Қадырдың махаббат лирикасы басқаша махаббат
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 Қ.Мырзалиев өлеңдерінің тақырыптық-идеялық
мазмұны ... ... ... ... ..5
1.1 Қ.Мырзалиевтің махаббат
лирикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Қ.Мырзалиевтің табиғат
лирикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
1.3 Қ.Мырзалиевтің азаматтық
лирикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
1.4 Қ.Мырзалиевтің философиялық
лирикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
1.5 Лирикалық кейіпкер және ұлттық
мінез ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...29
2 Қ.Мырзалиев лирикасының көркемдік
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ...41
2.1 Ақын өлеңдеріндегі ажарлау
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
2.2 Ақын өлеңдеріндегі құбылту
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
2.3 Ақын өлеңдеріндегі айшықтау
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... .60
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..61
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаты. Поэзия – әдебиеттің ертеде қалыптасқан көне
саласы. М.Базарбаев сөзімен айтқанда ...жасаған сайын жасара түсетін жанды
саласы [1, 3]. Ол – ежелден зерттеушілердің назарын өзіне аударып келген
әдебиет жанрының бір түрі. Сондықтан болар, поэзия туралы зерттеулер әлі
толастаған емес.
Әдебиеттің өрістеуі 1960-1990 жылдары десек, қазақ поэзиясының дамыған
тұсы да осы кезең. Әдебиет әлеміне М.Мақатаев, Қ.Мырзалиев, Ф.Оңғарсынова,
Т.Айбергенов және т.б. талантты ақындардың келуі поэзияның, әсіресе,
лириканың дамуына мол үлес қосты.
Қазақ әдебиетiнде лириканың түрлерi туралы пiкiрлер де бiр iздi емес.
Әдебиетшi М.Базарбаев [1, 88] қазақ поэзиясында өмiр сипатын бiлдiретiн
саяси лирика мен азаматтық лирика бар екенін айта келіп, шартты түрде
махаббат лирикасы, табиғат лирикасы деп бөлінетінін ескертсе, зерттеуші
Ә.Жәмiшев: Лирика атам заманнан берi: философиялық, саяси, табиғат,
махаббат лирикалары деп түр-түрге бөлiнедi. Бүгiнгi қазақ лирикасында бұл
сипаттардың қайсысы болса да мол [2, 8] – дегендi айтады.
Поэзияны түр-түрге бөлуде ақын Ф.Оңғарсынова: ...азаматтық лирика,
азаматтық тақырып дегендi бiз өз алдына оқшау қоятынымыз әбестiк. Осы
оқушылардан қырсықтық пен тайыз түсiнушiлiк туындайды. Бұл, сөз жоқ, жақсы
өлеңнiң тууына кедергi жасайды. Мынау азаматтық лирика, анау махаббат,
үшiншiсi табиғат деп шекараны қызыл сызықпен бөлiп қою дұрыс емес [3,
184], – дейдi. Ал поэзияда бiр өлең iшiнде табиғат суретi мен махаббат
сезiмiнiң астасып, сабақтасып келуi немесе табиғат көрінісі мен қоғамдық,
философиялық ойлардың қатар жүруі Ф.Оңғарсынова пiкiрiн қуаттай түседi.
Дегенмен шартты түрде табиғат, махаббат, азаматтық лирика деп бөлемiз.
Жұмыстың өзектілігі. Қазақ әдебиеті ғылымында ақындар шығармашылығы,
не болмаса әдеби мұрасы кейінгі кезде жан-жақты қарастырылып жүр. Әсіресе,
қазақ әдебиетіне, поэзиясына белгілі тұлғалардың шығармашылығының,
мұрасының зерттеліп жатқандығын білеміз. Десек те, жекелеген мәселелер
зерттеушілердің назарынан тыс қалып жататыны да шындық. Осы тұрғыдан
қарастырғанда, Қ.Мырзалиев шығармашылығы мүлде зерттеу көзіне айналмады деп
те айта алмаймыз. Жекелеген мақалалар мен зерттеулерде, конференцияларда
қарастырылып жүргені рас. Бірақ бұл еңбектер ақын шығармашылығын толық аша
алмайды. Ол үшін көп еңбек қажет. Біздің жұмысымыздың өзектілігі де осы
ойдан туындап отыр. Жұмыста ақын шығармашылығын тұтас емес, тек лирикалық
шығармаларынқарастыруды жөн көрдік.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың басты мақсаты –
белгілі қазақ ақыны, оқырмандардың іздеп жүріп оқитын ақыны Қадыр
Мырзалиевтің лирикалық өлеңдерін жан-жақты талдау арқылы көпшілікке таныту.
Осы мақсатқа жету жолында төмендегідей міндеттер көзделді:
• Ақынның лирикалық өлеңдерін тақырыптық-идеялық ерекшелігіне қарй
талдау;
• Ақынның өзіндік ерешелегін, стилін өлеңдерін талдау барысында
бағамдау;
• Қ.Мырзалиевтің ақындық шеберлігін жан-жақты ашу;
• Өлеңдерінің көркемдік ерекшеліктерін әдебиет теориясы тұрғысынан
қарастыру;
• Құбылту, ажарлау, айшықтаудың ақын өлеңдеріндегі қолданыстарын
айқындау.
Жұмыстың жаңалығы. Қазақ әдебиеттану ғылымында поэзия зерттелген жоқ,
не болмаса зерттелмей жатыр деп айта алмаймыз. Қазіргі кезде, әсіресе,
жақсы зерттеліп жатқан салалардың бірі. Кей зерттеулер кезең-кезеңмен
бөлініп қарастырса, біраз зерттеулер жекелеген ақындар шығармашылығын,
болмаса лириканың арнайы түрін зерттеуді көздейді. Осы тұрғыдан
қарастырғанда, диплом жұмысының нысанына алынып отырған ақын Қ.Мырзалиев
шығармашылығы мүлде қарастырылмады деп айта да алмаймыз. Зерттеуші
Қ.М.Тілеубердиевтің Қ.Мырзалиев шығармаларындағы табиғат және экология
мәселелерінің көркемдік шешімі [4] атты кандидаттық диссертациясы бар.
Сонымен қатар жекелеген мақалалар мен зерттеушілердің ақын туралы айтқан ой-
пікірлері бар. Біздің жұмысымыздың жаңалығы сол – біз жұмыста ақын
Қ.Мырзалиевтің тек қана лирикалық шығармаларын арнайы қарастыруымыз. Әрине,
ақынның лирикалық шығармаларынан басқа балалар әдебиетіне қатысты
шығармалары, поэмалары, мақалалары, аудармалары т.б. бар. Десек те, ақынның
лирикалық шығармаларын қарастырған дипломдық жұмыс деңгейіндегі алғашқы
еңбектердің бірі деп айта аламыз.
Зерттеудің дереккөздері. Зерттеуші-ғалымдардың теориялық еңбектері мен
мақалалары, ақын Қ.Мырзалиевтің әр жылдары жазылған өлеңдері дипломдық
жұмыстың дерек көздеріне айналды.
Жұмыстың теориялық және әдіснамалық негiздерi. Зерттеудiң теориялық-
әдіснамалық негiздерiне ұлттық әдебиеттану ғылымының көрнектi өкiлдерiнiң:
А.Байтұрсынов, Қ.Жұмалиев, З.Ахметов, З.Қабдолов, Қ.П.Жүсіпов, К.Ахметов
т.б. зерттеу еңбектерi тақырыпты зерттеудiң көзiне айналды.
Сонымен қатар А.А.Потебня, Г.И.Лотман, В.В.Абрамович, КК.Кожинов т.б.
еңбектерiндегi ғылыми теориялық қағидалар басшылыққа алынды.
Зерттеудiң әдiстерi. Тақырыпты зерттеуде салыстырмалы талдау, жүйелеу,
жинақтау, тұжырым жасау әдiс-тәсiлдерi қолданылды.
Жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі екі тараудан,
қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Қ.Мырзалиев өлеңдерінің тақырыптық-идеялық мазмұны
1.1 Қ.Мырзалиевтің махаббат лирикасы
Қадыр Мырзалиевтің махаббат пен достықты жырлаған лирикасының жөні
басқа. Осы тақырыптағы өлеңдер циклы - ерекше поэтикалық сипаты бар, айтуға
тұратын жырлар деп білеміз.
Оның "Бұлбүл бағы", "Домбыра" атты екі кітабында достық пен махаббат
ерекше пафос, өзгеше темперамент арқылы жырланады. "Бұлбұл бағында"
төртінші, алтыншы тарау ретінде, "Домбырада" достық пен жолдастық пернесі
махаббат, ғашықтық пернесі деп екі бөліп, аталыпты.
Енді Қадырдың махаббат лирикасы қалай, соған келейік. Ол туралы қандай
сын айтылса да қазіргі оқырманға ұнай бермесі хақ. Ескі сүрлеу өзіне
тартады, жаңадан із тастау тағы қиын...Қалың қарды омбылап бара
жатқандай...
Сынды түзеу қолдан келмес, дегенмен айтпасақ болмайды. Қадырдың
махаббат лирикасы басқаша махаббат. Ол өзінше жырлайды. Қадыр сөзі –
қадірлі сөз. Әсем сөз.
Махаббат лирикаларын Қадыр "Бұлбүл бағы", "Ой арманы", "Домбыра" деп
аталатын жыр-жинақтарына енгізіпті. Әр жинақтың шыққан жылына қарап
отырсаң, ақынның өсу жолын, лирикалық қаһарманның балалық, жастық
романтикасы, ойы өсіп барып, өмір тәжірибесіне айналғандай, адам ретіндегі
келбеті, бәрі- бәрі ізбе - із дамып отырғандай. Жас жігіт ару қызды ұнатып,
аңсайды, соңында қосылып, көңілін орнына түсіреді. Махаббатында қарама-
қарсылықтар болып, өзара түсінісу, бірі-бірін қадірлеу сезімдері айшықты
жағдайда ашыла түседі. Қосылған соң да, мінез алшақтықтары аз болады. Ақыры
екі жас үйренісіп, үй болады. Ақын осының бәрін суреттеп береді, объективті
бағалайды. Қысқасы, мұнда да Қадыр Қадырлығын істеп, жалпы өмір ағысынан
жаңылыспайды. Көп қырлы соқпақтарды сызып, содан жастарды дұрыс жол тауып
өткізеді. Осының бәрі Қадырда диалектикалық байланыста шешілген.
Ақынды және оның лирикалық қаһарманын дұрыс түсіну үшін, келіңіз ақын
поэзиясына ізбе-із тоқталайық:
0,бозбола алынбаған мұрты әлі?
Оны көрсең, жығыласың бір талып.
Батырларды матап-байлап тастауға,
Жетіп жатыр қара шаштың бір талы.
Ғашық болсаң, әрі суып, әрі ысып,
Жаттым дей бер ертелі -кеш дәрі ішіп,
Қыпша белге жетпейді-ғой жетсе бір,
Құмар құшақ қалар еді қарысып.
...Анар емес - кеудедегі екі анар
Бекежандар бұғып жатқан Қособа!
Қайран сүлу, Күн келбетті, Ай мүсін!
Бір адамның, бір адамның бақыты ол,
Мың адамның, мың адамның қайғысы![1,104]
Дұрыс, өлең махаббат мұңын шертеді. Қаһарман махаббаттың талай қайғы-
шерін татқан. Содан осындай жыр туып отырғандай...Әсіресе, соңғы
қайталаулар, бәрі-бәрі жұртты махаббатқа тамсандырып, шынайылықтан хабар
беріп, сезім жүйелерін дірілдетпей ме? Әрине, нақтылық саяздау, бірақ
салыстырулары, метафралары жастарды жалынға бөлейтін керемет үлгілі шумақ!
Әрі қарай ақын ойы айдынға айналып, лирикалық қаһарман сезімі
индивидуалданып, нақтыланып, құлпырып барады. Қараңыз:
Талай қыста
Талай түнде ызғарлы.
Тастай болып, аяқ қолым
Тоңыппын.
О, жалғыздық!
Жігіт сорлы қыздарды,
Сүйейін деп, сүймейді екен,
Соны ұқтым! [1,105]
Мыау енді қостарлық өмір жайындағы дүниеауи пікір. Философиялық ой.
Жалғыздықты жоқ ету, оны бекерлеу үшін де айтылған пікір сияқты. Ойың
шартарапты шарлайды: Ақынды түсінгің келеді. Қараңыз:
От басы дейміз жорта,
Біле түра,
Махаббат деген оның дұрыс атын.
Махаббат дейміз жорта
Біле тұра.
Қызғаныш деген оның дұрыс атын. [1, 88]
Сөз жоқ, дұрыс пікір! Сөз шебері ойын айта біледі. Жас махаббатты
үлкен романтикамен жырлайды, көбіне гиперболалық салыстырулар, теңеулермен
көмкеріп, ойын нақтылайды, сурет-қой, сурет! Сөзбен салған бейне-образ!?
Менің сені аңсағаным,
Шөлдің көлді аңсағанындай...
Менің сені аңсағаным
Зынданды нұрды аңсағанындай...
Менің сені аңсағаным
Бөрінің тоқты аңсағанындай,
Қысқасы, болып тұр ғой,
Өмірде жоқты аңсағанымдай! [1,105]
Тағы да:
Көр соқырға таяғынан қымбат жоқ,
Қаңғыбасқа аяғынан қымбат жоқ.
Қас әншіге тамағынан қымбат жоқ,
Қас батырға намысана қымбат жоқ.
Карақшыға қанжарынан қымбат жоқ,
Көктем үшін күн көзінен қымбат жоқ,
Менің үшін бір өзіңнен қымбат жоқ! [1,106]
Міне, осындай қысқа айрымдар арқылы, романтика, қайталау, салыстырулар
арқылы ақын өз ойын оқушыға жеткізеді, Қандай сұлу, поэтикалық шеберлікпен
берілген жолдар! Таңданасың, әрі тамсанасың... Жақсы! Өте жақсы айтылған...
Ақынның мына поэтикалық суреттеріне қараңыз...Мұндағы теңеулер
қандай...
Жүрек шіркін дүрсілінен талмайды,
Махаббаттың барабаны секілді.
Күнбағыстар күннен көзін алмайды,
Менің саған қарағаным секілді.
Алтын деймін, қайдан табам алтынды,
Маған айтпай жүрген сөзің секілді.
Әр сабынан қалады бір алқынды,
Менде қалған шыдам төзім секілді [1, 107]
Демек, бұл жерде ақын өз ойын эстетикалық жақтан әсерлі жеткізу үшін
поэтикалық суреттеу тәсілінің синтетикалық түрін еркін пайдаланған. Ал,
мынасы метафоралық сипатқа ие болса да, күйіп - жануды, ғашықтықты терең
сездіріп тұрған жоқ па?!
Бұлбұл бағы - мына менің көңілім,
Сен дегенде сайрап қоя береді,
Тас лақтырып үркітпе.
Аспан болып кетсеңдағы сен егер,
Жанарыма құйып алам
Сене бер!
Көрмей сені тұра алмаймын үш апта,
Сен дегенде қанағат жоқ құшақта.
Асқар тау боп кетсең дағы сен егер,
Құшағыма сыйғызамын,
Сене бер! [1, 108]
Бұл жолдардағы метафоралар мен символикалық, гиперболалық ойларды
реалистік детальдармен негіздеп, көркемдеп құралына айналдырған ақын,
объективтікке жақын келеді. Сондықтан ақын ойы айқындалып, тереңдей түседі:
Қызығымды бөгелмей,
Қарсы алғым бір келеді.
Бақыттымын деп елге
Жар салғым бір келеді.
Байлап алып құс қанат,
Бел асқым бір келеді.
Кім болса да, ұстап ап,
Сыр ашқым бір келеді.
Түріп алып балақты,
Жүгіргім бір келеді.
Өшіре алмас сезімді,
Күйіп келем өйткені,
Түңғыш рет өзіңді,
Сүйіп келем өйткені! [1, 107]
Бұл шумақтар махаббат қуанышына, романтикаға толы. Жас жігіттің көңілі
ғой, дейсің, сондықтан. Бірақ оны төменгі жолдар сейілтетіндей ...
Махаббаттың қос жанары:
Адалдық пен Беріктік.
Олар жоқта..
Қызғаныштың шеңгелімен дал-дұлыңы шығарып
Өкініштің көзімен жылармын мен басында!
...Махабатты екі бөлсең, шығады өстіп зұлымдық,
Зұлымдықтың бәрін қоссаң бір махаббат шықпайды.
Өмір мен махаббатты, нағыз ғашықтықты терең түсінген ақын ғана осылай
сөйлей алады. Сол үшін де ол махаббатты әр қырынан алып, нақты
сәулелендүруге ұмтылады. Мұнысы және өте орынды шыққан. Сөйтіп, ол осынау
бір өлеңдер циклінде өмір симфониясын терең де, толық шертеді, әр жақты
(әрине, сезімді беру арқылы) аша түседі. Қадыр Мырзалиевте бәрі бар, екі
жас та, олардың ата-анасы да, перзент түсінігі де бәрі- бәрі үн қосып,
поэзиялық нәр таратып, кәдімгідей жосылып отырады.
Қараңыз:
Перзентімдей жаңа салған бесікке,
Арманымды тербеймін.
Ару қыздар көп шіркін десек те,
Басқаларды көрмеймін. [1, 112]
Міне, бұл бір қызға ғана ғашық болған жігіттің сөзі сияқты. Өзі
махаббатқа берік, сезімі тиянақты. Қадыр оны әлі де аша түседі, поэтикалық
жағынан өткірлейді, төгілдіре береді.
Ашсам болды көзімді,
Сен тұрасың-сезінем,
Жұмсам болды көзімді
Сен тұрасың-сезінем.
...Қалай сене құтылам,
Қалай сене безінем?!
Жұмыр жерім болдың сен,
Илан менің сөзіме:
Қалай қарай жүрсем де,
Қайтып келем өзіңе! [1, 113]
Әрине, бұл жас жігіттің арманы емес, нақ сүйері бар кісінің сөзі.
Ондай жігітердің бұлай деуі - нағыз махаббаттың күші емес пе?! Келешек
қосағының әр қимылын бағып, мейірім төгіп отырған кісінің сөзі ғой бұл.
Мұның қай жағынан да табиғи құбылыс екені байқалады. Көп оқырман бұған сене
бере ме, жоқ па ол жағы күмәнділеу- ғой... Сонда да:
Анда-санда көз іліп,
Ұйқы дәмін татың кем,
Соның бәрін сезініп,
Қалғып-мүлгіп жаттым мен.
Тербетсең де есінеп,
Түк демедің ашынып.
Анам түсіп есіме,
Кетті ұйқым ашылып! [1, 114]
Ақын өзінің лирикалық қаһарманын кейде тіпті ақыл-ой адамы дәрежесіне
көтереді, оны өмірімен біріктіріп, синтездеп жібереді. Бұл енді табиғи
жайдайға айнала береді. Шынында, өмірдегі махаббат сезімдері әркімді-ақ
жігерлендіріп, жақсылыққа бастайды емес пе? Ақын оқушысын жамандықтан
сақтандырып, жақсылыққа бастап отырады. Айтайық:
Тәкаппар ем, бір кісідей, бір кісідей өр едім,
Тұқымындай ақсүйектің, тұқымындай төренің
... Арманымды - сені тауып, саған ғашық болғалы,
Адам түгіл, бауырым боп кетті қайың-терегің. [1, 114] Өте
дұрыс айтылған сөз. Теңін тапқан нағыз махаббат иесінің сөзі. Адамың ең
негізгі бақыты. Махаббаты орнықты болмай тұрып, оның өмірі жөнді болмайды.
Өмірді шын сүйемін дегеннің өтірік, шын сүйетін бір адамың болмаса! деген
тіркестері де осы пікірімізді тиянақтайды. Жалпы, Қадырда артық сөз жоқ,
ойсыз жалаңаш пікір де жоқ. Қолмен қойғандай, орнықты, ойлы, сезімтал...
Байқамайды екенбіз
Бақыт деген екеуміз [1, 175]
Қараңыз, қандай тауып айтылған жолдар. Мұнда қанша өмір философиясы,
тұрмыс, ақыл-ой жатыр десең де, артықтық етпейді.
Жігіттің өмірі не?
Паравоз бір.
Белгілі бағытпенен өтіп жатқан.
Шылымды сорып қойып шіреніскен.
Бозбала не біледі реніштен?!
Ботагөз, күлімкөздер бір күндері,
Шығарып жібермесе рельстен!
Махаббат - қиын соқпақ шаққа өтетін.
Жүректі жылатып ап.
Және оны
Қу қыздар жұбатуға ап кететін! [1, 177]
Шынында да махаббаттың болмысы той-томалақ емес. Бірақ ол өмір заңы,
тұрмыс талабы, сол үшін де, болмай қоймайтындай көрінеді. Сол үшін де
сүрінтетін, жылататын жерлерді, қалтарыстарды, мол-ау, шіркін! Осыны ақын
нақ береді, оның қаһарманы да, өзі де өліп көрмеген, бәрін бастан өткізген
кісілер ...
Сөйтіп:
Сүйгеннің көңілі өрлеп, өсері бар,
Оның да табиғаттай әсері бар.
¥ғу бар, үғыспау бар, еркелеу бар, -
Яки, желі, бұлты, нөсері бар деген.
Айттым-ғой, ауыр да болса, өліп көрмеген деп. Қар басқан, қыр асқан
кісінің сөзі осындай болар. Ақын ойын поэтикалық жақтан құбылта отырып, тек
қана шындықты айтады, кейде сатира, не юмордай боп көрінгенмен, өрмірдің
тікелей өзінен алынған болып, кейде трагедиялық сипат алады. Мысалы:
Мен өмірден қорықпаймын қиын деп,
Екеумізді қоспай ма деп қорқамын.
...Мен өлімнен қорықпаймын өлем деп
Екеумізді бөледі-ау деп қорқамын!
Жүрегім, шамаң келсе, шайқар едің.
Мұрынның орнында егер өзің түрсаң,
Күн сайын қан-қан болып қайтар едің.
Махаббат па,
Таныс ауыл біз барған:
Көресіні көрдік ыстық ызғардан...
Құтылам деп сенсеңіздер әй, қайдам!
Қашыңыздар, уа жігіттер, қыздардан!
Мен де қаштым. Қашып жүрмін түңілдім,
Бас сауғалап жүректерге үңілдім ... [1, 177]
Демек, махаббат та өмір сияқты көп қырлы, көп сырлы дейді ақын. Мұнда
пендешілікте, жазмыш та, адамгершілік те бар. Өмірде нелер болмайды... Адам
өмірі жоспарлы түрде бола бермейді. Кейде мемлекеттік жоспар да іске аспай
жатады ғой. Ақынның осы мәселедегі көзқарасы өте дұрыс. Ол былай дейді:
Өз әйелің басқадан,
Аңғырттау боп көрінер...
Әйеліңнен басқаның,
Бәрі көсем көрінер.
Өз әйелің басқадан
Қартаңдау боп көрінер...
Одан жас та, кәрі де
Ақылдырақ көрінер
Бірақ жарың бәрінен
Жақынырақ көрінер[1, 179].
¥лттық көркем дәстүр, терме үрдісінде жазылған мұндағы ой көкейге
қонымды боп тұр. Онда адамзат психологиясындағы ғашықтық, махаббат
төңірегіндегі қарама-қарсылықтар, жүгенсіздіктер беріледі де - ең ақырында,
ақын дұрыс шешімге келіп, оқушыға дүрыс бағыт сілтейді.
Ақын лирикалық қаһарманына сезім гаммасын тели салмайды, сөз өнерінің
құдіреті арқылы, поэтикалық ойын әдемі жеткізеді.
Есімде жоқ- қайтіп біздер таныстық,
Есімде жоқ -қайтып біздер табыстық.
...Түспейді еске. Қайғырамын несін мен!
Әйтеуір бір тандырдың да есімнен!
Құшағыңнан шықпауға үкім кесілген,
Құшағыңда алжасамын есімнен.
Тандыра бер қалаймын шын осыңды,
Түңілдірсең, жиып алам есімді!
Біздіңше, бұл да шын ғашықтың сөзі -ау... Махаббатына берік пе деп
қаласың?! Махабаттың алғашқы адымдары екені байқалады. Тәтті сәттер көзге
елестейді... Рахаттану бар. Осының бәрін ақын бір осы өлеңге ғана емес, өз
поэзиясының өн бойында айтып келеді! Түрлі формада. Түрлі ұйқастар арқылы
ашыла түседі. Терме ұйқасы а. а. а. а. тағы а болады, кейде халық
поэзиясының өлең құрылысына бас иіп соның мотивіне көшеді. Қызық, қандай
формада берсе де, Қадыр ойын өрнектеуді ұмытпай, кісіні қызықтырып, әдемі
әсерде қалдырып отырады.
Күнәдан пәк сонау түндер- ай,
Көруге асыққан күндер- ай!
Көргенде күрмелген тілдер- ай,
Тіл үшін сөйлеген гүлдер- ай!
Алғашқы айтылған сөздер- ай,
Алғашқы ұғысқан күндер- ай!
Шаттықтан жас толған сәттер- ай,
Шүғыла ойнаған жүздер- ай! [1, 179]
Байқап отырған боларсыз, өлеңнің өзінше тылсым сыры. Эмоциясы,
экспресивті күші анық байқалады. Әрбір екі қатардан, ой қорытылып, жабылып
отырады. Сонымен бірге ғашықтық күйігінің бір деталі анықталып, бір
штрихпен сызылып отырады.
Мұны енді терең лиризм демеуге хақымыз жоқ. Ақын теңеулері жаңалыққа
толы, бұрын ешкім айтпаған жаңа теңеулер! Әсерлі, әрі табиғи. Ғашық жігіт
немесе лирикалық қаһарман әр сөзі арқылы жүрегіңді дір еткізіп, ой
тұңғиығына қарай сүйрей жөнеледі десек, артық айтқандық болмас.
Қызыққа бір тоймаған,
Қыз жігіт ек,
Отастық.
Бала мысық ойнаған,
Шарғы жіптей шатастық.
Не болса да енді біз,
Осы өмірді қимаспыз.
Үзілмесек біреуіміз
Тарқатылып қоймаспыз.
Мынау берік махаббат иесінің сөзі емес пе? Бірақ, қаһармандардың
барлығы осылай болса жақсы ғой, талай жастар, ұятты қойып, ажырап -ақ
жатқан жоқ па? Оқушы енді осыны ойлайды... Біздіңше, ақын тарқатыла
қоймаудың себебін - елден, ата-анадан ұялу екенінгін айтуы керек еді. Сонда
қазіргі жастарға үлгі болар ма деп ойлап қалдық. Осы өмірді қимаспыз дегені
соған мезгей ме? Көзді жұмып ажырап кете бару - әсіресе, бұрынғы жастарға
жат еді-ау деп ойлайсың! Сол үлгіні қазіргі жастарға егу қажет-ақ. Осының
бәрін ақын астарлы сөзбен, мағыналы детальдармен әдемі жеткізеді:
Махаббаттың түңғыш жыры- тіл қатпау,
Тіл қата алмай қыз соңында бұлтақтау.
Келесі жыр- сипай беру, сүйісу.
Үшінші жыр- үшіншісін айтпайды,
Таң білінбей олар үйге қайтпайды.
Махаббаттың соңғы жыры - үйлену,
Күйеу болып, келін болып, үйге ену [1, 181]
Осылардың барлығын адамдар басынан өткерген. Әрине, ал оны әдемі
жырмен өрнектеп, өріп шығару кімнің қолынан келеді екен? Бұл ен таланттың
ісі. Қалай ғана хатқа түсіріп, әнге салған әй, деп таң қалмасқа лажың жоқ!
Бұл енді сезімталдықтың жемісі, эпикалық объектив шындықты субъектив түрде
қабылдап, оны басқаларға осылай жеткізу япырмай, үлгі емес пе жұртқа?!
Мұндағы ұйқас, ырғақ, қайталау, астарлап мәнін ұқтыру, осылар кімді болса
да таң қалдырып, таңдай қақтырады. Қараңыз:
Кең пейіл перзентіміз біз даланың,
Күтпесең қонағыңды сызданамын.
Өзіңді қыдыртуға мұршам да жоқ,
Ал жалғыз жіберуге қызғанамын.
... Қағамын арып -ашып іңірде есік,
Үйде де әкең жүмыс істесін- деп,
Ұлыңмен отырасың күбірлесіп.
...Түнде де баяғы сол қағаз-қалам,
Таң атпай тағы ісіме аттанамын.
...Ойласам осыларлы
Өзіме-өзім
Оқыған феодал боп көрінемін. [1, 183]
Қадырдың махаббат лирикасының әрбір шумағы терең шындыққа, мөлдір
сезімдерге толы поэзия. Бұл енді сонысымен бағалы. Ол реалист ретінде
адалын айтпай тұра алмайды. Лирикалық қаһарманы әрдайым сондай әрекет
үстінде көрінеді:
Көрмесе – сағынысқан,
Көрсе – ұғыспай
Қалатын махаббаттың заңы құрсын!-деп отырып және:
Сенің күлкің, сүйсінерім, тыңдарым.
Сен тұрғанда білмен басқа гүл барын!
...Ал сен болсаң. Ал сен болсаң арасың:
Бөтен иіс сезіп қойсаң,
Шағасың!-дейді [1, 181].
Мұнда таза шындық, адал да ақ көңілдік бар. Жар қызғанышын бал
арасының шағуына меңзетеді.Бал арасы шаққан соң ғана уһлеп кетеді дейді
ғой, түптің түбінде ақын соны айтып тұрған жоқ па екен? Ақындардың баяғыдан
жырлағаны махаббат болған ғой. Сол үшін де Қадыр Мырзалиевтің "Домбыра"
кітабының негізгі цикілінің бірі "Махаббат -ғашықтық пернесі" деп аталыпты.
Бұл циклінде де ақын шынайы махаббатты жеріне жеткізіп жырлаған. Қаншама
күш жігер, пафос бар ол жырларда?!
Махабббат, сырың жұртқа танымалы,
Тулайды өзің болып қаным әлі.
...Мас қылып бұрынғыдай бетер елді,
Махаббат, көп керілдің жетер енді!
Мен сені құс төсектен суырып ап,
Аспанға көтеремін!
Ақынның бұл тақырыпқа құштарлығына қараңыз. Ал, енді оның лирикалық
қаһарманы ғашыңына болған ыстық сезімдерін пәк жүрекпен, сеніммен көрсетіп
көзге түседі. Оны мына сөздерден байқайсыздар:
Сен мен үшін тербетілген бесіксің.
Сен мен үшін қол бұлғайтын әйнексің.
Сен мен үшін қашпай кірер есіксің,
Сен болмасаң көздің жасы моншақтап.
Сорлы жүрек солқылдайды сол жақта.
Сен бар жерде бәрі, бәрі, бәрі бар.
Бәрі, бәрі, бәрі де жоқ, сен жоқта! [1, 184]
Көріп отырғанымыздай, ақын қайталаулары, тавтологиясы. Оның
инверсиясымен көмкерулі. Бәрі естіліп тұрған жоқ па? Қайталауы да саналы
түрде бірдеңе білдіріп тұр ғой. Өлеңнің поэтикалық құнын айтпайсыз ба?!
Сезімталдықты оятып, құбылтып, поэтикалық шеберлік шеңберіне енуіне
қараңыз.
Лирикада мұңның бәрі езілу еместігін, масайрау атаулы таза қуаныш бола
бермейтінін ескеру керек. Қадыр Мырзалиевтің мына бір өлеңі ешкімді де
селқос қалдырмайды:
Адамдардың жұмбағы мен сыры қандай көп еді!
Өзің кейде өзің болмай, басқа болғың келеді!
Мен білмеймін өзгере ме, өзгермей ме шын асыл,
Кейде тіпті ащыдан да, тұщыдан да шығасың.
Кейде әңгімең жараспайды жақын деген жанмен де.
Айта-айта жалығасың ең әдемі әннен де!
Жоғалғандай жалын жастық бермейтұғын оты ырық,
Кейде тіпті зерігесің қыздармен-ақ отырып,
Сарқылғандай сенің үшін дүниенің қызығы.
Баяғыдай етпейді әсер алма беттің қызылы.
Бұрынғыдай ықласпен ішпейсің дос сырасын.
Біреулермен сөйлескенде қалғып-мүлгіп тұрасың,
Ондай кезде емдеу сені мүмкін емес дәрімен,
Өзіңе өзің ұнамаған жаман екен бәрінен.. [1, 188]
Осы өлеңге қарап лирикалық қаһарман әдемі әндерден, қыздармен отырудан
жалыққан екен, т.б. деп сөзбе-сөз түсіндіруге болмайтыны анық. Рас, өлеңде
шаршау да, уайым да бар. Бұл бірақ қапалану, титықтауға жетелейтін туынды
да емес. Жас ерекшелігіне, көңіл-күйіне сай бұл зерігу (егер зерігу деп
атасақ), қалғып-мүлгу — уайымға емес, өмірдің көп қырлы екеніне ден
қойып, соны тамашалауға алып келеді. Сөйтіп бұл шы-ғарма мұңаю да емес,
шаттану да емес, бәрінің әсерін өзінше қабылдаған өзіндік тебіреніске,
жастық шақ, кәрілік, өмір мәні, ерекшелігі туралы толғанысқа жетелейді.
1.2 Қ.Мырзалиевтің табиғат лирикасы
Тіршілік тірегі – табиғат. Поэзия және табиғат. Екеуін бір-бірінен
бөліп қараудың өзі қиын. Табиғат поэзиясы ұлт ұғымына, тіршілік тынысына,
тұрмысына байланысты дамиды. Қоғам, заман өзгергенмен табиғат сол бейкүнә,
уыз қалпында қала береді.
Қ.Мәшһүр-Жүсiптегi Қ.Мырзалиев шеберлiгi мақаласында Ой орманы
(1965ж.) жинағы мен iлесе жарық көрген Дала дидары (1966ж.) жинағының
орны бөлек екенiн айта келiп, Қазақ ақындары iшiнде Қадыр Мырзалиев әр
жинақ сайын өзiн-өзi қайталамауымен, әр кiтабын белгiлi бiр тақырыпқа
құрып, бiрiндегi ойды екiншiсiнде алға апаруымен, сөйтiп, күрделi өмiрдi
неғұрлым жан-жақты бейнелеуiмен ерекшеленедi [6 , 19], – деп көрсетедi.
Қ.Мырзалиев шығармашылығына қатысты С.Нұрахметов [7 ] пен Қ.Тілеубердиевтің
[ 4] қорғаған кандидаттық диссертациялары бар.
Мырзалиев шығармаларында табиғат тақырыбы жетекшi орын алады. Мысалы
Баян аула өлеңiнде:
Мың көрсең де ажарын,
Өте алмайсың қарамай.
Қара тасты қақ жарып
Қаптап өскен қарағай.
Желiндерi сыздаған,
Бие бұлттар бiр табын.
Душқа түсiп мұздаған,
Дiр-дiр етiп тұр талы [10, 22].
Алғашқы екi тармақ арқылы автор Баян аула жерiнiң қаншалықты
науандығын, көркемдiгiн бейнелейдi. Ал үшiншi-төртiншi тармақтарда
қарағайдың тасты жарған ерекшелiгiн және көптiгiн суреттейдi. Тасты жару
оңай емес, ендеше тасты жарып шыққан қарағайдың да мықты болғандығы. Қара
тасты деген тiркестi де орынды алады. Қара сөзiн тас сөзiмен
тiркестiру арқылы автор тастың берiктiгiне, қаттылығына назар аудартады.
Қаптап сөзi сол қара тасты қақ жарып өскен қарағайлардың көптiгiн
берсе, екiншi тармақтағы қарамай сөзi, одан кейiнгi тармақтардағы қара,
қақ, қаптап, қарағай сөздерiнiң барлығы да қ әрпiне басталып, дыбыс
үндестiгiне құрылған. Бұл да өлеңдегi көрiнiстердi айшықтап, түрлендiрiп
тұр. Желiндерi сыздаған, бие бұлттар бiр табын деп бұлттарды суреттеу де
әсерлi. Ақын стилiне ғана тән желiндерi сыздаған тiркесi арқылы
бұлттардың үлкендiгiн, көлемдiлiгiн, бiр табын қолданысынан бұлттардың
көптiгiн, молдығын байқаймыз. Ал мұндағы желiндерi сыздаған бие бұлт болуы,
оның өзi бiр табын болуы әрi шарттылық, әрi ұлттық өрнек айнасы. Үшiншi-
төртiншi тармақтарда талды адам бейнесiнде берген. Оны душқа түсiрiп дiр-
дiр еткiзген душ сөзiн заманға сай қолдана отырып автор талдың
қозғалысын, ол қозғалысқа әсер етушi бiр күштiң, яғни желдiң барлығын
аңғартады. Және ол дiр-дiр етiп қозғалғандықтан желдiң қатты емес,
бiрқалыпты екендiгiн көремiз
Табиғатты бейнелеуде тақырып пен ойды дәл айқындайтын, ақынның сөз
саптауы мен шығармаларындағы көркемдiк ерекшелiктерiн аңғартатын мысалдарды
көптеп келтiруге болады. Сондай өлеңдердiң бiрi – Ақша қар өлеңi. Алғашқы
шумақтың өзiнен-ақ ақын оқырманды нақты суреттеумен қызықтыра отырып, адам
сезiмiне, табиғаттың әсем көрiнiстерiне үңiлте түседi:
Жалғыз басты жаратқан
Жатыр ма екен ұн елеп,
Қылаң аспан тараптан
Қар түседi себелеп.
Аппақ болып шұбарлар,
Адыр жатыр дөңкиiп.
Шыға келген шынарлар
Шолақ етек тон киiп [10, 167].
Ақын жаратушы иенi де ойынан тыс қалдырмайды. Оны ұн елеп жатқан адам
кейпiнде бейнелейдi. Ұн елеп деудiң өзi көз алдымызға қардың жауу
ерекшелiгiн елестетсе, жалғыз, жаратқан, жатыр сөздерiнiң бiрыңғай ж
әрпiне басталып, дыбыс үндестiгiне құрылуы өлеңдегi суреттердi ажарландыра
түскен. Қылаң аспан дегенде нақты суретпен бiрге бояу дәлдiгi көрiнсе,
қардың себелеп түсуi алдыңғы тармақтағы ұн елеп деген көрiнiстi
дамытады. Екiншi шумақта шұбарлардың аппақ болуы рең әдемiлiгiн, ал
адырдың дөңкиiп жатуы пiшiн келiстiлiгiн жайып салады. Шұбарлар,
шынарлар, шолақ сөздерi дыбыс үндестігіне (аллитерацияға) құрылып
өлеңге өң берсе, шынарлардың шолақ етек тон киюi қардың шынарларды жабу
ерекшелiгiн өрнектейдi. Үшiншi шумақта мұржалардың ақ телпектi болуы және
монтиып тұруы көз алдымызға лирикалық кейіпкер талғамына сай нақышталған
шырайлы көрiнiстi елестетедi. Сол сияқты шыршалардың шұбатылған тон киюi
де әсерлi. Төртiншi шумақта бозаң тартқан мұз бетiнiң тозаң басқан
айнадай болуы да нақты сурет жасау шеберлiгi айнасы. Жалпы, аз сөзге көп
мән сыйғыза отырып, ақын төрт шумақтың өн бойында әсем суреттер
бергендiктен де шығарма сәттi шыққан.
Ақынның табиғат тақырыбындағы өлеңдерi кiтаптың Жерұйық бөлiмiнде
көптеп кездеседi. Сондықтан да әрбiр өлеңге жеке тоқтап жатпай, ақынның
табиғатты бейнелеудегі өзгеге ұқсамайтын кей ерекшелiктерiне көңiл бөлейiк:
Бiраздан соң адамдардың қараған, Басы айналып кетерi бар теңселiп [10,
331] – деу арқылы ақын тау биiктiгiн жай сөзбен жеткiзбей, нақты суреттер
арқылы көрсетедi. Тауға қараған адамның теңселiп, басы айналуы оның
соншалық биiк екенiне сендiредi. Қалғымайды шың-құздарың қырағы, Саған
жақын көк аспанның шырағы [10, 332]. Бұл жолдарда да тау биiктiгiн
бейнелеген суретке сүйсiнемiз. Оның жерге қарағанда көк аспанның шырағына
жақын болуы шың-құздардың биiктiгiмен бiрге табиғаттың әсем көрiнiсiн
елестетедi. Бұл таулардан құлайды өзен ақ көбiк Құс болмаса өте алмайды
ат көлiк [10, 341]. Үзiндiде биiк тау деген сөз жоқ, бiрақ жай судың емес,
өзен суының ақ көбiктенiп құлауына қарағанда, сонымен бiрге ат-көлiктiң өте
алмауынан таудың биiк екендiгiн аңғарамыз. Топ еткенде апорты Алма
ағаштан, Бiреу қағып түскендей естiледi [10, 335]. Ақын алма бағындағы
апорттың үлкендiгiн, салмақтылығын айтып жатпайды. Тек оны топ еткiзу
арқылы дыбыс ерекшелiгiне назар аудартып, сол арқылы басқа да қасиеттерiн
аша түскен. Зерттеуші Б.Кәрібаева сөзімен айтсақ: Табиғат суретін беруге
ақын көп машықтанған. Әсіресе табиғаттың бар бояуын суреттеп жеткізуден
гөрі жанының қабылдауы мен түйсігінің тітіркенуі арқылы адам мен табиғатты
тұтастырып жіберуді көздейді [8, 138].
Қ.Мырзалиевтің туған жер табиғатына деген сүйіспеншілігі, ыстық сезімі
талай-талай сәтті туындыларды дүниеге әкелді. Алатау, Көкшетау, Баянауыл,
Қарқаралы, Алтай табиғаттары аса шеберлікпен келісті жырланады. Мәселен,
Алатау өлеңінде автор таудың құдіреттілігін ерекше мақтанышпен,
махаббатпен бейнелеуін байқаймыз. Оны өзге таулардан биік, еңселі, сұлу
етіп елестеткен ақын оның өзіндік сипаттарын да жан-жақты танытады.
Өткенмен талай заман шерулі,
Сүрі қалың білген емес еруді.
Жолақ-жолақ жоталарың, жондарың
Жолбарыстың терісіндей керулі .
Қалғымайды шың-құздарың қырағы,
Саған жақын көк аспанның шырағы.
Асып-тасып төбеңдегі көлдерің
Ақтарылып кете жаздап тұрады... [13, 61].
Алатаудың қанша заман өтсе де, ерімеген қалың сүрінің, жолақ-жолақ
жоталарының, шың-құздардың биіктігінің, төбедегі көлдерінің тамаша
көрінісін автор соншалықты әсерге бөлене отырып, шабыттана суреттейді.
Ал Алтайды бейнелеген өлеңінде лирикалық кейіпкер әсем табиғат
көрінісіне таңданады, таңырқайды, сүйсінеді. Ғажайып дүние есігін ашқандай
әсерге бөленіп, оқырманына да сондай сезім сыйлайды. Әсіресе ол әлемнің
жасыл реңге боялуына, шөбінің тез қаулап, қалың өсетіндігіне сүйсінеді. Оны
Төрт дөңгелек төрт күн ізін салмаса, Танымас ең күнде жүрген жолыңды
тармақтарымен немесе Бүгін шөбін шауып алған баурайды Келесі күн тұрар
тағы ну басып [13, 71] деп суреттейді. Лирикалық кейіпкер Алтай жерінің
құнарына, қасиетіне де назар аудартады. Кей жерде кепкен шыбық тұрмақ,
арнайы даярланған өсінділерді еккенде өспей жататынын ескерсек, әуреленіп
қазбай-ақ қадап кеткен кепкен шыбықтың келесі жылы көк тал боп тұруы да
әсерлі. Сонымен қатар лирикалық кейіпкер өсімдік тіршілігіне, гүлдердің
көптігіне де көңіл бөледі. Бірінен соң бірі шығар бұрқ етіп, Әр аптаның
қайталанбас гүлі бар – деп өсімдіктер әлемін, ерекшеліктерін сипаттайды.
Алтайдың сұлулығына сұқтанған, тамашасына тамсанған ақын мынадай ойға
тіреледі: Дүниенің сұлулығы Алтайдан Басталады, не Алтайда бітеді!.
Ақынның еркін, шабыттана жырлаған жерлерінің бірі – Көкшетау. Әр
жердің өзінше әсемдігін, әдемілігін ескерсек, ақын Көкше жерінің тұтас
көгілдір дүние екендігін байқап, жырға қосады. Оны Қыз – көктем күліп
-ойнап бара жатып, Осында көк бояуын алған төгіп деп немесе Тау да көк
Тоғай да көк, Маңай да көк, Алғандай ауаны да нілге малып
тармақтарында көк сөзін қайталау арқылы оқырман назарын рең әдемілігіне
аудартады. Ол келесі шумақтарда да жалғастық табады:
Көк мұнар – көк шымылдық төгілдірме.
Көк мұхит секілденер егін бірде...
Көкшеде дүниенің барлық көгі:
Көк сұңқар, көк ала үйрек, көгілдір де [13, 73].
Лирикалық кейіпкер қабылдауына сай көк мұнарды төгілдірме көк
шымылдықпен ауыстырса, егінді көк мұхитқа балайды. Дүниенің бар көгі сол
жерден табылғандай, сұлулық атаулының ортасында отырғандай әсерге бөлейді.
Ал Көкшенің сексен көлін суреттегенде, автор оны қазақтың ауыз
әдебиетінің, тарихының, кесекті, көрікті тұлғаларына балайды. Сол арқылы
лирикалық кейіпкердің таным көкжиегін, ұлттық рухын танимыз. Мысалы:
Көкшетау – Қыз Жібегің болса егер,
Сексен көл – сексен шолпы шашбаудағы. Енді бірде:
Көкшетау – Баян сұлу болса егер,
Сексен көл – сексен алқа өңірдегі [13, 79]-деп, әсерлі
суреттейді. Өлең ұлттық сипатқа толы. Қазақ әдебиеті мен мәдениетін
білмейтін адамға мұндағы баламалар түсініксіздеу болар еді.
Келесі бір Көкшенің көрікті жері Оқжетпесті көргенде лирикалық
кейіпкер өзінше ой түйеді: Пирамида дегенді, Баяғыда-ақ Оқжетпес қып
біздің жер жасап қойған! [13, 81].
Қ.Мырзалиевтің табиғатты бейнелейтін өлеңдерінде лирикалық кейіпкер
келісті көріністі тарих тереңіне, ұлттық мәдениет пен әдебиетіміздің інжу-
маржандарына бойлай отырып, солармен сабақтастыра, салыстыра елестетеді.
Бұл Оқжетпес өлеңінде де кездеседі: Жебелері сияқты қарағайлар Шығып
тұрған қаз-қатар қорамсақтан деп қарағайлардың тіктігін, орналасу ретін,
биіктігін жайып салса, енді бірде Төсіндегі тақтай тас сауытындай,
Дулығадай піл тасы басындағы тармақтарымен Оқжетпес тауының түр тұлғасын
батырлар сауытына ұқсатады.
Ал келесі бір үзіндіде Оқжетпестің беріктігін Қазақстанның төзіміне
теңесе, асқақтығын Біржанның дауысына балайды. Лирикалық кейіпкер Көкше
жерінің табиғатымен қатар тарихын, дәстүрін, әдебиетін көреді.
Көрікті жердің бірі Баянауылды [13, 89] суреттегенде, лирикалық
кейіпкер өз сезінуін, әсерін жасырып қала алмайды. Қазақ атам осы тауға
Баян деп Қыздың атын, сірә, тегін қоймаған!, – деп ішкі ойын, сезімін
білдіреді. Баян жерінің әр затынан сыр аулайды, қызға тән сипат, мінез
көре, ұға біледі: Ойнақылық сезем қандай көгінен, Бұлағынан сезем
сондай еркелік десе, көлі мен талын көргенде: Бір тазалық көрем қандай
көгінен, Талдарынан көрем сондай нәзіктік дейді.
Ал бұлты мен желіне қатысты: Биязылық тапсам қандай бұлтынан,
Самалынан табам сондай ұяңдық... деп қазақ қызына тән еркелік, тазалық,
нәзіктік, биязылық, ұяңдық қасиеттерді лирикалық кейіпкер Баян табиғатынан
көреді.
Жасыбай көлінің зейнетті көрінісін көргенде:
Жаз ойланып, күз ойланып,
Жел теңеуге жол бермедім.
Жердің бетін жүз айналып,
Сендей жәудір көл көрмедім [13, 90]-деп тамсанады.
Сұлулықты жел теңеуге қимайды. Көлінің тазалығына сүйсінеді. Оны Тереңінің
өзіне де, Болмайды сыр жасыруға деп бір байқатса, енді бірде Сүңгіп
кетіп, Су түбінде Болады ине сабақтауға! деген бейнелеулермен
толықтыра түседі.
Қ.Мырзалиевтің табиғатты суреттеулерінде лирикалық кейіпкер – тек
сүйсіне қараушы емес, сырттан үнсіз бақылаушы, байқаушы да. Түнгі аққулар
[13, 91] өлеңінде көлдегі көрініс келісті бейнеленеді: Жұлдызсыз түнде
борықтай аққу жарықтық Жүзіп жүр көлді балауыз шамдай жарық қып.
Жағалау жаққа қарайды кейде көп сенбей, Жылжиды сосын көктемде көшкен
көк сеңдей [13, 91]. Қараңғы түнде аппақ аққудың көлді шамдай жарық қып
жүзуі әдемі. Қарама-қарсы реңнің алынуы өлең әсерлілігін арттыра түссе,
аққу қозғалысының нәзіктігі, жеңілдігі жылжиды сөзімен танылады.
Қ.Мырзалиев – поэзия әлемiнде өзiндiк қолтаңбасы қалыптасқан, жылдан-
жылға оқырмандары көбеймесе, азаймайтын ақындарымыздың бiрi. З.Қабдолов
пiкiрiмен айтсақ: ...Әр өлеңде және жинақтағы бар өлеңде автор мөп-мөлдiр
шындықты тап-таза ағысқа, ақындық ағысқа айналдырып, соншалық бiр кең
тыныспен еркiн, ешқандай қитықсыз, есiле, көсiле жырлаған. Әр өлең кәдiмгi
қиыннан-қиысу жағынан жасандылықтан аулақ, соншалық табиғи, тiптi оп -оңай
құйыла салған секiлдi [10, 10].
1.3 Қ.Мырзалиевтің азаматтық лирикасы
Қ.Мырзалиевтің Қылыш пен қанжар атты өлеңдер кітабының жарық
көргеніне де біраз уақыт болды. Алайда, осыдан ширек ғасыр бұрын жыр
тілеулестерінің жүрегін біржола жаулап алған Қадыр ақынның талант теңізі
суалып қалған жоқ және олай болмақ емес.
Алтын-күміс ілгері,
Асыл жібек – үстегі.
Арғымақ ат – мінгені,
Ақ ордалар – түскені.
Айдай ару – алғаны,
Ақ ерке күй – шерткені.
Қыран бүркіт – салғаны,
Құмай тазы – ерткені...
Серіктесі – марғасқа,
Сілтегені – алдаспан.
Жастанғаны – жартас та,
Жамылғаны – көк аспан...
Бұл кім? Бұл – қазақ. Қазақ болғанда да, Қадыр Мырзалиевтің қайдағыны
көретін жіті жанарына ілінген, биіктен, алыстан шолатын қыран көзіне
шалынған көркемдік қазанында қайнап-піскен, жүрек-отына шарпылған, қуатты
білекпен қарпылған дала қазағының жиынтық бейнесі. Бұл сонау осыдан жиырма
бес жыл бұрын-ақ: Келешектің ғалымы, көңіліне түй мұны, Азандағы мал
үні – атамыздың гимні деп жазған Қадырдың көңіліндегі – кесек қимылды
асқақ қазақ. Шаңы шыққан шайқаста жанын берген ер кісі. Құрық-қылыш
айқасқан – бабамыздың гербісі деп жазған шайыр өз қандастарының күнделікті
күйбең тірлігін, пендешілігін, ұсақтығын, иттігін анда-санда ұмытып, бір
мезгіл осылай ірілетуге, биіктетуге хақылы шығар. Шынында да, Көре тұра
мынау ұлы даланы, қалай кіші боламыз, ей, жігіттер!.
Қ.Мырзалиевтің бүкіл шығармашылық әлемін ой көзімен шолсақ, ол сонау
Ой орманынан, Дала дидарынан, Бұлбұл бағынан бастап-ақ салқар дала,
шалқар көл, самал тауды ежелден мекен етіп, мәңгілік мұралар туғызу арқылы
әлемдік өркениетке көш түзеген Қазақ елінің поэтикалық көркем
энциклопедиясын жасауды түпкі мақсат-мұратқа айналдырып, өлеңнен өлеңге,
кітаптан кітапқа көшкен сайын сол аңсарына, үлкен міндетіне бір қадам
жақындай түскен тәрізді болып көрінеді.
Ақын болып бірдеңе жазарымда,
Халық болып алдымен ойлап алам!- депөзі осы кітабында
тауып айтқандай, ол өз халқының ұлы бейнесін санасының бір қалтарысында
сақтап, нені жазса да сол халықтың өміршең қасиетін құрметтеуге
бағыштайтындай. Қуанса да, қайғырса да, сүйсінсе де, күйінсе де, өзін туған
ел, туысқан жұрттан бөліп-жармай, әлемдік ақыл-ой асқарының қай биігіне
құлаш ұрса да, өз топырағына, өз халқының тағдырына, арман-мұңына оралып
келе беретіні – соның айғағы. Қадыр үшін:
Көптің әні – өз әнің,
Жатады жыр алмасып.
Барлық жердің қазағы –
Бір бұтақтың алмасы.
Біздің тарих – ол да бір қалың тарих, оқулығы жұп-жұқа бірақ –тағы
дейтін сол қазақтың арғы-бергі тарихына көркем тұспалдар жасап, өлең
оқулығының тұтас бір нұсқасын бұған дейінгі кітаптарымен даярлаған ақын
енді сол тарихтың бұрын өзі назар салмаған, аңғармаған яки мұршасы болмаған
беттерін толықтырып, жеке деталь, нәзік штрихтарды сызуға бет түзегендей.
Халыққа тән жалпы қасиеттерді, ортақ өлшемдерді біршама түгендеген соң,
енді көмескілеу көрінетін кейбір бояуларды қанықтырып, нақтылауға көшкен
тәрізді. Тіпті, Фараби, Абай, Махамбет, Ыбырай, Құрманғазы, Қажымұқан
тәрізді ұлы тұлғалардың жыр мүсінін тәмам етіп, ендігі жерде өзімен
дәуірлес Жұмаш, Ұрқия, Ақиба, Сыпайы секілді кішкене адамдардың портреті
арқылы бүкіл халықтың бейнесін сомдауға талаптанған сыңайлы. [20, 8]
Қазақ секілді жанғанынан өшкені көптеу болған, еңбегі еш, тұзы сор
халық мемлекеттік тәуелсіздігінің өзін ұлттық ғұмырының алтыншы ғасырында
әупіріммен қолға алып отырса, оның өткен жолында шамырқана жырлар қасірет
пен қайғы да, нәубет пен зұлмат та баршылық.
Не кінә тағасың!
Не пәле жабасың.
Көріпті балық боп,
Тағдырдың табасың!
Бұл әншейін айтыла салған қызыл сөз емес. Өйткені:
Тауысып барлық амалды
Күрсініп ғалым дем алды.
Мақалдың көбі сотталды,
Эпостың көбі қамалды.
Күресіп өлген хандармен
Хандарға жақын жандармен...
Қалдық та бардық
Бір ғана
Қара қасқа атты Қамбармен!
Ақтарып көне көріңді,
Аруақтан ұрпақ жерінді...
Алыпқа тұсау салынды,
Халыққа сөгіс берілді.
Көз алдымызда ,
Апырым-ай,
Тарихым болды тақырдай.
Сүлмиіп қалды фольклор,
Сүзектен тұрған батырдай!
Ол ол ма! Мұны өткен заманның зұлматына жорысаңыз, күні Кеше
зиратыңызды қиратып, аруағыңызды қорлап, құлпытасын таптаған зұлымдықты
қай тентекке телисіз?
Мұның өзі қиял ма, әлде, елес пе?
Ескерткіштер қирап жатыр дөңесте.
Құлпытасқа қол көтеру, қарағым,
Аруақтарға дүре соғу емес пе?
...Қирап жатқан ескерткіштер көп тегі,
Қарағым-ай, қарғауға сөз жетпеді.
Құлпытасқа түскен сызат,
Жарқышақ –
Жапалақтың таңбасындай беттегі!
Дуылдаған бетіңізді бөтен көзден жасырғанмен, өзіңізден өзіңіз қашып
құтыла алмайсыз ғой. Ендеше, есті жиып, етекті жабатын, ел болып,
еркіндікке ұмтылатын кез осы:
Жи, бауырым,
Жи, бауырым, есіңдң!
Жауыздыққа куә болды өсімдік.
Табытынан суырып ап аруақты
Тепкіледі деген осы!
Не сұмдық!
Өлең – митингіде миға құяр дабыра – ұран, плакат емес, ендеше саналы
кісі, жетелі жігітке жетерлік сөз айтылғандай. Бірақ, өзі ермей, ерік
бермей, жұрт қор етті дегізіп, Абайдың да бармағын шайнатқан қазақ емеспіз
бе?
Бабам қазақ бүгін тойса,
Оп-оңай
Ұмыта салған кеше көрген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 Қ.Мырзалиев өлеңдерінің тақырыптық-идеялық
мазмұны ... ... ... ... ..5
1.1 Қ.Мырзалиевтің махаббат
лирикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Қ.Мырзалиевтің табиғат
лирикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
1.3 Қ.Мырзалиевтің азаматтық
лирикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
1.4 Қ.Мырзалиевтің философиялық
лирикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
1.5 Лирикалық кейіпкер және ұлттық
мінез ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...29
2 Қ.Мырзалиев лирикасының көркемдік
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ...41
2.1 Ақын өлеңдеріндегі ажарлау
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
2.2 Ақын өлеңдеріндегі құбылту
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
2.3 Ақын өлеңдеріндегі айшықтау
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... .60
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..61
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаты. Поэзия – әдебиеттің ертеде қалыптасқан көне
саласы. М.Базарбаев сөзімен айтқанда ...жасаған сайын жасара түсетін жанды
саласы [1, 3]. Ол – ежелден зерттеушілердің назарын өзіне аударып келген
әдебиет жанрының бір түрі. Сондықтан болар, поэзия туралы зерттеулер әлі
толастаған емес.
Әдебиеттің өрістеуі 1960-1990 жылдары десек, қазақ поэзиясының дамыған
тұсы да осы кезең. Әдебиет әлеміне М.Мақатаев, Қ.Мырзалиев, Ф.Оңғарсынова,
Т.Айбергенов және т.б. талантты ақындардың келуі поэзияның, әсіресе,
лириканың дамуына мол үлес қосты.
Қазақ әдебиетiнде лириканың түрлерi туралы пiкiрлер де бiр iздi емес.
Әдебиетшi М.Базарбаев [1, 88] қазақ поэзиясында өмiр сипатын бiлдiретiн
саяси лирика мен азаматтық лирика бар екенін айта келіп, шартты түрде
махаббат лирикасы, табиғат лирикасы деп бөлінетінін ескертсе, зерттеуші
Ә.Жәмiшев: Лирика атам заманнан берi: философиялық, саяси, табиғат,
махаббат лирикалары деп түр-түрге бөлiнедi. Бүгiнгi қазақ лирикасында бұл
сипаттардың қайсысы болса да мол [2, 8] – дегендi айтады.
Поэзияны түр-түрге бөлуде ақын Ф.Оңғарсынова: ...азаматтық лирика,
азаматтық тақырып дегендi бiз өз алдына оқшау қоятынымыз әбестiк. Осы
оқушылардан қырсықтық пен тайыз түсiнушiлiк туындайды. Бұл, сөз жоқ, жақсы
өлеңнiң тууына кедергi жасайды. Мынау азаматтық лирика, анау махаббат,
үшiншiсi табиғат деп шекараны қызыл сызықпен бөлiп қою дұрыс емес [3,
184], – дейдi. Ал поэзияда бiр өлең iшiнде табиғат суретi мен махаббат
сезiмiнiң астасып, сабақтасып келуi немесе табиғат көрінісі мен қоғамдық,
философиялық ойлардың қатар жүруі Ф.Оңғарсынова пiкiрiн қуаттай түседi.
Дегенмен шартты түрде табиғат, махаббат, азаматтық лирика деп бөлемiз.
Жұмыстың өзектілігі. Қазақ әдебиеті ғылымында ақындар шығармашылығы,
не болмаса әдеби мұрасы кейінгі кезде жан-жақты қарастырылып жүр. Әсіресе,
қазақ әдебиетіне, поэзиясына белгілі тұлғалардың шығармашылығының,
мұрасының зерттеліп жатқандығын білеміз. Десек те, жекелеген мәселелер
зерттеушілердің назарынан тыс қалып жататыны да шындық. Осы тұрғыдан
қарастырғанда, Қ.Мырзалиев шығармашылығы мүлде зерттеу көзіне айналмады деп
те айта алмаймыз. Жекелеген мақалалар мен зерттеулерде, конференцияларда
қарастырылып жүргені рас. Бірақ бұл еңбектер ақын шығармашылығын толық аша
алмайды. Ол үшін көп еңбек қажет. Біздің жұмысымыздың өзектілігі де осы
ойдан туындап отыр. Жұмыста ақын шығармашылығын тұтас емес, тек лирикалық
шығармаларынқарастыруды жөн көрдік.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың басты мақсаты –
белгілі қазақ ақыны, оқырмандардың іздеп жүріп оқитын ақыны Қадыр
Мырзалиевтің лирикалық өлеңдерін жан-жақты талдау арқылы көпшілікке таныту.
Осы мақсатқа жету жолында төмендегідей міндеттер көзделді:
• Ақынның лирикалық өлеңдерін тақырыптық-идеялық ерекшелігіне қарй
талдау;
• Ақынның өзіндік ерешелегін, стилін өлеңдерін талдау барысында
бағамдау;
• Қ.Мырзалиевтің ақындық шеберлігін жан-жақты ашу;
• Өлеңдерінің көркемдік ерекшеліктерін әдебиет теориясы тұрғысынан
қарастыру;
• Құбылту, ажарлау, айшықтаудың ақын өлеңдеріндегі қолданыстарын
айқындау.
Жұмыстың жаңалығы. Қазақ әдебиеттану ғылымында поэзия зерттелген жоқ,
не болмаса зерттелмей жатыр деп айта алмаймыз. Қазіргі кезде, әсіресе,
жақсы зерттеліп жатқан салалардың бірі. Кей зерттеулер кезең-кезеңмен
бөлініп қарастырса, біраз зерттеулер жекелеген ақындар шығармашылығын,
болмаса лириканың арнайы түрін зерттеуді көздейді. Осы тұрғыдан
қарастырғанда, диплом жұмысының нысанына алынып отырған ақын Қ.Мырзалиев
шығармашылығы мүлде қарастырылмады деп айта да алмаймыз. Зерттеуші
Қ.М.Тілеубердиевтің Қ.Мырзалиев шығармаларындағы табиғат және экология
мәселелерінің көркемдік шешімі [4] атты кандидаттық диссертациясы бар.
Сонымен қатар жекелеген мақалалар мен зерттеушілердің ақын туралы айтқан ой-
пікірлері бар. Біздің жұмысымыздың жаңалығы сол – біз жұмыста ақын
Қ.Мырзалиевтің тек қана лирикалық шығармаларын арнайы қарастыруымыз. Әрине,
ақынның лирикалық шығармаларынан басқа балалар әдебиетіне қатысты
шығармалары, поэмалары, мақалалары, аудармалары т.б. бар. Десек те, ақынның
лирикалық шығармаларын қарастырған дипломдық жұмыс деңгейіндегі алғашқы
еңбектердің бірі деп айта аламыз.
Зерттеудің дереккөздері. Зерттеуші-ғалымдардың теориялық еңбектері мен
мақалалары, ақын Қ.Мырзалиевтің әр жылдары жазылған өлеңдері дипломдық
жұмыстың дерек көздеріне айналды.
Жұмыстың теориялық және әдіснамалық негiздерi. Зерттеудiң теориялық-
әдіснамалық негiздерiне ұлттық әдебиеттану ғылымының көрнектi өкiлдерiнiң:
А.Байтұрсынов, Қ.Жұмалиев, З.Ахметов, З.Қабдолов, Қ.П.Жүсіпов, К.Ахметов
т.б. зерттеу еңбектерi тақырыпты зерттеудiң көзiне айналды.
Сонымен қатар А.А.Потебня, Г.И.Лотман, В.В.Абрамович, КК.Кожинов т.б.
еңбектерiндегi ғылыми теориялық қағидалар басшылыққа алынды.
Зерттеудiң әдiстерi. Тақырыпты зерттеуде салыстырмалы талдау, жүйелеу,
жинақтау, тұжырым жасау әдiс-тәсiлдерi қолданылды.
Жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі екі тараудан,
қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Қ.Мырзалиев өлеңдерінің тақырыптық-идеялық мазмұны
1.1 Қ.Мырзалиевтің махаббат лирикасы
Қадыр Мырзалиевтің махаббат пен достықты жырлаған лирикасының жөні
басқа. Осы тақырыптағы өлеңдер циклы - ерекше поэтикалық сипаты бар, айтуға
тұратын жырлар деп білеміз.
Оның "Бұлбүл бағы", "Домбыра" атты екі кітабында достық пен махаббат
ерекше пафос, өзгеше темперамент арқылы жырланады. "Бұлбұл бағында"
төртінші, алтыншы тарау ретінде, "Домбырада" достық пен жолдастық пернесі
махаббат, ғашықтық пернесі деп екі бөліп, аталыпты.
Енді Қадырдың махаббат лирикасы қалай, соған келейік. Ол туралы қандай
сын айтылса да қазіргі оқырманға ұнай бермесі хақ. Ескі сүрлеу өзіне
тартады, жаңадан із тастау тағы қиын...Қалың қарды омбылап бара
жатқандай...
Сынды түзеу қолдан келмес, дегенмен айтпасақ болмайды. Қадырдың
махаббат лирикасы басқаша махаббат. Ол өзінше жырлайды. Қадыр сөзі –
қадірлі сөз. Әсем сөз.
Махаббат лирикаларын Қадыр "Бұлбүл бағы", "Ой арманы", "Домбыра" деп
аталатын жыр-жинақтарына енгізіпті. Әр жинақтың шыққан жылына қарап
отырсаң, ақынның өсу жолын, лирикалық қаһарманның балалық, жастық
романтикасы, ойы өсіп барып, өмір тәжірибесіне айналғандай, адам ретіндегі
келбеті, бәрі- бәрі ізбе - із дамып отырғандай. Жас жігіт ару қызды ұнатып,
аңсайды, соңында қосылып, көңілін орнына түсіреді. Махаббатында қарама-
қарсылықтар болып, өзара түсінісу, бірі-бірін қадірлеу сезімдері айшықты
жағдайда ашыла түседі. Қосылған соң да, мінез алшақтықтары аз болады. Ақыры
екі жас үйренісіп, үй болады. Ақын осының бәрін суреттеп береді, объективті
бағалайды. Қысқасы, мұнда да Қадыр Қадырлығын істеп, жалпы өмір ағысынан
жаңылыспайды. Көп қырлы соқпақтарды сызып, содан жастарды дұрыс жол тауып
өткізеді. Осының бәрі Қадырда диалектикалық байланыста шешілген.
Ақынды және оның лирикалық қаһарманын дұрыс түсіну үшін, келіңіз ақын
поэзиясына ізбе-із тоқталайық:
0,бозбола алынбаған мұрты әлі?
Оны көрсең, жығыласың бір талып.
Батырларды матап-байлап тастауға,
Жетіп жатыр қара шаштың бір талы.
Ғашық болсаң, әрі суып, әрі ысып,
Жаттым дей бер ертелі -кеш дәрі ішіп,
Қыпша белге жетпейді-ғой жетсе бір,
Құмар құшақ қалар еді қарысып.
...Анар емес - кеудедегі екі анар
Бекежандар бұғып жатқан Қособа!
Қайран сүлу, Күн келбетті, Ай мүсін!
Бір адамның, бір адамның бақыты ол,
Мың адамның, мың адамның қайғысы![1,104]
Дұрыс, өлең махаббат мұңын шертеді. Қаһарман махаббаттың талай қайғы-
шерін татқан. Содан осындай жыр туып отырғандай...Әсіресе, соңғы
қайталаулар, бәрі-бәрі жұртты махаббатқа тамсандырып, шынайылықтан хабар
беріп, сезім жүйелерін дірілдетпей ме? Әрине, нақтылық саяздау, бірақ
салыстырулары, метафралары жастарды жалынға бөлейтін керемет үлгілі шумақ!
Әрі қарай ақын ойы айдынға айналып, лирикалық қаһарман сезімі
индивидуалданып, нақтыланып, құлпырып барады. Қараңыз:
Талай қыста
Талай түнде ызғарлы.
Тастай болып, аяқ қолым
Тоңыппын.
О, жалғыздық!
Жігіт сорлы қыздарды,
Сүйейін деп, сүймейді екен,
Соны ұқтым! [1,105]
Мыау енді қостарлық өмір жайындағы дүниеауи пікір. Философиялық ой.
Жалғыздықты жоқ ету, оны бекерлеу үшін де айтылған пікір сияқты. Ойың
шартарапты шарлайды: Ақынды түсінгің келеді. Қараңыз:
От басы дейміз жорта,
Біле түра,
Махаббат деген оның дұрыс атын.
Махаббат дейміз жорта
Біле тұра.
Қызғаныш деген оның дұрыс атын. [1, 88]
Сөз жоқ, дұрыс пікір! Сөз шебері ойын айта біледі. Жас махаббатты
үлкен романтикамен жырлайды, көбіне гиперболалық салыстырулар, теңеулермен
көмкеріп, ойын нақтылайды, сурет-қой, сурет! Сөзбен салған бейне-образ!?
Менің сені аңсағаным,
Шөлдің көлді аңсағанындай...
Менің сені аңсағаным
Зынданды нұрды аңсағанындай...
Менің сені аңсағаным
Бөрінің тоқты аңсағанындай,
Қысқасы, болып тұр ғой,
Өмірде жоқты аңсағанымдай! [1,105]
Тағы да:
Көр соқырға таяғынан қымбат жоқ,
Қаңғыбасқа аяғынан қымбат жоқ.
Қас әншіге тамағынан қымбат жоқ,
Қас батырға намысана қымбат жоқ.
Карақшыға қанжарынан қымбат жоқ,
Көктем үшін күн көзінен қымбат жоқ,
Менің үшін бір өзіңнен қымбат жоқ! [1,106]
Міне, осындай қысқа айрымдар арқылы, романтика, қайталау, салыстырулар
арқылы ақын өз ойын оқушыға жеткізеді, Қандай сұлу, поэтикалық шеберлікпен
берілген жолдар! Таңданасың, әрі тамсанасың... Жақсы! Өте жақсы айтылған...
Ақынның мына поэтикалық суреттеріне қараңыз...Мұндағы теңеулер
қандай...
Жүрек шіркін дүрсілінен талмайды,
Махаббаттың барабаны секілді.
Күнбағыстар күннен көзін алмайды,
Менің саған қарағаным секілді.
Алтын деймін, қайдан табам алтынды,
Маған айтпай жүрген сөзің секілді.
Әр сабынан қалады бір алқынды,
Менде қалған шыдам төзім секілді [1, 107]
Демек, бұл жерде ақын өз ойын эстетикалық жақтан әсерлі жеткізу үшін
поэтикалық суреттеу тәсілінің синтетикалық түрін еркін пайдаланған. Ал,
мынасы метафоралық сипатқа ие болса да, күйіп - жануды, ғашықтықты терең
сездіріп тұрған жоқ па?!
Бұлбұл бағы - мына менің көңілім,
Сен дегенде сайрап қоя береді,
Тас лақтырып үркітпе.
Аспан болып кетсеңдағы сен егер,
Жанарыма құйып алам
Сене бер!
Көрмей сені тұра алмаймын үш апта,
Сен дегенде қанағат жоқ құшақта.
Асқар тау боп кетсең дағы сен егер,
Құшағыма сыйғызамын,
Сене бер! [1, 108]
Бұл жолдардағы метафоралар мен символикалық, гиперболалық ойларды
реалистік детальдармен негіздеп, көркемдеп құралына айналдырған ақын,
объективтікке жақын келеді. Сондықтан ақын ойы айқындалып, тереңдей түседі:
Қызығымды бөгелмей,
Қарсы алғым бір келеді.
Бақыттымын деп елге
Жар салғым бір келеді.
Байлап алып құс қанат,
Бел асқым бір келеді.
Кім болса да, ұстап ап,
Сыр ашқым бір келеді.
Түріп алып балақты,
Жүгіргім бір келеді.
Өшіре алмас сезімді,
Күйіп келем өйткені,
Түңғыш рет өзіңді,
Сүйіп келем өйткені! [1, 107]
Бұл шумақтар махаббат қуанышына, романтикаға толы. Жас жігіттің көңілі
ғой, дейсің, сондықтан. Бірақ оны төменгі жолдар сейілтетіндей ...
Махаббаттың қос жанары:
Адалдық пен Беріктік.
Олар жоқта..
Қызғаныштың шеңгелімен дал-дұлыңы шығарып
Өкініштің көзімен жылармын мен басында!
...Махабатты екі бөлсең, шығады өстіп зұлымдық,
Зұлымдықтың бәрін қоссаң бір махаббат шықпайды.
Өмір мен махаббатты, нағыз ғашықтықты терең түсінген ақын ғана осылай
сөйлей алады. Сол үшін де ол махаббатты әр қырынан алып, нақты
сәулелендүруге ұмтылады. Мұнысы және өте орынды шыққан. Сөйтіп, ол осынау
бір өлеңдер циклінде өмір симфониясын терең де, толық шертеді, әр жақты
(әрине, сезімді беру арқылы) аша түседі. Қадыр Мырзалиевте бәрі бар, екі
жас та, олардың ата-анасы да, перзент түсінігі де бәрі- бәрі үн қосып,
поэзиялық нәр таратып, кәдімгідей жосылып отырады.
Қараңыз:
Перзентімдей жаңа салған бесікке,
Арманымды тербеймін.
Ару қыздар көп шіркін десек те,
Басқаларды көрмеймін. [1, 112]
Міне, бұл бір қызға ғана ғашық болған жігіттің сөзі сияқты. Өзі
махаббатқа берік, сезімі тиянақты. Қадыр оны әлі де аша түседі, поэтикалық
жағынан өткірлейді, төгілдіре береді.
Ашсам болды көзімді,
Сен тұрасың-сезінем,
Жұмсам болды көзімді
Сен тұрасың-сезінем.
...Қалай сене құтылам,
Қалай сене безінем?!
Жұмыр жерім болдың сен,
Илан менің сөзіме:
Қалай қарай жүрсем де,
Қайтып келем өзіңе! [1, 113]
Әрине, бұл жас жігіттің арманы емес, нақ сүйері бар кісінің сөзі.
Ондай жігітердің бұлай деуі - нағыз махаббаттың күші емес пе?! Келешек
қосағының әр қимылын бағып, мейірім төгіп отырған кісінің сөзі ғой бұл.
Мұның қай жағынан да табиғи құбылыс екені байқалады. Көп оқырман бұған сене
бере ме, жоқ па ол жағы күмәнділеу- ғой... Сонда да:
Анда-санда көз іліп,
Ұйқы дәмін татың кем,
Соның бәрін сезініп,
Қалғып-мүлгіп жаттым мен.
Тербетсең де есінеп,
Түк демедің ашынып.
Анам түсіп есіме,
Кетті ұйқым ашылып! [1, 114]
Ақын өзінің лирикалық қаһарманын кейде тіпті ақыл-ой адамы дәрежесіне
көтереді, оны өмірімен біріктіріп, синтездеп жібереді. Бұл енді табиғи
жайдайға айнала береді. Шынында, өмірдегі махаббат сезімдері әркімді-ақ
жігерлендіріп, жақсылыққа бастайды емес пе? Ақын оқушысын жамандықтан
сақтандырып, жақсылыққа бастап отырады. Айтайық:
Тәкаппар ем, бір кісідей, бір кісідей өр едім,
Тұқымындай ақсүйектің, тұқымындай төренің
... Арманымды - сені тауып, саған ғашық болғалы,
Адам түгіл, бауырым боп кетті қайың-терегің. [1, 114] Өте
дұрыс айтылған сөз. Теңін тапқан нағыз махаббат иесінің сөзі. Адамың ең
негізгі бақыты. Махаббаты орнықты болмай тұрып, оның өмірі жөнді болмайды.
Өмірді шын сүйемін дегеннің өтірік, шын сүйетін бір адамың болмаса! деген
тіркестері де осы пікірімізді тиянақтайды. Жалпы, Қадырда артық сөз жоқ,
ойсыз жалаңаш пікір де жоқ. Қолмен қойғандай, орнықты, ойлы, сезімтал...
Байқамайды екенбіз
Бақыт деген екеуміз [1, 175]
Қараңыз, қандай тауып айтылған жолдар. Мұнда қанша өмір философиясы,
тұрмыс, ақыл-ой жатыр десең де, артықтық етпейді.
Жігіттің өмірі не?
Паравоз бір.
Белгілі бағытпенен өтіп жатқан.
Шылымды сорып қойып шіреніскен.
Бозбала не біледі реніштен?!
Ботагөз, күлімкөздер бір күндері,
Шығарып жібермесе рельстен!
Махаббат - қиын соқпақ шаққа өтетін.
Жүректі жылатып ап.
Және оны
Қу қыздар жұбатуға ап кететін! [1, 177]
Шынында да махаббаттың болмысы той-томалақ емес. Бірақ ол өмір заңы,
тұрмыс талабы, сол үшін де, болмай қоймайтындай көрінеді. Сол үшін де
сүрінтетін, жылататын жерлерді, қалтарыстарды, мол-ау, шіркін! Осыны ақын
нақ береді, оның қаһарманы да, өзі де өліп көрмеген, бәрін бастан өткізген
кісілер ...
Сөйтіп:
Сүйгеннің көңілі өрлеп, өсері бар,
Оның да табиғаттай әсері бар.
¥ғу бар, үғыспау бар, еркелеу бар, -
Яки, желі, бұлты, нөсері бар деген.
Айттым-ғой, ауыр да болса, өліп көрмеген деп. Қар басқан, қыр асқан
кісінің сөзі осындай болар. Ақын ойын поэтикалық жақтан құбылта отырып, тек
қана шындықты айтады, кейде сатира, не юмордай боп көрінгенмен, өрмірдің
тікелей өзінен алынған болып, кейде трагедиялық сипат алады. Мысалы:
Мен өмірден қорықпаймын қиын деп,
Екеумізді қоспай ма деп қорқамын.
...Мен өлімнен қорықпаймын өлем деп
Екеумізді бөледі-ау деп қорқамын!
Жүрегім, шамаң келсе, шайқар едің.
Мұрынның орнында егер өзің түрсаң,
Күн сайын қан-қан болып қайтар едің.
Махаббат па,
Таныс ауыл біз барған:
Көресіні көрдік ыстық ызғардан...
Құтылам деп сенсеңіздер әй, қайдам!
Қашыңыздар, уа жігіттер, қыздардан!
Мен де қаштым. Қашып жүрмін түңілдім,
Бас сауғалап жүректерге үңілдім ... [1, 177]
Демек, махаббат та өмір сияқты көп қырлы, көп сырлы дейді ақын. Мұнда
пендешілікте, жазмыш та, адамгершілік те бар. Өмірде нелер болмайды... Адам
өмірі жоспарлы түрде бола бермейді. Кейде мемлекеттік жоспар да іске аспай
жатады ғой. Ақынның осы мәселедегі көзқарасы өте дұрыс. Ол былай дейді:
Өз әйелің басқадан,
Аңғырттау боп көрінер...
Әйеліңнен басқаның,
Бәрі көсем көрінер.
Өз әйелің басқадан
Қартаңдау боп көрінер...
Одан жас та, кәрі де
Ақылдырақ көрінер
Бірақ жарың бәрінен
Жақынырақ көрінер[1, 179].
¥лттық көркем дәстүр, терме үрдісінде жазылған мұндағы ой көкейге
қонымды боп тұр. Онда адамзат психологиясындағы ғашықтық, махаббат
төңірегіндегі қарама-қарсылықтар, жүгенсіздіктер беріледі де - ең ақырында,
ақын дұрыс шешімге келіп, оқушыға дүрыс бағыт сілтейді.
Ақын лирикалық қаһарманына сезім гаммасын тели салмайды, сөз өнерінің
құдіреті арқылы, поэтикалық ойын әдемі жеткізеді.
Есімде жоқ- қайтіп біздер таныстық,
Есімде жоқ -қайтып біздер табыстық.
...Түспейді еске. Қайғырамын несін мен!
Әйтеуір бір тандырдың да есімнен!
Құшағыңнан шықпауға үкім кесілген,
Құшағыңда алжасамын есімнен.
Тандыра бер қалаймын шын осыңды,
Түңілдірсең, жиып алам есімді!
Біздіңше, бұл да шын ғашықтың сөзі -ау... Махаббатына берік пе деп
қаласың?! Махабаттың алғашқы адымдары екені байқалады. Тәтті сәттер көзге
елестейді... Рахаттану бар. Осының бәрін ақын бір осы өлеңге ғана емес, өз
поэзиясының өн бойында айтып келеді! Түрлі формада. Түрлі ұйқастар арқылы
ашыла түседі. Терме ұйқасы а. а. а. а. тағы а болады, кейде халық
поэзиясының өлең құрылысына бас иіп соның мотивіне көшеді. Қызық, қандай
формада берсе де, Қадыр ойын өрнектеуді ұмытпай, кісіні қызықтырып, әдемі
әсерде қалдырып отырады.
Күнәдан пәк сонау түндер- ай,
Көруге асыққан күндер- ай!
Көргенде күрмелген тілдер- ай,
Тіл үшін сөйлеген гүлдер- ай!
Алғашқы айтылған сөздер- ай,
Алғашқы ұғысқан күндер- ай!
Шаттықтан жас толған сәттер- ай,
Шүғыла ойнаған жүздер- ай! [1, 179]
Байқап отырған боларсыз, өлеңнің өзінше тылсым сыры. Эмоциясы,
экспресивті күші анық байқалады. Әрбір екі қатардан, ой қорытылып, жабылып
отырады. Сонымен бірге ғашықтық күйігінің бір деталі анықталып, бір
штрихпен сызылып отырады.
Мұны енді терең лиризм демеуге хақымыз жоқ. Ақын теңеулері жаңалыққа
толы, бұрын ешкім айтпаған жаңа теңеулер! Әсерлі, әрі табиғи. Ғашық жігіт
немесе лирикалық қаһарман әр сөзі арқылы жүрегіңді дір еткізіп, ой
тұңғиығына қарай сүйрей жөнеледі десек, артық айтқандық болмас.
Қызыққа бір тоймаған,
Қыз жігіт ек,
Отастық.
Бала мысық ойнаған,
Шарғы жіптей шатастық.
Не болса да енді біз,
Осы өмірді қимаспыз.
Үзілмесек біреуіміз
Тарқатылып қоймаспыз.
Мынау берік махаббат иесінің сөзі емес пе? Бірақ, қаһармандардың
барлығы осылай болса жақсы ғой, талай жастар, ұятты қойып, ажырап -ақ
жатқан жоқ па? Оқушы енді осыны ойлайды... Біздіңше, ақын тарқатыла
қоймаудың себебін - елден, ата-анадан ұялу екенінгін айтуы керек еді. Сонда
қазіргі жастарға үлгі болар ма деп ойлап қалдық. Осы өмірді қимаспыз дегені
соған мезгей ме? Көзді жұмып ажырап кете бару - әсіресе, бұрынғы жастарға
жат еді-ау деп ойлайсың! Сол үлгіні қазіргі жастарға егу қажет-ақ. Осының
бәрін ақын астарлы сөзбен, мағыналы детальдармен әдемі жеткізеді:
Махаббаттың түңғыш жыры- тіл қатпау,
Тіл қата алмай қыз соңында бұлтақтау.
Келесі жыр- сипай беру, сүйісу.
Үшінші жыр- үшіншісін айтпайды,
Таң білінбей олар үйге қайтпайды.
Махаббаттың соңғы жыры - үйлену,
Күйеу болып, келін болып, үйге ену [1, 181]
Осылардың барлығын адамдар басынан өткерген. Әрине, ал оны әдемі
жырмен өрнектеп, өріп шығару кімнің қолынан келеді екен? Бұл ен таланттың
ісі. Қалай ғана хатқа түсіріп, әнге салған әй, деп таң қалмасқа лажың жоқ!
Бұл енді сезімталдықтың жемісі, эпикалық объектив шындықты субъектив түрде
қабылдап, оны басқаларға осылай жеткізу япырмай, үлгі емес пе жұртқа?!
Мұндағы ұйқас, ырғақ, қайталау, астарлап мәнін ұқтыру, осылар кімді болса
да таң қалдырып, таңдай қақтырады. Қараңыз:
Кең пейіл перзентіміз біз даланың,
Күтпесең қонағыңды сызданамын.
Өзіңді қыдыртуға мұршам да жоқ,
Ал жалғыз жіберуге қызғанамын.
... Қағамын арып -ашып іңірде есік,
Үйде де әкең жүмыс істесін- деп,
Ұлыңмен отырасың күбірлесіп.
...Түнде де баяғы сол қағаз-қалам,
Таң атпай тағы ісіме аттанамын.
...Ойласам осыларлы
Өзіме-өзім
Оқыған феодал боп көрінемін. [1, 183]
Қадырдың махаббат лирикасының әрбір шумағы терең шындыққа, мөлдір
сезімдерге толы поэзия. Бұл енді сонысымен бағалы. Ол реалист ретінде
адалын айтпай тұра алмайды. Лирикалық қаһарманы әрдайым сондай әрекет
үстінде көрінеді:
Көрмесе – сағынысқан,
Көрсе – ұғыспай
Қалатын махаббаттың заңы құрсын!-деп отырып және:
Сенің күлкің, сүйсінерім, тыңдарым.
Сен тұрғанда білмен басқа гүл барын!
...Ал сен болсаң. Ал сен болсаң арасың:
Бөтен иіс сезіп қойсаң,
Шағасың!-дейді [1, 181].
Мұнда таза шындық, адал да ақ көңілдік бар. Жар қызғанышын бал
арасының шағуына меңзетеді.Бал арасы шаққан соң ғана уһлеп кетеді дейді
ғой, түптің түбінде ақын соны айтып тұрған жоқ па екен? Ақындардың баяғыдан
жырлағаны махаббат болған ғой. Сол үшін де Қадыр Мырзалиевтің "Домбыра"
кітабының негізгі цикілінің бірі "Махаббат -ғашықтық пернесі" деп аталыпты.
Бұл циклінде де ақын шынайы махаббатты жеріне жеткізіп жырлаған. Қаншама
күш жігер, пафос бар ол жырларда?!
Махабббат, сырың жұртқа танымалы,
Тулайды өзің болып қаным әлі.
...Мас қылып бұрынғыдай бетер елді,
Махаббат, көп керілдің жетер енді!
Мен сені құс төсектен суырып ап,
Аспанға көтеремін!
Ақынның бұл тақырыпқа құштарлығына қараңыз. Ал, енді оның лирикалық
қаһарманы ғашыңына болған ыстық сезімдерін пәк жүрекпен, сеніммен көрсетіп
көзге түседі. Оны мына сөздерден байқайсыздар:
Сен мен үшін тербетілген бесіксің.
Сен мен үшін қол бұлғайтын әйнексің.
Сен мен үшін қашпай кірер есіксің,
Сен болмасаң көздің жасы моншақтап.
Сорлы жүрек солқылдайды сол жақта.
Сен бар жерде бәрі, бәрі, бәрі бар.
Бәрі, бәрі, бәрі де жоқ, сен жоқта! [1, 184]
Көріп отырғанымыздай, ақын қайталаулары, тавтологиясы. Оның
инверсиясымен көмкерулі. Бәрі естіліп тұрған жоқ па? Қайталауы да саналы
түрде бірдеңе білдіріп тұр ғой. Өлеңнің поэтикалық құнын айтпайсыз ба?!
Сезімталдықты оятып, құбылтып, поэтикалық шеберлік шеңберіне енуіне
қараңыз.
Лирикада мұңның бәрі езілу еместігін, масайрау атаулы таза қуаныш бола
бермейтінін ескеру керек. Қадыр Мырзалиевтің мына бір өлеңі ешкімді де
селқос қалдырмайды:
Адамдардың жұмбағы мен сыры қандай көп еді!
Өзің кейде өзің болмай, басқа болғың келеді!
Мен білмеймін өзгере ме, өзгермей ме шын асыл,
Кейде тіпті ащыдан да, тұщыдан да шығасың.
Кейде әңгімең жараспайды жақын деген жанмен де.
Айта-айта жалығасың ең әдемі әннен де!
Жоғалғандай жалын жастық бермейтұғын оты ырық,
Кейде тіпті зерігесің қыздармен-ақ отырып,
Сарқылғандай сенің үшін дүниенің қызығы.
Баяғыдай етпейді әсер алма беттің қызылы.
Бұрынғыдай ықласпен ішпейсің дос сырасын.
Біреулермен сөйлескенде қалғып-мүлгіп тұрасың,
Ондай кезде емдеу сені мүмкін емес дәрімен,
Өзіңе өзің ұнамаған жаман екен бәрінен.. [1, 188]
Осы өлеңге қарап лирикалық қаһарман әдемі әндерден, қыздармен отырудан
жалыққан екен, т.б. деп сөзбе-сөз түсіндіруге болмайтыны анық. Рас, өлеңде
шаршау да, уайым да бар. Бұл бірақ қапалану, титықтауға жетелейтін туынды
да емес. Жас ерекшелігіне, көңіл-күйіне сай бұл зерігу (егер зерігу деп
атасақ), қалғып-мүлгу — уайымға емес, өмірдің көп қырлы екеніне ден
қойып, соны тамашалауға алып келеді. Сөйтіп бұл шы-ғарма мұңаю да емес,
шаттану да емес, бәрінің әсерін өзінше қабылдаған өзіндік тебіреніске,
жастық шақ, кәрілік, өмір мәні, ерекшелігі туралы толғанысқа жетелейді.
1.2 Қ.Мырзалиевтің табиғат лирикасы
Тіршілік тірегі – табиғат. Поэзия және табиғат. Екеуін бір-бірінен
бөліп қараудың өзі қиын. Табиғат поэзиясы ұлт ұғымына, тіршілік тынысына,
тұрмысына байланысты дамиды. Қоғам, заман өзгергенмен табиғат сол бейкүнә,
уыз қалпында қала береді.
Қ.Мәшһүр-Жүсiптегi Қ.Мырзалиев шеберлiгi мақаласында Ой орманы
(1965ж.) жинағы мен iлесе жарық көрген Дала дидары (1966ж.) жинағының
орны бөлек екенiн айта келiп, Қазақ ақындары iшiнде Қадыр Мырзалиев әр
жинақ сайын өзiн-өзi қайталамауымен, әр кiтабын белгiлi бiр тақырыпқа
құрып, бiрiндегi ойды екiншiсiнде алға апаруымен, сөйтiп, күрделi өмiрдi
неғұрлым жан-жақты бейнелеуiмен ерекшеленедi [6 , 19], – деп көрсетедi.
Қ.Мырзалиев шығармашылығына қатысты С.Нұрахметов [7 ] пен Қ.Тілеубердиевтің
[ 4] қорғаған кандидаттық диссертациялары бар.
Мырзалиев шығармаларында табиғат тақырыбы жетекшi орын алады. Мысалы
Баян аула өлеңiнде:
Мың көрсең де ажарын,
Өте алмайсың қарамай.
Қара тасты қақ жарып
Қаптап өскен қарағай.
Желiндерi сыздаған,
Бие бұлттар бiр табын.
Душқа түсiп мұздаған,
Дiр-дiр етiп тұр талы [10, 22].
Алғашқы екi тармақ арқылы автор Баян аула жерiнiң қаншалықты
науандығын, көркемдiгiн бейнелейдi. Ал үшiншi-төртiншi тармақтарда
қарағайдың тасты жарған ерекшелiгiн және көптiгiн суреттейдi. Тасты жару
оңай емес, ендеше тасты жарып шыққан қарағайдың да мықты болғандығы. Қара
тасты деген тiркестi де орынды алады. Қара сөзiн тас сөзiмен
тiркестiру арқылы автор тастың берiктiгiне, қаттылығына назар аудартады.
Қаптап сөзi сол қара тасты қақ жарып өскен қарағайлардың көптiгiн
берсе, екiншi тармақтағы қарамай сөзi, одан кейiнгi тармақтардағы қара,
қақ, қаптап, қарағай сөздерiнiң барлығы да қ әрпiне басталып, дыбыс
үндестiгiне құрылған. Бұл да өлеңдегi көрiнiстердi айшықтап, түрлендiрiп
тұр. Желiндерi сыздаған, бие бұлттар бiр табын деп бұлттарды суреттеу де
әсерлi. Ақын стилiне ғана тән желiндерi сыздаған тiркесi арқылы
бұлттардың үлкендiгiн, көлемдiлiгiн, бiр табын қолданысынан бұлттардың
көптiгiн, молдығын байқаймыз. Ал мұндағы желiндерi сыздаған бие бұлт болуы,
оның өзi бiр табын болуы әрi шарттылық, әрi ұлттық өрнек айнасы. Үшiншi-
төртiншi тармақтарда талды адам бейнесiнде берген. Оны душқа түсiрiп дiр-
дiр еткiзген душ сөзiн заманға сай қолдана отырып автор талдың
қозғалысын, ол қозғалысқа әсер етушi бiр күштiң, яғни желдiң барлығын
аңғартады. Және ол дiр-дiр етiп қозғалғандықтан желдiң қатты емес,
бiрқалыпты екендiгiн көремiз
Табиғатты бейнелеуде тақырып пен ойды дәл айқындайтын, ақынның сөз
саптауы мен шығармаларындағы көркемдiк ерекшелiктерiн аңғартатын мысалдарды
көптеп келтiруге болады. Сондай өлеңдердiң бiрi – Ақша қар өлеңi. Алғашқы
шумақтың өзiнен-ақ ақын оқырманды нақты суреттеумен қызықтыра отырып, адам
сезiмiне, табиғаттың әсем көрiнiстерiне үңiлте түседi:
Жалғыз басты жаратқан
Жатыр ма екен ұн елеп,
Қылаң аспан тараптан
Қар түседi себелеп.
Аппақ болып шұбарлар,
Адыр жатыр дөңкиiп.
Шыға келген шынарлар
Шолақ етек тон киiп [10, 167].
Ақын жаратушы иенi де ойынан тыс қалдырмайды. Оны ұн елеп жатқан адам
кейпiнде бейнелейдi. Ұн елеп деудiң өзi көз алдымызға қардың жауу
ерекшелiгiн елестетсе, жалғыз, жаратқан, жатыр сөздерiнiң бiрыңғай ж
әрпiне басталып, дыбыс үндестiгiне құрылуы өлеңдегi суреттердi ажарландыра
түскен. Қылаң аспан дегенде нақты суретпен бiрге бояу дәлдiгi көрiнсе,
қардың себелеп түсуi алдыңғы тармақтағы ұн елеп деген көрiнiстi
дамытады. Екiншi шумақта шұбарлардың аппақ болуы рең әдемiлiгiн, ал
адырдың дөңкиiп жатуы пiшiн келiстiлiгiн жайып салады. Шұбарлар,
шынарлар, шолақ сөздерi дыбыс үндестігіне (аллитерацияға) құрылып
өлеңге өң берсе, шынарлардың шолақ етек тон киюi қардың шынарларды жабу
ерекшелiгiн өрнектейдi. Үшiншi шумақта мұржалардың ақ телпектi болуы және
монтиып тұруы көз алдымызға лирикалық кейіпкер талғамына сай нақышталған
шырайлы көрiнiстi елестетедi. Сол сияқты шыршалардың шұбатылған тон киюi
де әсерлi. Төртiншi шумақта бозаң тартқан мұз бетiнiң тозаң басқан
айнадай болуы да нақты сурет жасау шеберлiгi айнасы. Жалпы, аз сөзге көп
мән сыйғыза отырып, ақын төрт шумақтың өн бойында әсем суреттер
бергендiктен де шығарма сәттi шыққан.
Ақынның табиғат тақырыбындағы өлеңдерi кiтаптың Жерұйық бөлiмiнде
көптеп кездеседi. Сондықтан да әрбiр өлеңге жеке тоқтап жатпай, ақынның
табиғатты бейнелеудегі өзгеге ұқсамайтын кей ерекшелiктерiне көңiл бөлейiк:
Бiраздан соң адамдардың қараған, Басы айналып кетерi бар теңселiп [10,
331] – деу арқылы ақын тау биiктiгiн жай сөзбен жеткiзбей, нақты суреттер
арқылы көрсетедi. Тауға қараған адамның теңселiп, басы айналуы оның
соншалық биiк екенiне сендiредi. Қалғымайды шың-құздарың қырағы, Саған
жақын көк аспанның шырағы [10, 332]. Бұл жолдарда да тау биiктiгiн
бейнелеген суретке сүйсiнемiз. Оның жерге қарағанда көк аспанның шырағына
жақын болуы шың-құздардың биiктiгiмен бiрге табиғаттың әсем көрiнiсiн
елестетедi. Бұл таулардан құлайды өзен ақ көбiк Құс болмаса өте алмайды
ат көлiк [10, 341]. Үзiндiде биiк тау деген сөз жоқ, бiрақ жай судың емес,
өзен суының ақ көбiктенiп құлауына қарағанда, сонымен бiрге ат-көлiктiң өте
алмауынан таудың биiк екендiгiн аңғарамыз. Топ еткенде апорты Алма
ағаштан, Бiреу қағып түскендей естiледi [10, 335]. Ақын алма бағындағы
апорттың үлкендiгiн, салмақтылығын айтып жатпайды. Тек оны топ еткiзу
арқылы дыбыс ерекшелiгiне назар аудартып, сол арқылы басқа да қасиеттерiн
аша түскен. Зерттеуші Б.Кәрібаева сөзімен айтсақ: Табиғат суретін беруге
ақын көп машықтанған. Әсіресе табиғаттың бар бояуын суреттеп жеткізуден
гөрі жанының қабылдауы мен түйсігінің тітіркенуі арқылы адам мен табиғатты
тұтастырып жіберуді көздейді [8, 138].
Қ.Мырзалиевтің туған жер табиғатына деген сүйіспеншілігі, ыстық сезімі
талай-талай сәтті туындыларды дүниеге әкелді. Алатау, Көкшетау, Баянауыл,
Қарқаралы, Алтай табиғаттары аса шеберлікпен келісті жырланады. Мәселен,
Алатау өлеңінде автор таудың құдіреттілігін ерекше мақтанышпен,
махаббатпен бейнелеуін байқаймыз. Оны өзге таулардан биік, еңселі, сұлу
етіп елестеткен ақын оның өзіндік сипаттарын да жан-жақты танытады.
Өткенмен талай заман шерулі,
Сүрі қалың білген емес еруді.
Жолақ-жолақ жоталарың, жондарың
Жолбарыстың терісіндей керулі .
Қалғымайды шың-құздарың қырағы,
Саған жақын көк аспанның шырағы.
Асып-тасып төбеңдегі көлдерің
Ақтарылып кете жаздап тұрады... [13, 61].
Алатаудың қанша заман өтсе де, ерімеген қалың сүрінің, жолақ-жолақ
жоталарының, шың-құздардың биіктігінің, төбедегі көлдерінің тамаша
көрінісін автор соншалықты әсерге бөлене отырып, шабыттана суреттейді.
Ал Алтайды бейнелеген өлеңінде лирикалық кейіпкер әсем табиғат
көрінісіне таңданады, таңырқайды, сүйсінеді. Ғажайып дүние есігін ашқандай
әсерге бөленіп, оқырманына да сондай сезім сыйлайды. Әсіресе ол әлемнің
жасыл реңге боялуына, шөбінің тез қаулап, қалың өсетіндігіне сүйсінеді. Оны
Төрт дөңгелек төрт күн ізін салмаса, Танымас ең күнде жүрген жолыңды
тармақтарымен немесе Бүгін шөбін шауып алған баурайды Келесі күн тұрар
тағы ну басып [13, 71] деп суреттейді. Лирикалық кейіпкер Алтай жерінің
құнарына, қасиетіне де назар аудартады. Кей жерде кепкен шыбық тұрмақ,
арнайы даярланған өсінділерді еккенде өспей жататынын ескерсек, әуреленіп
қазбай-ақ қадап кеткен кепкен шыбықтың келесі жылы көк тал боп тұруы да
әсерлі. Сонымен қатар лирикалық кейіпкер өсімдік тіршілігіне, гүлдердің
көптігіне де көңіл бөледі. Бірінен соң бірі шығар бұрқ етіп, Әр аптаның
қайталанбас гүлі бар – деп өсімдіктер әлемін, ерекшеліктерін сипаттайды.
Алтайдың сұлулығына сұқтанған, тамашасына тамсанған ақын мынадай ойға
тіреледі: Дүниенің сұлулығы Алтайдан Басталады, не Алтайда бітеді!.
Ақынның еркін, шабыттана жырлаған жерлерінің бірі – Көкшетау. Әр
жердің өзінше әсемдігін, әдемілігін ескерсек, ақын Көкше жерінің тұтас
көгілдір дүние екендігін байқап, жырға қосады. Оны Қыз – көктем күліп
-ойнап бара жатып, Осында көк бояуын алған төгіп деп немесе Тау да көк
Тоғай да көк, Маңай да көк, Алғандай ауаны да нілге малып
тармақтарында көк сөзін қайталау арқылы оқырман назарын рең әдемілігіне
аудартады. Ол келесі шумақтарда да жалғастық табады:
Көк мұнар – көк шымылдық төгілдірме.
Көк мұхит секілденер егін бірде...
Көкшеде дүниенің барлық көгі:
Көк сұңқар, көк ала үйрек, көгілдір де [13, 73].
Лирикалық кейіпкер қабылдауына сай көк мұнарды төгілдірме көк
шымылдықпен ауыстырса, егінді көк мұхитқа балайды. Дүниенің бар көгі сол
жерден табылғандай, сұлулық атаулының ортасында отырғандай әсерге бөлейді.
Ал Көкшенің сексен көлін суреттегенде, автор оны қазақтың ауыз
әдебиетінің, тарихының, кесекті, көрікті тұлғаларына балайды. Сол арқылы
лирикалық кейіпкердің таным көкжиегін, ұлттық рухын танимыз. Мысалы:
Көкшетау – Қыз Жібегің болса егер,
Сексен көл – сексен шолпы шашбаудағы. Енді бірде:
Көкшетау – Баян сұлу болса егер,
Сексен көл – сексен алқа өңірдегі [13, 79]-деп, әсерлі
суреттейді. Өлең ұлттық сипатқа толы. Қазақ әдебиеті мен мәдениетін
білмейтін адамға мұндағы баламалар түсініксіздеу болар еді.
Келесі бір Көкшенің көрікті жері Оқжетпесті көргенде лирикалық
кейіпкер өзінше ой түйеді: Пирамида дегенді, Баяғыда-ақ Оқжетпес қып
біздің жер жасап қойған! [13, 81].
Қ.Мырзалиевтің табиғатты бейнелейтін өлеңдерінде лирикалық кейіпкер
келісті көріністі тарих тереңіне, ұлттық мәдениет пен әдебиетіміздің інжу-
маржандарына бойлай отырып, солармен сабақтастыра, салыстыра елестетеді.
Бұл Оқжетпес өлеңінде де кездеседі: Жебелері сияқты қарағайлар Шығып
тұрған қаз-қатар қорамсақтан деп қарағайлардың тіктігін, орналасу ретін,
биіктігін жайып салса, енді бірде Төсіндегі тақтай тас сауытындай,
Дулығадай піл тасы басындағы тармақтарымен Оқжетпес тауының түр тұлғасын
батырлар сауытына ұқсатады.
Ал келесі бір үзіндіде Оқжетпестің беріктігін Қазақстанның төзіміне
теңесе, асқақтығын Біржанның дауысына балайды. Лирикалық кейіпкер Көкше
жерінің табиғатымен қатар тарихын, дәстүрін, әдебиетін көреді.
Көрікті жердің бірі Баянауылды [13, 89] суреттегенде, лирикалық
кейіпкер өз сезінуін, әсерін жасырып қала алмайды. Қазақ атам осы тауға
Баян деп Қыздың атын, сірә, тегін қоймаған!, – деп ішкі ойын, сезімін
білдіреді. Баян жерінің әр затынан сыр аулайды, қызға тән сипат, мінез
көре, ұға біледі: Ойнақылық сезем қандай көгінен, Бұлағынан сезем
сондай еркелік десе, көлі мен талын көргенде: Бір тазалық көрем қандай
көгінен, Талдарынан көрем сондай нәзіктік дейді.
Ал бұлты мен желіне қатысты: Биязылық тапсам қандай бұлтынан,
Самалынан табам сондай ұяңдық... деп қазақ қызына тән еркелік, тазалық,
нәзіктік, биязылық, ұяңдық қасиеттерді лирикалық кейіпкер Баян табиғатынан
көреді.
Жасыбай көлінің зейнетті көрінісін көргенде:
Жаз ойланып, күз ойланып,
Жел теңеуге жол бермедім.
Жердің бетін жүз айналып,
Сендей жәудір көл көрмедім [13, 90]-деп тамсанады.
Сұлулықты жел теңеуге қимайды. Көлінің тазалығына сүйсінеді. Оны Тереңінің
өзіне де, Болмайды сыр жасыруға деп бір байқатса, енді бірде Сүңгіп
кетіп, Су түбінде Болады ине сабақтауға! деген бейнелеулермен
толықтыра түседі.
Қ.Мырзалиевтің табиғатты суреттеулерінде лирикалық кейіпкер – тек
сүйсіне қараушы емес, сырттан үнсіз бақылаушы, байқаушы да. Түнгі аққулар
[13, 91] өлеңінде көлдегі көрініс келісті бейнеленеді: Жұлдызсыз түнде
борықтай аққу жарықтық Жүзіп жүр көлді балауыз шамдай жарық қып.
Жағалау жаққа қарайды кейде көп сенбей, Жылжиды сосын көктемде көшкен
көк сеңдей [13, 91]. Қараңғы түнде аппақ аққудың көлді шамдай жарық қып
жүзуі әдемі. Қарама-қарсы реңнің алынуы өлең әсерлілігін арттыра түссе,
аққу қозғалысының нәзіктігі, жеңілдігі жылжиды сөзімен танылады.
Қ.Мырзалиев – поэзия әлемiнде өзiндiк қолтаңбасы қалыптасқан, жылдан-
жылға оқырмандары көбеймесе, азаймайтын ақындарымыздың бiрi. З.Қабдолов
пiкiрiмен айтсақ: ...Әр өлеңде және жинақтағы бар өлеңде автор мөп-мөлдiр
шындықты тап-таза ағысқа, ақындық ағысқа айналдырып, соншалық бiр кең
тыныспен еркiн, ешқандай қитықсыз, есiле, көсiле жырлаған. Әр өлең кәдiмгi
қиыннан-қиысу жағынан жасандылықтан аулақ, соншалық табиғи, тiптi оп -оңай
құйыла салған секiлдi [10, 10].
1.3 Қ.Мырзалиевтің азаматтық лирикасы
Қ.Мырзалиевтің Қылыш пен қанжар атты өлеңдер кітабының жарық
көргеніне де біраз уақыт болды. Алайда, осыдан ширек ғасыр бұрын жыр
тілеулестерінің жүрегін біржола жаулап алған Қадыр ақынның талант теңізі
суалып қалған жоқ және олай болмақ емес.
Алтын-күміс ілгері,
Асыл жібек – үстегі.
Арғымақ ат – мінгені,
Ақ ордалар – түскені.
Айдай ару – алғаны,
Ақ ерке күй – шерткені.
Қыран бүркіт – салғаны,
Құмай тазы – ерткені...
Серіктесі – марғасқа,
Сілтегені – алдаспан.
Жастанғаны – жартас та,
Жамылғаны – көк аспан...
Бұл кім? Бұл – қазақ. Қазақ болғанда да, Қадыр Мырзалиевтің қайдағыны
көретін жіті жанарына ілінген, биіктен, алыстан шолатын қыран көзіне
шалынған көркемдік қазанында қайнап-піскен, жүрек-отына шарпылған, қуатты
білекпен қарпылған дала қазағының жиынтық бейнесі. Бұл сонау осыдан жиырма
бес жыл бұрын-ақ: Келешектің ғалымы, көңіліне түй мұны, Азандағы мал
үні – атамыздың гимні деп жазған Қадырдың көңіліндегі – кесек қимылды
асқақ қазақ. Шаңы шыққан шайқаста жанын берген ер кісі. Құрық-қылыш
айқасқан – бабамыздың гербісі деп жазған шайыр өз қандастарының күнделікті
күйбең тірлігін, пендешілігін, ұсақтығын, иттігін анда-санда ұмытып, бір
мезгіл осылай ірілетуге, биіктетуге хақылы шығар. Шынында да, Көре тұра
мынау ұлы даланы, қалай кіші боламыз, ей, жігіттер!.
Қ.Мырзалиевтің бүкіл шығармашылық әлемін ой көзімен шолсақ, ол сонау
Ой орманынан, Дала дидарынан, Бұлбұл бағынан бастап-ақ салқар дала,
шалқар көл, самал тауды ежелден мекен етіп, мәңгілік мұралар туғызу арқылы
әлемдік өркениетке көш түзеген Қазақ елінің поэтикалық көркем
энциклопедиясын жасауды түпкі мақсат-мұратқа айналдырып, өлеңнен өлеңге,
кітаптан кітапқа көшкен сайын сол аңсарына, үлкен міндетіне бір қадам
жақындай түскен тәрізді болып көрінеді.
Ақын болып бірдеңе жазарымда,
Халық болып алдымен ойлап алам!- депөзі осы кітабында
тауып айтқандай, ол өз халқының ұлы бейнесін санасының бір қалтарысында
сақтап, нені жазса да сол халықтың өміршең қасиетін құрметтеуге
бағыштайтындай. Қуанса да, қайғырса да, сүйсінсе де, күйінсе де, өзін туған
ел, туысқан жұрттан бөліп-жармай, әлемдік ақыл-ой асқарының қай биігіне
құлаш ұрса да, өз топырағына, өз халқының тағдырына, арман-мұңына оралып
келе беретіні – соның айғағы. Қадыр үшін:
Көптің әні – өз әнің,
Жатады жыр алмасып.
Барлық жердің қазағы –
Бір бұтақтың алмасы.
Біздің тарих – ол да бір қалың тарих, оқулығы жұп-жұқа бірақ –тағы
дейтін сол қазақтың арғы-бергі тарихына көркем тұспалдар жасап, өлең
оқулығының тұтас бір нұсқасын бұған дейінгі кітаптарымен даярлаған ақын
енді сол тарихтың бұрын өзі назар салмаған, аңғармаған яки мұршасы болмаған
беттерін толықтырып, жеке деталь, нәзік штрихтарды сызуға бет түзегендей.
Халыққа тән жалпы қасиеттерді, ортақ өлшемдерді біршама түгендеген соң,
енді көмескілеу көрінетін кейбір бояуларды қанықтырып, нақтылауға көшкен
тәрізді. Тіпті, Фараби, Абай, Махамбет, Ыбырай, Құрманғазы, Қажымұқан
тәрізді ұлы тұлғалардың жыр мүсінін тәмам етіп, ендігі жерде өзімен
дәуірлес Жұмаш, Ұрқия, Ақиба, Сыпайы секілді кішкене адамдардың портреті
арқылы бүкіл халықтың бейнесін сомдауға талаптанған сыңайлы. [20, 8]
Қазақ секілді жанғанынан өшкені көптеу болған, еңбегі еш, тұзы сор
халық мемлекеттік тәуелсіздігінің өзін ұлттық ғұмырының алтыншы ғасырында
әупіріммен қолға алып отырса, оның өткен жолында шамырқана жырлар қасірет
пен қайғы да, нәубет пен зұлмат та баршылық.
Не кінә тағасың!
Не пәле жабасың.
Көріпті балық боп,
Тағдырдың табасың!
Бұл әншейін айтыла салған қызыл сөз емес. Өйткені:
Тауысып барлық амалды
Күрсініп ғалым дем алды.
Мақалдың көбі сотталды,
Эпостың көбі қамалды.
Күресіп өлген хандармен
Хандарға жақын жандармен...
Қалдық та бардық
Бір ғана
Қара қасқа атты Қамбармен!
Ақтарып көне көріңді,
Аруақтан ұрпақ жерінді...
Алыпқа тұсау салынды,
Халыққа сөгіс берілді.
Көз алдымызда ,
Апырым-ай,
Тарихым болды тақырдай.
Сүлмиіп қалды фольклор,
Сүзектен тұрған батырдай!
Ол ол ма! Мұны өткен заманның зұлматына жорысаңыз, күні Кеше
зиратыңызды қиратып, аруағыңызды қорлап, құлпытасын таптаған зұлымдықты
қай тентекке телисіз?
Мұның өзі қиял ма, әлде, елес пе?
Ескерткіштер қирап жатыр дөңесте.
Құлпытасқа қол көтеру, қарағым,
Аруақтарға дүре соғу емес пе?
...Қирап жатқан ескерткіштер көп тегі,
Қарағым-ай, қарғауға сөз жетпеді.
Құлпытасқа түскен сызат,
Жарқышақ –
Жапалақтың таңбасындай беттегі!
Дуылдаған бетіңізді бөтен көзден жасырғанмен, өзіңізден өзіңіз қашып
құтыла алмайсыз ғой. Ендеше, есті жиып, етекті жабатын, ел болып,
еркіндікке ұмтылатын кез осы:
Жи, бауырым,
Жи, бауырым, есіңдң!
Жауыздыққа куә болды өсімдік.
Табытынан суырып ап аруақты
Тепкіледі деген осы!
Не сұмдық!
Өлең – митингіде миға құяр дабыра – ұран, плакат емес, ендеше саналы
кісі, жетелі жігітке жетерлік сөз айтылғандай. Бірақ, өзі ермей, ерік
бермей, жұрт қор етті дегізіп, Абайдың да бармағын шайнатқан қазақ емеспіз
бе?
Бабам қазақ бүгін тойса,
Оп-оңай
Ұмыта салған кеше көрген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz