Етістік мағыналы фразеологизмдер
Мазмұны
Кіріспе
1. Фразеологизмдер табиғаты
1.1 Фразеологизмдер туралы жалпы түсінік
1.2 Тұрақты тіркестердің көркем туындыларда қолданылуы және оның
зерттелуі
1.3 Фразеологизмдердің грамматикалық құрамы мен құрылымдық ерекшелігі
2. Мағжан Жұмабаевтың тұрақты тіркестерді қолдануындағы стильдік
ерекшелігі
2.1 Мағжан Жұмабаевтың тұрақты тіркестерді қолдануындағы жаңашылдығы
2.2 Фразеологиялық синонимдер мен варианттар
2.3 М. Жұмабаев поэзиясында мақал-мәтелдердің, нақыл сөз, қанатты
сөздердің көрініс табуы
2.4 Мағжан поэзиясындағы метафоралар және тұрақты теңеулер мен тұрақты
эпитеттер
2.5 Ұлттық болмысты танытатын фразеологизмдер мен діни тұрақты тіркестер
2. 6 Әйел сұлулығын білдіретін фразеологизмдер
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Зерттеудің өзектілігі. Тіл – ғасырлар жемісі, халық мұрасы, ұлттық
қазына. Халық өміріндегі тарихи бел-белестер, ұлы өзгерістер,
ақтаңдақтар сыры ұрпақтан ұрпаққа тіл арқылы жетеді. Ұлт мәдениетінің
негізгі көрсеткіші – көркем әдебиеттің де шынайы болмысы, шеберлігі оның
тілі арқылы көрінеді.
Ал осы тіліміздің бейнелілігін, байлығын арттыра түсетін сөздік қордың
ауқымды бөлігі – фразеологизмдер. Әлем жұртшылығының жиырма бірінші
ғасырдың табалдырығын аттаған бүгінгі таңда әдеби тіліміздің
фразеологиялық қорын зерттеудің теориялық және практикалық жағынан да өз
негізі бар. Әсіресе, қазақ халқының рухани жан-жақты дамуына, ұлттық
ерекшелікке, ұлттық болмысқа өз шығармаларымен зор үлес қосқан ақын-
жазушылардың туындыларын зерттеп, олардың қаламына іліккен, қаламынан
туған көркем сөз үлгілерін талдап, таразылап анықтау, қазіргі кезде өзекті
мәселе екендігінде сөз жоқ.
Тілдегі фразеологизмдер – тілдік бірліктердің ішінде аккумулятивтік
қызметі ерекше байқалатын, бірнеше мыңжылдықтар бойына пайда болып, дамып,
қалыптасқан әдеби тіл дамуы кезеңдерінің өзіндік ерекшелігін айқындайтын
тілдің ажырамас бір бөлігі. Әр жазушы, ақын өз өресіне қарай тілдің
фразеологиялқ қорынан қажетін алады да, өз кезегінде әдеби тілдің дамуына
үлесін қосып отырады. Шын мәніндегі қазақ көркем әдебиетінің алғашқы
қарлығаштары ретінде танылып, Ыбырай мен Абай негізделген жазба әдеби тіл
дәстүрін әрі қарай жалғастырған жиырмасыншы ғасыр басындағы қазақ
жазушылары осы тіл қазынасын мәнді материал, көркем құрал етіп, әдеби
тілдің көркемдік дамуын ілгерілетті. Әсіресе, Мағжан Жұмабаевты ерекше
айтуға болады.
Қазақ көркем әдебиеті стилінің қалыптасуына зор үлес қосқан, әдеби
тілімізді көркемдік дәрежеге жеткізген, өзіндік қолтаңбасымен, қаламгерлік
шеберлігімен танылған ақынымыз – Мағжан Жұмабаев.
Мағжан Жұмабаев поэзия әлеміндегі жарық жұлдыз, қайталанбас құбылыс.
Оның қуатты, бойға жігер, жүрекке от беретін рухты үні, ізденістері мен
жаңашылдығы қазақ әдебиетін ХХ ғасырдың басында-ақ Еуропа, орыс
әдебиетінің биік деңгейіне көтерді. Өлеңді музыкаға айналдырған, дыбыстан
сурет тұрғызған, сөзге жан бітірген, жаңа өлшеулер шығарған Мағжанның
осындай қасиеттерін, ішкі шығармашылық құдіретін жұрттан бұрын байқаған
әрі аса жоғары бағалаған Мұхтар Әуезов: Мағжан мәдениеті зор ақын. Сыртқы
кестенің келісімі мен күйшілдігіне қарағанда, бұл бір заманның тегінен
асқандай, сезімі жетілмеген қазақ қауымынан ертерек шыққандай... Сондықтан
бүгінгі күннің бар жазушысының ішінен келешекке бой ұрып, артқы күнге анық
қалуға жарайтын сөз – Мағжанның сөзі. Одан басқамыздың бәріміздікі
күмәнді, өте сенімсіз деп білемін деп жазды.
Жалпы алғанда, жиырмасыншы ғасыр басындағы қазақ әдебиеті аз уақыт
ішінде дамыса да, талай белестерден өтіп, сан алуан ұлылы-кішілі
таланттарды туғызған, дәуір талабына үн қосқан, идеялық-көркемдік деңгейі
биік әдебиет болды. Оның бай мұра, ұлттық қазына екенін өзіміз де танып,
басқаға да танытуымыз қажет, ал солардың ішінде Мағжанды жан-жағынан ашу
өзекті мәселелердің бірі. (6, 13).
Зерттеудің мақсаты. Зерттеудің негізгі мақсаты – қазақтың біртуар ұлы,
атақты ақыны Мағжан Жұмабаевтың өлеңдері негізінде фразеологизмдердің
көркем поэзиядағы қолданыс ерекшеліктерін көрсету және анықтау. Бұл
мақсатты шешу үшін төмендегідей міндеттер қойылды:
- Мағжан Жұмабаев поэзиясындағы тұрақты тіркестердің қолданысын
айқындау;
- Ақын туындыларындағы окказионал тұрақты тіркестердің мағынасын
саралау;
- М. Жұмабаевтың өзіндік қолтаңбасын анықтау;
- Ақын поэзиясындағы ұлттық болмысты білдіретін және т.б. өзіне тән
фразеологизмдерді айқындау;
Зерттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс екі тарау және кіріспе
қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланған әдебиеттер тізімі берілді.
1. Фразеологизмдер табиғаты
1.1 Фразеологизмдер туралы жалпы түсінік
Тіл – ғасырлар жемісі, халық мұрасы, ұлттық құбылыс дер болсақ, қазақ
тілі осы ойдың айғағы бола отырып, өзінің бейнелігі, көркемдігі,
экспрессивті-эмоционалды бояуларға толы фразеологизмдерімен ерекшелінеді.
Қазақ тілі, оның көркемдігі жайлы сөз еткенде фразеологизмдерге тоқталмай
кету жаңсақтық болар еді. Тіліміздің байлығын арттырып, ажарландырып
тұратын фразеологизмдерді әр жыр, әр дастан, әр ертегі-аңыздан кездестіре
аламыз.
Қазақ халқының тілі – әрі бай, әрі көркем тіл. Сан алуан көрікті де
қанатты сөздер, шешендік сөздер мен нақыл сөздер халық тілінде көркемдеп
бейнелеуші өрнектеп мәнерлеуші тәсілдер де сонда, – дейді академик М.
Серғалиев [2, 60].
Ата-баба дәстүріне сай ғасырдан ғасырға жалғасып келе жатқан тұрақты
тіркестердің тілімізде алатын орны ерекше құнды. Әдетте әр адам күнделікті
өмірде өзін толғантқан келелі ой-пікірлерін жеткізуде небір құрышын
қандырар, көңілін селт еткізер тұрақты тіркестерді қолданады.
Халық тілінің басқа элементтерімен біте қайнасып келе жатқан
фразеологизмдерді оқып танымайынша, оның табиғатына үңілмейінше тіл
байлығын, тіл ерекшелігін толық түсіну мүмкін емес. Ана тілінің байлығы
мен әуезділігін анықтауда фразеологизмдердің алатын орны ерекше. Сөз
байлығы сөздің санымен де, мән-мағынасымен де өлшенеді.
Халықтың тұрмыс-тіршілігі, мәдени мұрасы мен рухани байлығы, экономикасы
мен қоғамдық саясаты көрініс тапқан фразеологизмдерде қандай да бір нақты
құбылыстың, жағдайдың ерекшелігі көрініп тұрады. Тұрақты тіркестер – кез-
келген халықтың рухани байлығының жемісі.
Осымен байланысты ұлттық дүниетаным мен ана тіліміздің сөз құдіретінен
нәр алып, ұлттық қасиеттерді бойына сақтап, сіңірген, халықтың сан
ғасырлық тәжірибесінде қорытылып, қалыптасқан асыл қазына – көркем сөз
үлгілерін заман озған сайын құлпырта қолданып, қырлап, жаңғыртып, жаңартып
отыратын ақын-жазушылардың шығармашылығындағы тұрақты сөздердің қолданысын
зерттеу – осы саладағы өзекті мәселенің бірі.
Соған қатысты тілші-ғалымдардың аса назар аударуға тиіс жағы – тұрақты
тіркестердің құрылымдық-функционалдық қыры және олардың тілдік (узуалды)
және сөйлемдік (окказионал) қолданысы. Қазақ тіліндегі тұрақты
тіркестердің тарихи қалыптасқан дағдылы түрлерін авторлық қолданыс
тәсілдермен байланыстыра қарастыру, сонымен бірге тілдік жағдаяттарға
байланысты құрылымдық-семантикалық өзгерістер мен мағыналастықтың
ерекшеліктерін, стилистикалық мақсаттар мен тілдік тетіктерін көрсетеді.
Фразеологизмдердегі бірінші компонент көбінесе фраза жасаушы ұйтқы сөз
бола алады.
Тілдің әрі ұтымды, әрі сымбатты байлықтарының бірі тұрақты тіркестер:
мақал-мәтелдер, фразеологиялық тізбектер, қанатты сөздер [3, 36].
Лексикология саласының мамандары Ә. Болғанбайұлы мен Ғ. Қалиұлы
фразеологияның шығу арналарын бөліп қарап, олардың негізгілері деп
төмендегі құбылыс, ұғым, түсініктерді атап көрсетеді: Көптеген
фразеологизмдердің жасалуына адам ойында қорытылған құбылыстардың нақтылы
бейнесі негіз болған. Мысалы, жауыр болды (әбден мезі қылды, ығыры шықты)
дегене тұрақты тіркестің негізінде көп мініліп, арқасы жара болған аттың
бейнесі елестейді. Басында атқа байланысты шыққанмен, қазіргі кезде ол
мағынасы ұмытылып, қайта жасалынып адамға байланысты айтылады. Сол сияқты
тағы басқа фразеологизмдердің жасалуына да, сөз жоқ, адам ойында қорытылған
құбылыстардың нақтылы себеп болғандығын танып білуге болады [4, 208].
Фразеология грек тілінің сөйлемше және ұғым, ілім сөздері бойынша
жасалған. Фразеология термині екі түрлі мағынада қолданылады: бірінші
мағынасы тілдегі тұрақты тіркестерді зерттейтін тіл білімінің саласы деген
ұғымда қолданылса, екінші мағынада бір тілдегі фразеологизмдердің тұтас
жиынтығы дегенді білдіреді.
Тіл біліміндегі фразеологияға қатысты кең мағынадағы түсінікке сай сан
түрлі тұрақты тіркестер, мақал-мәтелдер халықтың даналығын сипаттайтын,
тілімізге нәр беретін, бейнелі суреттеуге қажетті көркем сөз құралы
ретіндегі тіл байлығымыздың бір саласы болып саналатыныны белгілі. Осы
жайында Р. Авакова былай дейді: Дербес мағыналы лексикалық бірлік болып
табылатын фразеологизмдер – тіл байлығы ғана емес, халықтың рухани
қазынасы, тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні, тарихтың куәсі. Сөз
байлығын ғылыми тұрғыдан зерттегенде, халық санасында, салт-дәстүрлерінде,
ауыз әдебиетінде сақталған информацияның барлығы сабақтастық жүйемен
игерілуі қажет. Тек сонда ғана халықтың болмыс-тіршілігінің, мәдениетінің
құпия сырлары толық, жан-жақты ашылады. Ұлттық өмірдің айнасы болып
табылатын фразеологизмдердің орны – әлемнің тілдік бейнесін жасауда ерекше.
Оны танымдық тұрғыдан талдау – адамзат өркениетіндегі ұлттық мәдениеттің
табиғатын ашуға мүмкіндік береді [44, 37].
Фразеологизмдердің тілдегі образдылылық қасиетіне ертеден көңіл
аударылып келеді. Он бірінші ғасырда жазылған Махмұд Қашқаридың Диуани-
лұғат ит-турк сөздігінде де мақал-мәтелдер кездеседі.
Соңғы 30-40 жыл көлемінде түркі тілдерінде фразеология мәселелері
әжептәуір зерттеліп, бірқатар еңбектер жарық көрді, әсіресе, І.
Кеңесбаевтың Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі атты көлемді еңбегін
тек қазақ тілінде ғана емес, бүкіл түркі тануға қосылған елеулі үлес деп
қарауға болады. Автор аталған сөздіктің Қазақ тілінің фразеологизмдері
туралы бөлімінде қазақ тіліндегі фразеологизмдердің теориялық мәселелерін
жан-жақты қарастырып, біраз ілгері дамытқан. Қазақ тілінің фразеологиясын
зерттеушілердің қай-қайсысы да бұл еңбекке соқпай өте алмайды.
Қазіргі қазақ тілі оқулығына фразеология бөлімін енгізген Қазақ ССР
Ғылым академиясының корреспондент мүшесі Ғ. Мұсабаев та фразеологизмдердің
ерекшелігіне көп көңіл аударған.
Тұрақты сөз тіркестерінің жан-жақты теориялық негізі түркітануда: І.
Кеңесбаев, З. Г. Ураксин, Г. Н. Ахунзянов, Ш. У. Рахматуллаев, Г. А.
Байрамов, М. Ы. Чернов, А. Нұрмаханов тағы басқалар; қазақ тіл білімінде:
Ә. Т. Қайдаров, Р. Сыздық, Р. Сәрсенбаев, Ә. Болғанбаев, Ғ. Қалиев, Ө.
Айтбаев, Н. Уәлиұлы, С. Сәтенова, Г. Смағұлова, Г. Сағидолда, Р. Авакова
және тағы басқалардың еңбектерінде жасалды.
Соңғы кездері фразеологизмдерді зерттеуге Б. Уызбаева, Қ. Қалыбаева, Қ.
Сарыбасова, Қ. Сарекенова тағы басқалар диссертациялық еңбектер жазды.
Қазақтың әдеби тіліндегі көркемдегіш құрал ретінде жиі қолданылатыны –
тұрақты тіркестер. Тұрақты тіркестер ұзақ қолданыс нәтижесінде ғана
тұрақтылыққа ие болады. Жалпы фразеологизмдерді басқа тілдік бірліктерден
ажыратудың айырма белгілері деп зерттеушілер академик І. Кеңесбаев ұсынған
үш негізге сүйенеді.
1) Мағына тұтастығы – белгілі фразеологизмнің ішіндегі сөздер бастапқы
мағынасынан түгел немесе ішінара жартылай айырылып қалады да, шоғыр
тіркес тек біртұтас мағына береді;
2) Тіркес тиянақтылығы – белгілі фразеологизмнің ішіндегі сөздер бір-
бірімен жымдаса байланысады, олардың орын тәртібі нық келеді;
3) Қолдану тұрақтылығы – белгілі фразеологизм әрдайым айна-қатесіз,
өлеңдегі қайырма тәрізді бұлжытпай қайталана қолданады [1, 590-бет]
Фразеологизмдерді сөзден де еркін сөз тіркесінен де ажырату үшін оған
тән белгілер мен қасиеттерді айқындап алу қажет. Профессор К. Аханов
фразеологизмдердің басты екі қасиетін айтқан:
1) Оның даяр күйінде жұмсалуы;
2) Мағына тұтастығы [32, 59-бет].
Фразеологизмдердің түрлері бір-бірінен әрқашан ашық, айқын ажыратыла
бермейді, осыған орай оларды сыныптастыру тіл білімінің өте-мөте күрделі
мәселесі болып отыр. Зерттеушілердің бір тобы тұрақты тіркестің біртұтас
мағынасы мен олардың құрамындағы сыңарлардың арақатынасына қарай жіктеп
бөлсе, екіншілері құрылым-құрылысы жағынан, үшіншілері, атқаратын қызметі
мен стильдік мәні жағынан топтастырады. Орыс тіл білімінде академик В. В.
Виноградов сыныптастыруын негізге алып бөлсе, қазақ тіл білімінде де осы
сыныптастыруды бірден-бір арқау етіп келеді.
Қазақ тіліндегі фразеологизмдер де фразеологиялық тұтастық,
фразеологиялық бірлік және фразеологиялық тізбек болып негізінен үш топқа
жіктеледі.
1) Фразеологиялық тұтастық – семантикалық жақтан бөлініп ажыратылмайтын
біртұтас мағынасы сыңарларының мағынасымен жуыспайтын фразеологиялық
оралым. Бұл топқа фразеологизмнің құрамындағы сөздер бір-бірімен
тұтасып, әбден жымдасып кеткен, олардың мағыналық жігін ешқандай
ажыратуға болмайтын тұрақты тіркестер жатады.
2) Фразеологиялық бірлік – фразеологиялық орамдардың бұл түрі де
фразеологиялық тұтастық сияқты семантикалық жақтан бөлінбейтін біртұтас
единица. Фразеологиялық бірліктің фразеологиялық тұтастықтан айырмасы
мынада: фразеологиялық тұтастықтың бір бүтін мағынасы құрастырушы
сыңарлардың мағыналарымен мүлдем жанаспайтын болса, фразеологиялық
бірліктің бөлінбейтін мағынасы құрастырушы сыңарлардың мағыналарының
бүтіннің біртұтас келтірінді мағынасына ұласуы нәтижесінде пайда
болады. Фразеологиялық бірліктің мағынасы – біртұтас образды мағына,
бірақ туынды мағына. Оны құрастырушы сыңарлардың бәрінің де, әрине,
қатысы бар, бірақ бұл қатыстылық тікелей емес, жанама түрде болады.
3) Фразеологиялық тізбек – фразеологиялық оралымның бұл түрі ерікті
мағынасындағы сөздің тіркесінен жасалып, өзінің даяр қалпында,
тіркескен күйінде жұмсалады, яғни тұрақты тіркес сыңарларының бастапқы
лексикалық мағынасы бүтіндей жойылмағанымен, жойылуға жақындап, күңгірт
тарта бастаған. Мұнда ерікті мағынасындағы сөз бен фразеологиялық
қалпындағы сөздің тіркесуінен жасалып, сол тізбек күйінде қолданылады.
Профессор К. Аханов орыс тіліндегі фразеологизмдерді зерттеуші Н. М.
Шанский атаған сыныптастыруды қолдай келіп, фразеологиялық оралымдардың
төртінші түрі фразеологиялық сөйлемше деп бөледі.
Фразеологиялық сөйлемше, мағынасы ерікті сөздердің тіркесінен құралады,
бірақ құрамы мен қолданылуы тұрақты болып келеді. Мысалы: Айдағанын бес
ешкі, ысқырығың жер жарады; Шегірткеден қорыққан егін екпес.
Ә. Қараев фразеологизмнің тағы бір ерекшелігін атап көрсеткен. Ол
фразеологизмдерді бір тілден екінші тілге аударуға болмайтындығы, яғни
аударуға икемсіз, тікелей сөзбе-сөз аударылмайды деген тұжырымға келген.
Ә. Болғанбайұлы мен Ғ. Қалиұлының Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы
мен фразеологиясы атты оқулығында фразеологизмдерді әр қырынан зерттеп,
теориялық анықтамалар береді. Бұл еңбекте фразеологизмдердің негізгі үш
белгісі көрсетілген. Олар:
1) Даяр қалпында жұмсалуы;
2) Мағына тұтастығы;
3) Тіркес тиянақтылығы.
Осы үш белгіні түсіну үшін әрқайсысын жеке-жеке алып қарайық.
Фразеологизмдердің даяр қалпында жұмсалу белгісі еркін сөз тіркесімен
салыстырғанда айқын байқалады. Мәселен, Марлен оқуға жүрейін деп отыр
деген сөйлемді әркім неше саққа жүгіртіп өзгерте беруге болады. Мысалы,
Марлен оқуға бармақшы. Марлен оқуға барар деген ойда т.б. Бұл сияқты
тіркестер қатынасы жасау процесінде әркімнің өз қалауы бойынша жасалады.
Белгілі бір ойды кім қалай етіп жеткізсе өз еркі деген сөз. Ал тілдегі
фразеологизмдер бұлай құбылтуға көнбейді. Мәселен, төбесі көкке жетті
дегенді басқаша өзгертуге болмайды. Оның сыртқы құрылым-құрылысы еркін
тіркеске ұқсағанымен сөйлем ішінде қолданған біртұтас даяр күйінде
жұмсалады.
Фразеологизмдердің өзіндік екінші белгісі – мағына тұтастығы,
фразеологизм біткеннің бәрінде де белгілі бір меншікті мағынасы болады. Ол
мағына тұрақты тіркесті құрастырушы сыңарлардың мағыналарына сәйкеспейді,
оларға тәуелсіз, өздігінен өмір сүреді. Мәселен, жерден жеті қоян
тапқандай дегеннен – қатты қуанды, шаттанды дегенді түсінеміз. Бұл
мағынада жер, жеті, қоян табу деген төрт сөздің қаз-қатар жұптасып
қолданылуы арқылы бір мағына пайда болады. Фразеологизмдер бір бүтін
единица болып қана қоймайды, мағыналық жағынан да біртұтас единица ретінде
көрінеді. Мысалы, кір жуып, кіндік кескен жер – атамекен, туған жер; екі
аяғын бір етікке тықты – састырды дегендердің бәрі құрылым-құрылысы
жағынан әртүрлі болғанымен, әрқайсысы мағына тұтастығымен сипатталады.
Тіркес тиянақтылығы да фразеологизмдердің ең негізгі белгілерінің біріне
жатады. Тиянақты сөз тізбегіндегі әркімнің қолдауынша емес, қалыптасқан
белгілі жүйемен орналасқан. Өзара тығыз жымдасып келген сөздердің жігі
ажыратылмай тұрады. Олар бір-бірімен иін тіресіп, өзге сөзбен алмастыруға
я болмаса, тұрақты орын тәртібін өзгертуге келмейді. Мәселен, мұрнын көкке
көтерді дегеннің орнына қолын көкке көтерді десек, мән-мағынасын бүтіндей
өзгертіп жіберді. Тұрақты тіркес еркін тіркеске айналып кетеді.
Бұл үш түрлі (тұрақтылық, тұтастық, тиянақтылық) ерекшелік арқылы
фразеологизмдер тілдің өзге категорияларынан оқшауланып, өзіндік бітім-
бейнесімен дербес өмір сүреді.
М. Балақаев Қазақ тілінің мәдениеті атты еңбегінде фразеологизмдердің
көркем әдебиеттегі қолданылу ерекшелігіне, стильдік қатысына, сөйлеу
мәдениетіндегі орнына ерекше назар аударады.
Н. Уәлиұлының Фразеология және тілдік норма деген еңбегінде автор
тұрақты сөз орамдарының тілдік табиғаты, ұлттық-мәдени мазмұны, стильдік
ерекшеліктерін әдеби тіл нормасы тұрғысынан қарастырады. Автор
фразеологизмдердің белгілерін ажыратуда І. Кеңесбаев пікірін қолдайды.
Фразеологизмдерді түрге бөлуде Н. Уәлиұлы мағына тұтастығы жағынан
қарастырады. Автор фразеологизмдердің семантикалық төрт типін көрсетеді
[6, 7].
Фразеологиялық түйдек – қазақ тілінде бір алуан фразеологизмдердің
идиомалану дәрежесі өте жоғары. Мысалы: Қағанағы қарқ, сағанағы сарқ;
жауырды жаба тоқу; кежегесі кейін тартты; алтынмен аптап, күміспен баптап
т.б фразеологизмдер өздерінің мағына тұтастығы жағынан жеке сөздердің
эквиваленті бола аларлықтай дәрежеде. Мұндай типтегі фразеологизмдердің
ішкі формасы тасаланған, яғни қазіргі тұрғыда алғанда тіркестің неге
бұлай айтылатындығы сөйлеушіге белгісіз. Фразеологизмдердің тасалануы көп
жағдайда олардың лексикалық құрамында архаизмдерге айналған сөздердің
жүруіне де байланысты. Құрамында бірде-бір архаизм кездеспейтін, бірақ
фоны тасаланған фразеологизмдер де көп ұшырайды. Мысалы, балапан басына,
тұрымтай тұсына, қара қылды қақ жарған, төрт көзі түгел т.б. Бұл типтес
фразеологизмдердің құрамында бірде-бір көне элемент кездеспегенімен,
мотивациясы қазіргі тіл тұтынушыға мүлде белгісіз. Ішкі формасы
тасаланған, мағына тұтастығы жағынан жеке сөздердің эквиваленті болатын
фразеологизмдердің семантикалық типі фразеологиялық түйдек деп аталады.
Фразеологиялық шоғыр. Бұл топтағы фразеологизмдер ішкі формасы анық.
Фразеологизмнің бұл типі көбінесе метафора, теңеу т.б. фигуралар негізінде
жасалады. Мысалы: санын соқты – өкінді, қол ұшын берді – көмектесті,
соқырға таяқ ұстатқандай – анық. Бұл тәрізді фразеологизмдердің ішкі
формасы айқын. Шындық өмірдегі іс-әрекеттің қайталамасы тәрізді. Сондай-
ақ, бұл топқа жататын бірсыпыра фразеологизмдердің ішкі формасының ақиқат
өмірде аналогиясы болмауы ықтимал. Мысалы: қой аузынан шөп алмас – жуас,
жұмыртқадан жүн қырыққан – сараң тәрізді тіркестердің ақиқат өмірде
аналогиясы жоқ. Бірақ бұл фразеологизмдер метафора арқылы жасалған. Ішкі
формасы сақталған, метафораға құрылған, мағына жағынан жеке сөздердің
эквиваленті бола алатындай тұрақты сөз тіркестерінің семантикалық
фразеологиялық шоғыр деп аталады.
Фразеологиялық тіркес. Кейбір фразеологизмдердің құрамындағы сыңарлардың
бірі тіркестегі сөзге телімелі болса, енді бірі өзге сөздермен еркін
байланысқа түсе береді. Мысалы: шалқар көл, сүмбіл шаш, ақ таңдақ, ала
көлеңке, тірнектеп жинау, бие сауым, тас қараңғы, жеті күн, сәске түс т.б.
Мұндай фразеологизмдердің идиомалану дәрежесі жарым-жартылай ғана деуге
болады. Өйткені бұл топтағы тіркестің тиянақты болатын сыңарлары өзге
сөздермен еркін байланысқа түседі. Тұрақты тіркестің жарым-жартылай
идиомаланған түрін немесе мағына тұтастығы жағынан типі фразеологиялық
тіркестер деп аталады.
Фразеологиялық тізбек. Бұл типтің семантикалық құрылымы мен лексикалық
құрамы әрі тұтас, әрі тиянақты болып келеді. Бұл жағынан фразеологиялық
тізбектің өзге семантикалық типтерден еш айырмасы жоқ. Бірақ, тізбектің
лексикалық құрамындағы сөздер еркін тіркес түрінде байланысады да
идиомалану дәрежесі бәсең болады. Фразеологиялық тізбектер өз ішінде
коммуникативті сипаттағы тізбектер және номинативті сипаттағы тізбектер
болып, екі салаға бөлінеді. Комуникативті сипаттағы тізбектерге негізінен
мақал-мәтел түріндегі сөз орамдары жатады.
Сонымен, тілдің фразеология саласы өте күрделі құбылыс. Сондықтан ол әр
аспектіде, әр қырынан зерттеуді қажет етеді. Тілдік бірлік ретінде
фразеологизмдердің семантикалық құрылымы, лексикалық құрамы, лексика-
грамматикалық ерекшеліктері, қолданылу тұрғысынан экспрессиялық
стилистикалық реңктері, диахрония тұрғысынан шығу тегі, жасалу жолдары
т.б. мәселелер өз алдына жеке-жеке зерттеу объектілері болатындығы даусыз.
Сонымен қатар фразеологиялық норма, фразеологизмдердің көркем шығармадағы
қолданылу ерекшелігіне назар аудару жазушы шығармашылығындағы ізденістерді
дұрыс түсінуге, объективті түрде бағалауға мүмкіндік береді.
Қазақ зерттеушілері әкелген құнды пікірлер мен ғылыми еңбектер қазақ
фразеологиясының зерттелуінің даму үстінде екендігін көрсетеді.
...Ғылымдағы фразеологизм проблемасының мейлінше қызықты, мейлінше қиын
проблема екенін байқау қиын емес. Осыларды ғылыми проблема ретінде
қарастыратын әр алуан еңбектердің сөлін сүзсек мұның не қилы мәселелері
айқындала түседі екен, – деп Ө. Айтбаевтың айтқанындай, қазақ тілі
фразеологиясының бір мәселесі – фразеологизмдердің стильдік қабаттарын
анықтау.
Фразеологизмдер – күрделі лингвистикалық бірліктер. Олардың күрделілігі
тек құрылымдық түрлері мен синтаксистік модельдердің көпшілігімен ғана
емес, сонымен қатар тематикалық және семантикалық көп жақтылығымен, сондай-
ақ, ойдың түрлі эмоционалды-экпрессивті реңктерін бейнелеу мүмкіндігімен
түсіндіріледі – деп академик Ә. Т. Қайдардың айтқанындай, ғалымдардың
барлығы фразеологизмдердің эмоционалды-экпрессивті реңкін мойындайды. [7,
202]
1.2 Тұрақты тіркестердің көркем туындыларда қолданылуы және оның
зерттелуі
Прозаик, ақын, иә сыншы болсын қай-қайсысы да жалпы халықтық тілді
пайдаланатыны баршаға мәлім. Солай бола тұра, жеке таланттың тілі деген
ұғымды қолданатымыз белгілі. Сол шарттылықтың өзінде шындық барын тағы
ескермеске болмайды, өйткені көпшілікке етене таныс сөздерді жаңа қырымен,
соны бояумен, өзгеше өңімен жұмсай білушілік – жазушы талантын танытатын
құбылыс. Әр қаламгердің сөйлем құру даралығы да осыны дәлелдейді, – дейді
академик М. Серғалиев [8, 134]. Міне, осындай көзқарастар жеке автор тілін
зерттеуге мүмкіндік, бағыт, бағдар береді.
Жалпы, көркем әдебиет тілін зерттеудің қазақ филологиясындағы жайына
келсек, оның жинақталған тәжірибесін көрсететін, біршама шешімін табатын
құнды-құнды еңбектер бар. Алғашқыда жекелеген жазушылардың тіл ерекшелігін
сараптау тұрғысынан және әдеби тілмен өзара байланысын анықтау тұрғысынан
қолға алынған бұл сала кейін қомақты жалпы теориялық және нақты
тәжірибелік ізденістерге ұласты. Профессор Р. Сыздық Сөз құдіреті атты
еңбегінде қазақтың көркем сөзінің құдіретін танытқан қаламгерлер тілін
талдаса, көркем проза тілін зерттеудің ғылыми-теориялық негіздерін
зерттеген профессор Б. Шалабай көркем шығарма тілін зерттеудің өзіндік
қырларын ашып көрсетеді: 1) таза тілдік қыр; 2) Стилистикалық қыр; 3)
Көркем-эстетикалық қыр (4). Ал алғашқы қазақ көркем әдебиеті әдеби
тұрғыдан көптеген әдебиетші ғалымдардың зерттеу нысаны болғанымен,
лингвистикалық тұрғыдан тілі әр қырынан кейбір ғалымдардың жеке
мақсаттарына нысан болғаны болмаса, көркем әдебиет жүйесін құрайтын
фразеологизмдер біртұтас зерттеуге негіз болған жоқ. Бұл ретте көз
тоқтатып, көңілге түйер еңбектер: М. Белбаева С. Торайғыров
шығармаларының тілі, Б. Шалабаев Көркем проза тілі, Х. Кәрімов Қанатты
тіл, т.б.
Профессор Р. Сыздықова Абай тілінің көркемдік бітімін
лингвостилистикалық тұрғыдан сөз еткен Абайдың сөз өрнегі деген
еңбегінде Абайдың фразеология салысындағы сөз құбылту тәсілдерін,
жаңалықтарын талдайды. Фразеологизмдер – сандаған жылдар мен ғасырдың
қазынасы, бұл бір жағынан, екінші жағынан, ол – жеке қаламгердің табысы,
еңбегі, ізденісі. Фразеологиялық тіркестер – семантикалық шоғырлар, яғни
жеке сөз мағыналырының бір-бірімен түйісуінен туған жаңа мағыналық
дүниеліктер. Демек, белгілі бір қаламгердің жалпы тілдік қазынасын және
көркемдік байлығын зерттеуде оның фразеологиясын тауып тану ерекше орын
алады [33, 95],– деп ғалым өз зерттеуінің өзекті бөлігін фразеологияға
арнайды. Яғни, көркем поэзия болсын, көркем проза болсын, ондағы халық
тілінің басқа элементтерімен біте қайнасып жатқан фразеологизмдерді оқып,
тану – оның тіл байлығын, тіл ерекшелігін толық түсінуге мүмкіндік береді.
Демек, тұрақты сөз тіркестері проблемасы тіл мамандары тарапынан әлі де
зерттей түсуді талап етеді деген сөз. Шынында да, қазақ тіліндегі тұрақты
сөз тіркестері бойынша бүгінге дейін біршама зерттеулердің бар екені рас.
Бірақ, солай бола тұса да, бұл күрделі құбылыстың тілдік, әсіресе,
поэтикалық, стильдік сырын ашып, оның табиғатына тән заңдылықтарын
анықтадық деп, үзілді-кесілді айта алмаймыз.
Көркем шығармадағы тіл ерекшелігінің қазақ тіл біліміндегі шешімін табу
жөніне қатысты қазақ тіліндегі проза тілін зерттеуші ғалым профессор Б.
Шалабай көркем әдебиет тілі сияқты біртұтас дүниені жете түсіну және толық
түсіндіру үшін Қазақ филологиясында көркем әдебиет тілін зерттеудің
қазіргі жағдайы көркем әдебиет стилистикасының жүйелі ғылыми-теориялық
тұжырымдамасын жасауды қажет етеді, деген тұжырым жасайды [9, 4].
Ақын-жазушылар өз туындыларын жазу үстінде жаңа грамматикалық форма
іздеп отырмасы анық, өзіне таныс стилін, қолтаңбасын қай сөйлем мүшесін
жиі қолдануын, сөз байланыстарының қандай тәсіліне жиі жүгінетіндігінен
гөрі, бірден көзге ұрып тұратын және жиі пайдаланатын жормалардан іздегені
жөн [10, 155].
Фразеологиялық тіркестер барлық стильдерге де қолданылғанымен,
бейнелілік пен экпрессивтілік, негізінен, көркем әдебиетке тән және
көркемдік құрал автордың жан дүниесі, шығармашылық идеясымен астасып,
көркемдік құралы ретінде қызмет етеді.
Тұрақты тіркестердің тілдік табиғатын тануда оның тілдік жүйедегі
дағдылы қолданысынан тыс функционалдық-стилистикалық қырларын да
зерттеудің мәні зор. Тұрақты тіркестердің бұл қырының жарқын көріністерін
сөз шеберлерінің тезінен өтіп, шығармашылық көрігінде шындалған көркем
туындыларынан табамыз.
Оларды зерттеу барысында поэтика, стилистика мәселелері тоғысып, бір-
бірімен байланыса қиысуы осы тектес зерттеулердің ерекшелігін танытады.
Атап айқанда, лирикалық дискурстағы тұрақты тіркестердің эстетикалық
қызметін, поэтикасын тілдің қолданыс аясында (функционалды тіл білімі)
анықтау кешенді филологиялық, лингво-поэтикалық талдауды қажет етеді.
Тіліміздегі тұрақты тіркестер ойымызды әсерлі, бейнелі, көркем жеткізуде
тіліміздің ұшына орала кетеді. Тыңдаушысына ерекше әсер етіп, ерекше назар
аудартады. Бұл да сөйдеу мәдениетінің ұлтқа тән өзіндік көрінісі деуге
болады. Мұндай тіркестер ұлттың рухани қазынасына жатады. Бұл тіркестердің
поэзияда атқарар қызметі зор.
Академик М. Серғалиев: Тұрақты тіркестер – әдеби тілдің ілгері даму
барысында қалам қайраткерлерінің әрекеті арқылы жанданған әсем кестелер.
Олар – сөз зергерлерінің ой-түйінін ықшамдап аңғартатын жинақылықтық
үлгісін көрсететін көркемдік құралы. Тұрақты тіркестерді қай жазушы болса
да өз шығармасында қажетіне қарай қолданады, – деген [2, 67].
Осы жайында Х. Қожахметова былай дейді: Қазақтың әдеби тіліндегі
әсірелеу, көркемдеу тәсілінің ішінде фразеологизмдердің алатын орны
ерекше. Бұл тіркес айтайын деген ойға айрықша әр, мәнерлілік береді.
Фразеологизмдер – көркем шығарма тілін жандандыратын, астарлап, бейнелей
суреттеудің тілдегі дайын құралы. Бұлар – халық даналығына суарылған
образды ойлау тілінің үлгісі.
Халық тілінің осы бір байлығын жазушы өз шығармасында қажетіне қарай
пайдаланады, оның ішінен өзіне керегін таңдап алады.
Жазушы халық тілінің бар байлығын, сөз айшықтарын өз шығармасында
шығармашылық тұрғыда жұмсай отырып, өзіне ғана тән стиль құрады.
Профессор А.И Ефимов Жазушылардың өзіндік стилі деп көркем
шығармаларындағы жалпы халықтық тілдің тәсілдерін өңдеп жұмсаудағы сөз
құрау жүйесін айтады. Демек, жеке жазушының даралық стилі белгілі бір
компонеттерден тізіледі. Ал бұл компонеттер автордың сөз қиыластыру әдісі
арқылы бір жүйеге түседі. Сонда стильдік жүйе қандай компонеттерден
құралады десек оған академик В.В Виноградов стиль құрайтын компонеттерінің
бірі ретінде фразеологизмдерді атап көрсетеді. Ендеше көркем шығарма
тіліндегі фразеологизмдерді таңдап қарастыру – автордың өзіндік стиль
жасаудағы тілдік тәсілдерінің бояу өрнегін айқындау болып табылады.
Фразеологизмдердің стильдік бояуы жеке сөзбен салыстырғанда әлдеқайда
күшті, экспрессивті мүмкіншіліктері анағұрлым мол. Осы қасиеттеріне орай
фразеологизмдер белгілі бір баяндауға, не сөйленген сөзге стильдік әр
береді.
Қалыптасқан бұл тұрақты тіркестердің көркем әдебиет тілінде атқаратын
қызметі алуан түрлі. Бұлар шығарманың идеясын беруде, образ, характер
жасауда, кейіпкерлердің өзін-өзі әшкерелеу сияқты тілдік тәсіл болып
келеді. Осылар арқылы қоғам өмірінің сан құбылыстарын, табиғат көрінісін
бейнелі түрде бағалай суреттей беруге болады.
Ғалым Х. Қожахметова осы еңбегінде фразеологизмдердің көркем туындыда
қолданылуын бірнеше жікке бөліп көрсетеді. Мысалы:
Фразелогизмдердің кейіпкерлерді мінездеуге қолданылуы.
Адам образын жасауда мінездеудің ерекше екені мәлім. Бұл тілдік құрал
арқылы іске асады. Айрықша экспрессивті мәнездеме беру мүмкіншілігі
әсіресе фразеологиялық тіркестерде мол. Мысалы: Әрқайсысы өз дегенін етпей
қоймайтын теріс азу. (М.) Осындағы теріс азу тіркесі арқылы кейіпкердің
мінезіндегі бір беткей, қайтпайтын қайсарлығы аңғарылады. Көпті көрген
жырынды Айдар жаңа бастықтың суы қатты екенін әлдеқашан сезген. Осы
сөйлемдегі суы қатты ф.қ тұтастық кейіпкердің бітіміндігі бір ерекшелік –
қаталдығын танытады.
Фразеологизмдердің кейіпкерлердің психологиялық сезім күйін суреттеуде
жұмсалуы
Олжабек ұялғаннан жерге еніп кете жаздады. (Ш.)
Әзіл-сықақ қызметінде жұмсалуы.
Мысалы: Мәмет Жақыпқа:
Кесірленбе. Кесір бас жарады, не тас жарады десе Жақып оған:
Саған деген кесірім майдан жағады. (М.)
Кейіпкер портретін беруде жұмсалуы
Көзі жаудыраған, бауырсақ мұрын, қара торы қыз енді. Қасқа маңдай, қара
мұртты бағлан жігіт қырандай құйылып төнген сияқты. (М.)
Қоғамдық-саяси ф.қ тіркестердің жұмсалуы
Әдеби цитат, өлең жолдары кейіпкер тілін даралауға жұмсалуы
Фразеологиялық түйдектер – мақал- мәтелдердің кейіпкерлер тілінде
қолданылуы т.б.
Г. Смағұлова Қиыннан қиыстырған ой өрнектері өлеңде өз орнын құлпыртып
тұрған тұрақты сөз тіркестерінің мәнерлегіштік, бейнелегіштік қасиеті
айқын аңғарылады. Аз сөзбен көп сөздің түйінін түйген тұрақты сөз
тіркестерін поэзиялық шығармаларда қолданудың өзіндік ерекшеліктері бар.
Өлең қара сөздей емес, белгілі бір ырғаққа, ұйқасқа құрылады. Басы артық
селкеу сөз бен селдір шумақ бүкіл өлеңнің поэтикасына нұқсан келтіреді.
Сол себепті де ақындар дайын тіркестерді өлең жолдарына пайдаланғанда аса
үлкен жауапкершілік барын сезінеді. Тұрақты сөз тіркестері құрылысы
жағынан көп өзгеріске ұшырауы – әсіресе, өлеңді сөзге тән құбылыс.
Фразеологизмдер өлең жолдарына ерекше поэтикалық қуат беріп, терең ой
иірімдерін аңғартады [12, 103].
Көркем әдебиет шеберлерінің жазғандарында тұрақты тіркестер құрамын
әдейі өзгертіп, немесе араларына басқа сөздерді қосып айту кездеседі.
Бірақ олардың көбінде ерекше стильдік өң болады. Ал тұрақты тіркестерді
өзгертіп айтуда ешқандай мағына болмаса, оларды стильдік қате деп
есептейміз [3, 56].
Ғалымдар тұрақты тіркестер құрамының өзгеруіне байланысты мынадай
тәсілдерді келтіреді:
1. Эллипсис – сөздерді тастап кету контекстегі айтылар ой,
фразеологизмдердің бірер мағынасы осы кескінді формасында да өз мазмұнын
жоймаған, қайта ой әсерлігі күшейе түскен.
2. Фразеологизмдерінің лексикалық құрамын жаймалап қолдану. Үстеме
компонеттер фразеологизмдердің құрамына қосымша мән-мағына үстеп, еселеп,
проза тілінің әр түрлі стильдік мұқтаждығын өтеуге қызмет етіп тұр. Мұнда
қалыпты фразеологизм үстеме компонеттер арқылы жаңа түр, ерекше мағыналық
реңк алған олар қара сөздің тігісіне шебер жатқызылған. Фразеологизмдердің
құрылысы жағынан алшақтығы байқалса да, түпкі мағынаға байланысты
үзілмегенін байқауға болады.
3. Фразеологизмдерді сыйыстырып қолдану кәнігі фразеологизмдердің
құрамындағы сөздер алмасып қолданылатын бұл тәсіл ғылым тілінде
контаминация деп аталады.
Контаминацияға ұшыраған фразеологизмдердің әрқайсысының өзіндік
мағыналық өзгешеліктері болып, әрқайсысы әртүрлі стильдік мақсатына
жұмсалады да, бірінің орнына бірі жүре бермейді [19, 80].
Контаминация түрінде жұмсау жазушылардың айтатын идеясы мен суреттейтін
құбылысын неғұрлым дәлірек, мәнерлілек жеткізуіне көмектеседі.
4. Дистант фразеологизм табиғатында құрылымы бітеу болып, сырттан аталып
сөз қосуға көне бермейтін тілдік категория. Ал кейбір фразеологизмдердің
құрылысы жағынан өзгеріске көп ұшырап, құрамына қосымша сөз қосып алу
әрекеті өлеңді сөзге тән құбылыс болып келеді. Фразеологизмдердің арасына
сөз сыналату туралы І. Кеңесбаев былай дейді: Рас, көркем әдебиетте, оның
ауызша, жазбаша түрлерінде, халық тіліндегі белгілі бір фразеологизмді сәл
ұлғайтып, немесе ықшамдап, өлең өлшеміне не көркем текске ұштастыра өріп
қолдану сәттері болып тұрады... Бұл секілді саналы әрекет жолымен болған
өзгерістер бөгде сөздер емес, дистант құбылыс деп аталады [1, 593].
5. Болымсыз мәндегі фразеологизмдерді керісінше қолдану.
Фразеологизмдердің мазмұнын полярлық қарама-қарсы мағынада өзгертудің
әсері айрықша. Өйткені, жұрт құлағы үйренген үйреншікті сөзді, аксиомаға
айналған ұғымды былайша терістеу оқырман назарын бірден өзіне аударады
[6, 67].
6. Инверсия (орын алмастыру).
Фразеологизмдердің шығарма тіліне қаншалықты ажар беретінін,
көріктендіретінін халқымыздың ұлы ақыны М. Жұмабаев шығармаларынан көруге
болады. Ақын түрлі әдіс-тәсілдерді шеберлікпен пайдаланып, қазақ әдеби
тілін биік көркемдік дәрежеге жеткізеді. М. Жұмабаев қаламына іліккен
тұрақты тіркестер әртүрлі жағдайларға байланысты қолданылған. Бұл тұрақты
тіркестер ақынның ой-түйінін жалпылама аңғартатын көркемдік құрал ретінде
ұтымды пайдаланған.
1.3 Фразеологимздердің грамматикалық құрамы мен құрылымдық ерекшелігі
Фразеологизмдерді сөз таптарына қарай жүйелеу тілді зерттеушілер
тәжірибесінде бар. Мәселен, І. Кеңесбаев (1977), Ә. Қайдаров, Р.
Жайсақова, (1979), Ә. Болғанбаев (1988), Х. Қожахметова (1972), Г.
Смағұлова (1993) сынды зерттеушілер фразеологизмдердің белгілі бір сөз
табына қатысын тілге тиек етеді.
Фразеологизмдерді сөз таптарына қарай жүйелеу сыныптастыру да ең
негізгі мәселелердің бірі. Бір ескертетін жай: бұл тізбектердің ішінде
мызғымастай болып қалыптасқан сөз таптары бар деп үзілді-кесілді тұжырым
жасауға болмайды. Сөз таптары жайлы мектеп грамматикаларында айтылатын
қағидаларды фразеологизмдерге қалай болса солай қолдана берудің жөні жоқ.
Олар зат есім, етістік, үстеу, т.б. сөз таптарымен тең мағыналы емес.
Себебі, фразеологизмдердің тұлғасы мен семантикасы жеке сөз табына бара-
бар келмейді. Белгілі бір сөз табының қызметіне жуықтайтын ғана
фразеологизмдер бар, ал фразеологиялық түйдек болса, ол белгілі бір сөз
табының қызметінен мүлдем алшақ жатады. Бұған мынадай мысал келтіруге
болады:
- зат есімге жуықтайтындары: көк өрім, бау кеспе, без бүйрек,
кескекті аю, көк ми;
- етістікке жуықтайтыны: аузын ұстап қалды, ала жіп аттамады, ала
көз болды, арқа сүйеді, аузымен орақ орды, бармағын тістеді;
- үстеуге жуықтайтындары: көзге шыққан сүйелдей, қас пен көздің
арасында;
- сын есімге жауықтайтындары: бармағынан бал тамған, екеуінің
жұлдызы ыстық, ит жанды т.б. [1, 617].
Фразеологизмдердің ішіндегі кейбір сөздер семантикалы жағынан ерек
байқалып, түп қазық есебі қызмет атқарады. Ондай сөздер әлденеше тұрақты
тіркестерінде қайталанып отырады. Оны ұйытқы сөз деп атаған мақұл.
Мәселен, тіл, жүрек, көз, ауыз, табан, қол, бас, ақ, қара, тас, жеті т.б.
сөздер осындай ұйытқы сөздер қатарына жатады [1, 611].
Ә. Болғанбаев фразеологизмдердің қай сөз табына қатыстығын анықтау үшін
негізгі сөз бен жалпы тіркестен туатын фразеологиялық мағынаны салыстыра
отырып шешу керектігін, фразеологизмнің сөйлем ішінде басқа сөздермен
байланысқа түсіп, өз мәнін нақтыландыратындығын, сөйлемнің бір мүшесі
болатындығын, ол сөйлем мүшесі белгілі бір сөз табына қатысты екенін атап
көрсетеді [4, 7]. Ал Г. Смағұлова фразеологизмдердің сөз табына қатысын
анықтау – ен алдымен ішкі мазмұн, яғни лексика-семантикалық мағынасын
айқындау деген сөз деп түйіндейді [12, 32].
Сөйтіп, фразеологизмдердің белгілі сөз табына жатқызу мәселесін,
біріншіден, компонентері құрамының беретін мағынасына, екіншіден,
морфологиялық табиғатына, үшіншіден, синтаксистік қызметіне қарап, шартты
түрде топтастыруға болады.
Фразеологизмді сөз табына топтастыру жайлы жазылған еңбектерде көбінесе
бірізділік байқалады.
Ә. Болғанбаев қазақ тіліндегі фразеологизмдерді сөз табына қатысы
жағынан төрт топқа бөледі.
1) Етістік мағыналы фразеологизмдер;
2) Сындық мағыналы фразеологизмдер;
3) Заттық мағыналы фразеологизмдер;
4) Үстеу мағыналы фразеологизмдер.
Г. Смағұлова төмендегідей топтастырады:
1) Етістік мағыналы фразеологизмдер;
2) Есімді мағыналы фразеологизмдер;
3) Үстеу мағыналы фразеологизмдер;
4) Одағай тұлғалы фразеологизмдер;
5) Әр тарапты сөздерден жасалған фразеологизмдер;
6) Сөйлеу дағдысында қолданылатын фразеологизмдер.
Құрылымы жағынан көзге түсетіні, жиі көрініс табатыны – етістік пен
есімдер тобы. Бұл екеуі академик В. В. Виноградов айтқандай,
фразеологиялық тіркестердің ұйытқысы болып келеді.
Грамматика тұрғысынан қарағанда, фразеологизмдер синтаксистік (кей
жағдайда морфологиялық) тұтастығын сақтап, басқа еркін тіркестер тобынан
да, қалыпты сөйлем түрлерінен де бөлектеніп тұрады. Қазақ тілі
фразеологизм жүйесі де бұл ереженің дұрыстығын ешбір дау тумастай
дәлелдейді [1, 616].
Зат есімдермен қабыса байланысатын сөздердің бір тобы – есімшелер.
Есімшелердің зат есімдермен тіркесу арқылы анықтауыштық қатынастығы есімді
сөз тіркестері жасалады. Мұндай есімді сөз тіркестерінің құрамында жиі
кездесетін есімшелер -ған,-ген тұлғалылар.
Есімшенің сөз тіркесі құрамындағы анықтауыштық мағынасын басқа
анықтауыштармен салыстырғанда, олардың елеулі айырмашылығы бар екенін
көреміз: егер, мысалы, сын есімнен болған анықтауыштар заттың әр түрлі
сындық сапасын бір қалыпты күйінде білдірсе, есімшелер заттың қимылдық
сапасын процесс күйінде білдіреді.
Есімді сөз тіркесінің басыңқы сөзі әр уақытта есім, көбінесе зат есім
болады. Зат есімдердің жетегінде айтылып, оларға бағынып тұратын сөздер де
көбінесе есімдер болады. Ол есімдердің бірқатары сөз тіркесін құрау үшін
қабыса байланысады.
Қабысу – түркі тілдерінде, оның бірі қазақ тілінде өте жиі қолданылатын
синтаксистік байланыс формасының бірі. Егер қиысуда бағыңқы сөз басыңқы
сөздің грамматикалық мағынасына, тұлғасына бейімделе, тиісті жалғауда
айтылып байланысса, қабыса байланысқан сөз тіркестері өзара ешқандай
жалғаусыз, тек қатар тұру арқылы тіркеседі. Сонда қабыса байланысқан сөз
тіркестерінің грамматикалық байланыс амалы сөздердің орын тәртібі болады.
Қабыса байланысатын сөз тіркестерінің жиі қолданылатын түрі – зат
есімнен құралатын тіркестер. Егер зат есім атау күйінде қабыса байланысып,
сөз тіркесін құрау үшін алдыңғысы соңғысына бағынып тұрады.
Мағжан Жұмабаев шығармаларында кездесетін зат есімге және сын есімге
қатысты фразеологизмдердің құрылысы мынадай:
Зат есім мен зат есім қабыса тіркеседі:
Бұртаң-бұртаң, жыртаң-жыртаң
Ой, сезім жоқ көк есек
Бұқа мойын, тұтам бойын
Көрмеген мен көбелек [15, 92].
Бауырсақ мұрын, бүйрек бет,
Қаймақ қабақ, қара қыз [15, 174].
Мәңгілікке, міне, қолым беремін,
Тағдыр оғын көтермекке көнемін [15, 98].
Жан жағымнан жылы жүзді жан таппай,
Жақын жандар қастық уын шашқан күн [15, 98].
Кеше ұшқан басымыздан бақыт құсы,
Тағы да қайта айналып қонбас па екен [15, 56]?
Тас жүрек, көзім нұры анамды алып,
Еңіреген мен жетімге көз салмады [15, 56].
Қысылған сорлы адамның шыбын жаны,
Шапшып тұр жүрегінен ыстық қаны [15, 45].
Қарақат көзің мөлдіреп,
Көп қарама, жас сұлу
Алма ернің елбіреп,
Сүйші, сүй деп жалынба. [15, 93].
Жібек мінез, жігері мол қарындас,
Жүрегінде у менен бал аралас [15, 101].
Сын есімдер – заттың әртүрлі сындық сапасын білдіретін сөздер. Солай
болатындықтан олар зат есімдерге қатысты болып, зат есімдермен тіркесіп,
есімді сөз тіркесінің құрамында өте көп жұмсалады. Сын есімдердің
лексикалық мағыналарына және синтаксистік қызметіне қарағанда, олар есімді
сөз тіркестерінің арнаулы бағыныңқы сыңары болатын сөздер.
Сын есімдер мен зат есімдер қатар тұру арқылы өзара қабыса байланысқан
есімді сөз тіркесі жасалады. Мұндай синтаксистік тіркестердің құрамы әр
алуан болатындықтан, олар әр түрлі анықтауыштық қатынаста жұмсалады [28,
49].
Сын есім мен зат есім:
Алтын күн батып барады,
Күйдіріп көктің жиегін [15, 65].
Малың, жарың, туысқаның,
Байлау болмас жүйрік жанға
Ұлан өлді батып қанға
Тынып тапты асау жан да [15, 64].
Анда-санда домалап бармақ үшін
Салдырған өзіне арнап жуан қарын [15, 69].
Шірік жүрек сасықтар,
Арамдыққа асықтар [15, 76].
Графтай адал көңіл адам сирек,
Айта ма сұлуға ол сөзді түйреп?! [15, 86].
Бұртаң-бұртаң, жыртаң-жыртаң
Ой, сезім жоқ көк есек [15, 92].
Кең ақыл, отты қайрат, жүйрік қиял,
Тұранның ерлеріне ер жеткен бе? [15, 158].
Көп түрік енші алысып тарасқанда,
Қазақта қара шаңырақ қалған жоқ па? [15, 158]
Мейірімді ием, таза нәзік әйелді
Қара жүрек қазаққа неге жараттың [15, 24]
Екі-үш сын есім мен зат есімнің тіркесуі арқылы:
Күміс кәусар суымен
Суының алтын буымен
Жарының бетін жуады [15, 123].
Сауықшыл есіл елім-ай!
Сары-Арқа сайран жерім-ай!
Күмістей таза суы бар,
Айдын шалқар көлім-ай! [15, 45].
-ты, -ті, -ды, -ді, тұлғалы сын есім мен зат есімнен құралған сөз
тіркестері:
Әлде қайда, биікте,
Төніп төмен киікке,
Қанды көзді қыран жүр. [15, 123]
Ыстық құшақ, отты сүйіс, балды тіл
Бірдеңе деп күбірлейді жібек жел. [15, 84]
Жан жағымнан жылы жүзді жан таппай,
Жақын жандар қастық уын шашқан күн [15, 98].
Сан есімдер – зат есімдерге тән, оларды сан жағынан анықтап тұратын, зат
есімнің жетегінде айтылатын, өзінің басыңқылық дербестігі жоқ сөздер.
Олардың зат есімдермен тіркесуі арқылы қабыса байланысқан есімді сөз
тіркестері жасалады. Сан есімдер мен зат есімдердің өзара тіркесу қабілеті
ерекше болатындықтан, ондай сөз тіркестері жиі кездеседі және олардың
құрамы әртүрлі болады [28, 51].
Мағжан Жұмабаев шығармаларынан алынған фразеологизмдердің сан есімге
қатысты деп шартты түрде қарастырып отырмыз, өйткені тірек компонент сан
есім болып келгенмен, тіркес нақты сан ұғымын бермейді. Тек сан есім
тұрақты тіркес жасауға желі болып, айналасына басқа сыңарларды үйіріп, ол
бастағы санды білдіретін ұғымынан алшақтайды да абстракцияланады.
Осы жайында қазақ фразеологиясының ірі маманы, ғалым түркітанушы І.
Кеңесбаев сан есімдермен фраземаларды талдай келе Тұрақты сөз
тіркестерінің біраз бөлігі сан есімдер төңірегінде топталып жүреді. Бұл
сөздердің белгілі бір тізбек, тізбектерге түп қазық болу себебі халықтың
ежелгі дәуіріндегі ұғым-түсінктермен, салт-санасымен ұштасып жатыр. Үш,
жеті, тоғыз, қырық сөздері өзінің сан мөлшерлі қызметін көп жағдайда жайып
алу сыры бөлегірек. Олар белгілі бір нәрсе, құбыластардың символы ретінде
қолданылатын тәрізді. Бұлардың дені халықтың ескі, наным-түсініктерінен
туған. Бірақ, бертін келе ұғым-түсінік дерексізденіп, екінші бір салаға
ауысқан деуге болады [1, 612].
Тұрса да қара бұлттар көктен төніп,
Соқса да жел далданып, өршеленіп,
Мың шүкір, әлсіз қолда әлсіз шырақ,
Жылтырап жанған боп тұр, қалмай сөніп.
Жүрегімнен кетпес бұл жыр,
Құбылса да мыңға өмір [15, 36].
Бір сөзі мың ділдәлық,
Алты алашқа атақты –
Бәрі ақын, сері еді [15, 56].
Ант етіп айрылмасқа бірігейік,
Ас-сусыз мың бейнеттен жол шегейік [15, 57].
Мұндағы мың сан есімі нақты сан ұғымынан айырылып, көп-көп деген
мағынаны білдіріп тұр.
Әміріңді екі қылмай орындадым,
Есімде отқа, суға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1. Фразеологизмдер табиғаты
1.1 Фразеологизмдер туралы жалпы түсінік
1.2 Тұрақты тіркестердің көркем туындыларда қолданылуы және оның
зерттелуі
1.3 Фразеологизмдердің грамматикалық құрамы мен құрылымдық ерекшелігі
2. Мағжан Жұмабаевтың тұрақты тіркестерді қолдануындағы стильдік
ерекшелігі
2.1 Мағжан Жұмабаевтың тұрақты тіркестерді қолдануындағы жаңашылдығы
2.2 Фразеологиялық синонимдер мен варианттар
2.3 М. Жұмабаев поэзиясында мақал-мәтелдердің, нақыл сөз, қанатты
сөздердің көрініс табуы
2.4 Мағжан поэзиясындағы метафоралар және тұрақты теңеулер мен тұрақты
эпитеттер
2.5 Ұлттық болмысты танытатын фразеологизмдер мен діни тұрақты тіркестер
2. 6 Әйел сұлулығын білдіретін фразеологизмдер
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Зерттеудің өзектілігі. Тіл – ғасырлар жемісі, халық мұрасы, ұлттық
қазына. Халық өміріндегі тарихи бел-белестер, ұлы өзгерістер,
ақтаңдақтар сыры ұрпақтан ұрпаққа тіл арқылы жетеді. Ұлт мәдениетінің
негізгі көрсеткіші – көркем әдебиеттің де шынайы болмысы, шеберлігі оның
тілі арқылы көрінеді.
Ал осы тіліміздің бейнелілігін, байлығын арттыра түсетін сөздік қордың
ауқымды бөлігі – фразеологизмдер. Әлем жұртшылығының жиырма бірінші
ғасырдың табалдырығын аттаған бүгінгі таңда әдеби тіліміздің
фразеологиялық қорын зерттеудің теориялық және практикалық жағынан да өз
негізі бар. Әсіресе, қазақ халқының рухани жан-жақты дамуына, ұлттық
ерекшелікке, ұлттық болмысқа өз шығармаларымен зор үлес қосқан ақын-
жазушылардың туындыларын зерттеп, олардың қаламына іліккен, қаламынан
туған көркем сөз үлгілерін талдап, таразылап анықтау, қазіргі кезде өзекті
мәселе екендігінде сөз жоқ.
Тілдегі фразеологизмдер – тілдік бірліктердің ішінде аккумулятивтік
қызметі ерекше байқалатын, бірнеше мыңжылдықтар бойына пайда болып, дамып,
қалыптасқан әдеби тіл дамуы кезеңдерінің өзіндік ерекшелігін айқындайтын
тілдің ажырамас бір бөлігі. Әр жазушы, ақын өз өресіне қарай тілдің
фразеологиялқ қорынан қажетін алады да, өз кезегінде әдеби тілдің дамуына
үлесін қосып отырады. Шын мәніндегі қазақ көркем әдебиетінің алғашқы
қарлығаштары ретінде танылып, Ыбырай мен Абай негізделген жазба әдеби тіл
дәстүрін әрі қарай жалғастырған жиырмасыншы ғасыр басындағы қазақ
жазушылары осы тіл қазынасын мәнді материал, көркем құрал етіп, әдеби
тілдің көркемдік дамуын ілгерілетті. Әсіресе, Мағжан Жұмабаевты ерекше
айтуға болады.
Қазақ көркем әдебиеті стилінің қалыптасуына зор үлес қосқан, әдеби
тілімізді көркемдік дәрежеге жеткізген, өзіндік қолтаңбасымен, қаламгерлік
шеберлігімен танылған ақынымыз – Мағжан Жұмабаев.
Мағжан Жұмабаев поэзия әлеміндегі жарық жұлдыз, қайталанбас құбылыс.
Оның қуатты, бойға жігер, жүрекке от беретін рухты үні, ізденістері мен
жаңашылдығы қазақ әдебиетін ХХ ғасырдың басында-ақ Еуропа, орыс
әдебиетінің биік деңгейіне көтерді. Өлеңді музыкаға айналдырған, дыбыстан
сурет тұрғызған, сөзге жан бітірген, жаңа өлшеулер шығарған Мағжанның
осындай қасиеттерін, ішкі шығармашылық құдіретін жұрттан бұрын байқаған
әрі аса жоғары бағалаған Мұхтар Әуезов: Мағжан мәдениеті зор ақын. Сыртқы
кестенің келісімі мен күйшілдігіне қарағанда, бұл бір заманның тегінен
асқандай, сезімі жетілмеген қазақ қауымынан ертерек шыққандай... Сондықтан
бүгінгі күннің бар жазушысының ішінен келешекке бой ұрып, артқы күнге анық
қалуға жарайтын сөз – Мағжанның сөзі. Одан басқамыздың бәріміздікі
күмәнді, өте сенімсіз деп білемін деп жазды.
Жалпы алғанда, жиырмасыншы ғасыр басындағы қазақ әдебиеті аз уақыт
ішінде дамыса да, талай белестерден өтіп, сан алуан ұлылы-кішілі
таланттарды туғызған, дәуір талабына үн қосқан, идеялық-көркемдік деңгейі
биік әдебиет болды. Оның бай мұра, ұлттық қазына екенін өзіміз де танып,
басқаға да танытуымыз қажет, ал солардың ішінде Мағжанды жан-жағынан ашу
өзекті мәселелердің бірі. (6, 13).
Зерттеудің мақсаты. Зерттеудің негізгі мақсаты – қазақтың біртуар ұлы,
атақты ақыны Мағжан Жұмабаевтың өлеңдері негізінде фразеологизмдердің
көркем поэзиядағы қолданыс ерекшеліктерін көрсету және анықтау. Бұл
мақсатты шешу үшін төмендегідей міндеттер қойылды:
- Мағжан Жұмабаев поэзиясындағы тұрақты тіркестердің қолданысын
айқындау;
- Ақын туындыларындағы окказионал тұрақты тіркестердің мағынасын
саралау;
- М. Жұмабаевтың өзіндік қолтаңбасын анықтау;
- Ақын поэзиясындағы ұлттық болмысты білдіретін және т.б. өзіне тән
фразеологизмдерді айқындау;
Зерттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс екі тарау және кіріспе
қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланған әдебиеттер тізімі берілді.
1. Фразеологизмдер табиғаты
1.1 Фразеологизмдер туралы жалпы түсінік
Тіл – ғасырлар жемісі, халық мұрасы, ұлттық құбылыс дер болсақ, қазақ
тілі осы ойдың айғағы бола отырып, өзінің бейнелігі, көркемдігі,
экспрессивті-эмоционалды бояуларға толы фразеологизмдерімен ерекшелінеді.
Қазақ тілі, оның көркемдігі жайлы сөз еткенде фразеологизмдерге тоқталмай
кету жаңсақтық болар еді. Тіліміздің байлығын арттырып, ажарландырып
тұратын фразеологизмдерді әр жыр, әр дастан, әр ертегі-аңыздан кездестіре
аламыз.
Қазақ халқының тілі – әрі бай, әрі көркем тіл. Сан алуан көрікті де
қанатты сөздер, шешендік сөздер мен нақыл сөздер халық тілінде көркемдеп
бейнелеуші өрнектеп мәнерлеуші тәсілдер де сонда, – дейді академик М.
Серғалиев [2, 60].
Ата-баба дәстүріне сай ғасырдан ғасырға жалғасып келе жатқан тұрақты
тіркестердің тілімізде алатын орны ерекше құнды. Әдетте әр адам күнделікті
өмірде өзін толғантқан келелі ой-пікірлерін жеткізуде небір құрышын
қандырар, көңілін селт еткізер тұрақты тіркестерді қолданады.
Халық тілінің басқа элементтерімен біте қайнасып келе жатқан
фразеологизмдерді оқып танымайынша, оның табиғатына үңілмейінше тіл
байлығын, тіл ерекшелігін толық түсіну мүмкін емес. Ана тілінің байлығы
мен әуезділігін анықтауда фразеологизмдердің алатын орны ерекше. Сөз
байлығы сөздің санымен де, мән-мағынасымен де өлшенеді.
Халықтың тұрмыс-тіршілігі, мәдени мұрасы мен рухани байлығы, экономикасы
мен қоғамдық саясаты көрініс тапқан фразеологизмдерде қандай да бір нақты
құбылыстың, жағдайдың ерекшелігі көрініп тұрады. Тұрақты тіркестер – кез-
келген халықтың рухани байлығының жемісі.
Осымен байланысты ұлттық дүниетаным мен ана тіліміздің сөз құдіретінен
нәр алып, ұлттық қасиеттерді бойына сақтап, сіңірген, халықтың сан
ғасырлық тәжірибесінде қорытылып, қалыптасқан асыл қазына – көркем сөз
үлгілерін заман озған сайын құлпырта қолданып, қырлап, жаңғыртып, жаңартып
отыратын ақын-жазушылардың шығармашылығындағы тұрақты сөздердің қолданысын
зерттеу – осы саладағы өзекті мәселенің бірі.
Соған қатысты тілші-ғалымдардың аса назар аударуға тиіс жағы – тұрақты
тіркестердің құрылымдық-функционалдық қыры және олардың тілдік (узуалды)
және сөйлемдік (окказионал) қолданысы. Қазақ тіліндегі тұрақты
тіркестердің тарихи қалыптасқан дағдылы түрлерін авторлық қолданыс
тәсілдермен байланыстыра қарастыру, сонымен бірге тілдік жағдаяттарға
байланысты құрылымдық-семантикалық өзгерістер мен мағыналастықтың
ерекшеліктерін, стилистикалық мақсаттар мен тілдік тетіктерін көрсетеді.
Фразеологизмдердегі бірінші компонент көбінесе фраза жасаушы ұйтқы сөз
бола алады.
Тілдің әрі ұтымды, әрі сымбатты байлықтарының бірі тұрақты тіркестер:
мақал-мәтелдер, фразеологиялық тізбектер, қанатты сөздер [3, 36].
Лексикология саласының мамандары Ә. Болғанбайұлы мен Ғ. Қалиұлы
фразеологияның шығу арналарын бөліп қарап, олардың негізгілері деп
төмендегі құбылыс, ұғым, түсініктерді атап көрсетеді: Көптеген
фразеологизмдердің жасалуына адам ойында қорытылған құбылыстардың нақтылы
бейнесі негіз болған. Мысалы, жауыр болды (әбден мезі қылды, ығыры шықты)
дегене тұрақты тіркестің негізінде көп мініліп, арқасы жара болған аттың
бейнесі елестейді. Басында атқа байланысты шыққанмен, қазіргі кезде ол
мағынасы ұмытылып, қайта жасалынып адамға байланысты айтылады. Сол сияқты
тағы басқа фразеологизмдердің жасалуына да, сөз жоқ, адам ойында қорытылған
құбылыстардың нақтылы себеп болғандығын танып білуге болады [4, 208].
Фразеология грек тілінің сөйлемше және ұғым, ілім сөздері бойынша
жасалған. Фразеология термині екі түрлі мағынада қолданылады: бірінші
мағынасы тілдегі тұрақты тіркестерді зерттейтін тіл білімінің саласы деген
ұғымда қолданылса, екінші мағынада бір тілдегі фразеологизмдердің тұтас
жиынтығы дегенді білдіреді.
Тіл біліміндегі фразеологияға қатысты кең мағынадағы түсінікке сай сан
түрлі тұрақты тіркестер, мақал-мәтелдер халықтың даналығын сипаттайтын,
тілімізге нәр беретін, бейнелі суреттеуге қажетті көркем сөз құралы
ретіндегі тіл байлығымыздың бір саласы болып саналатыныны белгілі. Осы
жайында Р. Авакова былай дейді: Дербес мағыналы лексикалық бірлік болып
табылатын фразеологизмдер – тіл байлығы ғана емес, халықтың рухани
қазынасы, тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні, тарихтың куәсі. Сөз
байлығын ғылыми тұрғыдан зерттегенде, халық санасында, салт-дәстүрлерінде,
ауыз әдебиетінде сақталған информацияның барлығы сабақтастық жүйемен
игерілуі қажет. Тек сонда ғана халықтың болмыс-тіршілігінің, мәдениетінің
құпия сырлары толық, жан-жақты ашылады. Ұлттық өмірдің айнасы болып
табылатын фразеологизмдердің орны – әлемнің тілдік бейнесін жасауда ерекше.
Оны танымдық тұрғыдан талдау – адамзат өркениетіндегі ұлттық мәдениеттің
табиғатын ашуға мүмкіндік береді [44, 37].
Фразеологизмдердің тілдегі образдылылық қасиетіне ертеден көңіл
аударылып келеді. Он бірінші ғасырда жазылған Махмұд Қашқаридың Диуани-
лұғат ит-турк сөздігінде де мақал-мәтелдер кездеседі.
Соңғы 30-40 жыл көлемінде түркі тілдерінде фразеология мәселелері
әжептәуір зерттеліп, бірқатар еңбектер жарық көрді, әсіресе, І.
Кеңесбаевтың Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі атты көлемді еңбегін
тек қазақ тілінде ғана емес, бүкіл түркі тануға қосылған елеулі үлес деп
қарауға болады. Автор аталған сөздіктің Қазақ тілінің фразеологизмдері
туралы бөлімінде қазақ тіліндегі фразеологизмдердің теориялық мәселелерін
жан-жақты қарастырып, біраз ілгері дамытқан. Қазақ тілінің фразеологиясын
зерттеушілердің қай-қайсысы да бұл еңбекке соқпай өте алмайды.
Қазіргі қазақ тілі оқулығына фразеология бөлімін енгізген Қазақ ССР
Ғылым академиясының корреспондент мүшесі Ғ. Мұсабаев та фразеологизмдердің
ерекшелігіне көп көңіл аударған.
Тұрақты сөз тіркестерінің жан-жақты теориялық негізі түркітануда: І.
Кеңесбаев, З. Г. Ураксин, Г. Н. Ахунзянов, Ш. У. Рахматуллаев, Г. А.
Байрамов, М. Ы. Чернов, А. Нұрмаханов тағы басқалар; қазақ тіл білімінде:
Ә. Т. Қайдаров, Р. Сыздық, Р. Сәрсенбаев, Ә. Болғанбаев, Ғ. Қалиев, Ө.
Айтбаев, Н. Уәлиұлы, С. Сәтенова, Г. Смағұлова, Г. Сағидолда, Р. Авакова
және тағы басқалардың еңбектерінде жасалды.
Соңғы кездері фразеологизмдерді зерттеуге Б. Уызбаева, Қ. Қалыбаева, Қ.
Сарыбасова, Қ. Сарекенова тағы басқалар диссертациялық еңбектер жазды.
Қазақтың әдеби тіліндегі көркемдегіш құрал ретінде жиі қолданылатыны –
тұрақты тіркестер. Тұрақты тіркестер ұзақ қолданыс нәтижесінде ғана
тұрақтылыққа ие болады. Жалпы фразеологизмдерді басқа тілдік бірліктерден
ажыратудың айырма белгілері деп зерттеушілер академик І. Кеңесбаев ұсынған
үш негізге сүйенеді.
1) Мағына тұтастығы – белгілі фразеологизмнің ішіндегі сөздер бастапқы
мағынасынан түгел немесе ішінара жартылай айырылып қалады да, шоғыр
тіркес тек біртұтас мағына береді;
2) Тіркес тиянақтылығы – белгілі фразеологизмнің ішіндегі сөздер бір-
бірімен жымдаса байланысады, олардың орын тәртібі нық келеді;
3) Қолдану тұрақтылығы – белгілі фразеологизм әрдайым айна-қатесіз,
өлеңдегі қайырма тәрізді бұлжытпай қайталана қолданады [1, 590-бет]
Фразеологизмдерді сөзден де еркін сөз тіркесінен де ажырату үшін оған
тән белгілер мен қасиеттерді айқындап алу қажет. Профессор К. Аханов
фразеологизмдердің басты екі қасиетін айтқан:
1) Оның даяр күйінде жұмсалуы;
2) Мағына тұтастығы [32, 59-бет].
Фразеологизмдердің түрлері бір-бірінен әрқашан ашық, айқын ажыратыла
бермейді, осыған орай оларды сыныптастыру тіл білімінің өте-мөте күрделі
мәселесі болып отыр. Зерттеушілердің бір тобы тұрақты тіркестің біртұтас
мағынасы мен олардың құрамындағы сыңарлардың арақатынасына қарай жіктеп
бөлсе, екіншілері құрылым-құрылысы жағынан, үшіншілері, атқаратын қызметі
мен стильдік мәні жағынан топтастырады. Орыс тіл білімінде академик В. В.
Виноградов сыныптастыруын негізге алып бөлсе, қазақ тіл білімінде де осы
сыныптастыруды бірден-бір арқау етіп келеді.
Қазақ тіліндегі фразеологизмдер де фразеологиялық тұтастық,
фразеологиялық бірлік және фразеологиялық тізбек болып негізінен үш топқа
жіктеледі.
1) Фразеологиялық тұтастық – семантикалық жақтан бөлініп ажыратылмайтын
біртұтас мағынасы сыңарларының мағынасымен жуыспайтын фразеологиялық
оралым. Бұл топқа фразеологизмнің құрамындағы сөздер бір-бірімен
тұтасып, әбден жымдасып кеткен, олардың мағыналық жігін ешқандай
ажыратуға болмайтын тұрақты тіркестер жатады.
2) Фразеологиялық бірлік – фразеологиялық орамдардың бұл түрі де
фразеологиялық тұтастық сияқты семантикалық жақтан бөлінбейтін біртұтас
единица. Фразеологиялық бірліктің фразеологиялық тұтастықтан айырмасы
мынада: фразеологиялық тұтастықтың бір бүтін мағынасы құрастырушы
сыңарлардың мағыналарымен мүлдем жанаспайтын болса, фразеологиялық
бірліктің бөлінбейтін мағынасы құрастырушы сыңарлардың мағыналарының
бүтіннің біртұтас келтірінді мағынасына ұласуы нәтижесінде пайда
болады. Фразеологиялық бірліктің мағынасы – біртұтас образды мағына,
бірақ туынды мағына. Оны құрастырушы сыңарлардың бәрінің де, әрине,
қатысы бар, бірақ бұл қатыстылық тікелей емес, жанама түрде болады.
3) Фразеологиялық тізбек – фразеологиялық оралымның бұл түрі ерікті
мағынасындағы сөздің тіркесінен жасалып, өзінің даяр қалпында,
тіркескен күйінде жұмсалады, яғни тұрақты тіркес сыңарларының бастапқы
лексикалық мағынасы бүтіндей жойылмағанымен, жойылуға жақындап, күңгірт
тарта бастаған. Мұнда ерікті мағынасындағы сөз бен фразеологиялық
қалпындағы сөздің тіркесуінен жасалып, сол тізбек күйінде қолданылады.
Профессор К. Аханов орыс тіліндегі фразеологизмдерді зерттеуші Н. М.
Шанский атаған сыныптастыруды қолдай келіп, фразеологиялық оралымдардың
төртінші түрі фразеологиялық сөйлемше деп бөледі.
Фразеологиялық сөйлемше, мағынасы ерікті сөздердің тіркесінен құралады,
бірақ құрамы мен қолданылуы тұрақты болып келеді. Мысалы: Айдағанын бес
ешкі, ысқырығың жер жарады; Шегірткеден қорыққан егін екпес.
Ә. Қараев фразеологизмнің тағы бір ерекшелігін атап көрсеткен. Ол
фразеологизмдерді бір тілден екінші тілге аударуға болмайтындығы, яғни
аударуға икемсіз, тікелей сөзбе-сөз аударылмайды деген тұжырымға келген.
Ә. Болғанбайұлы мен Ғ. Қалиұлының Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы
мен фразеологиясы атты оқулығында фразеологизмдерді әр қырынан зерттеп,
теориялық анықтамалар береді. Бұл еңбекте фразеологизмдердің негізгі үш
белгісі көрсетілген. Олар:
1) Даяр қалпында жұмсалуы;
2) Мағына тұтастығы;
3) Тіркес тиянақтылығы.
Осы үш белгіні түсіну үшін әрқайсысын жеке-жеке алып қарайық.
Фразеологизмдердің даяр қалпында жұмсалу белгісі еркін сөз тіркесімен
салыстырғанда айқын байқалады. Мәселен, Марлен оқуға жүрейін деп отыр
деген сөйлемді әркім неше саққа жүгіртіп өзгерте беруге болады. Мысалы,
Марлен оқуға бармақшы. Марлен оқуға барар деген ойда т.б. Бұл сияқты
тіркестер қатынасы жасау процесінде әркімнің өз қалауы бойынша жасалады.
Белгілі бір ойды кім қалай етіп жеткізсе өз еркі деген сөз. Ал тілдегі
фразеологизмдер бұлай құбылтуға көнбейді. Мәселен, төбесі көкке жетті
дегенді басқаша өзгертуге болмайды. Оның сыртқы құрылым-құрылысы еркін
тіркеске ұқсағанымен сөйлем ішінде қолданған біртұтас даяр күйінде
жұмсалады.
Фразеологизмдердің өзіндік екінші белгісі – мағына тұтастығы,
фразеологизм біткеннің бәрінде де белгілі бір меншікті мағынасы болады. Ол
мағына тұрақты тіркесті құрастырушы сыңарлардың мағыналарына сәйкеспейді,
оларға тәуелсіз, өздігінен өмір сүреді. Мәселен, жерден жеті қоян
тапқандай дегеннен – қатты қуанды, шаттанды дегенді түсінеміз. Бұл
мағынада жер, жеті, қоян табу деген төрт сөздің қаз-қатар жұптасып
қолданылуы арқылы бір мағына пайда болады. Фразеологизмдер бір бүтін
единица болып қана қоймайды, мағыналық жағынан да біртұтас единица ретінде
көрінеді. Мысалы, кір жуып, кіндік кескен жер – атамекен, туған жер; екі
аяғын бір етікке тықты – састырды дегендердің бәрі құрылым-құрылысы
жағынан әртүрлі болғанымен, әрқайсысы мағына тұтастығымен сипатталады.
Тіркес тиянақтылығы да фразеологизмдердің ең негізгі белгілерінің біріне
жатады. Тиянақты сөз тізбегіндегі әркімнің қолдауынша емес, қалыптасқан
белгілі жүйемен орналасқан. Өзара тығыз жымдасып келген сөздердің жігі
ажыратылмай тұрады. Олар бір-бірімен иін тіресіп, өзге сөзбен алмастыруға
я болмаса, тұрақты орын тәртібін өзгертуге келмейді. Мәселен, мұрнын көкке
көтерді дегеннің орнына қолын көкке көтерді десек, мән-мағынасын бүтіндей
өзгертіп жіберді. Тұрақты тіркес еркін тіркеске айналып кетеді.
Бұл үш түрлі (тұрақтылық, тұтастық, тиянақтылық) ерекшелік арқылы
фразеологизмдер тілдің өзге категорияларынан оқшауланып, өзіндік бітім-
бейнесімен дербес өмір сүреді.
М. Балақаев Қазақ тілінің мәдениеті атты еңбегінде фразеологизмдердің
көркем әдебиеттегі қолданылу ерекшелігіне, стильдік қатысына, сөйлеу
мәдениетіндегі орнына ерекше назар аударады.
Н. Уәлиұлының Фразеология және тілдік норма деген еңбегінде автор
тұрақты сөз орамдарының тілдік табиғаты, ұлттық-мәдени мазмұны, стильдік
ерекшеліктерін әдеби тіл нормасы тұрғысынан қарастырады. Автор
фразеологизмдердің белгілерін ажыратуда І. Кеңесбаев пікірін қолдайды.
Фразеологизмдерді түрге бөлуде Н. Уәлиұлы мағына тұтастығы жағынан
қарастырады. Автор фразеологизмдердің семантикалық төрт типін көрсетеді
[6, 7].
Фразеологиялық түйдек – қазақ тілінде бір алуан фразеологизмдердің
идиомалану дәрежесі өте жоғары. Мысалы: Қағанағы қарқ, сағанағы сарқ;
жауырды жаба тоқу; кежегесі кейін тартты; алтынмен аптап, күміспен баптап
т.б фразеологизмдер өздерінің мағына тұтастығы жағынан жеке сөздердің
эквиваленті бола аларлықтай дәрежеде. Мұндай типтегі фразеологизмдердің
ішкі формасы тасаланған, яғни қазіргі тұрғыда алғанда тіркестің неге
бұлай айтылатындығы сөйлеушіге белгісіз. Фразеологизмдердің тасалануы көп
жағдайда олардың лексикалық құрамында архаизмдерге айналған сөздердің
жүруіне де байланысты. Құрамында бірде-бір архаизм кездеспейтін, бірақ
фоны тасаланған фразеологизмдер де көп ұшырайды. Мысалы, балапан басына,
тұрымтай тұсына, қара қылды қақ жарған, төрт көзі түгел т.б. Бұл типтес
фразеологизмдердің құрамында бірде-бір көне элемент кездеспегенімен,
мотивациясы қазіргі тіл тұтынушыға мүлде белгісіз. Ішкі формасы
тасаланған, мағына тұтастығы жағынан жеке сөздердің эквиваленті болатын
фразеологизмдердің семантикалық типі фразеологиялық түйдек деп аталады.
Фразеологиялық шоғыр. Бұл топтағы фразеологизмдер ішкі формасы анық.
Фразеологизмнің бұл типі көбінесе метафора, теңеу т.б. фигуралар негізінде
жасалады. Мысалы: санын соқты – өкінді, қол ұшын берді – көмектесті,
соқырға таяқ ұстатқандай – анық. Бұл тәрізді фразеологизмдердің ішкі
формасы айқын. Шындық өмірдегі іс-әрекеттің қайталамасы тәрізді. Сондай-
ақ, бұл топқа жататын бірсыпыра фразеологизмдердің ішкі формасының ақиқат
өмірде аналогиясы болмауы ықтимал. Мысалы: қой аузынан шөп алмас – жуас,
жұмыртқадан жүн қырыққан – сараң тәрізді тіркестердің ақиқат өмірде
аналогиясы жоқ. Бірақ бұл фразеологизмдер метафора арқылы жасалған. Ішкі
формасы сақталған, метафораға құрылған, мағына жағынан жеке сөздердің
эквиваленті бола алатындай тұрақты сөз тіркестерінің семантикалық
фразеологиялық шоғыр деп аталады.
Фразеологиялық тіркес. Кейбір фразеологизмдердің құрамындағы сыңарлардың
бірі тіркестегі сөзге телімелі болса, енді бірі өзге сөздермен еркін
байланысқа түсе береді. Мысалы: шалқар көл, сүмбіл шаш, ақ таңдақ, ала
көлеңке, тірнектеп жинау, бие сауым, тас қараңғы, жеті күн, сәске түс т.б.
Мұндай фразеологизмдердің идиомалану дәрежесі жарым-жартылай ғана деуге
болады. Өйткені бұл топтағы тіркестің тиянақты болатын сыңарлары өзге
сөздермен еркін байланысқа түседі. Тұрақты тіркестің жарым-жартылай
идиомаланған түрін немесе мағына тұтастығы жағынан типі фразеологиялық
тіркестер деп аталады.
Фразеологиялық тізбек. Бұл типтің семантикалық құрылымы мен лексикалық
құрамы әрі тұтас, әрі тиянақты болып келеді. Бұл жағынан фразеологиялық
тізбектің өзге семантикалық типтерден еш айырмасы жоқ. Бірақ, тізбектің
лексикалық құрамындағы сөздер еркін тіркес түрінде байланысады да
идиомалану дәрежесі бәсең болады. Фразеологиялық тізбектер өз ішінде
коммуникативті сипаттағы тізбектер және номинативті сипаттағы тізбектер
болып, екі салаға бөлінеді. Комуникативті сипаттағы тізбектерге негізінен
мақал-мәтел түріндегі сөз орамдары жатады.
Сонымен, тілдің фразеология саласы өте күрделі құбылыс. Сондықтан ол әр
аспектіде, әр қырынан зерттеуді қажет етеді. Тілдік бірлік ретінде
фразеологизмдердің семантикалық құрылымы, лексикалық құрамы, лексика-
грамматикалық ерекшеліктері, қолданылу тұрғысынан экспрессиялық
стилистикалық реңктері, диахрония тұрғысынан шығу тегі, жасалу жолдары
т.б. мәселелер өз алдына жеке-жеке зерттеу объектілері болатындығы даусыз.
Сонымен қатар фразеологиялық норма, фразеологизмдердің көркем шығармадағы
қолданылу ерекшелігіне назар аудару жазушы шығармашылығындағы ізденістерді
дұрыс түсінуге, объективті түрде бағалауға мүмкіндік береді.
Қазақ зерттеушілері әкелген құнды пікірлер мен ғылыми еңбектер қазақ
фразеологиясының зерттелуінің даму үстінде екендігін көрсетеді.
...Ғылымдағы фразеологизм проблемасының мейлінше қызықты, мейлінше қиын
проблема екенін байқау қиын емес. Осыларды ғылыми проблема ретінде
қарастыратын әр алуан еңбектердің сөлін сүзсек мұның не қилы мәселелері
айқындала түседі екен, – деп Ө. Айтбаевтың айтқанындай, қазақ тілі
фразеологиясының бір мәселесі – фразеологизмдердің стильдік қабаттарын
анықтау.
Фразеологизмдер – күрделі лингвистикалық бірліктер. Олардың күрделілігі
тек құрылымдық түрлері мен синтаксистік модельдердің көпшілігімен ғана
емес, сонымен қатар тематикалық және семантикалық көп жақтылығымен, сондай-
ақ, ойдың түрлі эмоционалды-экпрессивті реңктерін бейнелеу мүмкіндігімен
түсіндіріледі – деп академик Ә. Т. Қайдардың айтқанындай, ғалымдардың
барлығы фразеологизмдердің эмоционалды-экпрессивті реңкін мойындайды. [7,
202]
1.2 Тұрақты тіркестердің көркем туындыларда қолданылуы және оның
зерттелуі
Прозаик, ақын, иә сыншы болсын қай-қайсысы да жалпы халықтық тілді
пайдаланатыны баршаға мәлім. Солай бола тұра, жеке таланттың тілі деген
ұғымды қолданатымыз белгілі. Сол шарттылықтың өзінде шындық барын тағы
ескермеске болмайды, өйткені көпшілікке етене таныс сөздерді жаңа қырымен,
соны бояумен, өзгеше өңімен жұмсай білушілік – жазушы талантын танытатын
құбылыс. Әр қаламгердің сөйлем құру даралығы да осыны дәлелдейді, – дейді
академик М. Серғалиев [8, 134]. Міне, осындай көзқарастар жеке автор тілін
зерттеуге мүмкіндік, бағыт, бағдар береді.
Жалпы, көркем әдебиет тілін зерттеудің қазақ филологиясындағы жайына
келсек, оның жинақталған тәжірибесін көрсететін, біршама шешімін табатын
құнды-құнды еңбектер бар. Алғашқыда жекелеген жазушылардың тіл ерекшелігін
сараптау тұрғысынан және әдеби тілмен өзара байланысын анықтау тұрғысынан
қолға алынған бұл сала кейін қомақты жалпы теориялық және нақты
тәжірибелік ізденістерге ұласты. Профессор Р. Сыздық Сөз құдіреті атты
еңбегінде қазақтың көркем сөзінің құдіретін танытқан қаламгерлер тілін
талдаса, көркем проза тілін зерттеудің ғылыми-теориялық негіздерін
зерттеген профессор Б. Шалабай көркем шығарма тілін зерттеудің өзіндік
қырларын ашып көрсетеді: 1) таза тілдік қыр; 2) Стилистикалық қыр; 3)
Көркем-эстетикалық қыр (4). Ал алғашқы қазақ көркем әдебиеті әдеби
тұрғыдан көптеген әдебиетші ғалымдардың зерттеу нысаны болғанымен,
лингвистикалық тұрғыдан тілі әр қырынан кейбір ғалымдардың жеке
мақсаттарына нысан болғаны болмаса, көркем әдебиет жүйесін құрайтын
фразеологизмдер біртұтас зерттеуге негіз болған жоқ. Бұл ретте көз
тоқтатып, көңілге түйер еңбектер: М. Белбаева С. Торайғыров
шығармаларының тілі, Б. Шалабаев Көркем проза тілі, Х. Кәрімов Қанатты
тіл, т.б.
Профессор Р. Сыздықова Абай тілінің көркемдік бітімін
лингвостилистикалық тұрғыдан сөз еткен Абайдың сөз өрнегі деген
еңбегінде Абайдың фразеология салысындағы сөз құбылту тәсілдерін,
жаңалықтарын талдайды. Фразеологизмдер – сандаған жылдар мен ғасырдың
қазынасы, бұл бір жағынан, екінші жағынан, ол – жеке қаламгердің табысы,
еңбегі, ізденісі. Фразеологиялық тіркестер – семантикалық шоғырлар, яғни
жеке сөз мағыналырының бір-бірімен түйісуінен туған жаңа мағыналық
дүниеліктер. Демек, белгілі бір қаламгердің жалпы тілдік қазынасын және
көркемдік байлығын зерттеуде оның фразеологиясын тауып тану ерекше орын
алады [33, 95],– деп ғалым өз зерттеуінің өзекті бөлігін фразеологияға
арнайды. Яғни, көркем поэзия болсын, көркем проза болсын, ондағы халық
тілінің басқа элементтерімен біте қайнасып жатқан фразеологизмдерді оқып,
тану – оның тіл байлығын, тіл ерекшелігін толық түсінуге мүмкіндік береді.
Демек, тұрақты сөз тіркестері проблемасы тіл мамандары тарапынан әлі де
зерттей түсуді талап етеді деген сөз. Шынында да, қазақ тіліндегі тұрақты
сөз тіркестері бойынша бүгінге дейін біршама зерттеулердің бар екені рас.
Бірақ, солай бола тұса да, бұл күрделі құбылыстың тілдік, әсіресе,
поэтикалық, стильдік сырын ашып, оның табиғатына тән заңдылықтарын
анықтадық деп, үзілді-кесілді айта алмаймыз.
Көркем шығармадағы тіл ерекшелігінің қазақ тіл біліміндегі шешімін табу
жөніне қатысты қазақ тіліндегі проза тілін зерттеуші ғалым профессор Б.
Шалабай көркем әдебиет тілі сияқты біртұтас дүниені жете түсіну және толық
түсіндіру үшін Қазақ филологиясында көркем әдебиет тілін зерттеудің
қазіргі жағдайы көркем әдебиет стилистикасының жүйелі ғылыми-теориялық
тұжырымдамасын жасауды қажет етеді, деген тұжырым жасайды [9, 4].
Ақын-жазушылар өз туындыларын жазу үстінде жаңа грамматикалық форма
іздеп отырмасы анық, өзіне таныс стилін, қолтаңбасын қай сөйлем мүшесін
жиі қолдануын, сөз байланыстарының қандай тәсіліне жиі жүгінетіндігінен
гөрі, бірден көзге ұрып тұратын және жиі пайдаланатын жормалардан іздегені
жөн [10, 155].
Фразеологиялық тіркестер барлық стильдерге де қолданылғанымен,
бейнелілік пен экпрессивтілік, негізінен, көркем әдебиетке тән және
көркемдік құрал автордың жан дүниесі, шығармашылық идеясымен астасып,
көркемдік құралы ретінде қызмет етеді.
Тұрақты тіркестердің тілдік табиғатын тануда оның тілдік жүйедегі
дағдылы қолданысынан тыс функционалдық-стилистикалық қырларын да
зерттеудің мәні зор. Тұрақты тіркестердің бұл қырының жарқын көріністерін
сөз шеберлерінің тезінен өтіп, шығармашылық көрігінде шындалған көркем
туындыларынан табамыз.
Оларды зерттеу барысында поэтика, стилистика мәселелері тоғысып, бір-
бірімен байланыса қиысуы осы тектес зерттеулердің ерекшелігін танытады.
Атап айқанда, лирикалық дискурстағы тұрақты тіркестердің эстетикалық
қызметін, поэтикасын тілдің қолданыс аясында (функционалды тіл білімі)
анықтау кешенді филологиялық, лингво-поэтикалық талдауды қажет етеді.
Тіліміздегі тұрақты тіркестер ойымызды әсерлі, бейнелі, көркем жеткізуде
тіліміздің ұшына орала кетеді. Тыңдаушысына ерекше әсер етіп, ерекше назар
аудартады. Бұл да сөйдеу мәдениетінің ұлтқа тән өзіндік көрінісі деуге
болады. Мұндай тіркестер ұлттың рухани қазынасына жатады. Бұл тіркестердің
поэзияда атқарар қызметі зор.
Академик М. Серғалиев: Тұрақты тіркестер – әдеби тілдің ілгері даму
барысында қалам қайраткерлерінің әрекеті арқылы жанданған әсем кестелер.
Олар – сөз зергерлерінің ой-түйінін ықшамдап аңғартатын жинақылықтық
үлгісін көрсететін көркемдік құралы. Тұрақты тіркестерді қай жазушы болса
да өз шығармасында қажетіне қарай қолданады, – деген [2, 67].
Осы жайында Х. Қожахметова былай дейді: Қазақтың әдеби тіліндегі
әсірелеу, көркемдеу тәсілінің ішінде фразеологизмдердің алатын орны
ерекше. Бұл тіркес айтайын деген ойға айрықша әр, мәнерлілік береді.
Фразеологизмдер – көркем шығарма тілін жандандыратын, астарлап, бейнелей
суреттеудің тілдегі дайын құралы. Бұлар – халық даналығына суарылған
образды ойлау тілінің үлгісі.
Халық тілінің осы бір байлығын жазушы өз шығармасында қажетіне қарай
пайдаланады, оның ішінен өзіне керегін таңдап алады.
Жазушы халық тілінің бар байлығын, сөз айшықтарын өз шығармасында
шығармашылық тұрғыда жұмсай отырып, өзіне ғана тән стиль құрады.
Профессор А.И Ефимов Жазушылардың өзіндік стилі деп көркем
шығармаларындағы жалпы халықтық тілдің тәсілдерін өңдеп жұмсаудағы сөз
құрау жүйесін айтады. Демек, жеке жазушының даралық стилі белгілі бір
компонеттерден тізіледі. Ал бұл компонеттер автордың сөз қиыластыру әдісі
арқылы бір жүйеге түседі. Сонда стильдік жүйе қандай компонеттерден
құралады десек оған академик В.В Виноградов стиль құрайтын компонеттерінің
бірі ретінде фразеологизмдерді атап көрсетеді. Ендеше көркем шығарма
тіліндегі фразеологизмдерді таңдап қарастыру – автордың өзіндік стиль
жасаудағы тілдік тәсілдерінің бояу өрнегін айқындау болып табылады.
Фразеологизмдердің стильдік бояуы жеке сөзбен салыстырғанда әлдеқайда
күшті, экспрессивті мүмкіншіліктері анағұрлым мол. Осы қасиеттеріне орай
фразеологизмдер белгілі бір баяндауға, не сөйленген сөзге стильдік әр
береді.
Қалыптасқан бұл тұрақты тіркестердің көркем әдебиет тілінде атқаратын
қызметі алуан түрлі. Бұлар шығарманың идеясын беруде, образ, характер
жасауда, кейіпкерлердің өзін-өзі әшкерелеу сияқты тілдік тәсіл болып
келеді. Осылар арқылы қоғам өмірінің сан құбылыстарын, табиғат көрінісін
бейнелі түрде бағалай суреттей беруге болады.
Ғалым Х. Қожахметова осы еңбегінде фразеологизмдердің көркем туындыда
қолданылуын бірнеше жікке бөліп көрсетеді. Мысалы:
Фразелогизмдердің кейіпкерлерді мінездеуге қолданылуы.
Адам образын жасауда мінездеудің ерекше екені мәлім. Бұл тілдік құрал
арқылы іске асады. Айрықша экспрессивті мәнездеме беру мүмкіншілігі
әсіресе фразеологиялық тіркестерде мол. Мысалы: Әрқайсысы өз дегенін етпей
қоймайтын теріс азу. (М.) Осындағы теріс азу тіркесі арқылы кейіпкердің
мінезіндегі бір беткей, қайтпайтын қайсарлығы аңғарылады. Көпті көрген
жырынды Айдар жаңа бастықтың суы қатты екенін әлдеқашан сезген. Осы
сөйлемдегі суы қатты ф.қ тұтастық кейіпкердің бітіміндігі бір ерекшелік –
қаталдығын танытады.
Фразеологизмдердің кейіпкерлердің психологиялық сезім күйін суреттеуде
жұмсалуы
Олжабек ұялғаннан жерге еніп кете жаздады. (Ш.)
Әзіл-сықақ қызметінде жұмсалуы.
Мысалы: Мәмет Жақыпқа:
Кесірленбе. Кесір бас жарады, не тас жарады десе Жақып оған:
Саған деген кесірім майдан жағады. (М.)
Кейіпкер портретін беруде жұмсалуы
Көзі жаудыраған, бауырсақ мұрын, қара торы қыз енді. Қасқа маңдай, қара
мұртты бағлан жігіт қырандай құйылып төнген сияқты. (М.)
Қоғамдық-саяси ф.қ тіркестердің жұмсалуы
Әдеби цитат, өлең жолдары кейіпкер тілін даралауға жұмсалуы
Фразеологиялық түйдектер – мақал- мәтелдердің кейіпкерлер тілінде
қолданылуы т.б.
Г. Смағұлова Қиыннан қиыстырған ой өрнектері өлеңде өз орнын құлпыртып
тұрған тұрақты сөз тіркестерінің мәнерлегіштік, бейнелегіштік қасиеті
айқын аңғарылады. Аз сөзбен көп сөздің түйінін түйген тұрақты сөз
тіркестерін поэзиялық шығармаларда қолданудың өзіндік ерекшеліктері бар.
Өлең қара сөздей емес, белгілі бір ырғаққа, ұйқасқа құрылады. Басы артық
селкеу сөз бен селдір шумақ бүкіл өлеңнің поэтикасына нұқсан келтіреді.
Сол себепті де ақындар дайын тіркестерді өлең жолдарына пайдаланғанда аса
үлкен жауапкершілік барын сезінеді. Тұрақты сөз тіркестері құрылысы
жағынан көп өзгеріске ұшырауы – әсіресе, өлеңді сөзге тән құбылыс.
Фразеологизмдер өлең жолдарына ерекше поэтикалық қуат беріп, терең ой
иірімдерін аңғартады [12, 103].
Көркем әдебиет шеберлерінің жазғандарында тұрақты тіркестер құрамын
әдейі өзгертіп, немесе араларына басқа сөздерді қосып айту кездеседі.
Бірақ олардың көбінде ерекше стильдік өң болады. Ал тұрақты тіркестерді
өзгертіп айтуда ешқандай мағына болмаса, оларды стильдік қате деп
есептейміз [3, 56].
Ғалымдар тұрақты тіркестер құрамының өзгеруіне байланысты мынадай
тәсілдерді келтіреді:
1. Эллипсис – сөздерді тастап кету контекстегі айтылар ой,
фразеологизмдердің бірер мағынасы осы кескінді формасында да өз мазмұнын
жоймаған, қайта ой әсерлігі күшейе түскен.
2. Фразеологизмдерінің лексикалық құрамын жаймалап қолдану. Үстеме
компонеттер фразеологизмдердің құрамына қосымша мән-мағына үстеп, еселеп,
проза тілінің әр түрлі стильдік мұқтаждығын өтеуге қызмет етіп тұр. Мұнда
қалыпты фразеологизм үстеме компонеттер арқылы жаңа түр, ерекше мағыналық
реңк алған олар қара сөздің тігісіне шебер жатқызылған. Фразеологизмдердің
құрылысы жағынан алшақтығы байқалса да, түпкі мағынаға байланысты
үзілмегенін байқауға болады.
3. Фразеологизмдерді сыйыстырып қолдану кәнігі фразеологизмдердің
құрамындағы сөздер алмасып қолданылатын бұл тәсіл ғылым тілінде
контаминация деп аталады.
Контаминацияға ұшыраған фразеологизмдердің әрқайсысының өзіндік
мағыналық өзгешеліктері болып, әрқайсысы әртүрлі стильдік мақсатына
жұмсалады да, бірінің орнына бірі жүре бермейді [19, 80].
Контаминация түрінде жұмсау жазушылардың айтатын идеясы мен суреттейтін
құбылысын неғұрлым дәлірек, мәнерлілек жеткізуіне көмектеседі.
4. Дистант фразеологизм табиғатында құрылымы бітеу болып, сырттан аталып
сөз қосуға көне бермейтін тілдік категория. Ал кейбір фразеологизмдердің
құрылысы жағынан өзгеріске көп ұшырап, құрамына қосымша сөз қосып алу
әрекеті өлеңді сөзге тән құбылыс болып келеді. Фразеологизмдердің арасына
сөз сыналату туралы І. Кеңесбаев былай дейді: Рас, көркем әдебиетте, оның
ауызша, жазбаша түрлерінде, халық тіліндегі белгілі бір фразеологизмді сәл
ұлғайтып, немесе ықшамдап, өлең өлшеміне не көркем текске ұштастыра өріп
қолдану сәттері болып тұрады... Бұл секілді саналы әрекет жолымен болған
өзгерістер бөгде сөздер емес, дистант құбылыс деп аталады [1, 593].
5. Болымсыз мәндегі фразеологизмдерді керісінше қолдану.
Фразеологизмдердің мазмұнын полярлық қарама-қарсы мағынада өзгертудің
әсері айрықша. Өйткені, жұрт құлағы үйренген үйреншікті сөзді, аксиомаға
айналған ұғымды былайша терістеу оқырман назарын бірден өзіне аударады
[6, 67].
6. Инверсия (орын алмастыру).
Фразеологизмдердің шығарма тіліне қаншалықты ажар беретінін,
көріктендіретінін халқымыздың ұлы ақыны М. Жұмабаев шығармаларынан көруге
болады. Ақын түрлі әдіс-тәсілдерді шеберлікпен пайдаланып, қазақ әдеби
тілін биік көркемдік дәрежеге жеткізеді. М. Жұмабаев қаламына іліккен
тұрақты тіркестер әртүрлі жағдайларға байланысты қолданылған. Бұл тұрақты
тіркестер ақынның ой-түйінін жалпылама аңғартатын көркемдік құрал ретінде
ұтымды пайдаланған.
1.3 Фразеологимздердің грамматикалық құрамы мен құрылымдық ерекшелігі
Фразеологизмдерді сөз таптарына қарай жүйелеу тілді зерттеушілер
тәжірибесінде бар. Мәселен, І. Кеңесбаев (1977), Ә. Қайдаров, Р.
Жайсақова, (1979), Ә. Болғанбаев (1988), Х. Қожахметова (1972), Г.
Смағұлова (1993) сынды зерттеушілер фразеологизмдердің белгілі бір сөз
табына қатысын тілге тиек етеді.
Фразеологизмдерді сөз таптарына қарай жүйелеу сыныптастыру да ең
негізгі мәселелердің бірі. Бір ескертетін жай: бұл тізбектердің ішінде
мызғымастай болып қалыптасқан сөз таптары бар деп үзілді-кесілді тұжырым
жасауға болмайды. Сөз таптары жайлы мектеп грамматикаларында айтылатын
қағидаларды фразеологизмдерге қалай болса солай қолдана берудің жөні жоқ.
Олар зат есім, етістік, үстеу, т.б. сөз таптарымен тең мағыналы емес.
Себебі, фразеологизмдердің тұлғасы мен семантикасы жеке сөз табына бара-
бар келмейді. Белгілі бір сөз табының қызметіне жуықтайтын ғана
фразеологизмдер бар, ал фразеологиялық түйдек болса, ол белгілі бір сөз
табының қызметінен мүлдем алшақ жатады. Бұған мынадай мысал келтіруге
болады:
- зат есімге жуықтайтындары: көк өрім, бау кеспе, без бүйрек,
кескекті аю, көк ми;
- етістікке жуықтайтыны: аузын ұстап қалды, ала жіп аттамады, ала
көз болды, арқа сүйеді, аузымен орақ орды, бармағын тістеді;
- үстеуге жуықтайтындары: көзге шыққан сүйелдей, қас пен көздің
арасында;
- сын есімге жауықтайтындары: бармағынан бал тамған, екеуінің
жұлдызы ыстық, ит жанды т.б. [1, 617].
Фразеологизмдердің ішіндегі кейбір сөздер семантикалы жағынан ерек
байқалып, түп қазық есебі қызмет атқарады. Ондай сөздер әлденеше тұрақты
тіркестерінде қайталанып отырады. Оны ұйытқы сөз деп атаған мақұл.
Мәселен, тіл, жүрек, көз, ауыз, табан, қол, бас, ақ, қара, тас, жеті т.б.
сөздер осындай ұйытқы сөздер қатарына жатады [1, 611].
Ә. Болғанбаев фразеологизмдердің қай сөз табына қатыстығын анықтау үшін
негізгі сөз бен жалпы тіркестен туатын фразеологиялық мағынаны салыстыра
отырып шешу керектігін, фразеологизмнің сөйлем ішінде басқа сөздермен
байланысқа түсіп, өз мәнін нақтыландыратындығын, сөйлемнің бір мүшесі
болатындығын, ол сөйлем мүшесі белгілі бір сөз табына қатысты екенін атап
көрсетеді [4, 7]. Ал Г. Смағұлова фразеологизмдердің сөз табына қатысын
анықтау – ен алдымен ішкі мазмұн, яғни лексика-семантикалық мағынасын
айқындау деген сөз деп түйіндейді [12, 32].
Сөйтіп, фразеологизмдердің белгілі сөз табына жатқызу мәселесін,
біріншіден, компонентері құрамының беретін мағынасына, екіншіден,
морфологиялық табиғатына, үшіншіден, синтаксистік қызметіне қарап, шартты
түрде топтастыруға болады.
Фразеологизмді сөз табына топтастыру жайлы жазылған еңбектерде көбінесе
бірізділік байқалады.
Ә. Болғанбаев қазақ тіліндегі фразеологизмдерді сөз табына қатысы
жағынан төрт топқа бөледі.
1) Етістік мағыналы фразеологизмдер;
2) Сындық мағыналы фразеологизмдер;
3) Заттық мағыналы фразеологизмдер;
4) Үстеу мағыналы фразеологизмдер.
Г. Смағұлова төмендегідей топтастырады:
1) Етістік мағыналы фразеологизмдер;
2) Есімді мағыналы фразеологизмдер;
3) Үстеу мағыналы фразеологизмдер;
4) Одағай тұлғалы фразеологизмдер;
5) Әр тарапты сөздерден жасалған фразеологизмдер;
6) Сөйлеу дағдысында қолданылатын фразеологизмдер.
Құрылымы жағынан көзге түсетіні, жиі көрініс табатыны – етістік пен
есімдер тобы. Бұл екеуі академик В. В. Виноградов айтқандай,
фразеологиялық тіркестердің ұйытқысы болып келеді.
Грамматика тұрғысынан қарағанда, фразеологизмдер синтаксистік (кей
жағдайда морфологиялық) тұтастығын сақтап, басқа еркін тіркестер тобынан
да, қалыпты сөйлем түрлерінен де бөлектеніп тұрады. Қазақ тілі
фразеологизм жүйесі де бұл ереженің дұрыстығын ешбір дау тумастай
дәлелдейді [1, 616].
Зат есімдермен қабыса байланысатын сөздердің бір тобы – есімшелер.
Есімшелердің зат есімдермен тіркесу арқылы анықтауыштық қатынастығы есімді
сөз тіркестері жасалады. Мұндай есімді сөз тіркестерінің құрамында жиі
кездесетін есімшелер -ған,-ген тұлғалылар.
Есімшенің сөз тіркесі құрамындағы анықтауыштық мағынасын басқа
анықтауыштармен салыстырғанда, олардың елеулі айырмашылығы бар екенін
көреміз: егер, мысалы, сын есімнен болған анықтауыштар заттың әр түрлі
сындық сапасын бір қалыпты күйінде білдірсе, есімшелер заттың қимылдық
сапасын процесс күйінде білдіреді.
Есімді сөз тіркесінің басыңқы сөзі әр уақытта есім, көбінесе зат есім
болады. Зат есімдердің жетегінде айтылып, оларға бағынып тұратын сөздер де
көбінесе есімдер болады. Ол есімдердің бірқатары сөз тіркесін құрау үшін
қабыса байланысады.
Қабысу – түркі тілдерінде, оның бірі қазақ тілінде өте жиі қолданылатын
синтаксистік байланыс формасының бірі. Егер қиысуда бағыңқы сөз басыңқы
сөздің грамматикалық мағынасына, тұлғасына бейімделе, тиісті жалғауда
айтылып байланысса, қабыса байланысқан сөз тіркестері өзара ешқандай
жалғаусыз, тек қатар тұру арқылы тіркеседі. Сонда қабыса байланысқан сөз
тіркестерінің грамматикалық байланыс амалы сөздердің орын тәртібі болады.
Қабыса байланысатын сөз тіркестерінің жиі қолданылатын түрі – зат
есімнен құралатын тіркестер. Егер зат есім атау күйінде қабыса байланысып,
сөз тіркесін құрау үшін алдыңғысы соңғысына бағынып тұрады.
Мағжан Жұмабаев шығармаларында кездесетін зат есімге және сын есімге
қатысты фразеологизмдердің құрылысы мынадай:
Зат есім мен зат есім қабыса тіркеседі:
Бұртаң-бұртаң, жыртаң-жыртаң
Ой, сезім жоқ көк есек
Бұқа мойын, тұтам бойын
Көрмеген мен көбелек [15, 92].
Бауырсақ мұрын, бүйрек бет,
Қаймақ қабақ, қара қыз [15, 174].
Мәңгілікке, міне, қолым беремін,
Тағдыр оғын көтермекке көнемін [15, 98].
Жан жағымнан жылы жүзді жан таппай,
Жақын жандар қастық уын шашқан күн [15, 98].
Кеше ұшқан басымыздан бақыт құсы,
Тағы да қайта айналып қонбас па екен [15, 56]?
Тас жүрек, көзім нұры анамды алып,
Еңіреген мен жетімге көз салмады [15, 56].
Қысылған сорлы адамның шыбын жаны,
Шапшып тұр жүрегінен ыстық қаны [15, 45].
Қарақат көзің мөлдіреп,
Көп қарама, жас сұлу
Алма ернің елбіреп,
Сүйші, сүй деп жалынба. [15, 93].
Жібек мінез, жігері мол қарындас,
Жүрегінде у менен бал аралас [15, 101].
Сын есімдер – заттың әртүрлі сындық сапасын білдіретін сөздер. Солай
болатындықтан олар зат есімдерге қатысты болып, зат есімдермен тіркесіп,
есімді сөз тіркесінің құрамында өте көп жұмсалады. Сын есімдердің
лексикалық мағыналарына және синтаксистік қызметіне қарағанда, олар есімді
сөз тіркестерінің арнаулы бағыныңқы сыңары болатын сөздер.
Сын есімдер мен зат есімдер қатар тұру арқылы өзара қабыса байланысқан
есімді сөз тіркесі жасалады. Мұндай синтаксистік тіркестердің құрамы әр
алуан болатындықтан, олар әр түрлі анықтауыштық қатынаста жұмсалады [28,
49].
Сын есім мен зат есім:
Алтын күн батып барады,
Күйдіріп көктің жиегін [15, 65].
Малың, жарың, туысқаның,
Байлау болмас жүйрік жанға
Ұлан өлді батып қанға
Тынып тапты асау жан да [15, 64].
Анда-санда домалап бармақ үшін
Салдырған өзіне арнап жуан қарын [15, 69].
Шірік жүрек сасықтар,
Арамдыққа асықтар [15, 76].
Графтай адал көңіл адам сирек,
Айта ма сұлуға ол сөзді түйреп?! [15, 86].
Бұртаң-бұртаң, жыртаң-жыртаң
Ой, сезім жоқ көк есек [15, 92].
Кең ақыл, отты қайрат, жүйрік қиял,
Тұранның ерлеріне ер жеткен бе? [15, 158].
Көп түрік енші алысып тарасқанда,
Қазақта қара шаңырақ қалған жоқ па? [15, 158]
Мейірімді ием, таза нәзік әйелді
Қара жүрек қазаққа неге жараттың [15, 24]
Екі-үш сын есім мен зат есімнің тіркесуі арқылы:
Күміс кәусар суымен
Суының алтын буымен
Жарының бетін жуады [15, 123].
Сауықшыл есіл елім-ай!
Сары-Арқа сайран жерім-ай!
Күмістей таза суы бар,
Айдын шалқар көлім-ай! [15, 45].
-ты, -ті, -ды, -ді, тұлғалы сын есім мен зат есімнен құралған сөз
тіркестері:
Әлде қайда, биікте,
Төніп төмен киікке,
Қанды көзді қыран жүр. [15, 123]
Ыстық құшақ, отты сүйіс, балды тіл
Бірдеңе деп күбірлейді жібек жел. [15, 84]
Жан жағымнан жылы жүзді жан таппай,
Жақын жандар қастық уын шашқан күн [15, 98].
Сан есімдер – зат есімдерге тән, оларды сан жағынан анықтап тұратын, зат
есімнің жетегінде айтылатын, өзінің басыңқылық дербестігі жоқ сөздер.
Олардың зат есімдермен тіркесуі арқылы қабыса байланысқан есімді сөз
тіркестері жасалады. Сан есімдер мен зат есімдердің өзара тіркесу қабілеті
ерекше болатындықтан, ондай сөз тіркестері жиі кездеседі және олардың
құрамы әртүрлі болады [28, 51].
Мағжан Жұмабаев шығармаларынан алынған фразеологизмдердің сан есімге
қатысты деп шартты түрде қарастырып отырмыз, өйткені тірек компонент сан
есім болып келгенмен, тіркес нақты сан ұғымын бермейді. Тек сан есім
тұрақты тіркес жасауға желі болып, айналасына басқа сыңарларды үйіріп, ол
бастағы санды білдіретін ұғымынан алшақтайды да абстракцияланады.
Осы жайында қазақ фразеологиясының ірі маманы, ғалым түркітанушы І.
Кеңесбаев сан есімдермен фраземаларды талдай келе Тұрақты сөз
тіркестерінің біраз бөлігі сан есімдер төңірегінде топталып жүреді. Бұл
сөздердің белгілі бір тізбек, тізбектерге түп қазық болу себебі халықтың
ежелгі дәуіріндегі ұғым-түсінктермен, салт-санасымен ұштасып жатыр. Үш,
жеті, тоғыз, қырық сөздері өзінің сан мөлшерлі қызметін көп жағдайда жайып
алу сыры бөлегірек. Олар белгілі бір нәрсе, құбыластардың символы ретінде
қолданылатын тәрізді. Бұлардың дені халықтың ескі, наным-түсініктерінен
туған. Бірақ, бертін келе ұғым-түсінік дерексізденіп, екінші бір салаға
ауысқан деуге болады [1, 612].
Тұрса да қара бұлттар көктен төніп,
Соқса да жел далданып, өршеленіп,
Мың шүкір, әлсіз қолда әлсіз шырақ,
Жылтырап жанған боп тұр, қалмай сөніп.
Жүрегімнен кетпес бұл жыр,
Құбылса да мыңға өмір [15, 36].
Бір сөзі мың ділдәлық,
Алты алашқа атақты –
Бәрі ақын, сері еді [15, 56].
Ант етіп айрылмасқа бірігейік,
Ас-сусыз мың бейнеттен жол шегейік [15, 57].
Мұндағы мың сан есімі нақты сан ұғымынан айырылып, көп-көп деген
мағынаны білдіріп тұр.
Әміріңді екі қылмай орындадым,
Есімде отқа, суға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz