік иесі
де болғандықтан салықтарды төлеу оның жеке меншік жөніндегі құқығынан
шығатын әлеуметтік міндеті.
Қазақстандық, белгілі экономист-ғалым Қарағүсова Г.Ж. " салықтар деп,
жалпы мемлекеттік мұқтаждықтарды өтеуге жұмсалатын және қабылданған заң
негізінде мемлекетке алынатын еріксіз немесе міндетті алымдарды айтады"
деген анықтама береді.
Қаржылық қүқық саласының Қазақстан бойынша берілетін бір әйгілі ғалымы
Худяков А.М. өз еңбегінде салықтардың түсінігін беріп қана қоймай, олардың
басқа төлем түрлерінен ажыратуға қажетті ерекшеліктерін ашып көрсеткен.
Бұл ерекшеліктер салықтардың өз қүқылық және экономнкалық табиғатына тән
белгілер болып табылады.
1 Салық-әрқашан мемлекет тарапынан енгізілінеді және алынады. Бұл жерде
мемлекет саяси субъектісі ретінде көрінеді.
2 Салық-мемлекеттің біржақты түрде белгілейтін төлемі. Бұл жерде
мемлекет салық төлеушілердің келісімін қажет қылмайды. Осы айтылған
жағдайлар Конституция баптарында көрініс тапқан: Заңды түрде белгіленген
салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу әркімнің
борышы әрі міңдеті болып табылады.
3. Салық- әрқашанда ақшадай түрдегі төлем. Осы белгісі бойынша салықтар
әртүрлі мүліктік міндеттемелердің - тәркілеу, реквизициялау және т.б.
ерекшеленіп тұрады.
4. Салық- әрқашанда ақшаларды еріксіз алу. Бұл жерде салық төлеушіге
оның ақшаларын еріксіз алу механизмі құрылады.
5. Салық- заң жүзінде белгіленген ақшаларды алу. Мемлекет салықтарды
ашықтан ашық заңға негізделген күйінде алады. Яғни жеке меншіктегі ақшалар
мемлекет меншігіне ауысады.
6. Салық- міндетті төлем. Салық төлеушінің салық телеу жөніндегі
міндетті салық қызметі органдарының төленген салықты қабылдау жөніндегі
міндетімен ұштасады.
7. Салық- тек құқылық формада қездесетін төлем. Салықтар нормативтік
сипаттағы заң актілерімен белгіленеді.
8 .Салық- тек мемлекеттік кіріске түсетін төлем.
9. Салық- тұрақты ақша міндеттемелерін туғызатын төлем.
10. Салық- баламасыз төлем. Яғни, салық қандайда болмасын көрсетілген
қызмет немесе сатып алған тауарларға төлейтін төлем емес, ол тек ақысыз
төлем.
Салық жүйесінің үлгісі ағымдық салық саясатының міндеттері мен
мақсаттарына сай болуы керек. Яғни бұл дегеніміз инфляцияға байланысты
экономикада дағдарыс болып жатқанда, халық шаруашылығын басқаруы
әлсірегенде және несие-банктік саласының әлсіреуі, ақша айналымының
реттелмеуі кезінде салық жүйесі ықшамдалған сызба бойынша қызмет атқаруы
тиіс.
Жүйе термині әртүрлі белгілері бойынша сыныпталған өзара байланысқан
қосалқы жүйе элеметтерінің әрекетін білдіреді. Салық жүйесінің бірнеше
анықтамаларына бар.
Мельников В.Д., Ілиясов К.К. салық жүйесін мемлекеттен жиналатын салық
түрлері, олардың құрылу формалары мен әдістері және де салық қызметі
органдарының жиынтығынан тұратынын анықтайды. 16, 286б.
Оспанов М.Т. салық жүйесінің келесі анықтамасын береді.
Салық жүйесі – бұл ағымдағы уақытта қолданылатын, ставкалары,
төлеушілері және салық салу объектісі, тәртібі, шарттары және төлеу кезеңі,
есеп және есеп беру тәртібі көрсетілген, әкімшілік жағдайларға сәйкес
келетін салықты басқару жүйесінен құралатын және заңнамалық бекітілген
барлық салықтардың жиынтығы.21, 59б
Камаев В.Д. салықтарды мемлекетте алынатын салықтардың, алымдардың,
баждардың және басқа да төлемдердің және олардың құрылу формасы мен
әдістерінің жиынтығы салық жүйесін құрады деп есептейді. Заңды және жеке
тұлғалардың мемлекеттің қаржылық ресурстарының құрылуына қатысуы міндетті
деп қарастырады.12, 378б
Осы анықтамалардың әрқайсысы салық жүйесін сипаттайды, бірақ біздің
ойымызша Оспанова М.Т. анықтамасы жайылыңқы өріс алған. Салық
жүйесінетеориялық талдау жүргізе отырып өз анықмамызды береміз.
Салық жүйесі өз кезегінде мемлекетпен өндіріп алынатын салықтардың және
басқа міндетті төлемдердің жиынтығынан, нормативті-құқықтық баз негізде
салықтар өндірілінетін, салықтардың және басқа да міндетті төлемдердің
дұрыс есептелуін және уақытылы төленуін бақылайтын салық органдарының
қызметінен құрады.
Өндірістік тұрақты нарықтық экономикалық дамыған елдерде
Салық салу объектісі ретінде табысты артықшылық қолдану үлгісін қолдану
тиімді.
Ал дамып келе жатқан елдерде тауар және қызмет өтізу айналымын және
құнын салық салу объектісі ретінде қолданған дұрыс.
Салық жүйесі үш негізгі элементтерден тұрады:
- мемлкетте қолданылатын барлық салықтардың жиынтығынан;
- салық салу тәртібін анықтайтын заңнамалық база (жарлықтар, заңдар,
кодекстер);
- Салық саясатын жүзеге асыратын мемлекеттік органдардан тұрады.
Салықтар салық жүйенің негізін құрайды. Салықтардың
мәнін толық түсіну үшін,олардың экономикалық маңызын түсіну қажет.
Салықтар сипатына қарай экономикалық және заңдық белгілер тән және олар бір
бірімен тығыз байланысты.
Салықтардың экономикалық белгілеріне келесілер жатады:
- ақша түрінде жүргізілетін төлем ретінде;
- қайтарылмайтын;
- эквивалентсіз;
- салық салу объектісінің болуы;
- салық субъектісінің айқындылығы;
- салық мөлшерінің айқындылығы;
- төлеу мерзімі белгіленген;
- салық мемлекет табысы болын табылады.
Салықтардың заңдық белгілерілеріне келесілер жатады:
- салықтың мемлекетпен бекітілуі;
- салықтың тек құқықтық формада болуы;
- салық заң негізінде алынуы;
- салық төлеуде мемлекеттік бақылаудың болуы;
- тиісті органмен, салықты және тиісті құқықтық форманы бекіту;
- мемлекеттік жауапкершілік шарасымен салық төлеуді қамтамасыз ету;
- салықпен түрақты қаржылық міндеттемелерді тудыру;
- салықты төлеу – заңдық міндеттеме;
- салық – міндетті төлем;
- мемлекет салық арқылы өзінің бір жақты еркін білдіреді.25, 81б.
Ал салықтардың экономикалық маңызы олардың атқаратын қызметіне тікелей
қатысты.
Салықтарға өзіне тән қызметтері бар. Оларға мыналар тән:
- реттеушілік;
- фискалдық;
- қайта бөлу.
Жоғарыда көрсетілген негізгі функциялармен қатар салықтардың
ынталандыру, бақылау функцияларын атап кетуге болады.
Реттеушілік қызметі – салықтың ең негізгі қызметі. Осы қызмет арқылы
салықтар ел экономикасына өз ықпалын тигізеді, яғни салықтар реттеу жүзеге
асырылады. Ол халық шаруашылығының дамуына қабылдаған бағдарламаларға
сәйкес ықпал етеді. Бұл кезде салықтардың нысандарын таңдау ставкаларының
алу әдістерінің өзгеруі, жеңілдіктерімен шегермелер пайдаланады. Бұл
реттегіштер қоғамдық ұдайы өндірістің құрылымына, қордалану мен тұтыну
ауқыбына ықпал етеді. Салықтық реттеудің ең басты мақсаты - өндірістің
дамуына ықпал ету. Салық түрлері,салық салу әдістері салықтық реттеудің
тетіктері болып саналады.
Жоғарыда көрсетілген салықтық реттеудің тетіктері тек қана
өндірістің дамуын реттеп қана қоймайды. Сонымен қатар ақша және баға
саясаты, шетелдік инвесторларды ынталандыру, шағын және кіші кәсіпкерлікті
дамыту жұмыстарын жүзеге асырады. Әрине, салықтық реттеу тетіктері тиімді
қызмет атқару үшін, олардың басқа да экономикалық тетіктермен тығыз
байланыста болуы қажет. Салықтық реттеуде салық ставкалары мен салық
жеңілдіктерінің алатын орыны ерекше. Себебі ғылыми негізделмеген, шектен
тыс жоғары қойылған стафкалар кәсіпкерлердің ынтасын төмендетіп, өндірістің
төмендеуіне және мемлекеттік бюджет кірісінің азайуына әкеліп соқтырады.
Осы сияқты салық жеңілдіктерінің де теңсіз жағы және бар. Дамыған елдердің
тарихынан салық ставкалары жөнінде мынаны байқауға болады:
а-егер төленетін салық мөлшері салық төлеуші табысының 50
процентінен асып кетсе, онда ол өндірістің тоқтап қалуына соқтырады;
ә-егер салық мөлшері салық төлеуші табысының 45-50 проценті
аралығында болса, онда жай, ұдайы өндіріске әкеледі;
б-егер салық мөлшері, салық төлеуші табысының 35-40 проценті
мөлшері аралығында болса, онда ұлғамайлы ұдайы өндіріске әкеледі.
Салықтардың екінші қызметі – фискалдық немесе бюджеттік қызметі.
Бұл қызметі (функциясы) арқылы мемлекеттік бюджеттік кіріс бөлімі құрылып,
салықтардың қоғамдық міндеті артады. Себебі, салықтар мемлекеттік бюджеттің
кірісін топтастыра отырып, әлеуметтік, әскери – қорғаныс, тағы басқа да
шаралардың іске асуын қамтамасыз етеді. Фискалдық функция барлық
мемлекеттерге тән негізгі функция. Оның көмегімен бюджеттік қор
қалыптасады. Мұның өзі салықтардың қоғамдық міндеттерін арттыра түседі.
Өйткені салықтар мемлекеттік бюджеттің кірістерін толтыра отырып,
экономиканы, әлеуметтік – мәдени шараларды жүзеге асыруды қамтамасыз етеді.
Қайта бөлу қызметі арқылы түрлі субъектілер табысының бір
бөлшегі мемлекет пайдасына өтеді. Бұл қызметтің іс - әрекетінің көлемі ішкі
жалпы өнімді салықтардың алатын үлес салмағы арқылы анықтайды. Соңғы
жылдардағы мәліметтер бойынша Қазақстан Республикасының ішкі өнімдегі
салықтардың үлес салмағы 40 проценттен көбірек болып отыр. Бұл экономикасы
дамыған басқа елдерден әлдеқайда жоғары. Еліміздегі мемлекет мүддесі үшін
қаржы көздерін орталықтандырудың бір айғағы осы.
Қазахстан Республикасы Конституциясының 35 – бабында: заңды
түрде белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді
төлеу әркімнің бұрышы әрі міндеті болып табылады деп - жазылған.
Салық салу объектілерін есепке алу және оларды бағалау
тәсілдеріне қарай салық алудың мынадай төрт әдісі қолданылады: кадастырлык,
салық төлеушінің декларациясы бойынша, табысты алу көзінен ұстап қалу,
патенттік негізде.
Енді осы қызметтер жөнінде қалыптасқан, дәстүрлі көзқарастармен шектеліп
қана қоймай басқа да авторлардың пікірлеріне тоқталайық. Белгілі экономист-
ғалым Қарағұсова Г.Ж. айтуынша салықтардың атқаратын қызметтері мына
төмендегідей болып келеді:
1. Фискалдық немесе жұмылдыру қызметі арқылы мемлекет тиісті шығындарын
қаржыландыруға қажетті салықтарды жиыстырады;
2. Қайта бөлу қызметі арқылы мемлекет экономика аясының әртүрлі саласына
ықпал етеді, әлеуметтік саясатты жүзеге асырады, табыстарды халық
арасындағы әлеуметтік топтарға қайта бөледі, табысты өте төмен топтарға
жәрдем береді. Мысал ретінде үдемелі ставкалы табыс салығын көрсеткен;
3. Ынталандыру қызметі - экономиканы дамыту, техникалық жаңарту және
т.б, әртүрлі жағдайлар жасауды жүзеге асырады;
4. Шектеу кызметі, салық саясаты арқылы мемлекетке тиімсіз (пайдасыз)
өндірістердің дамуын шектеу немесе тоқтата тұру больтп табылады;
5. Бақылау-есептеу қызметі, кәсіпорындар мен азаматтардың табыстарын,
өндірістің құрылымы мен көлемін және қаржылардың қозғалысын есептеп,
бақылаудан тұрады.
Мемлекет мына жоғарыда көрсетілген салықтардың қызметін пайдалана
отырып еліміздің салық жүйесін анықтайды. Салық механизмінің қызмет ету
жолдарын белгілейді, жалпы экономпкалық саясатты негізге ала отырып, салық
саясатын анықтайды.
Черника Д.Г. “Салықтар” атты кітабында салықтардың қызметі терең
зерттеліп, мына қызметтері көрсетілген:
- фискалдық (бюджеттік)
- бақылау
- бөлу
- реттеушілік, оның өзі қосалқы қызметтерге бөлінеді:
- ынталандыру
- тежеуші
- қайта өндіру. 17,45б.
Мемлекеттік салық салу саясаты - салық саласындағы шаралар
жүйесін қоғамның оның нақтылы кезеңіндегі әлеуметтік- экономикалық
мақсаттар мен міндеттеріне қарай әзірленген экономикалық саясатқа сәйкес
жүргізеді.
1.2 Қазақстан Республикасында салық жүйесінің қалыптасу принциптері
Принцип (латын тілінен principium – негізі, алғашқы) – бұл бір
нәрсенің басталуын анықтайтын, жетекші жағдайлар, негізделген және
басқарылатын идеялар. Салық салу принциптеріне салық салысында
қолданылатын негізгі идеялар мен жағдайларды жатқызуға болады.
Нарықтық экономикалық қалыптасу кезеңінде салық саясатының негізгі
бағыты немесе салық саясатының басқы мақсаты - салық жүйесін құру және оның
тиімді қызмет етуіне мүмкіншілік беретін салық механизмін іске асыру.
Салық жүйесінің құрамы мынадай: қаржы қатынастары және осы қатынасты
анықтайтын салықтар; салық механизмі, яғни салық салу әдістері мен жолдары;
нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар; салық салуды ұйымдастыру, салық салудың
негізгі принциптері және тағы басқалар салық механизміне жатады. Салық
жүйесінің жақсыда, тиімді қызмет істеуіне салық салу механизмінің тигізер
ықпалы өте зор.
Салық салу кезінде мемлекет белгілі бір принциптерді колданады. Салық
салу принциптері салық теориясының басты элементі болып табылатынын
ұмытпауымыз қажет.
Салықтар жөніндегі ілімнің тұңғыш қарлығаштары, саяси экономикалық,
теорияның ең ірі классиктері Адам Смит, Вильям Питти, А.Вагнер және т.б.
болатын.
Кезінде салық жүйесін құрудың төрт қағидасын Адам Смит ұсынған болатын.
Олар күні бүгінге дейін (әрине дамыған елдерде) салық салуды ұйымдастыру
принциптері ретінде қолданылады.
1.Бірінші қағида - салық әрбір салық төлеушінң тапқан табысына сәйкес
алынуға тиісті;
2.Екінші қағида - салық мөлшері мен оны төлеу мерзімі заң жүзінде күні
бұрын және дәл белгіленуі қажет;
3.Үшінші қағида - ыңғайлылық қағидасы, яғни әрбір салық төлеушіге
қолайлы уақытта және осы салық төлеушіге ыңғайлы әдіспен алынуға тиісті;
4.Төртінші қағида - үнемділік қағидасы, яғни салық алу кезінде салық
төлеушінің шығындары мейлінше аз болуға тиісті.
Салық салу кезінде, аталған принциптерді басшылыққа алу барысында
мемлекет тарапынан белгілі қағидаларды қолдану тәртібі туындаған болатын.
Принциптердің кең ауқымды жүйесін ХIХ ғасырда неміс экономисті А.Вагнер
ұсынды. Егер А.Смит салықтарды қоғамдық өндірістік емес шығындары деп және
салық салуды азайтуды қолдап, осылайша мемлекет өкімшілігінен салық
төлеушілердің қызығушылығын қорғады, ал А.Вагнер тұрғындар қызығушылығы
негізінде мемлекетпен жүргізілетін ұжымдық сұраныс теориясын басқара
отырып, салықтардың мемлекет қызметінің аясын кеңейтуде жалпы тиімділігі
мен мақсатқа сай екендігін қолдады және бұл салық ауыртпалығына алып
келетінін айтты.
А.Вагнермен ұсынылған принциптер жүйесі 4 топқа біріктірілген 9
принциптен тұрады.:
1. Салық салуды ұйымдастырудың қаржылық принципі, қайта анықталған
ұжымдық сұраныс теориясы ең алдымен мемлекет қызығушылығын ескереді:
1) салық салу жеткіліктілігі;
2) салық салу икемділігі.
2. Халық шаруашылық принципі:
3) салық салу көзін таңдау, яғни салық тек жеке тұлғаларға әлде барлық
тұрғындар табысына немесе капиталына салынатын анықтау;
4) шарттары мен нәтижелерін есептегенде әртүрлі салықтарды дұрыс
үйлестіру жүйесін құру.
3. Этикалық принцип немесе әділеттілік принципі:
5) жалпылай салық салу;
6) біртектілік салық салу.
4. Әкімшілік – техникалық принцип немесе салықтық басқару принципі:
7) салық салу анықтылығы;
8) салық төлеу қолайлығы;
9) ең көп шығындарды өндіріп алу.
А.Вагнер қаржылық принципін бірінші орынға қойып, бірінші орынға
әділеттілік принципін қойған ғалымдардан ерекшеленді. А.Вагнер мемлекет
қызығушылығы салық төлеушілер қызығушылығынан жоғары тұру керек деп
есептеген.
Осылайша салық салудың ең белгілі , анықталған жалпы ережелері
принциптер негізінде құрылып, заң бойынша бекітіліп, конституцияға да
жазылып отырды. Бұл сұраққа Қазақстанның Конституциясы мен Салық
Кодексінде де көңіл бөлінген.
Салық салудың негізі туралы біршама ғылыми көзқарастар қалыптасып,
олардың маңыздыларын конституция мен салық заңдарында бекіткеннен кейін
принциптер сыныптамасын жүйелендіруге болатын болды. Юткина Т.Ф.
принциптерді классикалық, яғни кеңістік пен уақытқа тәуелсіз салық
қатнастарының негізін анықтайды және ұлт арасындағы, яғни экономика-
атқарымдық және ұйымдастырушылық-құқықтық. Соңғының негізінде салық
концепциясы мен мемлекетте салық механизмінің іс әрекет шарттары
белгіленеді.
Дәстүрлі салық салу принциптерінің сыныптамасына сәйкес 3 группаға
бөлінеді:
- салық салудың экономикалық принципі
- салық салудың заңдық принципі (салықтық құқық принципі)
- салық жүйесін ұйымдастырушылық принципі.
Салық мемлекетпен бекітілгендіктен ол өзімен бірге белгілі
бір субъективті бастамасы болады. Нақты салық бекітіп, жалпы салықтық
жүйені құра отырып, мемлекет салықтық жүйені қалыптастыратын салық, қандай
болу керек екенін анықтайды.
Салық салудын экономикалық заңдары болады, мемлекет салық бекітіп,
өз салық жүйесін құра отырып, осы заңдарға бағдарланады, осылайша бұл жүйе
тиімді әрекет етеді. Салық жүйесінің тиімді әрекет етуі мемлекетке
жеткілікті ақша бере отырып, салықтар тек экономиканың дамуына кедергі
ғана болмай, сонымен қатар оның дамуына жәрдемдеседі.
Салық салудың экономикалық принциптеріне мыналарды жатқызуға болады:
1 - салықтың экономикалық негізділік принципі
2 – салық салудың әділеттілілік принципі
3 – біртұтас экономикалық кеңістік талаптарына салық жүйенің сәйкес келу
принципі
4 – салық төлеушілердің қызығушылығын және мүмкіндіктерін толық есептеу
принципі
5 – теңдік принципі
6 – салық салудың ең жоғарғы қарқындылығы.
Салық салудың заңдық принципі заңнамада толық түсіндірілген. Оларға
мыналарды жатқызуға болады:
мемлекттегі салықтардың тәуелсіз шектелмеген принципі
салық бекіту және жою кезінде заңнамалық үстемділік принципі
Қазақстан Республикасы Конституциясына салық заңнамасының сәйкес келуі
салықты бекіту кезінде заңдылықтың сақталуы
салық заңнамасында Салық Кодексінің үстемділік принципі
халық жағдайын нашарлататын салық заңдарының кері күшін теріске шығару
принципі
салықты бекіту кезінде халықтың конституциядық құқықтарын сақтау принципі
салық салу анықтылық принципі
салық салудың міндеттілік принципі
10 – салық заңнамасының жаариялылық принципі
Салық салудың ұйымдастырушылық принципі мемлекеттің
салық жүйесінің қалыптасуы мен құруын анықтайды. Ұйымдастырушылық
принциптер заңнамада нақты көрсетілмеген, бірақ оны зерттеу негізінде
айтуға болады.
Салық салудың ұйымдастырушылық принциптері негізінде
келесіледі айтуға болады:
салық жүйесінің бірлік принципі
салықтық орталықтандыру принципі
салықтардың көптік принципі
салықтардың икемділік принципі
салықты өндіріп алу ыңғайлылық принципі
Қазіргі кезде қолданылатын салық салу принциптері тікелей салық салу
жүйесіне бағынышты (байланысты) болады. Белгілі ғалым Қарағүсова Г.Ж.
өзінің еңбегінде салық салу принцпптерінің ең қолайлы деген түрлерін атап
көрсеткен:
1.Салық салмағының тең болуы, яғни әркім мемлекет қорына " әділ үлесін "
қосуға міндетті;
2.Салық жүйесінің қарапайым және анық болуы, яғни салық төлеушілерге
түсінікті болуы қажет;
3.Салық салудың теңділігі және әділеттілігі, яғни әлеуметтік-
экономиқалық мақсаттарға жету үшін, мүмкіндігінше әртүрлі жеңілдіктерді
азайту;
4.Салыктарды басқару және заңдылықты сақтау жөніндегі әкімшілік шығындар
мүмкіндігінше аз мөлшерде болуы қажет.
Қазіргі кезеңде, мемлекет алдында тұрған бірден-бір күрделі мәселе
-салық салмағын (айырмашылығын) халық арсында ойдағыдай етіп бөлу. Әзірше
осы мәселе жөргінде екі принцип барын білуіміз қажет.
Біріншісі, тапқан (алған) игіліктерге негізделген яғни мемлекет
тарапынан көрсетілетін қызметтердің бәрі оның азаматтарына кәдімгі тауар
ретінде берілуге тиісті. Бірақ мемлекеттен алынатын игілгктердің сапасы
әртүрлі болуы мүмкін, ал сол үшін бәрі бірдей төлейді. Нарық кезеңінің
көрінісі ретінде, қоғамымызда байлар мен кедейлердің пайда болғаны баршаға
мәлім. Сондықтан мемлекеттен берілетін жәрдем ақыларды, субсидияларды тек
табысы төмен, тұрақты табыс көзі жоқ адамдарға беру қажет.
Екіншісі, төлеу қабілеттілігі принцппіне негізделген. Бұл жерде салық
айырмашылығы салық төлеушілердің нақты табыстарына және тұрмыс деңгейлеріне
байланысты болады
Мельников В.Д. өз еңбегіңде дүние жүзілік мәні бар салық салу
принцицтерінің ұтымды түрлерін (Я.Корнай және т.б. ұсынған) атап көрсеткен.
Бүл принциптер нарық қатынастары жағдайындағы салық жүйесінің ойдағыдай
тиімді болуына бағытталған.
Дүние жүзілік тәжірибеден өткен ол принциптер мыналар:
1.Салық салу формаларын белгілеу барысында карапайым формаларды
қолданған жөн. Сонда төлеушілер салық төлеуден жалтара алмайды.
2.Салық жүйесі мүмкіндігінше бейтарап болуы тиіс. Былайша айтқанда,
мемлекет салық төлеушілерді салық жүйесі арқылы ынталандыруға (жеңлдік беру
арқылы) немесе жазалауға жол бермеуі керек. Өнімдердің, қызметтердің жеке
түрлерін салық салуда немесе кейбір әлеуметтік саясат, денсаулық сақтау,
мәдеииет салаларын мемлекет қаржыландырғанымен, бұл қаржыларды салық
ставкаларын өзгерту (жоғарлату жолымен алуға болмайды).
3.Прогресивті салықтардың орнына тікелей пропорционалды салықтарды
басымырақ пайдалану.
5.Салық жүйесі экономикалық қызметтердің жақсаруына және күрделі
жұмсалымдардың өсуіне кедергі келтірмеуіне тиіс. Көп өнімді жұмыс істегенде
прогресивті салықты қолданбай, салықтардың өнімділікке, өндіріске және
күрделі жұмсалымдарға тигізер ықпалының нәтижесі қандай болатынын ескерту
қажет.
Сонымен салық жүйесі мемлекеттің экономикалық саясатымен анықталатын,
үстінде аталған принциптерді еске ала отырып, біздің пікірімізше, салық
салу (салық қызметі) принциптері мүмкіндігінше мына төмеңдегідей болуы
қажет; заңдылық және негізділік; жалпыға бірдей және нақтылық; теңділік
және әділеттілік; ыңғайлылық және жеткшіктілік; карапайымдылық және
бейтараптылық; жоспарлылық және нормативтік; тиімділік және үнемділік;
жеңілділік және бірдүркінділік.
1.3 Салықтардың сыныптамасы
Салықтардың анықтамасы, мәні және мазмұны жоғарыда айтылған
болатын. Оған тоқталмай, енді салықтарды топтастыру туралы айтып өтеміз.
Салықтарды мынадай нышаны, белгілері бойынша топтастырамыз
немесе жіктейміз:
1) салық салу объектісіне байланысты;
2) қолданылуына қарай;
3) салық салу органына байланысты;
4) экономикалық ерекшелігіне байланысты;
5) салық салу объектісін бағалау дәрежесіне қарай.
Салық салу объектісіне қарай салықтар тікелей және жанама салықтар болып
жіктеледі.
Тікелей салықтар жалғаусыз немесе тікелей табысқа немесе мүлікке
салынады.
Тікелей салықтарға мына салықтар жатады:
- заңды және жеке тұлғалардың табысына салынатын салық;
- мүлік салығы;
- жер салығы;
- бағалы қағаздармен жүргізілетін операцияларға салынатын салық;
Жеке тура салықтар - бұл жеке адамдар мен заңды ұйымдардың табыстары мен
мүлкіне салынатын салықтар. Нақты салықтардың айырмашылығы-жеке салық салу
әрбір салық төлеушінің жеке табысы мен мүлкін де, оның қаржы жағдайын да
ескереді.
Жанама салықтар - баға немесе тарифке үстеме түрінде белгіленген салық
төлеушінің кірістері мен мүлкіне тікелей байланысты емес салықтар. Жанама
салықтарға қосылған құнға салынатын салық, акциздер жатады. Жанама
салықтарға сондай-ақ сыртқы экономикалық қызметтен түсетін түсімдер де
(кеден баждары түріндегі, экспортқа және импортқа салынатын салық түріндегі
кеден кірістері, ішкі рынокте сатылатын тауарлар бағасы мен олардың
фактуралық құнының айырмасы) жатады.
Жанама салықтар мемлекеттің фискалдық мүдделерін білдіреді. Оларды
саналы қолдану баға белгілеудің процесіне жағымды ықпал жасауы және
тұтынудың құрылымына әсер етуі мүмкін.
Жанама салықтар салудың мәні салықтың тауар бағасына (немесе қызметтің
тарифіне) қосылатындығында, кіріктілетіндігінде. Бұл жағдайда салықты
тауардың (қызметтің) нақты тұтынушысы төлейді, алайда тұтынушы мен мемлекет
арасында тікелей байланыс болмайды.
Салықты алатын және оған билік жасайтын органға қарай орталық
(жалпымемлекеттік) және жергілікті салықтарды ажыратады.
Пайдалану тәртібіне қарай барлық салықтар жалпы және мақсатты
(арнаулы)болып бөлінеді.
Жалпы салықтар тиісті деңгейлердегі бюджеттерде шоғырландырылады және
жалпымемлекеттік қажеттіліктерді қаржыландыруға пайдаланылады. Мақсатты
(арнаулы)салықтардың нысаналы арналымы болады және әдеттегідей түрлі
арнаулы қорлардың қаржы базасын құруға арналады.
Объектінің экономикалық белгілері бойынша табысқа салынатын салықтар
және тұтынуға салынатын салықтар болып ажыратылады. Табысқа салынатын
салықтар төлеушінің салық салынатын кез келген объектіден алған
табыстарынан алынады. Тұтынуға салынатын салықтар-бұл тауарлар мен
қызметтер көрсетуі тұтыну кезінде төленетін шығынға салынатын салықтар.
Бірінші жағдайда салықты есептеу мен оны алу, салық салу объектілерінің
нақты табыстылығын есепке алмай табыстылық (жер салығы, мүлік
салығы)нормасын көрсете отырып, олардың тізімдемесі негізінде жүзеге
асырылады.
Мағлұмдамада салық төлеушілер табыстың көлемін, қажетті жеңілдіктерді,
шегерімдерді көрсетеді және салық сомасын есептеп, төлейді. Олар
салықтардың түрлері бойынша салық мағлұмдамасын есепті салық кезеңіне
сәйкес тапсырып отырады. Мәселен, корпорациялық табыс салығын, жеке табыс
салығын, көлік құралдарына салынатын салықты және жер салығын төлеушілер
(арнаулы салық режімін қолданатын заңды тұлғаларды қоспағанда) салық
органына олар бойынша мағлұмдаманы есепті салық кезеңінен кейінгі жылдың 31-
інші наурызына дейін береді.
Жеке табыс салығы бойынша мағлұмдаманы мынадай салық төлеушілер:
- Төлем көзінен салық салынбайтын табыстары барлар;
- Тұрғын үй салу мен осындай құрылыс үшін құрылыс материялдарын сатып
алуды қоспағанда салық жылында 2000 айлық есептік көрсеткіштен жоғары
сомаға біржолғы ірі сатып алуды іске асырғандар;
- Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлерден табыстар алатын жеке
тұлғалар;
- Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлердегі шетел банктеріндегі
шоттарда ақшасы бар жеке тұлғалар;
- Қазақстан Республикасының сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы
заңнамалық актілеріне сәйкес мағлұмдама беру жөнінде міндеттеме жүктелген
адамдар;
- Қазақстан Республикасы Парламентінің депутаттары, судъялар табыс
етеді.
Салық төлеушіден салық мағлұмдамасын табыс етудің белгіленген мерзіміне
дейін жазбаша өтініш алған жағдайда уәкілетті мемлекеттік орган салық
мағлұмдамасын табыс ету мерзімін екі айдан аспайтын мерзімге ұзартуға
хұқылы. Бірақ салық мағлұмдамасын тапсыру мерзімін ұзарту салық төлеу
мерзімін өзгертпейді.
Үшінші әдіс бойынша салық төлеуші жұмыс істейтін ұйымның, мекеменің
бухгалтериясы одан салықты табыс алынған жерде есептеп, ұстайды (төлейді).
Төртінші әдіспен салық кәсіпкерлік қызметтің сан алуан түрлеріне
берілетін патент негізінде төленеді. Патент-арнаулы салық режимін қолдану
құқығын куәландыратын және салық соммасының бюджетке төленгендігін
растайтын құжат.
Салық есебінің екі әдісі қолданылады:
1) кассалық;
2) есептеу әдісі;
Кассалық әдіске сәйкес табыстар мен шегерімдер жұмысты орындау, қызмет
көрсету, мүлікті жөнелту мен кірістеу және ол бойынша жасалынған ақы төлеу
мезетінен бастап есепке алынады.
Есептеу әдісі бойынша табыстар мен шегерімдер ақы төлеудің уақытына
қарамастан жұмысты орындау, қызмет көрсету, тауарларды өткізу және кіріске
алу мақсатымен тиеп жіберу мезетінен бастап есепке алынады. Бұл әдіс салық
службалары үшін қолайлырақ және оның Қазақстанның барлық төлеушілері
қолдануға қабылдаған. Төлеушілер үшін оның кемшілігі – салық төлемдері
жеткізілім тіпті уақытында төленбеген жағдайда да аударылуы тиіс, бұл
айналым қаражаттарын оқшауландыруға ұрындырады.
Қазақстан Республикасының салық жүйесі салықтардың және баждардың
түрлерін, салық қатынастарын реттейтін құқықтық нормаларды және салық
службасының органдарын қамтиды.
Салықтардың және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің сомасы
Бюджет жүйесі туралы Заң мен тиісті жылға арналған республикалық бюджет
туралы заңда белгіленген тиісті бюджеттердің кірісіне түседі.
Салық жүйесі өзінің құрамына мемлекеттік салық службасының – Қаржы
министрлігін, облыстардағы, аудандардағы, қалалардағы және қалалардағы
аудандардың салық комиттеттерін қамтиды. Салық службасы органдары салық
және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің толық түсуін,
міндетті зейнетақы жарналарының толық және дер кезінде аударылуын
қамтамасыз ету жөніндегі, сондай-ақ салық төлеушілердің салықтық
міндеттемелерін орындауына салықтық бақылауды жүзеге асырады.
Салық және салық салу ұғымдарын ажырата білген жөн: бірінші жағдайда
- бұл экономикалық және қаржы категориясы, екіншісінде-экономикалық-
құқықтық механизмді пайдалана отырып салық төлемдерін өндіріп алу (есептеу
және алу)процесі.
Жанама салықтар – жоғарыда атап өткендей, баға немесе тарифке үстеме
түрінде белгіленген салықтар, олар салық төлеушінің табыстарына немесе
мүлкіне тікелей байланысты емес. Жанама салықтар мемлекеттің фискалды
мүдделерін білдіреді. Оларды саналы пайдалану баға белгілеу процесіне
оңтайлы ықпал жасауы және тұтыну құрылымына әсер етуі мүмкін. Бұдан басқа,
салық төлеушілер үшін табыстарға тура салық салудың өсуінен гөрі олардың
шығыстарына салық салудың өсуі жақсырақ. Сонымен бірге тұтынуға салынатын
салықтар болып табылатын акциздердің, сатудан алынатын салықты, қосылған
құнға салынатын салықты пайдаланудың көбірек артықшылығы болады, өйткені:
олардан жалтарыну қиынырақ; олармен экономикалық бұзушылық аз байланысты;
олар еңбекке деген ынталандырмаларды аз қысқартады; тапшылықтың жоқтығы
жағдайында, ауыстырушы тауарға да тапшылықтың жоқтығын қоса олар тұтынушыға
таңдау құқығын сақтап қалады; салықтардың жасырымдылығын қамтамасыз етеді
және т.с.с.
Алайда тұтынуға салынатын салық өсуінің кемшіліктері де бар, бұл
кемшіліктерге олардың инфляциялық және регресифтік сипатын жатқызуға
болады. Бірақ бұл салықтардың оң нәтижесі олардың теріс әсерін жауып
кетеді. Егер баға өсетін болса, сонымен бірге бюджет шығыстары да өсетін
болса, онда бұл салықтардан түсетін түсімдер бағаның өсуімен көбейтетін
болады. Бұл әлеуметтік бағдарламаларды іске асыруға қаражаттар алуға
мүмкіндік береді. Бюджет жүйесіне инфляцияға қарсы автоматты механизм
кіріктірілетін болды.
Салық салу жүйесінде ортақ заңдылықтың болатының есте ұстау қажет:
экономиканың дағдарысы жағдайында, тұралаушылықты - өндірістегі, саудадағы
және экономиканың басқа секторларындағы тоқырауда – салық салуды тұтынысқа
объективті қайта бағдарлау болады. Осы кезде мемлекеттің шығыстары мұндай
жағдайда қысқармайды, тіпті кейде халықтың жұмыспен қамтылуының
төмендеуінің нәтижесінде оны әлеуметтік қолдануды кеңейту, экономиканың
құрылымын қайта құруға, оның тіршілікті қамтамасыз ететін салаларын
қолдауға жұмсалатын шығыстарды және басқа кезек күттірмейтін шығыстарды
арттыру қажеттілігінен көбейеді. Сондықтан салық ауыртпалығын көп
тұтынатындарға ауыстырудың қажеттігі пайда болады. Бөлгіштік процестегі
белгілі бір теңестіруге жанама салықтардың өзіндік әлеуметтік бағыттылығы
осында көрінеді. Дүниежүзілік тәжірибе мұндай практиканы қолдап отырады.
Жанама салықтардың ішіндегі ең маңыздысы 1992 жылы еңгізілген қосылған
құнға салынатын салық – ҚҚС болып табылады. Салық төлеуші мемлекетке оны
төлеу нәтижесінде шеккен шығысының орнын бағаны көтеру жолымен толықтырады
және салықты төлеуді сатып алушыға аударады. Салық салу объектісі
материялдық шығындарсыз өндірілген өнім (амортизациясы бар таза өнім) болып
саналатын қосылған құн болып табылады: қосылған өнімге кешенді шығыстар,
мысалы, жарнамаға жұмсалатын және басқа бірқатар шығындар қамтылуы мүмкін.
Демек, бұл салықтың ерекшелігі – оның салық салынатын объектісі сатудан
(өткізуден) түскен бүкіл түсім – ақша емес, тек салық салынатын айналым мен
салық салынатын импортты қамтитын қосылған құн болып табылатындығында. ҚҚС
дүние жүзінің 40-тан астам елдерінде, соның ішінде Еуропа экономикалық
одағының 17 елінде пайдаланылады. Бұл салықтың артықшылығы мынада: ол жаңа
құн жасалынған орын бойынша салық төлеушілдердің үлкен тобынан алынады;
екіншіден, төлеушілер үшін де есептеудің салыстырмалы қарапайымдылығымен
ерекшеленеді және үшіншіден, бағалардың өзгеруіне, төлеушінің қаржылық
ахуалына, инфляция деңгейіне қарамастан мемлекет бюджетінің кірістерін
қалыптастырудың сенімді және тұрақты базасын қамтамасыз етеді.
Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы
Қазақстан Республикасының кодексі (Салық кодексі) бойынша қосылған құнға
салынатын салық деп тауарларды (жұмыстарды, қызметтер көрсетуді) өндіру
және олардың айналысы процесінде қосылған, оларды өткізу бойынша салық
салынатын айналым құнының бір бөлігін бюджетке аударуды, сондай-ақ
Қазақстан Республикасының аумағында тауарлар импорты кезіндегі аударымды
айтады. Салық салынатын айналым бойынша бюджетке төлеуге тиісті ҚҚС
сатылған тауарлар (жұмыстар, қызметтер көрсету) үшін есептелген ҚҚС сомасы
арасындағы айырма ретінде анықталады. Соңғыда салық бойынша есепке алу
механизмі көрінісін табады. Заңнамаға сәйкес салық салынатын айналым және
салық салынатын импорт ҚҚС-тың салық салу объектілері болып есептеледі. ҚҚС-
тың төлеушінің тауарларды (жұмыстар, қызметтер көрсетуді) өткізу бойынша
жасаған айналымы салық салынатын айналым болып табылады, оған Салық
кодексіне сәйкес қосылған құн салығынан босатылған және өткізу орны
Қазақстан Республикасы болып табылмайтын айналым қосылмайды. Салық
салынатын айналым мөлшері, оған қосылған құн салығын қоспай, мәміле жасаған
тараптар қолданатын бағалар мен тарифтерді негізге ала отырып, өткізілетін
тауарлар (жұмыстар, қызметтер көрсету) құны негізінде анықталады.
Өткізілген тауарлардың (жұмыстар, қызметтер көрсетудің) құны қандай бір
өзгеріске түскен жағдайда, салық салынатын айналым мөлшері тиісті түрде
түзетіледі.Қазақстан Республикасының кеден заңнамасына сәйкес
мағлұмдамалануға тиісті,Қазақстан аумағына әкелінетін немесе әкелінген
тауарлар қосылған құн салығынан босатылғандарын қоспағанда салық салынатын
импорт болып табылады.Салық салынатын импорт мөлшеріне кеден заңнамасына
сәйкес белгіленетін импортталатын тауардың кедендік құны, сондай- ақ
қосылған құнға салынатын салықты қоспағанда, Қазақстан Республикасына
тауарлар импорты кезіндегі салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдер соммалары қосылады.
Жанама салықтар арасындағы фискалдық маңызы жағынан екіншісі кеден
төлемдері - әкелем, әкеттілім, сондай – ақ транзит тауарларынан, заттары
мен қызметтер көрсетуден, өндіріліп алынатын баждар мен алымдар болып
табылады.
Акциздер – бағаға қосылатын және сатып алушы төлейтін тауарларға
салынатын салық. Акциздерді өзінің айрықшалықты ерекшеліктеріне қарай
монополды түрде жоғары бағалары мен тұрақты сұранымы болатын тауарларды
өндірушілер төлейді. Акциздер көрсетілетін қызметтерге де салынуы мүмкін,
бұл орайда салық сомасы тарифке кіріктіріледі.
Қазақстан Республикасының салық жүйесі салық түрлерінен, салық органының
қызметінен және салық заңнамасынан тұрады.
Қазақстан Республикасындағы салықтың және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдердің түрлері мынадай:
1) салықтар:
корпоративтік табыс салығы;
жеке табыс салығы;
қосылған құн салығы;
акциздер;
экспортқа рента салығы;
жер қойнауын пайдаланушылардың арнаулы төлемдері мен салықтары;
әлеуметтік салық;
көлік құралы салығы;
жер салығы;
мүлік салығы;
ойын бизнесі салығы;
тіркелген салық;
бірыңғай жер салығы;
2) бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер:
мемлекеттік баж;
алымдар;
тіркеу алымдары;
автокөлік құралының Қазақстан Республикасы аумағымен жүргені үшін алым;
аукционнан алынатын алым;
жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін лицензиялық алым;
телевизия және радио тарату ұйымдарына радиожиілік спектрін пайдалануға
рұқсат беру үшін алым;
мыналар:
жер учаскесін пайдаланғаны үшін;
үстіңгі көздерден су ресурсын пайдаланғаны үшін;
қоршаған ортаға эмиссия үшін;
жануарлар әлемін пайдаланғаны үшін;
орманды пайдаланғаны үшін;
ерекше қорғалатын табиғи аумақты пайдаланғаны үшін;
радиожиілік спектрін пайдаланғаны үшін;
қалааралық және (немесе) халықаралық телефон байланысын, сондай-ақ ұялы
байланысты бергені үшін;
кеме жүзетін су жолдарын пайдаланғаны үшін;
сыртқы (көрінетін) жарнаманы орналастырғаны үшін төлемақылар
қолданылады.
2. Салықтың, бюджетке төленетін басқа да мiндеттi төлемдердiң сомасы
Қазақстан Республикасының Бюджет кодексiнде және республикалық бюджет
туралы заңда айқындалған тәртіппен тиiстi бюджеттердiң кiрiстерiне түседi.
Қазақстан Республикасының салық заңнамасы салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы Қазақстан Республикасының
2008 жылғы 10 желтоқсандағы N 99-IV қабылданған, 1 қаңтардан бастап өз
күшіне енген Салық Кодексінен және Кодекспен қарастырылған нормативті
құқықтық актілерден тұрады.
Салық кодексі біріңғай нормативтік құқықтық актілер негізінде
әзірлегенде ол салықтық құқықтық қатнастар облысындағы барлық сұрақтарды
қамтуы тиіс. Құқық теориясына сәйкес салықтық құқықтық қатнастар мемлекет
алдында салық төлеушінің салық міндеттемесін орындаумен байланысты барлық
реттеу мезетін егжей – тегжейлі регламенттеуді талап етеді. Негізінен
мұндай түрдегі міндеттемелер орындауға декларациялар, есептесулер жәнен
басқа да салық есептіліктері жатады.
Салық Кодексі заңнамалық актіге жатады және құқықтық нормаларды
белгілеуі керек, яғни осы заң бойынша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz