Тәуелсіз Қазақстанның прокуратура органдары
Мазмұны
Кіріспе
1 ҚР Прокуратура органдырының пайда болуы, дамуы және прокуратура
органдарын ұйымдастыру
1.1 Прокуратураны дамытудың негізгі кезеңдері
1.2 Тәуелсіз Қазақстанның прокуратура органдары
1.3 Прокуратура органдарының жүйесі, құрылымы және оларды ұйымдастыру
2 Прокурорлық қадағалаудың түсінігі және оның негізгі бағыттарының
түрлері
2.1 Прокурорлық қадағалаудың түсінігі мен маңызы
2.2 Адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын, заңды тұлғалар
мен мемлекет мүдделерінің сақталуын қадағалау
2.3 Прокуратураның сотта мемлекеттің мүддесін білдіруі
Қорытынды
Қолданылған қайнар көздер тізімі
Кіріспе
Қазақстан Республикасын демократиялық, зайырлы, біртұтас мемлекет,
оның ең қымбат қазынасы - адам және азаматтың өмірі, бостандықтары мен
адамның бұлжымас құқықтары және өзінің қызметін азамат пен қоғамның
мүдделеріне іске асырады деп таныды [5]. Қазақстан Республикасы деп
аталатын тәуелсіз зайырлы демократиялық мемлекеттің пайда болуына
байланысты Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы негізінде жаңа
мемлекеттік құрылымның және өмір тіршілігінің талаптарына жауап беретін
елдің жаңа заңдарын құруға тура келді. Біздің қоғамымыздың басымдылығын
және негізгі құндылықты өзгертумен қоса, прокуратура қызметі де бірге
өзгерді. Қазақ КСР прокуратурасы барлық министрліктерде, мемлекеттік
комитеттер мен ведомстволарда, кәсіпорындарда және өзге де коғамдық
ұйымдарда, лауазымды адамдардың, сондай-ақ азаматтардың заңдарды бірыңғай
әрі дәл орындауларына жоғары қадағалауды іске асыратын орган болып танылды
[4].
Осы саралауда прокуратура оның құзыреті шегінде Қазақстан
Республикасының аумағында заңдардың дәл әрі бірыңғай орындалуына
қадағалауды іске асыруға, қажетті жағдайларда, ол сол уақытта белгіленген
заңдар шеңберінде қылмыстық қудалауды іске асыруға, сондай-ақ істердің сот
талқылауына қатысуға тиіс. Осы Конституцияның арқасында прокуратура басқа
мемлекеттік органдардан, лауазымды адамдардан тәуелсіз болды және тек заң
ғана бағынды. Прокурордың өзінің негізгі қызметінен басқа кәсіпкерлік
қызметпен айналысуға, депутат болуға, саяси мақсаттарды көздейтін қоғамдық
бірлестіктерге мүше болуға және басқа мемлекеттік лауазымдарды атқаруға
мүмкіндігі болмады. Прокуратура органдарының бірыңғай және
орталықтандырылған жүйесін Жоғарғы Кеңес бес жылға тағайындаған Қазақстан
Республикасының Бас прокуроры басқарды. Бас прокурор төменгі тұрған
прокурорларды қызметке тағайындады және қызметтен босатты. Прокуратура
органдарының құзыреті, құрылым, тәртібі және прокурорлардың құқықтық
жағдайы “ҚР прокуратура туралы” Қазақстан Республикасының Заңында
анықталды.
Бүгінгі күннің болмысы республиканың мемлекеттік - құқықтық
институттарының жүйесі ретінде ҚР Конституциясының сақталуын мемлекеттің
атынан жоғары қадағалауды жүзеге асыратын, қылмысқа қарсы күресте құкық
қорғау және өзге де органдардың қызметін үйлестіретін, өз кезегінде,
заңдардың, азаматтардың құқықтарын қорғауға және мемлекеттік мүдделердің
сақталуына ықпал ететін көп функционалды орган ретінде прокуратура
органдарының құқықтық мәртебесін заңнамалық тәртіппен кеңейтуді талап
етеді.
Өзіміз көріп отырғандай, бұл жұмыстың көкейкестілігі, ғылыми және
тәжірибелік пайдасы екі маңызды объективті факторларға сүйенеді.
Біріншіден, прокурорлық қадағалау мемлекеттегі заңдылықты қамтамасыз
етудің негізгі жолы болып табылады. Мемлекеттік басқару теориясы да,
конституциялық заңдылық теориясы да ҚР Конституциясының 3-бабының 4-
бөлігінде анықталған “Республика мемлекеттік билік біртұтас, ол Конституция
мен заңдар негізінде заң шығарушы...” деген заңдылық ұғымын растайды [1].
Сонымен, Конституция мен заңдарды және барлық өзге де шығарылған
нормативтік-құқықтық актілердің қолданыстағы заңға сәйкес келуін сақтау
заңдылықтың маңыздылығын құрайды. Мұндай контексте заң бұзушылықты анықтау
және алдын-алу мақсатында сол мемлекеттік органның оған бағынышты емес
арнаулы уәкілетті органдар мен адамдардың қызметтеріне үнемі, жүйелі
бақылау жасаудан тұратын прокурорлық қадағалаудың рөлі айқын.
Құқықтық мемлекетті құру кезеңінде үлкен қастандық әрекетсіздік және
мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдардың тарапынан заңдарды және заңға
сәйкес актілерді сөзсіз тікелей бұзуы болып табылады. Осыған сәйкес,
мемлекеттік билік органдары қызметтеріндегі заңдылық пен тәртіпті мемлекет
тиімді қамтамасыз етуге тиіс. Сонымен Қазақстан Республикасының барлық
жерлерінде заңдар мен заңға сәйкес актілердің дәл ғана емес, сондай-ақ
бірыңғай қолданылуына қол жөткізуге болады. Құқықтық актілерді бірыңғай
түсіну мен қолдану мемлекеттік құқықтық қатынастардың барлық қатысушыларына-
мемлекеттік орган, сондай-ақ жеке және заңды тұлғаларға қатысты. Елбасы
Н.Ә. Назарбаев өзінің “Қазақстанды дамыту стратегиясы – 2030” Қазақстан
еліне жолдауында қоғамды демократияландырудың алдағы мәселелеріне аса көңіл
аудару қажеттілігін, заңдылық пен құқықтық тәртіпті нығайтуды атап
көрсетті, сондай-ақ ол көрсетілген міндеттерге қол жеткізуде прокуратураның
маңызды рөліне бірнеше peт ерекше көңіл аударды [2].
Екіншіден, осы жұмыс сот-құқықтық реформаларын және прокурорлық
қадағалауды реформалауда дәл және жүйелі талдау жүргізілетін жұмыстардың
бірі болып табылады, еліміздің 15 жыл тәуелсіздік кезеңіндегі прокурорлық
қадағалаудың жай-күйі туралы толық ұсыныс беріледі. Жүргізілген сот-
құқықтық реформаларға байланысты прокуратура органдарының қызметі жоғары
қадағалауды іске асырудың барлық бағыттарында айқын бейнеленген маңызды
қайта құруларға төтеп берді. Бұл диплом жұмысы - ҚР прокуратура органдары
қызметтерінің сипаты мен қағидаттарын тұжырымдамалы өзгерткен жаңа заңдарды
қолдану мәселелері жөніндегі тиянақты талдау жұмыстары болып табылады.
Бұдан басқа, ол айқын анықталған және негізделген бағыттардан,
прокурорлық қадағалауды іске асырудың өзекті мәселелерінің болжамдарынан
тұрады. Құқықтық қолдану тәжірибесінің қазіргі жағдайын зерттей отыра, ол
жіберілген қателіктер мен жетіспеушіліктерді шеберлікпен ашады, сондай-ақ
осы қателіктерді жоюдың мүмкіншілігін ұсынады.
Жұмыстың авторлары көп жылдар бойы құқық қорғау органдары мен сот
жүйесі органдарында қызмет атқарғандықтарына байланысты, жұмыс өзінің
мазмұны бойынша үлкен ғылыми және тәжірибелік құндылықтан тұрады.
Диплом жұмысының мақсаты ретінде мыналар болып табылады:
- Прокуратураны дамытудың негізгі кезеңдерін анықтау;
- Тәуелсіз Қазақстанның прокуратура органдары қалыптасуын зерттеу;
- Прокуратура органдарының жүйесі, құрылымы және оларды ұйымдастырудың
ерекшеліктерін ашу;
- прокурорлық қадағалаудың түсінігі мен маңызы зерттеу;
- адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын, заңды тұлғалар мен
мемлекет мүдделерінің сақталуын қадағалаудың ерекшелігін ашу;
- жедел-іздестіру қызметін прокурорлық қадағалаудың ерекшелігін ашу;
- анықтау және алдын ала тергеу заңдылығына прокурорлық қадағалау дың
ерекшелігін ашу;
- Прокуратураның сотта мемлекеттің мүддесін білдірудің ерекшелігін
ашу.
Жұмысты жазу барысында Е.С. Мырзадинов, Р.Н.Ақпарова, М.С.Нәрікбаев,
Ғ.Қ. Өтебаев, М.М. Алиев, А.Я. Гинзбург, Ю.Е. Винокуров, М.Х.Келдібаев,
А.А. Огородников, Б.Х.Толеубекова, К.Ж.Консолямов, Б.К. Шнарбаев, Д.К.
Бекишев, В.И. Басков, З.Х. Баймолдина, М. С. Шакарян сияқты қазақстандық
және шетелдік ғалымдардың еңбектері қолданылды.
Диплом жұмысы үш бөлімнен, атап айтқанда кіріспе, негізгі бөлім және
қорытынды бөлімдерінен тұрады.
Негізігі бөлім екі тараудан тұрады: бірінші тарауда ҚР Прокуратура
органдырының пайда болуы, дамуы және прокуратура органдарын ұйымдастыру
мәселелері қарастырылады. Онда Прокуратураны дамытудың негізгі кезеңдері,
тәуелсіз Қазақстанның прокуратура органдары, Прокуратура органдарының
жүйесі, құрылымы және оларды ұйымдастыру сұрақтары қарастырылған. Ал екінші
тарау прокурорлық қадағалаудың түсінігі және оның негізгі бағыттарының
түрлері деп аталады. Және ол да бірнеше сұрақтардын тұрады: Прокурорлық
қадағалаудың түсінігі мен маңызы, адам және азаматтың құқықтары мен
бостандықтарын, заңды тұлғалар мен мемлекет мүдделерінің сақталуын
қадағалау, жедел-іздестіру қызметін прокурорлық қадағалау, анықтау және
алдын ала тергеу заңдылығына прокурорлық қадағалау, прокуратураның сотта
мемлекеттің мүддесін білдіруі.
1. ҚР ПРОКУРАТУРА ОРГАНДАРЫНЫҢ ПАЙДА БОЛУЫ, ДАМУЫ ЖӘНЕ ПРОКУРАТУРА
ОРГАНДАРЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ
1.1 Прокуратураны дамытудың негізгі кезеңдері
Бұл жерде ең бастысы оның тарихындағы маңызды үш кезеңді атап көрсету
керек. Қазақ АССР прокуратурасы “Прокурорлық қадағалау туралы ережені”
бекіткен Қазақ Орталық Атқарушы Комитетінің 2-шақырылуындағы III
сессиясының қаулысымен 1922 жылдың 13 шілдесінде бекітілген. Осыған
байланысты әділет халық комиссары өз қызметімен қатар республика
прокурорының қызметін атқарған.
Әділет халық комиссариатының құрамына кіретін прокуратурада тарихи
мәні бар осы құжат мемлекет атынан кінәлі адамдарға қарсы қылмыстық
қудалауды қозғау және заң бұзушылық қаулыларына наразылық келтіру жолымен
барлық билік органдардың, шаруашылық мекемелердің, қоғамдық және жеке
ұйымдардың, жеке тұлғалардың әрекеттерінің заңдылығын қадағалауды жүзеге
асыру, қылмысты ашу саласында анықтау және тергеу органдарының қызметтерін
тікелей бақылау, сотта айыпталушыны қолдау, сотталғандарды қамауда ұстау
дұрыстығын бақылау үшін жасалған.
Автономиялық республикалардың прокурорлары республиканың Орталық
Атқарушы Комитеті тағайындалған және шақырылған және осы республика шегінде
барлық тиісті құқықтарға ие болған. Жалпы федеральдық заңдарының мәселелері
бойынша Қазақ автономиялық республикасының прокуратурасы РСФСР прокурорына
бағынған. Республиканың бірінші прокуроры болып әділет халық комиссары
Шафхат Мұхамметжанұлы Бекмұхамметов тағайындалған. “Прокурорлық қадағалау
туралы ережелерді” қабылдағаннан кейін Ш. Бекмұхамметов 1922 жылы 2
тамыздағы әділет халық комиссарының және республика прокурорының
міндеттерін біруақытта орындау туралы бұйрығына қол қойды. Мұрағаттық
мәліметтерге байланысты ол республика прокуратурасының негізін салушы болып
табылады. ҚазАҚ Орталық Атқарушы Комитетке жасаған прокуратураның бірінші
есебінде Орынбор, Ақмола губернияларының прокурорларын бекіту туралы қаулы
баяндалды. Ш.М. Бекмұхамметовтың бастамасы бойынша РСФСР Қылмыстық
кодексіне қалым, құн және барымта мәселелері бойынша өзгерістер мен
толықтырулар енгізілді.
Содан кейін, 1922 жылдың 15 қыркүйегінде ғана Қазақ Орталық Атқарушы
Комитетінің алқа шешімімен Әділет халық комиссары және прокурор болып
Мырзағұл Атаниязов тағайындалды, көптеген авторлар ол кісіні Қазақ КСР
бірінші прокуроры болған деп есептейді.
Ережеге сәйкес республика прокуроры орталық қызметкерлерінің, сондай-
ақ жергілікті орган кандидаттарының ішінен әрбір губерния мен облысқа
прокурор тағайындалған.
Прокурорларды қызметке тағайындай, ауыстыру және қызметінен шектетуді
республика прокуроры ғана жүзеге асырды.
Губерниялық прокуратураларда тиісті губерниялар мен облыстардың ұсынуы
бойынша республика прокуроры тағайындаған және шақырған прокурорлардың
көмекшілері болды. Олардың арасындағы міндеттер губерния және облыс шегінде
бөлінді.
Республика прокуроры:
1) барлық халық комиссарларының, мекемелер мен ұйымдардың қызметі
заңдылығын бақылау және заңға сәйкес келмейтін олардың шығарған өкімдері
мен қаулылары бұзу және өзгерту туралы ұсыныстарды енгізу;
2) оларды бұзу мақсатында Қазақ Орталық Атқарушы Комитетінің
Төралқасы мен Халық Комиссарлар Кеңесіне аталған өкімдер мен қаулыларға
наразылық келтіру;
3) республика прокурорлары көмекшілерінің, сондай-ақ орындарындағы
прокурорлар мен олардың көмекшілерінің қызметтерін бақылау және басшылық
жасау, олардың қызметтерінде туындаған барлық мәселелер бойынша
түсіндірмелер беру;
4) республика прокурорына қажет деп танылған жағдайларда
прокурорлардың функцияларын тікелей іске асыру жүктелген [3].
Ережеде орындарындағы прокурорлар міндеттерінің шеңбері мынадай
тәртіппен анықталған: халық комиссарлары кеңесінде немесе Орталық Атқарушы
Комитетінің Төралқасында республика прокуроры арқылы жоғарыда атаған
өкімдер мен қаулыларға наразылық келтіру. Бұндай прокурордың наразылық
келтіруі наразылық келтірілген қаулылардың өмірде қолданылуын тоқтатпайды.
Прокурорға кеңесші даусымен жергілікті атқару комитеттерінің барлық
жиналыстарына қатысу құқығы берілген.
Ережедегі прокурорлардың өкілеттілігінде губерниялар мен облыстарда
әрекет ететін әкімшілік мекемелер мен лауазымды адамдардан қажетті
материалдар мен мәліметтерді талап ету құқығы көзделген. Сондай-ақ
прокурорларға өкілеттіліктерін жеке өзі немесе көмекшілері арқылы іске
асыру құқығы берілген. Ерекше ескертулерде мемлекеттік саяси басқару
органдарының аса құпия сипаттағы істермен танысу үшін талап етуге құқығы
көзделген. Бұл тікелей прокурордың өзімен іске асырылған.
Прокуратура туралы бірінші ережеде республика прокурорының және
губерниялық атқару комитетінің алдында губерниялық прокурорлардың әр тоқсан
сайын есеп беруі көзделген. Прокурорлық қадағалау туралы ережені қабылдауға
байланысты Қазақ Орталық Атқарушы Комитетінің қаулысымен осы уақытқа
дейінгі губерниялық халық соттары кеңесіне жататын барлық міндеттер 1922
жылдың 1 тамызынан бастап прокуратураның ерекше жүргізуіне берілді.
1923 жылдың аяғына қарай Қазақ КСР әділет халық комиссариатының
прокуратура бөлімінде төрт кіші бөлімдер ұйымдастырылған:
1) жалпы басқару (ұйымдастырушы-нұсқаушы);
2) жалпы қадағалау жөніндегі;
3) тергеу және анықтау органдарын, КТУ және бас бостандығынан айыру
орындарын бақылау жөніндегі;
4) мемлекеттік айыптаушы және сот қадағалау (Жоғары Сот жанындағы
прокурорлар).
Прокуратура бөлімі құрылымының толық жетілмеуіне қарамастан сол
кездегі оның құрылымдардың бөліну негіздерінің өзі прокурорлық қадағалаудың
негізгі бағыттарын салғанын атамай кетпеуге болмайды. Біздің ойымызша,
жалпы бағыттары дұрыс жолға қойылған [3].
Прокуратура органдарының қызметін жетілдіру оның құрылымдық дамуынсыз
мүмкін емес еді. 1934 жылға дейін прокуратура органдарының құрылымы
прокурорлық қадағалаудың негізгі функцияларын кең мағынада ашу бағыттарына
қарай өзгеріп отырды. КСРО прокуратурасы бойынша 1934 жылғы 25 наурызда
"Орталық және жергілікті жерлердегі прокуратураның аппараттарын қайта құру
туралы" бұйрығы шықты. Осы бұйрық бойынша КСРО прокуратураларында қызмет
жасап жатқан бөлімдерімен бірге өнеркәсіп, ауылшаруашылық, сауда,
кооперация, қаржы істері жөніндегі, сондай-ақ, әкімшілік-сот және мәдени
құрылыс және сот-тұрмыстық істер жөніндегі секторлар құрылған. Өндірістік
салалық қағидат бойынша осындай ұйымдастырулар одақтық және автономиялық
республика, өлкелік және облыстық прокуратураларында жүргізілді.
Прокуратура алдына қойылған жаңа міндеттерді орындау үшін оның
құрылымдарын қайта құруға тура келді. Ұйымдасқан жетіспеушіліктерді жою
мақсатында КСРО Халық комиссарлар кеңесінің 1936 жылғы 5 қарашадағы
қаулысымен КСРО Прокуратурасының Орталық аппаратында бұрынғы бөлімдер
таратылды, және оның жаңа құрылымы бекітілді. КСР Одағының Прокурорына
одақтық және автономиялық, өлкелік және облыстық прокуратуралардың жаңа
құрылымын белгілеу ұсынылды, оларды секторлар мен бөлімдерге бөлу жойылды,
өндірістік-сала қағидаттары бойынша: жалпы қадағалау, қылмыстық-сот,
азаматтық-сот, арнаулы істер бойынша тергеудің, тұтқынға алу орындарын
қадағалау бойынша, өтініштер бойынша және кадр бөлімдерінің жаңа бөлімдері
құрылды. Осы құрылым кейбір өзгерістермен осы уақытқа дейін сақталған.
Прокуратура органдарының қызметі прокуратураға жүктелген прокурорлық
өкілеттіліктерді нәтижелі орындау үшін оның бөлімшелері осы қадағалаудың
функциялардың негізі бойынша құрылу керек екендігін көрсетті.
Прокуратура өміріндегі белгілі кезең құқық қорғау органдары қызметінің
нысандары бұзылып, басымдығы жоғары билік органдарымен танылған жазалаушы
мекемелер бірінші орынға шыққан кезеңмен байланысты. Тек 50-жылдардың
ортасында заңдылықты нығайту, мемлекеттің дамытудың құқықтық базасын құру
бойынша талпыныс жасалды.
Прокуратураның кезекті маңызды кезеңі 1955 жылғы 24 мамырдағы КСРО
прокурорлық қадағалау туралы ережесін қабылдау болды. Онда заңды түрде
мемлекеттегі заңдылықты және оны бұлжытпай қамтамасыз етудегі прокурорлық
қадағалау органдарының рөлін белгілеу туралы ұсыныстарды алдағы уақытта
дамыту бекітілген және алынған Ережеде прокурорлардың міндеттері мен
өкілеттіліктері, қылмыстық және азаматтық сот ісін жүргізуде анықталған заң
бұзушылықтарына прокурорлық шара қолдану құралдары анықталған. Ережелердің
нормаларының көбісі қылмыстық және азаматтық сот істерін жүргізу, түзету-
еңбек заңнамаларының негіздеріне енгізілген. Әскери прокуратура органдары
да қайта құрылған. Олардың құрылымы мен жүйесі әскери прокурорлардың
өкілеттігі, олардың функцияларының аумақтық прокурорлар қызметіне
байланысты болу - осының бәрі 1966 жылғы 14 желтоқсанда бекітілген “Әскер
прокуратура туралы” ережелерде көрсетілген Сонымен, әскери прокуратура
кеңестік прокуратура органдарының жүйесіне кіреді және КСРО Бас прокурорына
есеп береді деген тұжырым шығаруға болады.
1977 жылы Конституцияны қабылдау заңдылықтын тиісті қадағалауын
қамтамасыз ету бойынша алдағы қадамдармен байланысты. Олардың біреуі КСРО
прокуратурасы туралы Заңды жасау туралы шешім болды. Мұндай заң 1979 жылы
30 қарашада КСРО Жоғарғы Кеңестің 10-шы шақырылуының екінші сессиясында
қабылданды. Онда кеңес прокуратурасы органдарының қызметтері мен
ұйымдастыруларынын негізгі қағидаттарының бекітілуі мен құқықтық
реттелулері, олардың қызметтерінің негізгі бағыттары көрсетілді.
70-80 жылдары прокуратура органдарына прокурорлық қадағалауға ешқандай
тән емес заңдылықты қадағалау бойынша оның негізгі функцияларын екінші
орынға қою арқылы маңызды дәрежедегі міндеттерді жүктеді. Прокурорлар
қосымша өкілеттіліктер берілді, бірақ бұлар прокуратура алдына қойылған,
әсіресе азаматтардың құқықтарын және заңды мүдделерін қорғау саласындағы
барлық мәселелерді шеше алмады.
1.2 Тәуелсіз Қазақстанның прокуратура органдары
Қазақстан Республикасы деп аталатын тәуелсіз зайырлы демократиялық
мемлекеттің пайда болуына байланысты Қазақ Кеңестік Социалистік
Республикасы негізінде жаңа мемлекеттік құрылымның және өмір тіршілігінің
талаптарына жауап беретін елдің жаңа заңдарын құруға тура келді. Біздің
қоғамымыздың басымдылығын және негізгі құндылықты өзгертумен қоса,
прокуратура қызметі де бірге өзгерді. Қазақ КСР прокуратурасы барлық
министрліктерде, мемлекеттік комитеттер мен ведомстволарда, кәсіпорындарда
және өзге де коғамдық ұйымдарда, лауазымды адамдардың, сондай-ақ
азаматтардың заңдарды бірыңғай әрі дәл орындауларына жоғары қадағалауды
іске асыратын орган болып танылды [4]. Қазақ КСР аумағында бұл қызметті
тікелей КСРО Бас прокуроры, және оған бағынышты Қазақ КСР прокуроры және
төменгі тұрған прокурорлар іске асырды.
КСРО Бас прокуроры Қазақ КСР прокурорын және облыс прокурорларын
қызметке тағайындады. Қазақ КСР прокуроры аудандық және қалалық
прокурорларды қызметке тағайындады және КСРО Бас прокурорымен бекітілді.
Осыдан шыға отырып, біз Қазақ КСР прокуратурасы КСРО Бас прокурорына
тәуелді болғанын, прокуратураны ұйымдастырудың құрылымы мен тәртібі де КСРО
Бас прокуроры арқылы реттелелгенін көреміз, біздің прокуратураға қатысты
дербестік болған жоқ. Прокуратура органдары қандай да бір жергілікті
органдарға қарамастан, өздерінің өкілеттіліктерін іске асырды, тек КСРО Бас
прокурорына және Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесіне бағынды. Осының барлығына
байланысты прокуратура органдары кәзіргі кезеңде алдын ала тергеуді іске
асыра алды. Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Төралқасының 1990 жылғы 25 қазаңдағы
қаулысымен бекітілген “Мемлекеттік тәуелсіздік туралы” декларациясына және
Қазақстан Республикасы Конституциясының 164-167 баптарына, Қазақстан
Республикасының Жоғарғы Кеңесі Төралқасының 1991 жылғы 6 желтоқсандағы
қаулысына сәйкес прокуратура органдарының аумағында колданыстағы базасында
республиканың Бас прокурорына бағынатын Қазақстан Республикасының Бас
прокуратурасы құрылады. Прокуратура органдарының қызметі бірінші peт жаңа
республикада ұлттық заң актілері, 1991 жылғы 17 қаңтарда республика
Президенті қол қойған "Қазақстан Республикасындағы прокуратура туралы"
Қазақстан Республикасының Заңы реттелді. Осы заң актісі тәуелсіз
мемлекеттің прокуратура органдарын құруда жағымды рөл атқарды деп ойлаймыз
[3].
Прокурорлық қадағалаудың практикасы мен іліміне 1992 жылы 17 қаңтарда
қабылданған "Қазақстан Республикасындағы прокуратура туралы" ҚР Заңы
көптеген жинақтар енгізді. Прокуратура заңдардың орындалуына жоғары
қадағалауды жүзеге асыратын орган болып жарияланды, республиканың Жоғарғы
Кеңесіне есеп береді. Қазақстан құзыретіне әскери прокуратура қабылданды.
Прокуратура алдында республикадағы заңдардың үстем тұруын, заңдылықты
нығайту мен біртұтастығын және құқық қорғау тәртібін қамтамасыз ету
міндеттері қойылды. Барлық қызметіндегі оның міндеттері:
- азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету;
- республиканың тәуелсіз құқықтарын бағыныштылығына қарамастан, оның
саяси және экономикалық жүйесін, кәсіпорындардың, мекемелердің, ұйымдардың
құқықтарын, меншік нысандары мен құрамдарын кез келген қол сұғушылықтан
қорғау;
- лауазымды адамдар мен азаматтардың құқықты тануы мен құқықтық
мәдениетін көтеру болып табылады.
Осы заң прокуратураның құкық қорғау қызметін жақсартуда жағымды рөл
атқарды. Дегенменде, елдің нарықтық экономика жолымен көтерілуі,
демократияны өрістетуде құқықтық жүйені қалыптастыруға жаңа жол табуларын
талап етті.
Келесі кезең, біздің заңымыздың өзгеруі барлық халықтық талдаумен,
яғни референдуммен қабылданған тәуелсіз Қазақстанның бірінші Конституциясын
қабылдау болды.
Ол Қазақстан Республикасын демократиялық, зайырлы, біртұтас мемлекет,
оның ең қымбат қазынасы - адам және азаматтың өмірі, бостандықтары мен
адамның бұлжымас құқықтары және өзінің қызметін азамат пен қоғамның
мүдделеріне іске асырады деп таныды [5]. Осы саралауда прокуратура оның
құзыреті шегінде Қазақстан Республикасының аумағында заңдардың дәл әрі
бірыңғай орындалуына қадағалауды іске асыруға, қажетті жағдайларда, ол сол
уақытта белгіленген заңдар шеңберінде қылмыстық қудалауды іске асыруға,
сондай-ақ істердің сот талқылауына қатысуға тиіс. Осы Конституцияның
арқасында прокуратура басқа мемлекеттік органдардан, лауазымды адамдардан
тәуелсіз болды және тек заң ғана бағынды. Прокурордың өзінің негізгі
қызметінен басқа кәсіпкерлік қызметпен айналысуға, депутат болуға, саяси
мақсаттарды көздейтін қоғамдық бірлестіктерге мүше болуға және басқа
мемлекеттік лауазымдарды атқаруға мүмкіндігі болмады. Прокуратура
органдарының бірыңғай және орталықтандырылған жүйесін Жоғарғы Кеңес бес
жылға тағайындаған Қазақстан Республикасының Бас прокуроры басқарды. Бас
прокурор төменгі тұрған прокурорларды қызметке тағайындады және қызметтен
босатты. Прокуратура органдарының құзыреті, құрылым, тәртібі және
прокурорлардың құқықтық жағдайы “ҚР прокуратура туралы” Қазақстан
Республикасының Заңында анықталды.
Үрдісті дамып келе жатқан мемлекеттік құрылыстың процестері,
демократия мен құқықты дамыту 1994 жылғы 12 ақпандағы Мемлекеттік
бағдарлама құқықтық жүйесін қалыптастыруға жаңа көзқарастарды жасауға тура
келді. Осы мемлекеттік бағдарламада 1995 жылғы 30 тамыздағы жаңа
Конституция мен 1995 жылғы 21 желтоқсандағы "ҚР прокуратура туралы" ҚР
заңында кезекті өзінің бекітілуін тапқан прокуратура органдарының негізгі
қағидаттарын реформалау көзделді.
Жаңа ҚР Конституциясына және онымен белгіленген мемлекеттік кұрылымға
сәйкес прокуратура тікелей ҚР Президентіне ғана бағынды және оған жоғары
қадағалау функциялары жүктелген ерекше конституциялық рөл сынағы
тапсырылды. Конституция мен республиканың заңдарына қайшы келетін барлық
заңдарды және өзге де нормативтік құқықтық актілерге наразылық келтіру
құқығы берілді. Жоғары қадағалауды жүктеу біздің ойымызша заңды, яғни
прокуратура мемлекет атынан өзінің қызметін іске асырады және барлық елдің
аумақтарында субъектілер қолданылатын барлық құқықтарымен жоғары
қадағалауды іске асырады. Біздің және кеңес қызметіндегі прокуратура
органдарының жүйесі құру және дамытуда үлкен тәжірибеге ие бола отырып, шет
елдермен салыстырғанда ұқсастықтары бар. Мемлекеттік биліктің тармақтарын
бөлудің дәстүрлі жүйесінде жатқызылмайтын қызметке ие бола отырып,
прокуратура адам және азаматтық құқықтары мен бостандықтарын қорғауға
жедел, тез қимыл жасайды, сонымен бәрімізге білгілі биліктің заң, атқару
және сот тармақтарының баяулығын және дер кезінде шешім таба алмауларының
орнын толтырады. Жоғары қадағалауды прокуратураға жүктеу бұл объективті
құқықтық жағдай және прокуратура қызметінде басқа мемлекеттік органдардың
өкілеттіліктерінен қарағанда, бірінші және тұрақты орын алады. Осы жерде
прокуратураның құқықтық жағдайының бірегейлігі - оның құқыктық қарулануы,
адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын, мемлекет пен қоғамның
мүдделерін қорғауда заң бұзушылықты белгілеу және қалпына келтіру үшін
өмірде тексерілген құқықтық институттарды пайдалануға мүмкіндік беретін заң
құралдарының кең арсеналы. Сондай-ақ Қазақстан Республикасының Бас
прокуроры өз өкілеттігі мерзімі ішінде тұтқынға алуға, күштеп әкелуге, оған
сот тәртібімен әкімшілік жазалау шараларын қолдануға, қылмыс үстінде
ұсталған немесе ауыр қылмыстар жасаған реттерді қоспағанда, Сенаттың
келісімінсіз қылмыстық жауапқа тартуға болмайды деген жаңа нысан пайда
болды. Яғни, Қазақстан Республикасьвдың Бас прокуроры қылмыстық қудалаудан,
әкімшілік жазаға тартылудан және тағы басқа да иммунитеттерге ие болды.
Сондай-ақ, прокуратура сот тәрізді алдын-ала тергеу және анықтаудан
бөлінді. Алдын ала тергеу мен анықтау басқа арнаулы органдар іске асыру
үшін танылған. Прокуратураға қадағалау өкілеттігі және сонымен қатар, жедел-
іздестіру қызметі берілген. Бұдан басқа, прокуратураға әкімшілік және
атқару өндірістеріне қадағалау және сотта мемлекет мүддесін білдіру
функциялары жүктелген. Осыған байланысты, Қазақстан Республикасында
прокуратураның өзінше бірегей, жаңа жүйесі қалыптасты. Бұл, прокуратура
қызметкерлерінің, сондай-ақ басқа мемлекеттік органдар, ғылыми мекемелер
мен қоғамдар қызметкерлерінің арасында көптеген даулар мен пікір-сайыстарды
туғызды.
“Прокуратура туралы” ҚР заңында басымдылық бағыттары ретінде адам және
азаматтың құқықтары мен бостандықтарын, заңды тұлғалар мен мемлекет
мүдделерінің сақталуына қадағалау функциясы анықталған және жалпы қадағалау
ұғымы енгізілген.
Прокуратураны жетілдірудің келесі кезеңі “Құқық қорғау жүйесін одан
әрі реформалау шаралары туралы” 1997 жылғы 22 сәуірдегі ҚР Президенті
Жарлығын қабылдау болды, осыған сәйкес Ішкі істер министрлігінің,
Мемлекеттік тергеу комитетінің, Әділет министрлігінің Ақпаратты
статистикалық қызметтері базасыңда қылмыстық қудалау, прокуратура, сот
қызметтері мен арнаулы есептер жүргізу туралы құқықтық статистикасын
қалыптастыру функцияларымен Қазақстан Республикасының Бас прокуратурасы
жанында Құқықтық статистика және ақпарат Орталығы құрылды [6].
Қазақстан Республикасының 1998 жынғы 2 шілдедегі алдағы өткен заңымен
Бас прокуратурада жедел-іздестіру қызметін, тергеуді анықтауды іске
асыратын басқа республикалық құқық қорғау органдарының үйлестіру
қызметтерінің функциясы қайта қалпына келтірілді.
Қылмыстық іс-жүргізу заңына енгізілген өзгерістер мен толықтырулар,
ерекше жағдайда тергеудің толық және объективті еместігі, істің қиындылығы
мен маңыздылығы туралы фактілері анықталған кезде бас прокуратурада тергеу
топтарын құру және басшылық жасауға прокурорды тағайындау құқығы беріледі.
Бұл жаналықа ұйымдасқан қылмыстарға және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресті
күшейту қажеттілігін тудыру үшін шығарылды және ол прокуратураның
өкілеттіліктері туралы конституциялық ережелермен толығымен келісіледі.
Бірақ, нарықтық экономика жолында елдің алға басуы, алдағы дамуы
прокуратураны жетілдірудегі келесі кезеңінің объективті қажеттілігін
тудырды.
Осы мақсаттарға жету, сондай-ақ “ҚР құқық қорғау қызметтерін жетілдіру
жөніндегі шаралар туралы” 2001 жылғы 22 қаңтардағы Президент Жарлығын
орындау үшін 2002 жылғы 9 тамызда ҚР Президенті қол қойған “Прокурорлық
қадағалау мәселелері бойынша кейбір заң актілеріне өзгерістер мен
толықтырулар енгізу туралы” заң әзірленді және қабылданды. Бұл прокурорлық
қадағалау туралы заңы осы уақыттағы маңызды соңғы өзгерістер енгізілген заң
болып танылады және ол прокуратура тарабынан аса нәтижелі әрекеттер үшін
прокурорлық қадағалауды күшейтті. Біз енді осы өзгерістер туралы нақтырақ
қарастырамыз.
Заңның осы жобасы алдын-ала тергеуден, жан-жақты талдаудан өтті және
осыдан кейін Үкімет мүшелерімен мақұлданды және Парламенттің екі Палатасы
депутаттарының басым көпшілігімен қабылданды. Сонымен қатар, Қазақстан
Республикасының Конституциялық Кеңесінің 2002 жылғы 5 тамыздағы қаулысымен
Конституцияға тиісті оның нормалары қабылданды. Бұл заң және оның нормалары
прокуратура органдары қызметкерлерінің өкілеттіліктерін, сондай-ақ
прокурордың қызметіне кедергі келтіретін және оның заңды талаптарын
орындамайтын адамдардың жауаптылығын арттыруды реттейді. Прокурордың жаңа
өкілеттіліктері тек адам және азаматтың конституциялық құқықтарың мемлекет
пен заңды тұлғалардың мүдделерін қорғауды күшейтуге, прокурорлық реттеу
құралдарымен заңды нығайтуға ғана бағытталған. Прокурорлық мәселелері
жөніндегі 2002 жылғы 9 тамыздағы ҚР Заңын қабылдау сот биліктерінің
мүмкіндіктерін толықтырады және осыған байланысты сот әділдігі саласына
тартылған адамның құқықтары мен бостандықтарының кепілдік жүйесін дамытады.
Адам және азамат қорғаудың құқықтық құралдарын тандауда, оның ішінде
прокуратура органдарының жоғары мүмкіндіктерін пайдалануда тәуелсіз болуға
тиіс. Прокурорлық қадағалау мәселелеріндегі маңызды жаңа ерекшелік
толықтыру болып табылады. ҚР Қылмыстық кодекстің 321-1-бабы “Прокурордың
қызметіне кедергі жасау және оның заңды талаптарын орындамау”.
Қадағалау тәртібімен 3 айдан аспайтын мерзімде оған наразылық
келтіруге дейін сот шешімін орындауды тоқтатуға құқығы бар прокуратура
органдарының лауазымды адамдарының шеңберін кеңейту заңға сәйкес сот
әділдігін қатаң түрде іске асырудың аса маңызды кепілі болып табылады.
Мысалға, қылмыстық іс жүргізу қызметі қылмыстық іс жүргізу және қылмыстық
заңдарда көзделген мемлекеттік мәжбүрлеудің аса қатаң шараларын қолдану
қорқыту құпияларынан тұрады және сол және өзге де лауазымды адамдардың
қарауы бойынша өз бетімен іске асыра алмайды. Азаматтық сот ісін жүргізу
осындай қағидат бойынша құрылған. Басқаша айтқанда, қылмыстық істер бойынша
өндіріс кезіндегі барлық қызмет белгіленген рәсімдерді сақтаумен
белгіленген тәртіпте іске асырылады. Ең алдымен азаматтық іс жүргізу және
қылмыстық іс жүргізу заңдарымен реттелетін қоғамдық қатынастар, сондай-ақ
азаматтық іс жүргізу және қылмыстық іс жүргізу қатынастарын тудыратын
негіздер ажыратылады. Қадағалау сатысындағы өндіріс ерекше аяқталған
сатылардың қатарына жатқызылуға тиіс. Бұл барлық бұзылған үкімдер, заң
күшіне енген шешімдер дәлелді иеттерімен сәйкес болу керек. Яғни,
үкімдерді, заң күшіне енген шешімдерді өзгерту немесе бұзу әділетсіз сот
үкімінің қаулысында көрсетілген аса маңызды негіздер, процеске
қатысушылардың құқықтары мен заңды мүдделерін нақты шектейтін шешімдер
болған кезде ғана мүмкін. Қадағалау наразылығын келтіргенге дейін
прокуратураның лауазымды адамдары бір-бірін алмастырудың бірқатар
әрекеттерін іске асырады. Оның ішінде, сонымен қатар шақымданған өкімдердің
орындалуын және заң бұзушылықтың анық байқалған кезінде ғана емес, кез
келген негіздер бойынша шешімдердің орындалуын тоқтату туралы мәселелер
шешіледі. Осыған сәйкес, сот шешімінің қорытындысына наразылық білдіру
құқығы негізгі сот талқылауына прокурордың қатысуына ғана байланысты емес,
және адамдардың жеке бастамасы бойынша да, сондай-ақ процеске
қатысушылардың өтініші бойынша да білдірілуі мүмкін [7]. Осындай талқылау
барысында, егер заңдардың сақталуына қадағалау, сондай-ақ олар іске
асыратын сот шешімдерін қайта қарау кезінде прокурордың мәртебесі оның
құзыретіне жатпаса, сот талқынауындағы прокурор мәртебесін ажырату өте
маңызды. Соңғы кездері прокурорлар сотта мемлекеттің мүдделерін, сондай-ақ
елдегі прокурорлық қадағалау қағидаттары мен маңыздылығын толық түрде
білдіріп жүр.
Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 466-бабының, Азаматтық іс жүргізу
кодексінің 396-бабының жаңа редакциясы Конституцияның 83-бабына және
прокуратура органдары туралы заңдарына (ҚІЖК 62-бап, АІЖК 55-бап,
"Прокуратуратуралы" ҚР Заңының 1, 4, 16, 30-33-баптары) сәйкес келеді және
сот және прокуратураның тиісті лауазымды адамдары арқылы сот шешімдерін
қайта қарауға байланысты қылмыстық және азаматтық процестер сатыларында
азаматтардың әділ сотқа жетуі үшін оңтайлы жағдайлар жасайды. Бұл, Бас
прокурордың және оның орынбасарларының өкілеттіліктері арқылы қылмыстық
процеске қатысушылар сот шешімін қайта қарау рәсімінде заңда көзделген іс-
жүргізу кепілдіктерін, оның ішінде оның орындалуын тоқтатуды іске асырудың
қосымша мүмкіндіктеріне ие болуын білдіреді. Мысалға, Ресей Федерациясының
прокуратурасында сот шешімдерін бұзу құқығы РФ Бас прокуроры мен оның
орынбасарларына берілген. “РФ прокуратурасы туралы” 1995 жылғы 18 қазаңдағы
Заңына сәйкес сотталушыға өлім жазасы тағайындалған іс бойынша РФ Бас
прокуроры немесе оның орынбасарлары наразылық келтірілген кезде арнаулы
шешімдерді қабылдаусыз үкімдерді орындау тоқтатылады. Қадағалау тәртібінде
өндіріс аяқталғаннан кейін РФ Бас прокурорының және оның орынбасарларының
азаматтық өндіріс саласындағы тиісті шешімдері тоқтатылуы мүмкін [8].
Тоқтату укімді, шешімді орындалуына келтірмеу немесе істерді қадағалау
сатысында қарауға дейін үкімді, шешімді орындаудағы үзілісті білдіреді.
Наразылық келтіру үшін негіздердің барлығы туралы мәселелерді шешу үшін
істі талап ету заңды күшіне енген талап етілген істер бойынша шығарылған
сот үкімдерінің, шешімдердің орындалуына өзінше кедергі келтірмейді. Сот
тәртібімен әкімшілік жазаға тарту да, әдетте, наразылық келтіруде де
кедергілер болып есептелмейді. Қарастырылып отырған контекстегі заң
жобаларының нормалары республиканың барлық аумағында үкімдердің,
шешімдердің міндетті күштеріне әсер етпейді. Дегенменде, үкімнің, шешімнің
міндетті күштері процеске қатысушылардың қайта қарау бастамасында өздерінің
құқықтарын қолдану мүмкіндіктерін пайдалануға кедергі келтірмейді.
Процессуалдық мағынада үкімді, шешімді орындауды тоқтату үкімнің, шешімнің
тұрақтылығын бұзбайды, сот тәуелсіздігіне қол сұқпайды. Сот наразылықты
тиісті прокурорға беруі немесе олармен келісуге және үкімді қайта қарауы
мүмкін [9]. Сондықтан, наразылықты Бас прокурор шығарады ма, әлде оның
орынбасарлары ма, сотқа бәрі-бір. Тиісті материалдық заңды талқылау
көзделген наразылықты Бас прокурор немесе оның орынбасарлары шығару сот
үшін міндетті нормативтік күші бар актіге осындай наразылықты келтірмейді.
Осыған байланысты, қаралып отырған іс жүргізу нормалары Қазақстан
Республикасы Конституциясының 76-бабының және 77-бабының 3-тармағына қайшы
келмейді.
Прокурорлар прокурорлық қадағалауды іске асыру процесінде қатысушылары
тиісті субъективтік құқықтар мен заңды міндеттерді иеленетін әртүрлі
құқықтық қатынастарға кіреді. Мұндай құқықтық қатынастардың ең маңызды
белгісі оларды қамтамасыз ету және мемлекетпен қорғалуы. Құқық нормаларының
талаптарын орындамау санкцияның басталуына әкеп соқтырады. Құқық
теориясының айқын жағдайы прокурорлық қадағалау саласында оның
экстраполяциясы кезінде прокурордың өкілеттігінің, прокурордың қызметінің
жақсартылуын тілейді. Сондықтан, актілердің мәжбүрлеп орындалу механизмін
көздейтін өзгерістер мен толықтырулар және прокурордың талаптары, сондай-ақ
көрсетілген әрекеттерді жасағаны үшін азаматтар мен лауазымды адамдарға
қылмыстық және әкімшілік жауаптылықты белгілеу 2001 жылғы 22 қаңтардағы
"Қазақстан Республикасындағы құқық қорғау органдарының қызметтерін
жетілдіру жөніндегі шаралар туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің
Жарлығын қабылдауға сәйкес болды [6]. Шындығын айтқанда, "Прокуратура
туралы" 1995 жылғы 21 желтоқсандағы ҚР Заңының ережелері прокурордың заңды
талаптарын орындамағаны үшін жауаптылықтың басталуына және тағы басқаларға
[10] қатысты еліміздің жинақтау және өзге де заңдарында реттелмеген және
жоқ. Мысалға, прокурордың оның талаптарын мәжбүрлеп орындау туралы қаулысы
1998 жылғы 30 шілдедегі “Атқару өндірісі және сот атқарушылардың мәртебесі
туралы” ҚР Заңының 5, 6-баптарына мағынасы бойынша мәжбүрлеп орындау
шараларын қолдану негізі ретінде атқару құжаттарының тізбесіне енеді.
Атқару құжатын орындамағаны үшін борышқор жинақтау заңдарында белгіленбеген
[11] қылмыстық немесе әкімшілік жауаптылыққа тартылуы мүмкін. Осыған
байланысты, ол талдау заңдарында көрсетілгендей, прокурорлардың атқару іс
жүргізу органдарымен ынтымақтастығы прокурордың заңды талаптарын
орындамағаны үшін және тағыда басқа да жауаптылықты белгілеу туралы 1998
жылғы 30 шілдедегі ҚР Заңында негізделген, Қылмыстық кодекс пен Әкімшілік
құқық бұзушылық кодекстерінде осындай жауаптылықты реттейтін және елдегі
заңдылық режимінің тиімділігін арттыруда нормалардың болмауына байланысты
танылған. Өзгерістер мен толықтыруларды қабылдау Конституцияның 13-бабына
және басқа нормаларына қайшы келмейді және адам және азаматтың өздерінің
құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғау құқығына кепілдік береді.
1998 жылғы 30 шілдедегі ҚР Заңы, ҚІЖК, АІЖК және "Әкімшілік құқық бұзушылық
туралы" ҚР кодексі азаматтардың сот арқылы қорғалу құқықтарын іске асыру
механизмдерін, оның ішінде азаматтың құқықтарын бұзатын прокурордың заңсыз
әрекеттерін реттейді. Айта кету керек, прокурорлардың басым көпшілік
талаптары ерікті орындалады және оларды мәжбүрлеп орындау алынып тасталады.
Заңда Бас прокурордың нормативтік құқықтық актілерінің міндеттілігі
дұрыс көрсетілген. Олай болмаған күйде заңдылықты қамтамасыз ету - елдің
барлық аумағында заңды бірыңғай қолданылуын қамтамасыз етудің ең маңызды
құралы жоғалады. Көп жылдар бойы прокуратура органдарының қызметтері Бас
прокурордың оның ішінде КСРО, бұйрықтары мен нұсқаулықтарының тиімділігін
дәлелді. Прокуратуранын тарихи органдары осы өкілеттіліктің беделін
түсірген жоқ және осы тәртіпті сақтау керек.
Жедел іздестіру қызметі саласындағы заңдылықтарын жоғары қадағалау
тиімділігін іске асыру мүдделерінде прокурорға Жедел іздестіру қызметін
іске асыратын органдардын тарапынан заң бұзушылықтардың біліну мақсатында
арнаулы техникалық құралдарды қолданумен прокуратура органдары
қызметкерлерін және өзге де мамандарды тарту құқығы берілген. Сондай-ақ,
оған “Жедел іздестіру қызметі” туралы қолданыстағы заң тыйым салмайды.
Жедел іздестіру қызметі қылмыстық сот өндірісінің міндеттерін де
орындайтыны жалпыға танымал. Жедел іздестіру қызметі арнаулы мемлекеттік
қызметтің осы түрінің міндеттерінің өзгешеліктеріне байланысты қылмыстық
процестер, қылмыстық іс жүргізу қызметтері пайда болудан бұрын орын алуы
мүмкін еді [12]. Жедел іздестіру қызметі саласындағы прокурордың
өкілеттілігі белсенді іс-әрекеттер жолымен жедел іздестіру қызметі
субъектілері еткізетін жедел іздестіру іс-шараларының заңдылығын және
негізділігін белгілеуге оған мүмкіндік береді. Қазіргі практикада жедел
іздестіру қызметі қылмысқа қарсы күрес саласындағы істердің шындыққа сәйкес
келмейтін жедел-іздестіру құжат айналымдарын зерделеумен ғана
байланыспайды.
Кәсіпкерлердің құқығын қорғау және заң бұзушылықтың кез келген
фактілерін уақытылы реттеуді қамтамасыз ету мақсатында Әкімшілік құқық
бұзушылықтар туралы кодекске заңға сәйкес осындай хабарландыруларды талап
ететін мемлекеттік органдардың іс-әрекеттерінің өндірісі туралы прокурорға
хабарламағаны немесе уақытылы хабарламағаны үшін жауаптылықты кездейтін бап
енгізілді.
Сондай-ақ, осы заңда прокурордың ерікті тәртібіндегі қаулылары мен
ұсынымдарын орындамау кезіндегі іс-әрекеттердің тәртібі көзделген. Енді
мұндай жағдайлар туындаған кезде прокурор актілерге енгізілген прокурорлық
реттеуді мәжбүрлеп орындау туралы қаулысын шығаруға және уәкілетті
мемлекеттік органға мәжбүрлеп орындау үшін оны жіберуге құқықты, ал ол өз
кезегінде оны бұлжытпай және дереу арада орындау үшін шаралар қолдануға
міндетті.
Өмір - бұл үнемі қозғалыс, егер белгілі бір кезеңдерде прокурорлық
қадағалаудың бір институттары өздерінін өзектілігін жоғалтса, онда
басқалары маңызын арттырады және мұндай жағдайлар толығымен дұрыс.
1.3 Прокуратура органдарының жүйесі, құрылымы және оларды ұйымдастыру
Қадағалау функцияларын іске асыратын бөлімшелер мен лауазымды адамдар
прокурорлық қадағалау органдарының бір жүйесінде біріккен. Сондықтан
прокуратура органдарының жүйесі және прокурорлық қадағалау органдарының
жүйесі деген әртүрлі ұғымдар бар. Соңғысы - прокуратура органдары жүйесінің
бөлігі. Прокуратура тек қадағалау функцияларын ғана емес, сондай-ақ
қылмыстық қудалау, құқық қорғау органдарының қызметтерін үйлестіруді
орындайды, сотта мемлекет мүдделерін білдіреді.
Прокуратура органдарының жүйесі туралы мәселелерді қарастыра отырып,
жүйе деп өзара байланысты және тұтас бірлікті білдіретін көптеген
элементтерді атайтынын атап өту керек. Осыған байланысты прокуратура
органдарының жүйесі тек оның органдарын құрайтын жиынтық ғана емес, сондай-
ақ құрылымдағы алатын орны, өзара қарым-қатынасы, олардың ұйымдастыру
байланыстары мен басқару қатынастары деп түсінуіміз керек.
Прокуратураның органдарының бірлестіктері мен бөлімшелерінде
функцияларды, өкілеттіліктерді тікелей бөлу, құрылым элементтері арасында
өзара қарым-қатынасты анықтау жүргізіледі. Сондықтан, функциялар,
өкілеттіліктер, өзара қарым-қатынастардың негізгі мазмұны олардың өзара
қарым-қатынастары болып табылатын құрылым элементтерінің өзара
байланыстарынан тұрады.
Байланыстарды прокуратураның ішкі жүйесінде, сондай-ақ басқа
әлеуметтік жүйелерде қарау көзінде олар ішкі басқару элементтерін
байланыстыра отырып, тігінен және прокуратураның ішкі жүйесіндегі
біртәртіптегі жүйелерімен және басқа әлеуметтік жүйелермен байланыста бола
тұрып, көлдененнен орналасулары мүмкін.
Құрылым элементтерінің тік және көлденен байланыстарын қолдану
субординация және үйлестіру қарым-қатынастарында, яғни бағынышты және
қатынас субъектілерінің әрекеттеріне келісуде негізделген. Өзара
байланыстардың аталған сипаты ұйымдасқан құрылымды құрудың бір түзулі
-функциональдық түрін анықтайды. Алда көріп отырғандарыңыздай, ҚР
прокуратура органдарының құрылымы осындай түрде құрылған. Бір бағыттағы
құрылым тек өзара байланысты органдардан, бөлімшелер мен бірліктерден
басқармалар аппараттарын құру нәтижесінде ғана жасалады. Әрбір төменгі
деңгейдегі сатылар жоғарғы деңгейдегі басшыларға тікелей бағынышты болады.
Бұндай жағдайларда прокуратураның әрбір қызметкері тек бір басшыға ғана
есеп береді және бағынады және олар жоғарғы жүйемен тек өздерінің басшылары
арқылы ғана байланысады. Бір бағыттағы басшы оған сеніп тапсырылған
органдар мен бөлімшелердің қызметтерінің жалпы көлемдері дара басшылық
қағидаттарымен сәйкес келуіне жауап береді.
Бір бағыттағы құрылым жеткілікті тиімді, өйткені ол бағыныстылықтың
анық және жай өзара байланыстар түрінде құрылады. Осындай қағидат бойынша
прокуратура органдарында прокурорлардың (олардың орынбасарларының) және
тиісті деңгейде покуратура органдарының аппараттарын басқарып отырған
басшылар арасында өзара қарым-қатынастар құрылады, өкілеттіліктер,
функциялар бөлінеді. Осындай қағидатпен ҚР Бас прокуратурасы аппараттарының
департаменттерінде, басқармалар мен бөлімдерінде және облыс прокуратуралары
мен оларға теңестірілген прокуратураларда ұйымдасқан құрылымдар құрылған.
Прокуратура органдарының жүйесі мынадай аудандық, қалалық, облыстық
және оларға теңестірілген прокуратуралардан, сондай-ақ ҚР Бас прокуратурасы
сияқты буындар мен деңгейлерден тұрғандықтан оның ұйымдастыру құрылымындағы
басшылық сатысы мен басқару сатысын ажырата білу керек. Осы жағдайда
прокуратура органдарының басқару құрылымы негізінде үш бөлімді деп
қабылдауға болады. Сондай-ақ мысалға, прокуратура органдары жүйесінде
мамандандырылған прокуратуралардың болуы (облыс құқығындағы) ұйымдасқан
құрылым екі бөлімді болуы мүмкін екендігін куәландырады. Ұйымдасқан
құрылымдағы деңгей саны осы құрылымды басқару тиімділігіне тікелей әсер
етеді, деңгей аз болғанынша, басқарудың тиімділігі арта түседі.
Прокуратура органдары қызметтері міндеттерінің күрделенуі,
мамандандыруды дамыту ұйымдасқан құрылымның функциональдық дамуын
ескертеді. Мұндай құрылымның құрамды элементтері белгілі бір қызметтің
белгілі бір түрінде мамандандырылған органдар, бөлімшелер, құрылымдық
бірліктер болып табылады. Оларға арнаулы объектілермен немесе прокурорлық
қадағалаудың жеке салалары шегінде анықталатын прокурорлық қадағалауды іске
асыратын табиғатты қорғау, көлік және басқа прокуратуралар жатады.
Функциональдық құрылымын құрайтын элементтерден басқа аудан және қала
прокурорларының көмекшілері және аға көмекшілері, прокурорлар, облыс
прокурорлары, бөлімдердің және басқармалардың аға прокурорлары, қызметтің
негізгі бір түрімен өзара байланысты және біріккен ҚР Бас прокуратурасының
департаменттер мен басқармалар, бөлімдердің көмекшілері мен аға
көмекшілері.
Функциональдық құрылымнан басқа еңбекті көлдененнен бөлу, қызметтің
белгілі түрі бойынша аса білікті шешімдерді шығаруға болады. Ұйымдасқан
құрылымға кіретін әрбір бөлімшелерді немесе органдарды басшы басқарады. Бұл
басшылар басқару құрылымындағы рөлмен және орындарға сәйкес бірбағытты және
функциональды болулары мүмкін.
Бірбағытты басшыларға аудандардың, қалалардың прокурорлары, облыс
прокурорлары, мамандандырылған прокуратуралардың прокурорлары, ҚР Бас
прокуроры және олардың орынбасарлары жатады. Функционалдық басшыларға облыс
прокурорларының көмекшілері және аға көмекшілері, сондай-ақ ҚР Бас
прокурорының көмекшілері мен аға көмекшілері.
Прокуратура органдарының басқару құрылымына белгілі ерекшеліктерді
басқарма (департамент) және бөлім прокурорлары мен аға прокурорларының, ҚР
Бас прокуратурасы және облыс прокурорларының қызметтері енгізеді. Бір
қарағанда, олар тек прокурорлық қадағалаудың белгілі бір саласы бойынша
ғана мамандар болып табылады және содан соң ғана олар еңбек етіп жатқан
бөлімшелер бастықтары тапсырған кейбір басқарма функцияларын орындайды.
Екінші ұйымдастыру-басқару байланыстарына реординация (қайта тәртіпке
келтіру) қағидаттары негізіндегі байланыстар жатады. Прокуратураның ұжымы
тұтасымен немесе оның бөлімшелері және жеке қызметкерлері басқару
қатынастарын тудыруға, реттеуге және бұзуға және прокуратура органдарының
мақсатты қызметіне маңызды әсер ететін қызметтерінің ішкі міндеттері мен
мақсаттары, талап етушіліктері мен мүдделері болады. Мұндай жағдайда
басқарудың субъектісі мен объектісі арасында “төмен-жоғары” түріндегі
байланыстардың туындауын сипаттайтын кері әрекеттер болуы мүмкін. Нақты
шешім қабылдаудың бастамашысы төменгі тұрған прокурор болған кезде осындай
әрекеттердің туындауы мысал болады. Жанама түрде бұл заңда белгіленген
олардың қызметтерінің кейбір бағыттары бойынша төменгі тұрған
прокуратуралар өкілеттіліктерінің мазмұнымен дәлелденеді. Мысалға,
"Прокуратура туралы" Заңның 32-бабының 2-тармағында белгіленген шешімі,
үкімі, негізі, сот қаулысы заңсыз немесе негізсіз болған жағдайда прокурор
қадағалау тәртібімен наразылық жасауға немесе прокурор наразылық жасау
жөнінде жоғары тұрған прокурорға ұсыныспен өтініш жасайтынына аса көңіл
аудару қажет. Ұсыныстың мазмұны сот қабылдаған шешімдердің заңдылығын қайта
қалпына келтіру бойынша белгілі бір әрекеттер жасаудан тұрады.
Әсіресе мұндай ұйымдастыру қатынастар прокуратураға немесе
бөлімшелерге бейресми басқару құрылымдары қатты әсер еткенде байқалады.
Прокуратура басшыларының бейресми басқосшыларының, сондай-ақ
прокуратура ұжымының пікірлерімен келісуге тура келген көзде олардың
қызметтері жағдай жасайды. Өзін-өзі реттеу күшін пайдалану есебімен ғана
баскару субъектісі мен объектісінің қимыл бірлігіне қол жеткізіледі.
Қазіргі көзде бейресми құрылымдардың рөлі артып келеді. Бұл беталыс
прокуратура органдары қызметкерлерінің қарым-қатынастарының, демократияның
күрделене түсуі, саяси және әлеуметтік белсенділіктерінің өсуіне
байланысты.
Дегенменде, өзін-өзі реттеудің өте кең дамуы қатынастарды
орталықтандыру және орталықсыздандыру мәселелеріне әкеп соқтыруы мүмкін.
Прокуратураның жеке органдарына қатысты прокурор құқықтары мен ресурстарын
ала отырып, өздерінің жеке мүдделері мен мақсаттарына жұмсайды, бұл
прокуратураның барлық жүйесіндегі мақсаттар мен мүдделеріне жиі сәйкес
келмеуі мүмкін. Орталықсыздандыру белгілі бір тиімділікке жеткізеді, бірақ
шектен тыс дербестік төменгі тұрған буынның ұйымдастыру мақсаттарын
толығымен елемеулеріне әкеп соқтыруы мүмкін. Мұндай жағдайда жүйенің жеке
бөліктері жалпы мақсат шегінде әрекет жасаулары мүмкін. Сондықтан басшы
мақсаттарды келісушілікке жеткізетін факторлар әрекеттерінің бәсеңдеуіне
байланысты шаралар қолдануға тиіс. Мұндай ұқсас жағдайлар прокуратура
органдарының ұйымдастыру құрылымдарындағы әр түрлі деңгейлерінде болуы
мүмкін. Осы мәселе әр түрлі деңгейдегі басшылардың күш салу өрістерін
шектеумен шешіледі.
Прокурорлық қадағалау органдары жүйесінің ұйымдастыру құрылымдарында
қолданылатын байланыстардың үшінші түрі “субъект-субъект”, “объект-объект”
түріндегі байланыс. Байланыстың бұл түрі басқару субъектілері мен
объектілерінің үйлестіру қағидаттары немесе әрекет етуілеріне негізделген.
Мұндай байланыс оның элементтерін құрайтын ерікті әрекет ету есебінен
прокуратура органдары жүйесінің жеке бөлімдерінің өзара әрекеттерін
қамтамасыз етеді. Осындай әрекет етуге негізгі жағдай жасайтын факторлары
бірлескен құндылығы болып табылады. Олардың өздері прокуратура органдарының
бір-біріне бағынышты емес бөлімшелері немесе жеке қызметкерлердің
белгіленген бағытта қимыл жасауларына, прокуратура органдары жүйесінің
алдына қойылған міндеттерді шешуге мәжбүрлейді.
Байланыстың осы түрінде прокуратура органдарының бір-біріне бағынышты
емес лауазымды адамдардың арасындағы, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1 ҚР Прокуратура органдырының пайда болуы, дамуы және прокуратура
органдарын ұйымдастыру
1.1 Прокуратураны дамытудың негізгі кезеңдері
1.2 Тәуелсіз Қазақстанның прокуратура органдары
1.3 Прокуратура органдарының жүйесі, құрылымы және оларды ұйымдастыру
2 Прокурорлық қадағалаудың түсінігі және оның негізгі бағыттарының
түрлері
2.1 Прокурорлық қадағалаудың түсінігі мен маңызы
2.2 Адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын, заңды тұлғалар
мен мемлекет мүдделерінің сақталуын қадағалау
2.3 Прокуратураның сотта мемлекеттің мүддесін білдіруі
Қорытынды
Қолданылған қайнар көздер тізімі
Кіріспе
Қазақстан Республикасын демократиялық, зайырлы, біртұтас мемлекет,
оның ең қымбат қазынасы - адам және азаматтың өмірі, бостандықтары мен
адамның бұлжымас құқықтары және өзінің қызметін азамат пен қоғамның
мүдделеріне іске асырады деп таныды [5]. Қазақстан Республикасы деп
аталатын тәуелсіз зайырлы демократиялық мемлекеттің пайда болуына
байланысты Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы негізінде жаңа
мемлекеттік құрылымның және өмір тіршілігінің талаптарына жауап беретін
елдің жаңа заңдарын құруға тура келді. Біздің қоғамымыздың басымдылығын
және негізгі құндылықты өзгертумен қоса, прокуратура қызметі де бірге
өзгерді. Қазақ КСР прокуратурасы барлық министрліктерде, мемлекеттік
комитеттер мен ведомстволарда, кәсіпорындарда және өзге де коғамдық
ұйымдарда, лауазымды адамдардың, сондай-ақ азаматтардың заңдарды бірыңғай
әрі дәл орындауларына жоғары қадағалауды іске асыратын орган болып танылды
[4].
Осы саралауда прокуратура оның құзыреті шегінде Қазақстан
Республикасының аумағында заңдардың дәл әрі бірыңғай орындалуына
қадағалауды іске асыруға, қажетті жағдайларда, ол сол уақытта белгіленген
заңдар шеңберінде қылмыстық қудалауды іске асыруға, сондай-ақ істердің сот
талқылауына қатысуға тиіс. Осы Конституцияның арқасында прокуратура басқа
мемлекеттік органдардан, лауазымды адамдардан тәуелсіз болды және тек заң
ғана бағынды. Прокурордың өзінің негізгі қызметінен басқа кәсіпкерлік
қызметпен айналысуға, депутат болуға, саяси мақсаттарды көздейтін қоғамдық
бірлестіктерге мүше болуға және басқа мемлекеттік лауазымдарды атқаруға
мүмкіндігі болмады. Прокуратура органдарының бірыңғай және
орталықтандырылған жүйесін Жоғарғы Кеңес бес жылға тағайындаған Қазақстан
Республикасының Бас прокуроры басқарды. Бас прокурор төменгі тұрған
прокурорларды қызметке тағайындады және қызметтен босатты. Прокуратура
органдарының құзыреті, құрылым, тәртібі және прокурорлардың құқықтық
жағдайы “ҚР прокуратура туралы” Қазақстан Республикасының Заңында
анықталды.
Бүгінгі күннің болмысы республиканың мемлекеттік - құқықтық
институттарының жүйесі ретінде ҚР Конституциясының сақталуын мемлекеттің
атынан жоғары қадағалауды жүзеге асыратын, қылмысқа қарсы күресте құкық
қорғау және өзге де органдардың қызметін үйлестіретін, өз кезегінде,
заңдардың, азаматтардың құқықтарын қорғауға және мемлекеттік мүдделердің
сақталуына ықпал ететін көп функционалды орган ретінде прокуратура
органдарының құқықтық мәртебесін заңнамалық тәртіппен кеңейтуді талап
етеді.
Өзіміз көріп отырғандай, бұл жұмыстың көкейкестілігі, ғылыми және
тәжірибелік пайдасы екі маңызды объективті факторларға сүйенеді.
Біріншіден, прокурорлық қадағалау мемлекеттегі заңдылықты қамтамасыз
етудің негізгі жолы болып табылады. Мемлекеттік басқару теориясы да,
конституциялық заңдылық теориясы да ҚР Конституциясының 3-бабының 4-
бөлігінде анықталған “Республика мемлекеттік билік біртұтас, ол Конституция
мен заңдар негізінде заң шығарушы...” деген заңдылық ұғымын растайды [1].
Сонымен, Конституция мен заңдарды және барлық өзге де шығарылған
нормативтік-құқықтық актілердің қолданыстағы заңға сәйкес келуін сақтау
заңдылықтың маңыздылығын құрайды. Мұндай контексте заң бұзушылықты анықтау
және алдын-алу мақсатында сол мемлекеттік органның оған бағынышты емес
арнаулы уәкілетті органдар мен адамдардың қызметтеріне үнемі, жүйелі
бақылау жасаудан тұратын прокурорлық қадағалаудың рөлі айқын.
Құқықтық мемлекетті құру кезеңінде үлкен қастандық әрекетсіздік және
мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдардың тарапынан заңдарды және заңға
сәйкес актілерді сөзсіз тікелей бұзуы болып табылады. Осыған сәйкес,
мемлекеттік билік органдары қызметтеріндегі заңдылық пен тәртіпті мемлекет
тиімді қамтамасыз етуге тиіс. Сонымен Қазақстан Республикасының барлық
жерлерінде заңдар мен заңға сәйкес актілердің дәл ғана емес, сондай-ақ
бірыңғай қолданылуына қол жөткізуге болады. Құқықтық актілерді бірыңғай
түсіну мен қолдану мемлекеттік құқықтық қатынастардың барлық қатысушыларына-
мемлекеттік орган, сондай-ақ жеке және заңды тұлғаларға қатысты. Елбасы
Н.Ә. Назарбаев өзінің “Қазақстанды дамыту стратегиясы – 2030” Қазақстан
еліне жолдауында қоғамды демократияландырудың алдағы мәселелеріне аса көңіл
аудару қажеттілігін, заңдылық пен құқықтық тәртіпті нығайтуды атап
көрсетті, сондай-ақ ол көрсетілген міндеттерге қол жеткізуде прокуратураның
маңызды рөліне бірнеше peт ерекше көңіл аударды [2].
Екіншіден, осы жұмыс сот-құқықтық реформаларын және прокурорлық
қадағалауды реформалауда дәл және жүйелі талдау жүргізілетін жұмыстардың
бірі болып табылады, еліміздің 15 жыл тәуелсіздік кезеңіндегі прокурорлық
қадағалаудың жай-күйі туралы толық ұсыныс беріледі. Жүргізілген сот-
құқықтық реформаларға байланысты прокуратура органдарының қызметі жоғары
қадағалауды іске асырудың барлық бағыттарында айқын бейнеленген маңызды
қайта құруларға төтеп берді. Бұл диплом жұмысы - ҚР прокуратура органдары
қызметтерінің сипаты мен қағидаттарын тұжырымдамалы өзгерткен жаңа заңдарды
қолдану мәселелері жөніндегі тиянақты талдау жұмыстары болып табылады.
Бұдан басқа, ол айқын анықталған және негізделген бағыттардан,
прокурорлық қадағалауды іске асырудың өзекті мәселелерінің болжамдарынан
тұрады. Құқықтық қолдану тәжірибесінің қазіргі жағдайын зерттей отыра, ол
жіберілген қателіктер мен жетіспеушіліктерді шеберлікпен ашады, сондай-ақ
осы қателіктерді жоюдың мүмкіншілігін ұсынады.
Жұмыстың авторлары көп жылдар бойы құқық қорғау органдары мен сот
жүйесі органдарында қызмет атқарғандықтарына байланысты, жұмыс өзінің
мазмұны бойынша үлкен ғылыми және тәжірибелік құндылықтан тұрады.
Диплом жұмысының мақсаты ретінде мыналар болып табылады:
- Прокуратураны дамытудың негізгі кезеңдерін анықтау;
- Тәуелсіз Қазақстанның прокуратура органдары қалыптасуын зерттеу;
- Прокуратура органдарының жүйесі, құрылымы және оларды ұйымдастырудың
ерекшеліктерін ашу;
- прокурорлық қадағалаудың түсінігі мен маңызы зерттеу;
- адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын, заңды тұлғалар мен
мемлекет мүдделерінің сақталуын қадағалаудың ерекшелігін ашу;
- жедел-іздестіру қызметін прокурорлық қадағалаудың ерекшелігін ашу;
- анықтау және алдын ала тергеу заңдылығына прокурорлық қадағалау дың
ерекшелігін ашу;
- Прокуратураның сотта мемлекеттің мүддесін білдірудің ерекшелігін
ашу.
Жұмысты жазу барысында Е.С. Мырзадинов, Р.Н.Ақпарова, М.С.Нәрікбаев,
Ғ.Қ. Өтебаев, М.М. Алиев, А.Я. Гинзбург, Ю.Е. Винокуров, М.Х.Келдібаев,
А.А. Огородников, Б.Х.Толеубекова, К.Ж.Консолямов, Б.К. Шнарбаев, Д.К.
Бекишев, В.И. Басков, З.Х. Баймолдина, М. С. Шакарян сияқты қазақстандық
және шетелдік ғалымдардың еңбектері қолданылды.
Диплом жұмысы үш бөлімнен, атап айтқанда кіріспе, негізгі бөлім және
қорытынды бөлімдерінен тұрады.
Негізігі бөлім екі тараудан тұрады: бірінші тарауда ҚР Прокуратура
органдырының пайда болуы, дамуы және прокуратура органдарын ұйымдастыру
мәселелері қарастырылады. Онда Прокуратураны дамытудың негізгі кезеңдері,
тәуелсіз Қазақстанның прокуратура органдары, Прокуратура органдарының
жүйесі, құрылымы және оларды ұйымдастыру сұрақтары қарастырылған. Ал екінші
тарау прокурорлық қадағалаудың түсінігі және оның негізгі бағыттарының
түрлері деп аталады. Және ол да бірнеше сұрақтардын тұрады: Прокурорлық
қадағалаудың түсінігі мен маңызы, адам және азаматтың құқықтары мен
бостандықтарын, заңды тұлғалар мен мемлекет мүдделерінің сақталуын
қадағалау, жедел-іздестіру қызметін прокурорлық қадағалау, анықтау және
алдын ала тергеу заңдылығына прокурорлық қадағалау, прокуратураның сотта
мемлекеттің мүддесін білдіруі.
1. ҚР ПРОКУРАТУРА ОРГАНДАРЫНЫҢ ПАЙДА БОЛУЫ, ДАМУЫ ЖӘНЕ ПРОКУРАТУРА
ОРГАНДАРЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ
1.1 Прокуратураны дамытудың негізгі кезеңдері
Бұл жерде ең бастысы оның тарихындағы маңызды үш кезеңді атап көрсету
керек. Қазақ АССР прокуратурасы “Прокурорлық қадағалау туралы ережені”
бекіткен Қазақ Орталық Атқарушы Комитетінің 2-шақырылуындағы III
сессиясының қаулысымен 1922 жылдың 13 шілдесінде бекітілген. Осыған
байланысты әділет халық комиссары өз қызметімен қатар республика
прокурорының қызметін атқарған.
Әділет халық комиссариатының құрамына кіретін прокуратурада тарихи
мәні бар осы құжат мемлекет атынан кінәлі адамдарға қарсы қылмыстық
қудалауды қозғау және заң бұзушылық қаулыларына наразылық келтіру жолымен
барлық билік органдардың, шаруашылық мекемелердің, қоғамдық және жеке
ұйымдардың, жеке тұлғалардың әрекеттерінің заңдылығын қадағалауды жүзеге
асыру, қылмысты ашу саласында анықтау және тергеу органдарының қызметтерін
тікелей бақылау, сотта айыпталушыны қолдау, сотталғандарды қамауда ұстау
дұрыстығын бақылау үшін жасалған.
Автономиялық республикалардың прокурорлары республиканың Орталық
Атқарушы Комитеті тағайындалған және шақырылған және осы республика шегінде
барлық тиісті құқықтарға ие болған. Жалпы федеральдық заңдарының мәселелері
бойынша Қазақ автономиялық республикасының прокуратурасы РСФСР прокурорына
бағынған. Республиканың бірінші прокуроры болып әділет халық комиссары
Шафхат Мұхамметжанұлы Бекмұхамметов тағайындалған. “Прокурорлық қадағалау
туралы ережелерді” қабылдағаннан кейін Ш. Бекмұхамметов 1922 жылы 2
тамыздағы әділет халық комиссарының және республика прокурорының
міндеттерін біруақытта орындау туралы бұйрығына қол қойды. Мұрағаттық
мәліметтерге байланысты ол республика прокуратурасының негізін салушы болып
табылады. ҚазАҚ Орталық Атқарушы Комитетке жасаған прокуратураның бірінші
есебінде Орынбор, Ақмола губернияларының прокурорларын бекіту туралы қаулы
баяндалды. Ш.М. Бекмұхамметовтың бастамасы бойынша РСФСР Қылмыстық
кодексіне қалым, құн және барымта мәселелері бойынша өзгерістер мен
толықтырулар енгізілді.
Содан кейін, 1922 жылдың 15 қыркүйегінде ғана Қазақ Орталық Атқарушы
Комитетінің алқа шешімімен Әділет халық комиссары және прокурор болып
Мырзағұл Атаниязов тағайындалды, көптеген авторлар ол кісіні Қазақ КСР
бірінші прокуроры болған деп есептейді.
Ережеге сәйкес республика прокуроры орталық қызметкерлерінің, сондай-
ақ жергілікті орган кандидаттарының ішінен әрбір губерния мен облысқа
прокурор тағайындалған.
Прокурорларды қызметке тағайындай, ауыстыру және қызметінен шектетуді
республика прокуроры ғана жүзеге асырды.
Губерниялық прокуратураларда тиісті губерниялар мен облыстардың ұсынуы
бойынша республика прокуроры тағайындаған және шақырған прокурорлардың
көмекшілері болды. Олардың арасындағы міндеттер губерния және облыс шегінде
бөлінді.
Республика прокуроры:
1) барлық халық комиссарларының, мекемелер мен ұйымдардың қызметі
заңдылығын бақылау және заңға сәйкес келмейтін олардың шығарған өкімдері
мен қаулылары бұзу және өзгерту туралы ұсыныстарды енгізу;
2) оларды бұзу мақсатында Қазақ Орталық Атқарушы Комитетінің
Төралқасы мен Халық Комиссарлар Кеңесіне аталған өкімдер мен қаулыларға
наразылық келтіру;
3) республика прокурорлары көмекшілерінің, сондай-ақ орындарындағы
прокурорлар мен олардың көмекшілерінің қызметтерін бақылау және басшылық
жасау, олардың қызметтерінде туындаған барлық мәселелер бойынша
түсіндірмелер беру;
4) республика прокурорына қажет деп танылған жағдайларда
прокурорлардың функцияларын тікелей іске асыру жүктелген [3].
Ережеде орындарындағы прокурорлар міндеттерінің шеңбері мынадай
тәртіппен анықталған: халық комиссарлары кеңесінде немесе Орталық Атқарушы
Комитетінің Төралқасында республика прокуроры арқылы жоғарыда атаған
өкімдер мен қаулыларға наразылық келтіру. Бұндай прокурордың наразылық
келтіруі наразылық келтірілген қаулылардың өмірде қолданылуын тоқтатпайды.
Прокурорға кеңесші даусымен жергілікті атқару комитеттерінің барлық
жиналыстарына қатысу құқығы берілген.
Ережедегі прокурорлардың өкілеттілігінде губерниялар мен облыстарда
әрекет ететін әкімшілік мекемелер мен лауазымды адамдардан қажетті
материалдар мен мәліметтерді талап ету құқығы көзделген. Сондай-ақ
прокурорларға өкілеттіліктерін жеке өзі немесе көмекшілері арқылы іске
асыру құқығы берілген. Ерекше ескертулерде мемлекеттік саяси басқару
органдарының аса құпия сипаттағы істермен танысу үшін талап етуге құқығы
көзделген. Бұл тікелей прокурордың өзімен іске асырылған.
Прокуратура туралы бірінші ережеде республика прокурорының және
губерниялық атқару комитетінің алдында губерниялық прокурорлардың әр тоқсан
сайын есеп беруі көзделген. Прокурорлық қадағалау туралы ережені қабылдауға
байланысты Қазақ Орталық Атқарушы Комитетінің қаулысымен осы уақытқа
дейінгі губерниялық халық соттары кеңесіне жататын барлық міндеттер 1922
жылдың 1 тамызынан бастап прокуратураның ерекше жүргізуіне берілді.
1923 жылдың аяғына қарай Қазақ КСР әділет халық комиссариатының
прокуратура бөлімінде төрт кіші бөлімдер ұйымдастырылған:
1) жалпы басқару (ұйымдастырушы-нұсқаушы);
2) жалпы қадағалау жөніндегі;
3) тергеу және анықтау органдарын, КТУ және бас бостандығынан айыру
орындарын бақылау жөніндегі;
4) мемлекеттік айыптаушы және сот қадағалау (Жоғары Сот жанындағы
прокурорлар).
Прокуратура бөлімі құрылымының толық жетілмеуіне қарамастан сол
кездегі оның құрылымдардың бөліну негіздерінің өзі прокурорлық қадағалаудың
негізгі бағыттарын салғанын атамай кетпеуге болмайды. Біздің ойымызша,
жалпы бағыттары дұрыс жолға қойылған [3].
Прокуратура органдарының қызметін жетілдіру оның құрылымдық дамуынсыз
мүмкін емес еді. 1934 жылға дейін прокуратура органдарының құрылымы
прокурорлық қадағалаудың негізгі функцияларын кең мағынада ашу бағыттарына
қарай өзгеріп отырды. КСРО прокуратурасы бойынша 1934 жылғы 25 наурызда
"Орталық және жергілікті жерлердегі прокуратураның аппараттарын қайта құру
туралы" бұйрығы шықты. Осы бұйрық бойынша КСРО прокуратураларында қызмет
жасап жатқан бөлімдерімен бірге өнеркәсіп, ауылшаруашылық, сауда,
кооперация, қаржы істері жөніндегі, сондай-ақ, әкімшілік-сот және мәдени
құрылыс және сот-тұрмыстық істер жөніндегі секторлар құрылған. Өндірістік
салалық қағидат бойынша осындай ұйымдастырулар одақтық және автономиялық
республика, өлкелік және облыстық прокуратураларында жүргізілді.
Прокуратура алдына қойылған жаңа міндеттерді орындау үшін оның
құрылымдарын қайта құруға тура келді. Ұйымдасқан жетіспеушіліктерді жою
мақсатында КСРО Халық комиссарлар кеңесінің 1936 жылғы 5 қарашадағы
қаулысымен КСРО Прокуратурасының Орталық аппаратында бұрынғы бөлімдер
таратылды, және оның жаңа құрылымы бекітілді. КСР Одағының Прокурорына
одақтық және автономиялық, өлкелік және облыстық прокуратуралардың жаңа
құрылымын белгілеу ұсынылды, оларды секторлар мен бөлімдерге бөлу жойылды,
өндірістік-сала қағидаттары бойынша: жалпы қадағалау, қылмыстық-сот,
азаматтық-сот, арнаулы істер бойынша тергеудің, тұтқынға алу орындарын
қадағалау бойынша, өтініштер бойынша және кадр бөлімдерінің жаңа бөлімдері
құрылды. Осы құрылым кейбір өзгерістермен осы уақытқа дейін сақталған.
Прокуратура органдарының қызметі прокуратураға жүктелген прокурорлық
өкілеттіліктерді нәтижелі орындау үшін оның бөлімшелері осы қадағалаудың
функциялардың негізі бойынша құрылу керек екендігін көрсетті.
Прокуратура өміріндегі белгілі кезең құқық қорғау органдары қызметінің
нысандары бұзылып, басымдығы жоғары билік органдарымен танылған жазалаушы
мекемелер бірінші орынға шыққан кезеңмен байланысты. Тек 50-жылдардың
ортасында заңдылықты нығайту, мемлекеттің дамытудың құқықтық базасын құру
бойынша талпыныс жасалды.
Прокуратураның кезекті маңызды кезеңі 1955 жылғы 24 мамырдағы КСРО
прокурорлық қадағалау туралы ережесін қабылдау болды. Онда заңды түрде
мемлекеттегі заңдылықты және оны бұлжытпай қамтамасыз етудегі прокурорлық
қадағалау органдарының рөлін белгілеу туралы ұсыныстарды алдағы уақытта
дамыту бекітілген және алынған Ережеде прокурорлардың міндеттері мен
өкілеттіліктері, қылмыстық және азаматтық сот ісін жүргізуде анықталған заң
бұзушылықтарына прокурорлық шара қолдану құралдары анықталған. Ережелердің
нормаларының көбісі қылмыстық және азаматтық сот істерін жүргізу, түзету-
еңбек заңнамаларының негіздеріне енгізілген. Әскери прокуратура органдары
да қайта құрылған. Олардың құрылымы мен жүйесі әскери прокурорлардың
өкілеттігі, олардың функцияларының аумақтық прокурорлар қызметіне
байланысты болу - осының бәрі 1966 жылғы 14 желтоқсанда бекітілген “Әскер
прокуратура туралы” ережелерде көрсетілген Сонымен, әскери прокуратура
кеңестік прокуратура органдарының жүйесіне кіреді және КСРО Бас прокурорына
есеп береді деген тұжырым шығаруға болады.
1977 жылы Конституцияны қабылдау заңдылықтын тиісті қадағалауын
қамтамасыз ету бойынша алдағы қадамдармен байланысты. Олардың біреуі КСРО
прокуратурасы туралы Заңды жасау туралы шешім болды. Мұндай заң 1979 жылы
30 қарашада КСРО Жоғарғы Кеңестің 10-шы шақырылуының екінші сессиясында
қабылданды. Онда кеңес прокуратурасы органдарының қызметтері мен
ұйымдастыруларынын негізгі қағидаттарының бекітілуі мен құқықтық
реттелулері, олардың қызметтерінің негізгі бағыттары көрсетілді.
70-80 жылдары прокуратура органдарына прокурорлық қадағалауға ешқандай
тән емес заңдылықты қадағалау бойынша оның негізгі функцияларын екінші
орынға қою арқылы маңызды дәрежедегі міндеттерді жүктеді. Прокурорлар
қосымша өкілеттіліктер берілді, бірақ бұлар прокуратура алдына қойылған,
әсіресе азаматтардың құқықтарын және заңды мүдделерін қорғау саласындағы
барлық мәселелерді шеше алмады.
1.2 Тәуелсіз Қазақстанның прокуратура органдары
Қазақстан Республикасы деп аталатын тәуелсіз зайырлы демократиялық
мемлекеттің пайда болуына байланысты Қазақ Кеңестік Социалистік
Республикасы негізінде жаңа мемлекеттік құрылымның және өмір тіршілігінің
талаптарына жауап беретін елдің жаңа заңдарын құруға тура келді. Біздің
қоғамымыздың басымдылығын және негізгі құндылықты өзгертумен қоса,
прокуратура қызметі де бірге өзгерді. Қазақ КСР прокуратурасы барлық
министрліктерде, мемлекеттік комитеттер мен ведомстволарда, кәсіпорындарда
және өзге де коғамдық ұйымдарда, лауазымды адамдардың, сондай-ақ
азаматтардың заңдарды бірыңғай әрі дәл орындауларына жоғары қадағалауды
іске асыратын орган болып танылды [4]. Қазақ КСР аумағында бұл қызметті
тікелей КСРО Бас прокуроры, және оған бағынышты Қазақ КСР прокуроры және
төменгі тұрған прокурорлар іске асырды.
КСРО Бас прокуроры Қазақ КСР прокурорын және облыс прокурорларын
қызметке тағайындады. Қазақ КСР прокуроры аудандық және қалалық
прокурорларды қызметке тағайындады және КСРО Бас прокурорымен бекітілді.
Осыдан шыға отырып, біз Қазақ КСР прокуратурасы КСРО Бас прокурорына
тәуелді болғанын, прокуратураны ұйымдастырудың құрылымы мен тәртібі де КСРО
Бас прокуроры арқылы реттелелгенін көреміз, біздің прокуратураға қатысты
дербестік болған жоқ. Прокуратура органдары қандай да бір жергілікті
органдарға қарамастан, өздерінің өкілеттіліктерін іске асырды, тек КСРО Бас
прокурорына және Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесіне бағынды. Осының барлығына
байланысты прокуратура органдары кәзіргі кезеңде алдын ала тергеуді іске
асыра алды. Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Төралқасының 1990 жылғы 25 қазаңдағы
қаулысымен бекітілген “Мемлекеттік тәуелсіздік туралы” декларациясына және
Қазақстан Республикасы Конституциясының 164-167 баптарына, Қазақстан
Республикасының Жоғарғы Кеңесі Төралқасының 1991 жылғы 6 желтоқсандағы
қаулысына сәйкес прокуратура органдарының аумағында колданыстағы базасында
республиканың Бас прокурорына бағынатын Қазақстан Республикасының Бас
прокуратурасы құрылады. Прокуратура органдарының қызметі бірінші peт жаңа
республикада ұлттық заң актілері, 1991 жылғы 17 қаңтарда республика
Президенті қол қойған "Қазақстан Республикасындағы прокуратура туралы"
Қазақстан Республикасының Заңы реттелді. Осы заң актісі тәуелсіз
мемлекеттің прокуратура органдарын құруда жағымды рөл атқарды деп ойлаймыз
[3].
Прокурорлық қадағалаудың практикасы мен іліміне 1992 жылы 17 қаңтарда
қабылданған "Қазақстан Республикасындағы прокуратура туралы" ҚР Заңы
көптеген жинақтар енгізді. Прокуратура заңдардың орындалуына жоғары
қадағалауды жүзеге асыратын орган болып жарияланды, республиканың Жоғарғы
Кеңесіне есеп береді. Қазақстан құзыретіне әскери прокуратура қабылданды.
Прокуратура алдында республикадағы заңдардың үстем тұруын, заңдылықты
нығайту мен біртұтастығын және құқық қорғау тәртібін қамтамасыз ету
міндеттері қойылды. Барлық қызметіндегі оның міндеттері:
- азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету;
- республиканың тәуелсіз құқықтарын бағыныштылығына қарамастан, оның
саяси және экономикалық жүйесін, кәсіпорындардың, мекемелердің, ұйымдардың
құқықтарын, меншік нысандары мен құрамдарын кез келген қол сұғушылықтан
қорғау;
- лауазымды адамдар мен азаматтардың құқықты тануы мен құқықтық
мәдениетін көтеру болып табылады.
Осы заң прокуратураның құкық қорғау қызметін жақсартуда жағымды рөл
атқарды. Дегенменде, елдің нарықтық экономика жолымен көтерілуі,
демократияны өрістетуде құқықтық жүйені қалыптастыруға жаңа жол табуларын
талап етті.
Келесі кезең, біздің заңымыздың өзгеруі барлық халықтық талдаумен,
яғни референдуммен қабылданған тәуелсіз Қазақстанның бірінші Конституциясын
қабылдау болды.
Ол Қазақстан Республикасын демократиялық, зайырлы, біртұтас мемлекет,
оның ең қымбат қазынасы - адам және азаматтың өмірі, бостандықтары мен
адамның бұлжымас құқықтары және өзінің қызметін азамат пен қоғамның
мүдделеріне іске асырады деп таныды [5]. Осы саралауда прокуратура оның
құзыреті шегінде Қазақстан Республикасының аумағында заңдардың дәл әрі
бірыңғай орындалуына қадағалауды іске асыруға, қажетті жағдайларда, ол сол
уақытта белгіленген заңдар шеңберінде қылмыстық қудалауды іске асыруға,
сондай-ақ істердің сот талқылауына қатысуға тиіс. Осы Конституцияның
арқасында прокуратура басқа мемлекеттік органдардан, лауазымды адамдардан
тәуелсіз болды және тек заң ғана бағынды. Прокурордың өзінің негізгі
қызметінен басқа кәсіпкерлік қызметпен айналысуға, депутат болуға, саяси
мақсаттарды көздейтін қоғамдық бірлестіктерге мүше болуға және басқа
мемлекеттік лауазымдарды атқаруға мүмкіндігі болмады. Прокуратура
органдарының бірыңғай және орталықтандырылған жүйесін Жоғарғы Кеңес бес
жылға тағайындаған Қазақстан Республикасының Бас прокуроры басқарды. Бас
прокурор төменгі тұрған прокурорларды қызметке тағайындады және қызметтен
босатты. Прокуратура органдарының құзыреті, құрылым, тәртібі және
прокурорлардың құқықтық жағдайы “ҚР прокуратура туралы” Қазақстан
Республикасының Заңында анықталды.
Үрдісті дамып келе жатқан мемлекеттік құрылыстың процестері,
демократия мен құқықты дамыту 1994 жылғы 12 ақпандағы Мемлекеттік
бағдарлама құқықтық жүйесін қалыптастыруға жаңа көзқарастарды жасауға тура
келді. Осы мемлекеттік бағдарламада 1995 жылғы 30 тамыздағы жаңа
Конституция мен 1995 жылғы 21 желтоқсандағы "ҚР прокуратура туралы" ҚР
заңында кезекті өзінің бекітілуін тапқан прокуратура органдарының негізгі
қағидаттарын реформалау көзделді.
Жаңа ҚР Конституциясына және онымен белгіленген мемлекеттік кұрылымға
сәйкес прокуратура тікелей ҚР Президентіне ғана бағынды және оған жоғары
қадағалау функциялары жүктелген ерекше конституциялық рөл сынағы
тапсырылды. Конституция мен республиканың заңдарына қайшы келетін барлық
заңдарды және өзге де нормативтік құқықтық актілерге наразылық келтіру
құқығы берілді. Жоғары қадағалауды жүктеу біздің ойымызша заңды, яғни
прокуратура мемлекет атынан өзінің қызметін іске асырады және барлық елдің
аумақтарында субъектілер қолданылатын барлық құқықтарымен жоғары
қадағалауды іске асырады. Біздің және кеңес қызметіндегі прокуратура
органдарының жүйесі құру және дамытуда үлкен тәжірибеге ие бола отырып, шет
елдермен салыстырғанда ұқсастықтары бар. Мемлекеттік биліктің тармақтарын
бөлудің дәстүрлі жүйесінде жатқызылмайтын қызметке ие бола отырып,
прокуратура адам және азаматтық құқықтары мен бостандықтарын қорғауға
жедел, тез қимыл жасайды, сонымен бәрімізге білгілі биліктің заң, атқару
және сот тармақтарының баяулығын және дер кезінде шешім таба алмауларының
орнын толтырады. Жоғары қадағалауды прокуратураға жүктеу бұл объективті
құқықтық жағдай және прокуратура қызметінде басқа мемлекеттік органдардың
өкілеттіліктерінен қарағанда, бірінші және тұрақты орын алады. Осы жерде
прокуратураның құқықтық жағдайының бірегейлігі - оның құқыктық қарулануы,
адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын, мемлекет пен қоғамның
мүдделерін қорғауда заң бұзушылықты белгілеу және қалпына келтіру үшін
өмірде тексерілген құқықтық институттарды пайдалануға мүмкіндік беретін заң
құралдарының кең арсеналы. Сондай-ақ Қазақстан Республикасының Бас
прокуроры өз өкілеттігі мерзімі ішінде тұтқынға алуға, күштеп әкелуге, оған
сот тәртібімен әкімшілік жазалау шараларын қолдануға, қылмыс үстінде
ұсталған немесе ауыр қылмыстар жасаған реттерді қоспағанда, Сенаттың
келісімінсіз қылмыстық жауапқа тартуға болмайды деген жаңа нысан пайда
болды. Яғни, Қазақстан Республикасьвдың Бас прокуроры қылмыстық қудалаудан,
әкімшілік жазаға тартылудан және тағы басқа да иммунитеттерге ие болды.
Сондай-ақ, прокуратура сот тәрізді алдын-ала тергеу және анықтаудан
бөлінді. Алдын ала тергеу мен анықтау басқа арнаулы органдар іске асыру
үшін танылған. Прокуратураға қадағалау өкілеттігі және сонымен қатар, жедел-
іздестіру қызметі берілген. Бұдан басқа, прокуратураға әкімшілік және
атқару өндірістеріне қадағалау және сотта мемлекет мүддесін білдіру
функциялары жүктелген. Осыған байланысты, Қазақстан Республикасында
прокуратураның өзінше бірегей, жаңа жүйесі қалыптасты. Бұл, прокуратура
қызметкерлерінің, сондай-ақ басқа мемлекеттік органдар, ғылыми мекемелер
мен қоғамдар қызметкерлерінің арасында көптеген даулар мен пікір-сайыстарды
туғызды.
“Прокуратура туралы” ҚР заңында басымдылық бағыттары ретінде адам және
азаматтың құқықтары мен бостандықтарын, заңды тұлғалар мен мемлекет
мүдделерінің сақталуына қадағалау функциясы анықталған және жалпы қадағалау
ұғымы енгізілген.
Прокуратураны жетілдірудің келесі кезеңі “Құқық қорғау жүйесін одан
әрі реформалау шаралары туралы” 1997 жылғы 22 сәуірдегі ҚР Президенті
Жарлығын қабылдау болды, осыған сәйкес Ішкі істер министрлігінің,
Мемлекеттік тергеу комитетінің, Әділет министрлігінің Ақпаратты
статистикалық қызметтері базасыңда қылмыстық қудалау, прокуратура, сот
қызметтері мен арнаулы есептер жүргізу туралы құқықтық статистикасын
қалыптастыру функцияларымен Қазақстан Республикасының Бас прокуратурасы
жанында Құқықтық статистика және ақпарат Орталығы құрылды [6].
Қазақстан Республикасының 1998 жынғы 2 шілдедегі алдағы өткен заңымен
Бас прокуратурада жедел-іздестіру қызметін, тергеуді анықтауды іске
асыратын басқа республикалық құқық қорғау органдарының үйлестіру
қызметтерінің функциясы қайта қалпына келтірілді.
Қылмыстық іс-жүргізу заңына енгізілген өзгерістер мен толықтырулар,
ерекше жағдайда тергеудің толық және объективті еместігі, істің қиындылығы
мен маңыздылығы туралы фактілері анықталған кезде бас прокуратурада тергеу
топтарын құру және басшылық жасауға прокурорды тағайындау құқығы беріледі.
Бұл жаналықа ұйымдасқан қылмыстарға және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресті
күшейту қажеттілігін тудыру үшін шығарылды және ол прокуратураның
өкілеттіліктері туралы конституциялық ережелермен толығымен келісіледі.
Бірақ, нарықтық экономика жолында елдің алға басуы, алдағы дамуы
прокуратураны жетілдірудегі келесі кезеңінің объективті қажеттілігін
тудырды.
Осы мақсаттарға жету, сондай-ақ “ҚР құқық қорғау қызметтерін жетілдіру
жөніндегі шаралар туралы” 2001 жылғы 22 қаңтардағы Президент Жарлығын
орындау үшін 2002 жылғы 9 тамызда ҚР Президенті қол қойған “Прокурорлық
қадағалау мәселелері бойынша кейбір заң актілеріне өзгерістер мен
толықтырулар енгізу туралы” заң әзірленді және қабылданды. Бұл прокурорлық
қадағалау туралы заңы осы уақыттағы маңызды соңғы өзгерістер енгізілген заң
болып танылады және ол прокуратура тарабынан аса нәтижелі әрекеттер үшін
прокурорлық қадағалауды күшейтті. Біз енді осы өзгерістер туралы нақтырақ
қарастырамыз.
Заңның осы жобасы алдын-ала тергеуден, жан-жақты талдаудан өтті және
осыдан кейін Үкімет мүшелерімен мақұлданды және Парламенттің екі Палатасы
депутаттарының басым көпшілігімен қабылданды. Сонымен қатар, Қазақстан
Республикасының Конституциялық Кеңесінің 2002 жылғы 5 тамыздағы қаулысымен
Конституцияға тиісті оның нормалары қабылданды. Бұл заң және оның нормалары
прокуратура органдары қызметкерлерінің өкілеттіліктерін, сондай-ақ
прокурордың қызметіне кедергі келтіретін және оның заңды талаптарын
орындамайтын адамдардың жауаптылығын арттыруды реттейді. Прокурордың жаңа
өкілеттіліктері тек адам және азаматтың конституциялық құқықтарың мемлекет
пен заңды тұлғалардың мүдделерін қорғауды күшейтуге, прокурорлық реттеу
құралдарымен заңды нығайтуға ғана бағытталған. Прокурорлық мәселелері
жөніндегі 2002 жылғы 9 тамыздағы ҚР Заңын қабылдау сот биліктерінің
мүмкіндіктерін толықтырады және осыған байланысты сот әділдігі саласына
тартылған адамның құқықтары мен бостандықтарының кепілдік жүйесін дамытады.
Адам және азамат қорғаудың құқықтық құралдарын тандауда, оның ішінде
прокуратура органдарының жоғары мүмкіндіктерін пайдалануда тәуелсіз болуға
тиіс. Прокурорлық қадағалау мәселелеріндегі маңызды жаңа ерекшелік
толықтыру болып табылады. ҚР Қылмыстық кодекстің 321-1-бабы “Прокурордың
қызметіне кедергі жасау және оның заңды талаптарын орындамау”.
Қадағалау тәртібімен 3 айдан аспайтын мерзімде оған наразылық
келтіруге дейін сот шешімін орындауды тоқтатуға құқығы бар прокуратура
органдарының лауазымды адамдарының шеңберін кеңейту заңға сәйкес сот
әділдігін қатаң түрде іске асырудың аса маңызды кепілі болып табылады.
Мысалға, қылмыстық іс жүргізу қызметі қылмыстық іс жүргізу және қылмыстық
заңдарда көзделген мемлекеттік мәжбүрлеудің аса қатаң шараларын қолдану
қорқыту құпияларынан тұрады және сол және өзге де лауазымды адамдардың
қарауы бойынша өз бетімен іске асыра алмайды. Азаматтық сот ісін жүргізу
осындай қағидат бойынша құрылған. Басқаша айтқанда, қылмыстық істер бойынша
өндіріс кезіндегі барлық қызмет белгіленген рәсімдерді сақтаумен
белгіленген тәртіпте іске асырылады. Ең алдымен азаматтық іс жүргізу және
қылмыстық іс жүргізу заңдарымен реттелетін қоғамдық қатынастар, сондай-ақ
азаматтық іс жүргізу және қылмыстық іс жүргізу қатынастарын тудыратын
негіздер ажыратылады. Қадағалау сатысындағы өндіріс ерекше аяқталған
сатылардың қатарына жатқызылуға тиіс. Бұл барлық бұзылған үкімдер, заң
күшіне енген шешімдер дәлелді иеттерімен сәйкес болу керек. Яғни,
үкімдерді, заң күшіне енген шешімдерді өзгерту немесе бұзу әділетсіз сот
үкімінің қаулысында көрсетілген аса маңызды негіздер, процеске
қатысушылардың құқықтары мен заңды мүдделерін нақты шектейтін шешімдер
болған кезде ғана мүмкін. Қадағалау наразылығын келтіргенге дейін
прокуратураның лауазымды адамдары бір-бірін алмастырудың бірқатар
әрекеттерін іске асырады. Оның ішінде, сонымен қатар шақымданған өкімдердің
орындалуын және заң бұзушылықтың анық байқалған кезінде ғана емес, кез
келген негіздер бойынша шешімдердің орындалуын тоқтату туралы мәселелер
шешіледі. Осыған сәйкес, сот шешімінің қорытындысына наразылық білдіру
құқығы негізгі сот талқылауына прокурордың қатысуына ғана байланысты емес,
және адамдардың жеке бастамасы бойынша да, сондай-ақ процеске
қатысушылардың өтініші бойынша да білдірілуі мүмкін [7]. Осындай талқылау
барысында, егер заңдардың сақталуына қадағалау, сондай-ақ олар іске
асыратын сот шешімдерін қайта қарау кезінде прокурордың мәртебесі оның
құзыретіне жатпаса, сот талқынауындағы прокурор мәртебесін ажырату өте
маңызды. Соңғы кездері прокурорлар сотта мемлекеттің мүдделерін, сондай-ақ
елдегі прокурорлық қадағалау қағидаттары мен маңыздылығын толық түрде
білдіріп жүр.
Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 466-бабының, Азаматтық іс жүргізу
кодексінің 396-бабының жаңа редакциясы Конституцияның 83-бабына және
прокуратура органдары туралы заңдарына (ҚІЖК 62-бап, АІЖК 55-бап,
"Прокуратуратуралы" ҚР Заңының 1, 4, 16, 30-33-баптары) сәйкес келеді және
сот және прокуратураның тиісті лауазымды адамдары арқылы сот шешімдерін
қайта қарауға байланысты қылмыстық және азаматтық процестер сатыларында
азаматтардың әділ сотқа жетуі үшін оңтайлы жағдайлар жасайды. Бұл, Бас
прокурордың және оның орынбасарларының өкілеттіліктері арқылы қылмыстық
процеске қатысушылар сот шешімін қайта қарау рәсімінде заңда көзделген іс-
жүргізу кепілдіктерін, оның ішінде оның орындалуын тоқтатуды іске асырудың
қосымша мүмкіндіктеріне ие болуын білдіреді. Мысалға, Ресей Федерациясының
прокуратурасында сот шешімдерін бұзу құқығы РФ Бас прокуроры мен оның
орынбасарларына берілген. “РФ прокуратурасы туралы” 1995 жылғы 18 қазаңдағы
Заңына сәйкес сотталушыға өлім жазасы тағайындалған іс бойынша РФ Бас
прокуроры немесе оның орынбасарлары наразылық келтірілген кезде арнаулы
шешімдерді қабылдаусыз үкімдерді орындау тоқтатылады. Қадағалау тәртібінде
өндіріс аяқталғаннан кейін РФ Бас прокурорының және оның орынбасарларының
азаматтық өндіріс саласындағы тиісті шешімдері тоқтатылуы мүмкін [8].
Тоқтату укімді, шешімді орындалуына келтірмеу немесе істерді қадағалау
сатысында қарауға дейін үкімді, шешімді орындаудағы үзілісті білдіреді.
Наразылық келтіру үшін негіздердің барлығы туралы мәселелерді шешу үшін
істі талап ету заңды күшіне енген талап етілген істер бойынша шығарылған
сот үкімдерінің, шешімдердің орындалуына өзінше кедергі келтірмейді. Сот
тәртібімен әкімшілік жазаға тарту да, әдетте, наразылық келтіруде де
кедергілер болып есептелмейді. Қарастырылып отырған контекстегі заң
жобаларының нормалары республиканың барлық аумағында үкімдердің,
шешімдердің міндетті күштеріне әсер етпейді. Дегенменде, үкімнің, шешімнің
міндетті күштері процеске қатысушылардың қайта қарау бастамасында өздерінің
құқықтарын қолдану мүмкіндіктерін пайдалануға кедергі келтірмейді.
Процессуалдық мағынада үкімді, шешімді орындауды тоқтату үкімнің, шешімнің
тұрақтылығын бұзбайды, сот тәуелсіздігіне қол сұқпайды. Сот наразылықты
тиісті прокурорға беруі немесе олармен келісуге және үкімді қайта қарауы
мүмкін [9]. Сондықтан, наразылықты Бас прокурор шығарады ма, әлде оның
орынбасарлары ма, сотқа бәрі-бір. Тиісті материалдық заңды талқылау
көзделген наразылықты Бас прокурор немесе оның орынбасарлары шығару сот
үшін міндетті нормативтік күші бар актіге осындай наразылықты келтірмейді.
Осыған байланысты, қаралып отырған іс жүргізу нормалары Қазақстан
Республикасы Конституциясының 76-бабының және 77-бабының 3-тармағына қайшы
келмейді.
Прокурорлар прокурорлық қадағалауды іске асыру процесінде қатысушылары
тиісті субъективтік құқықтар мен заңды міндеттерді иеленетін әртүрлі
құқықтық қатынастарға кіреді. Мұндай құқықтық қатынастардың ең маңызды
белгісі оларды қамтамасыз ету және мемлекетпен қорғалуы. Құқық нормаларының
талаптарын орындамау санкцияның басталуына әкеп соқтырады. Құқық
теориясының айқын жағдайы прокурорлық қадағалау саласында оның
экстраполяциясы кезінде прокурордың өкілеттігінің, прокурордың қызметінің
жақсартылуын тілейді. Сондықтан, актілердің мәжбүрлеп орындалу механизмін
көздейтін өзгерістер мен толықтырулар және прокурордың талаптары, сондай-ақ
көрсетілген әрекеттерді жасағаны үшін азаматтар мен лауазымды адамдарға
қылмыстық және әкімшілік жауаптылықты белгілеу 2001 жылғы 22 қаңтардағы
"Қазақстан Республикасындағы құқық қорғау органдарының қызметтерін
жетілдіру жөніндегі шаралар туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің
Жарлығын қабылдауға сәйкес болды [6]. Шындығын айтқанда, "Прокуратура
туралы" 1995 жылғы 21 желтоқсандағы ҚР Заңының ережелері прокурордың заңды
талаптарын орындамағаны үшін жауаптылықтың басталуына және тағы басқаларға
[10] қатысты еліміздің жинақтау және өзге де заңдарында реттелмеген және
жоқ. Мысалға, прокурордың оның талаптарын мәжбүрлеп орындау туралы қаулысы
1998 жылғы 30 шілдедегі “Атқару өндірісі және сот атқарушылардың мәртебесі
туралы” ҚР Заңының 5, 6-баптарына мағынасы бойынша мәжбүрлеп орындау
шараларын қолдану негізі ретінде атқару құжаттарының тізбесіне енеді.
Атқару құжатын орындамағаны үшін борышқор жинақтау заңдарында белгіленбеген
[11] қылмыстық немесе әкімшілік жауаптылыққа тартылуы мүмкін. Осыған
байланысты, ол талдау заңдарында көрсетілгендей, прокурорлардың атқару іс
жүргізу органдарымен ынтымақтастығы прокурордың заңды талаптарын
орындамағаны үшін және тағыда басқа да жауаптылықты белгілеу туралы 1998
жылғы 30 шілдедегі ҚР Заңында негізделген, Қылмыстық кодекс пен Әкімшілік
құқық бұзушылық кодекстерінде осындай жауаптылықты реттейтін және елдегі
заңдылық режимінің тиімділігін арттыруда нормалардың болмауына байланысты
танылған. Өзгерістер мен толықтыруларды қабылдау Конституцияның 13-бабына
және басқа нормаларына қайшы келмейді және адам және азаматтың өздерінің
құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғау құқығына кепілдік береді.
1998 жылғы 30 шілдедегі ҚР Заңы, ҚІЖК, АІЖК және "Әкімшілік құқық бұзушылық
туралы" ҚР кодексі азаматтардың сот арқылы қорғалу құқықтарын іске асыру
механизмдерін, оның ішінде азаматтың құқықтарын бұзатын прокурордың заңсыз
әрекеттерін реттейді. Айта кету керек, прокурорлардың басым көпшілік
талаптары ерікті орындалады және оларды мәжбүрлеп орындау алынып тасталады.
Заңда Бас прокурордың нормативтік құқықтық актілерінің міндеттілігі
дұрыс көрсетілген. Олай болмаған күйде заңдылықты қамтамасыз ету - елдің
барлық аумағында заңды бірыңғай қолданылуын қамтамасыз етудің ең маңызды
құралы жоғалады. Көп жылдар бойы прокуратура органдарының қызметтері Бас
прокурордың оның ішінде КСРО, бұйрықтары мен нұсқаулықтарының тиімділігін
дәлелді. Прокуратуранын тарихи органдары осы өкілеттіліктің беделін
түсірген жоқ және осы тәртіпті сақтау керек.
Жедел іздестіру қызметі саласындағы заңдылықтарын жоғары қадағалау
тиімділігін іске асыру мүдделерінде прокурорға Жедел іздестіру қызметін
іске асыратын органдардын тарапынан заң бұзушылықтардың біліну мақсатында
арнаулы техникалық құралдарды қолданумен прокуратура органдары
қызметкерлерін және өзге де мамандарды тарту құқығы берілген. Сондай-ақ,
оған “Жедел іздестіру қызметі” туралы қолданыстағы заң тыйым салмайды.
Жедел іздестіру қызметі қылмыстық сот өндірісінің міндеттерін де
орындайтыны жалпыға танымал. Жедел іздестіру қызметі арнаулы мемлекеттік
қызметтің осы түрінің міндеттерінің өзгешеліктеріне байланысты қылмыстық
процестер, қылмыстық іс жүргізу қызметтері пайда болудан бұрын орын алуы
мүмкін еді [12]. Жедел іздестіру қызметі саласындағы прокурордың
өкілеттілігі белсенді іс-әрекеттер жолымен жедел іздестіру қызметі
субъектілері еткізетін жедел іздестіру іс-шараларының заңдылығын және
негізділігін белгілеуге оған мүмкіндік береді. Қазіргі практикада жедел
іздестіру қызметі қылмысқа қарсы күрес саласындағы істердің шындыққа сәйкес
келмейтін жедел-іздестіру құжат айналымдарын зерделеумен ғана
байланыспайды.
Кәсіпкерлердің құқығын қорғау және заң бұзушылықтың кез келген
фактілерін уақытылы реттеуді қамтамасыз ету мақсатында Әкімшілік құқық
бұзушылықтар туралы кодекске заңға сәйкес осындай хабарландыруларды талап
ететін мемлекеттік органдардың іс-әрекеттерінің өндірісі туралы прокурорға
хабарламағаны немесе уақытылы хабарламағаны үшін жауаптылықты кездейтін бап
енгізілді.
Сондай-ақ, осы заңда прокурордың ерікті тәртібіндегі қаулылары мен
ұсынымдарын орындамау кезіндегі іс-әрекеттердің тәртібі көзделген. Енді
мұндай жағдайлар туындаған кезде прокурор актілерге енгізілген прокурорлық
реттеуді мәжбүрлеп орындау туралы қаулысын шығаруға және уәкілетті
мемлекеттік органға мәжбүрлеп орындау үшін оны жіберуге құқықты, ал ол өз
кезегінде оны бұлжытпай және дереу арада орындау үшін шаралар қолдануға
міндетті.
Өмір - бұл үнемі қозғалыс, егер белгілі бір кезеңдерде прокурорлық
қадағалаудың бір институттары өздерінін өзектілігін жоғалтса, онда
басқалары маңызын арттырады және мұндай жағдайлар толығымен дұрыс.
1.3 Прокуратура органдарының жүйесі, құрылымы және оларды ұйымдастыру
Қадағалау функцияларын іске асыратын бөлімшелер мен лауазымды адамдар
прокурорлық қадағалау органдарының бір жүйесінде біріккен. Сондықтан
прокуратура органдарының жүйесі және прокурорлық қадағалау органдарының
жүйесі деген әртүрлі ұғымдар бар. Соңғысы - прокуратура органдары жүйесінің
бөлігі. Прокуратура тек қадағалау функцияларын ғана емес, сондай-ақ
қылмыстық қудалау, құқық қорғау органдарының қызметтерін үйлестіруді
орындайды, сотта мемлекет мүдделерін білдіреді.
Прокуратура органдарының жүйесі туралы мәселелерді қарастыра отырып,
жүйе деп өзара байланысты және тұтас бірлікті білдіретін көптеген
элементтерді атайтынын атап өту керек. Осыған байланысты прокуратура
органдарының жүйесі тек оның органдарын құрайтын жиынтық ғана емес, сондай-
ақ құрылымдағы алатын орны, өзара қарым-қатынасы, олардың ұйымдастыру
байланыстары мен басқару қатынастары деп түсінуіміз керек.
Прокуратураның органдарының бірлестіктері мен бөлімшелерінде
функцияларды, өкілеттіліктерді тікелей бөлу, құрылым элементтері арасында
өзара қарым-қатынасты анықтау жүргізіледі. Сондықтан, функциялар,
өкілеттіліктер, өзара қарым-қатынастардың негізгі мазмұны олардың өзара
қарым-қатынастары болып табылатын құрылым элементтерінің өзара
байланыстарынан тұрады.
Байланыстарды прокуратураның ішкі жүйесінде, сондай-ақ басқа
әлеуметтік жүйелерде қарау көзінде олар ішкі басқару элементтерін
байланыстыра отырып, тігінен және прокуратураның ішкі жүйесіндегі
біртәртіптегі жүйелерімен және басқа әлеуметтік жүйелермен байланыста бола
тұрып, көлдененнен орналасулары мүмкін.
Құрылым элементтерінің тік және көлденен байланыстарын қолдану
субординация және үйлестіру қарым-қатынастарында, яғни бағынышты және
қатынас субъектілерінің әрекеттеріне келісуде негізделген. Өзара
байланыстардың аталған сипаты ұйымдасқан құрылымды құрудың бір түзулі
-функциональдық түрін анықтайды. Алда көріп отырғандарыңыздай, ҚР
прокуратура органдарының құрылымы осындай түрде құрылған. Бір бағыттағы
құрылым тек өзара байланысты органдардан, бөлімшелер мен бірліктерден
басқармалар аппараттарын құру нәтижесінде ғана жасалады. Әрбір төменгі
деңгейдегі сатылар жоғарғы деңгейдегі басшыларға тікелей бағынышты болады.
Бұндай жағдайларда прокуратураның әрбір қызметкері тек бір басшыға ғана
есеп береді және бағынады және олар жоғарғы жүйемен тек өздерінің басшылары
арқылы ғана байланысады. Бір бағыттағы басшы оған сеніп тапсырылған
органдар мен бөлімшелердің қызметтерінің жалпы көлемдері дара басшылық
қағидаттарымен сәйкес келуіне жауап береді.
Бір бағыттағы құрылым жеткілікті тиімді, өйткені ол бағыныстылықтың
анық және жай өзара байланыстар түрінде құрылады. Осындай қағидат бойынша
прокуратура органдарында прокурорлардың (олардың орынбасарларының) және
тиісті деңгейде покуратура органдарының аппараттарын басқарып отырған
басшылар арасында өзара қарым-қатынастар құрылады, өкілеттіліктер,
функциялар бөлінеді. Осындай қағидатпен ҚР Бас прокуратурасы аппараттарының
департаменттерінде, басқармалар мен бөлімдерінде және облыс прокуратуралары
мен оларға теңестірілген прокуратураларда ұйымдасқан құрылымдар құрылған.
Прокуратура органдарының жүйесі мынадай аудандық, қалалық, облыстық
және оларға теңестірілген прокуратуралардан, сондай-ақ ҚР Бас прокуратурасы
сияқты буындар мен деңгейлерден тұрғандықтан оның ұйымдастыру құрылымындағы
басшылық сатысы мен басқару сатысын ажырата білу керек. Осы жағдайда
прокуратура органдарының басқару құрылымы негізінде үш бөлімді деп
қабылдауға болады. Сондай-ақ мысалға, прокуратура органдары жүйесінде
мамандандырылған прокуратуралардың болуы (облыс құқығындағы) ұйымдасқан
құрылым екі бөлімді болуы мүмкін екендігін куәландырады. Ұйымдасқан
құрылымдағы деңгей саны осы құрылымды басқару тиімділігіне тікелей әсер
етеді, деңгей аз болғанынша, басқарудың тиімділігі арта түседі.
Прокуратура органдары қызметтері міндеттерінің күрделенуі,
мамандандыруды дамыту ұйымдасқан құрылымның функциональдық дамуын
ескертеді. Мұндай құрылымның құрамды элементтері белгілі бір қызметтің
белгілі бір түрінде мамандандырылған органдар, бөлімшелер, құрылымдық
бірліктер болып табылады. Оларға арнаулы объектілермен немесе прокурорлық
қадағалаудың жеке салалары шегінде анықталатын прокурорлық қадағалауды іске
асыратын табиғатты қорғау, көлік және басқа прокуратуралар жатады.
Функциональдық құрылымын құрайтын элементтерден басқа аудан және қала
прокурорларының көмекшілері және аға көмекшілері, прокурорлар, облыс
прокурорлары, бөлімдердің және басқармалардың аға прокурорлары, қызметтің
негізгі бір түрімен өзара байланысты және біріккен ҚР Бас прокуратурасының
департаменттер мен басқармалар, бөлімдердің көмекшілері мен аға
көмекшілері.
Функциональдық құрылымнан басқа еңбекті көлдененнен бөлу, қызметтің
белгілі түрі бойынша аса білікті шешімдерді шығаруға болады. Ұйымдасқан
құрылымға кіретін әрбір бөлімшелерді немесе органдарды басшы басқарады. Бұл
басшылар басқару құрылымындағы рөлмен және орындарға сәйкес бірбағытты және
функциональды болулары мүмкін.
Бірбағытты басшыларға аудандардың, қалалардың прокурорлары, облыс
прокурорлары, мамандандырылған прокуратуралардың прокурорлары, ҚР Бас
прокуроры және олардың орынбасарлары жатады. Функционалдық басшыларға облыс
прокурорларының көмекшілері және аға көмекшілері, сондай-ақ ҚР Бас
прокурорының көмекшілері мен аға көмекшілері.
Прокуратура органдарының басқару құрылымына белгілі ерекшеліктерді
басқарма (департамент) және бөлім прокурорлары мен аға прокурорларының, ҚР
Бас прокуратурасы және облыс прокурорларының қызметтері енгізеді. Бір
қарағанда, олар тек прокурорлық қадағалаудың белгілі бір саласы бойынша
ғана мамандар болып табылады және содан соң ғана олар еңбек етіп жатқан
бөлімшелер бастықтары тапсырған кейбір басқарма функцияларын орындайды.
Екінші ұйымдастыру-басқару байланыстарына реординация (қайта тәртіпке
келтіру) қағидаттары негізіндегі байланыстар жатады. Прокуратураның ұжымы
тұтасымен немесе оның бөлімшелері және жеке қызметкерлері басқару
қатынастарын тудыруға, реттеуге және бұзуға және прокуратура органдарының
мақсатты қызметіне маңызды әсер ететін қызметтерінің ішкі міндеттері мен
мақсаттары, талап етушіліктері мен мүдделері болады. Мұндай жағдайда
басқарудың субъектісі мен объектісі арасында “төмен-жоғары” түріндегі
байланыстардың туындауын сипаттайтын кері әрекеттер болуы мүмкін. Нақты
шешім қабылдаудың бастамашысы төменгі тұрған прокурор болған кезде осындай
әрекеттердің туындауы мысал болады. Жанама түрде бұл заңда белгіленген
олардың қызметтерінің кейбір бағыттары бойынша төменгі тұрған
прокуратуралар өкілеттіліктерінің мазмұнымен дәлелденеді. Мысалға,
"Прокуратура туралы" Заңның 32-бабының 2-тармағында белгіленген шешімі,
үкімі, негізі, сот қаулысы заңсыз немесе негізсіз болған жағдайда прокурор
қадағалау тәртібімен наразылық жасауға немесе прокурор наразылық жасау
жөнінде жоғары тұрған прокурорға ұсыныспен өтініш жасайтынына аса көңіл
аудару қажет. Ұсыныстың мазмұны сот қабылдаған шешімдердің заңдылығын қайта
қалпына келтіру бойынша белгілі бір әрекеттер жасаудан тұрады.
Әсіресе мұндай ұйымдастыру қатынастар прокуратураға немесе
бөлімшелерге бейресми басқару құрылымдары қатты әсер еткенде байқалады.
Прокуратура басшыларының бейресми басқосшыларының, сондай-ақ
прокуратура ұжымының пікірлерімен келісуге тура келген көзде олардың
қызметтері жағдай жасайды. Өзін-өзі реттеу күшін пайдалану есебімен ғана
баскару субъектісі мен объектісінің қимыл бірлігіне қол жеткізіледі.
Қазіргі көзде бейресми құрылымдардың рөлі артып келеді. Бұл беталыс
прокуратура органдары қызметкерлерінің қарым-қатынастарының, демократияның
күрделене түсуі, саяси және әлеуметтік белсенділіктерінің өсуіне
байланысты.
Дегенменде, өзін-өзі реттеудің өте кең дамуы қатынастарды
орталықтандыру және орталықсыздандыру мәселелеріне әкеп соқтыруы мүмкін.
Прокуратураның жеке органдарына қатысты прокурор құқықтары мен ресурстарын
ала отырып, өздерінің жеке мүдделері мен мақсаттарына жұмсайды, бұл
прокуратураның барлық жүйесіндегі мақсаттар мен мүдделеріне жиі сәйкес
келмеуі мүмкін. Орталықсыздандыру белгілі бір тиімділікке жеткізеді, бірақ
шектен тыс дербестік төменгі тұрған буынның ұйымдастыру мақсаттарын
толығымен елемеулеріне әкеп соқтыруы мүмкін. Мұндай жағдайда жүйенің жеке
бөліктері жалпы мақсат шегінде әрекет жасаулары мүмкін. Сондықтан басшы
мақсаттарды келісушілікке жеткізетін факторлар әрекеттерінің бәсеңдеуіне
байланысты шаралар қолдануға тиіс. Мұндай ұқсас жағдайлар прокуратура
органдарының ұйымдастыру құрылымдарындағы әр түрлі деңгейлерінде болуы
мүмкін. Осы мәселе әр түрлі деңгейдегі басшылардың күш салу өрістерін
шектеумен шешіледі.
Прокурорлық қадағалау органдары жүйесінің ұйымдастыру құрылымдарында
қолданылатын байланыстардың үшінші түрі “субъект-субъект”, “объект-объект”
түріндегі байланыс. Байланыстың бұл түрі басқару субъектілері мен
объектілерінің үйлестіру қағидаттары немесе әрекет етуілеріне негізделген.
Мұндай байланыс оның элементтерін құрайтын ерікті әрекет ету есебінен
прокуратура органдары жүйесінің жеке бөлімдерінің өзара әрекеттерін
қамтамасыз етеді. Осындай әрекет етуге негізгі жағдай жасайтын факторлары
бірлескен құндылығы болып табылады. Олардың өздері прокуратура органдарының
бір-біріне бағынышты емес бөлімшелері немесе жеке қызметкерлердің
белгіленген бағытта қимыл жасауларына, прокуратура органдары жүйесінің
алдына қойылған міндеттерді шешуге мәжбүрлейді.
Байланыстың осы түрінде прокуратура органдарының бір-біріне бағынышты
емес лауазымды адамдардың арасындағы, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz