Төлем көзінен салық салынатын табыстар
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ҚОЛДАНЫЛАТЫН САЛЫҚТАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАҢЫЗЫ
1.1 Салықтардың пайда болуы және экономикалық
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Салық жүйесі құрамындағы жеке табыс салығының
ролі ... ... ... ... ... ... ... ..1 1
1.3 Қазақстан Республикасындағы салық салу принциптерінің теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
2 САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ЖЕКЕ ТАБЫС САЛЫҒЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІГІН ТАЛДАУ
2.1 Бюджет кірісін толықтырудағы жеке табыс салығының ролін
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2.2 Жеке табыс салығының объектілерін экономикалық тұрғыдан
сипаттау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
2.3 Жеке табыс салығының бюджет кірісін орындаудағы ерекшеліктерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..31
3 ЖЕКЕ ТАБЫС САЛЫҒЫН ЖӘНЕ САЛЫҚТЫҚ БАҚЫЛАУДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Жеке табыс салығының салынуын нарықтық экономикаға сай
реттеу ... ... .43
3.2 Табыс салығының тиімді жұмыс жасауын қамтамасыз ету
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
3.3. Салықтық бақылауды ұйымдастырудың қазіргі кезеңдегі
жағдайы ... ... ... .49
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .62
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕУЛЕР
ҚР – Қазақстан Республикасы
ӘСҚ - әлеуметтік сақтандыру қоры
АҚ – Акционерлік қоғам
ҚҰБ – Қазақстан Ұлттық Банкі
ҚР – Қазақстан Республикасы
ЖК - Жарғылық капитал
ҚК - Косымша капитал
ЖШС - Жеке шаруашылық серіктестігі
МҚТП- Меншікті қаражаттың таза пайдалылығы
ЗТМО – Зейнет ақы төлеу жөніндегі мемлекеттік орталық
КІРІСПЕ
Экономиканы мемлекет тарапынан реттеудің негізгі құралдарының бірі -
салықтар. Салықтардың экономикалық категория ретіндегі маңыздылығы – ол
мемлекеттің өз қызметтерін жүзеге асыру үшін қажетті жағдай туғызатын
мемлекеттік ақша қорларын қалыптастыруға мүмкіндік беруі. Сонымен қатар, ол
– салық төлеушілердің мемлекет алдындағы міндеттерін айқындап, мемлекеттік
бюджетті қалыптастыруға, фискалдық және экономикалық процестерді
ынталандыруға бағытталған реттеушілік қызметтерін атқарады.
Салықтар – тауарлы өндіріспен бірге, қоғамның топқа бөлінуімен және
мемлекеттің пайда болуымен, оған әскер, сот, қызметкерлер ұстауға
қаражаттың қажет болуынан пайда болды. Салықтар тауар-ақша қатынастарынан
тыс қолданылады. Натуралды салықтардың мөлшері мен түрі нақты жергілікті
жағдайларға бағынған. Салықтар мемлекеттің өмір сүруінің негізі болып
саналады. Мемлекетті ұстап тұру үшін, халықтың ақшалай немесе натуралдық
формада тұрақты түрде төлейтін жарналары қажет болады. Адамзаттың даму
тарихында салықтың нысандары мен әдістері мемлекеттің сұранымдары мен
қажеттеріне қарай бейімделіп, өзгерістерге ұшырап отырады.
Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болады және мемлекеттің
өмір сүріп, дамуының неізі болып табылады. Мемлекет құрылымының өзгеруі,
өркендеуі қашан да болса оның салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен
бірге калыптасады.
Жеке табыс салығы жалпы мемлекеттік салықтар қатарына жатып,
азаматтардың табысынан тікелей алынатын прогрессивті салық болып табылады.
Нарықтық қатынастар жағдайында жеке табыс салығының экономикалық-
әлеуметтік мазмұны Қазақстан Республикасының азаматы, азаматтығы жоқ
адамдар, шет ел азаматтарының табысының қандай да түрі болмасын, олардың
бір бөлігін бюджетке кіріс көзі ретінде аудару тұрғысынан сипатталады.
Сондықтанда Жеке табыс салығының экономикалық мазмұны тақырыбында
дипломдық жұмысты таңдауыма себеп болды.
Жеке табыс салығы алғашқы салықтардың бірі болып табылады. Салық
кодексі қабылданғанға дейінгі кезеңде бұл салық түрі жеке тұлғалардың
табыстарына салынатын табыс салығы деп аталатын. Салық кодексі қабылданып,
бұл атау қысқарып, халықаралық стандартқа сәйкес, жеке табыс салығы деп
аталды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты салық жүйесі құрамындағы жеке табыс
салығының алар орны мен атқаратын ролін, экономикалық маңыздылығы мен
қажеттілігін ашып көрсетіп, сондай-ақ жеке табыс салығының салынуын нарық
талаптарына сай дамыту шараларына қатысты нақты ұсыныстар жасау болып
табылады.
Осы мақсатқа жету үшін дипломдық жұмыста келесі міндеттер қойылған:
жеке табыс салығының экономикалық мәнін ашып көрсету;
нарықтық экономика жағдайындағы жеке табыс салығының атқаратын қызметі мен
ролін сипаттау;
- бюджет кірісін толықтырудағы жеке табыс салығының қажеттілігін
теориялық негіздеу;
- жеке табыс салығының бюджет кірісін орындаудағы ерекшеліктерін
айқындау;
- жеке табыс салығының нарыққа сай дамуын анықтау.
Дипломдық жұмыс құрылымы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Дипломдық жұмыстың бірінші тарауында салықтардың пайда болуы және
экономикалық мәні, салық жүйесі құрамындағы жеке табыс салығының ролі,
сондай-ақ Қазақстан Республикасындағы салық салу принциптерінің теориялық
негіздері қарастырылады.
Екінші тарауда бюджет кірісін толықтырудағы жеке табыс салығының ролі
мен жеке табыс салығының объектілері экономикалық тұрғыдан сипатталып, жеке
табыс салығының бюджет кірісін орындаудағы ерекшеліктері талданады.
Дипломдық жұмыстың үшінші тарауында жаңа нормативтік-құқықтық
заңдылықтарға сай жеке табыс салығын жетілдіру жолдары, сонымен қатар жеке
табыс салығының салынуын нарықтық экономикаға сай реттеу және табыс
салығының тиімді жұмыс жасауын қамтамасыз ету шаралары баяндалады.
Жалпы жеке табыс салығының өзектілігі тұрғындардың өмірлік деңгейін
реттеуге, жеңілдіктер жүйесінің көмегімен халықтың кедейленген бөлігін
әлеуметтік қорғауға алуға, сонымен қатар инвестициялық және кәсіпкерлік
қызметтерді ынталандыру немесе шектеуге, жоғары салықтарды төлеуге
қабілетті тұрғындар есебінен бюджеттің тұрақты кірістерін қамтамасыз етуге
мүмкіндік береді.
Қазіргі таңда жеке табыс салығын есептеу барысында мемлекеттер
арасында мынадай айырмашылықтарға назар аударуға болады. Атап айтқанда:
– салық салу барысында қамтылатын табыстардың құрамы;
– салықты азаматтардың жеке өзі немесе отбасы атынан
төлеуі;
– салық жеңілдіктерінің құрамы және қолдану ерекшеліктері;
– салық салу шәкілі әр елдерде әр түрлі болуы.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ҚОЛДАНЫЛАТЫН САЛЫҚТАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАҢЫЗЫ
1.1 Салықтардың пайда болуы және экономикалық мәні
Салықтар – тауарлы өндіріспен бірге, қоғамның топқа бөлінуімен және
мемлекеттің пайда болуымен, оған әскер, сот, қызметкерлер ұстауға
қаражаттың қажет болуынан пайда болды.
Салықтың экономикалық мәні – шаруашылық субьектілерінен, азаматтардан
ұлттық табыстың бір бөлігін алу жөніндегі өндірістік қатынастардың бір
бөлігі болып табылатындығында.
Салықтың мәні мемлекет өз пайдасына жалпы ішкі өнімнің (ЖІӨ) белгілі
мөлшерін нақтылы жарна ретінде алып қалады.
Салықтар мемлекеттің өмір сүруінің негізі болып саналады. Мемлекетті
ұстап тұру үшін, халықтың ақшалай немесе натуралдық формада тұрақты түрде
төлейтін жарналары қажет болады. Адамзаттың даму тарихында салықтың
нысандары мен әдістері мемлекеттің сұранымдары мен қажеттеріне қарай
бейімделіп, өзгерістерге ұшырап отырады.
Салықтар тауар-ақша қатынастарынан тыс қолданылады. Натуралды
салықтардың мөлшері мен түрі нақты жергілікті жағдайларға бағынған. Мысалы:
1 адамнан 1 құндыз терісі немесе 10 пұт тұз және т.б. алынған. Тауар-ақша
қатынастарының нығаюымен натуралды салықтың рөлі айтарлықтай азайды.
Дегенмен, олар соңғы уақытқа дейін пайдаланылды (1953 жылғы дейін жүн,
жұмыртқа, сүт, май өткізген).
Егер екі мемлекет бір-бірімен соғыс жүргізсе, жеңген мемлекет жеңілген
мемлекеттің барлық байлығын тонап алады, болмаса белгілі бір мөлшерде салық
салып отырған.
Салықтарға экономикалық әдебиеттерде әр түрлі анықтама мен түсініктеме
берілген. Мәселен, Салық кодексінде Салықтар бір мөлшерде жүргізетін,
қайтарымсыз және өтеусіз сипатта болатын бюджетке төленетін міндетті
ақшалай жарналар деп атап көрсетілген.
Салық – заңды актілерге сәйкес салық төлеушілермен жүзеге асырылатын
бюджетке төленетін міндетті төлем.
Салық – белгілі бір объектілерден төлденетін төлем.
Салық дегеніміз – белгілі бір мерзімде және белгілі бір көлемде
алынатын, заң бойынша қарастырылған міндетті төлемдер.
Қорыта айтқанда, барлық анықтамалар бір негізді құраушы жүйе екендігін
байқауға болады.
Салықты басқа да төлемдерден ажырата білуіміз керек. Себебі, салық
белгілі бір объектілерден (табыс, мүлік, тауар, жер, көлік, мұра) төленеді.
Сонымен қатар салықты төлеудің өзіндік бір мерзімі болады (салық кезеңі –
бір күндік, он күндік, айлық, тоқсандық, жылдық) және белгілі бір көлемде
немесе мөлшерде (салық ставкасы) алынады.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетінде салықтардың меншікті
салмағы 70 пайызын құрайды.
Салықты материалдық тұрғыдан алғанда – бұл, салық төлеушінің белгілі
бір мерзімде және белгіленген тәртіпте мемлекетке беретін белгілі бір ақша
сомасы болып табылады (салық натуралдық тұрғыда материалдық құндылық болып
саналады).
Салықтың материалдық белгісі – салық төлеуші белгілі бір соманы
мемлекетке міндетті түрде беруі болып келеді.
Материалдық салықтық қатынастар – ақшалай қатынастар, өйткені ол ақша
қаржыларының салық төлеушіден мемлекеттік ақша қорларына жылжуы дегенді
білдіреді.
Экономикалық тұрғыдан алғанда салық – салық төлеушілерден мемлекетке
қарай белгілі бір мөлшерде, белгілі бір мерзімде және белгіленген тәртіпте
бір бағыттағы ақшаның қозғалысы болып саналады.
Ал, құқықтық тұрғыдан қарайтын болсақ, бұл мемлекеттік бекітілім, яғни
тұлғалардың мемлекетке белгілі бір ақша сомасын беруін көздейтін
міндеттеме.
Салық құқығы – мемлекеттің салықтық әрекеті процесінде пайда болатын
қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы.
Салық материалдық тұрғыда белгілі бір ақша сомасын (ақшалай нысанда)
немесе салық төлеушілердің мемлекетке беруі тиіс белгілі бір заттардың
санын (натуралдық заттай нысанда) білдіреді.
Сонымен салықтардың мазмұны мынадай:
– Материалдық категория жағынан – бұл белгілі бір ақша сомасы
болса;
– Экономикалық категория ретінде – бұл мемлекеттің табысы;
– Заңдық категория жағынан, бұл заң жүзінде белгіленген міндеттеме
болып табылады.
– Салықтың экономикалық белгілері ретінде келесі көрсетілгендерді
атауға болады:
– Салық – мемлекетке тиесілі қоғамдық жиынтық өнімді бөледі;
– Салық – ақшалай нысанда төленеді;
– Салық – қайтарылмайтын төлем болып табылады;
– Салық – баламасыз сипатта болады;
– Салық – салықты төлеген кезде меншік нысандары айқындалады;
– Салық – тұрақты экономикалық қатынас туғызады.
Ал, енді осы белгілердің мазмұнын тереңірек қарастырайық.
1. Салық – мемлекетке тиесілі қоғамдық жиынтық өнімді бөледі.
Мемлекеттік аппарат мемлекетке тиесілі ақша сомасын өндірмейді.
Сондықтан мемлекет жеке және заңды тұлғаларға салық салу арқылы қажетті
соманы өндіріп алып отырады. Мұның экономикалық сипаттамасы мемлекет
салықты белгілеу және өндіріп алу арқылы өндірілген қоғамдық жиынтық
өнімнің бір бөлігін өзіне тиесілі сома ретінде айналдырып алады. Бұл жерде
салық қатынасы бөлуші сипатта болады.
2. Салық – ақшалай нысанда төленеді.
Натуралдық нысанда төленуі де мүмкін. мәселен, ауыл шаруашылығы
саласында жиналған өнімнің бір бөлігі салық ретінде төленеді.
Салық кодексінде салық ақшалай нысанда төленуі тиіс деп атап
көрсетілген.
3. Салық – қайтарылмайтын төлем болып табылады.
Салықты төлеген кезде ақша тек бір бағытта ғана қозғалады, яғни салық
төлеушіден мемлекетке бағытталады.
Мұның қайтарымды төлемдерден (мысалы, мемлекеттік қарыз) айырмашылығы:
– Біріншіден, ақша салық төлеушілерден мемлекетке қарай қозғалады;
– Екіншіден, кері қайтады, яғни мемлекеттен салық төлеушілерге
бағытталады (қайтарылады).
Ал, қайтарымсыздық дегеніміз – ақшаны мерзімсіз алуды білдіреді, яғни
ол соманың қашан қайтатыны белгісіз.
4. Салық – баламасыз сипатта болады.
Салық құнның ақшалай нысанда бір бағытта қозғалысын айқындайды,
төлеген салыққа қарсы тауар түрінде болса да қозғалыс жоқ. Толығырақ
айтқанда, салық қандай да бір тауарға, немесе мемлекеттік қызметке төлем
болып есептелмейді, яғни ақшаның өтеусіз алынуын көрсетеді.
Сондықтан салық – баламасыз төлем болып табылады.
5. Салықты төлеген кезде меншік нысандары айқындалады. Салықты төлеген
кезде меншік нысандары ақша қаражаттарына, немесе материалдық құндылықтарда
жеке меншіктен мемлекеттік меншікке өтеді (ауысады). Анығын айтқанда, салық
салу мемлекетке тиесілі меншіктерді иеліктен шығарады, ал меншік иелері
арасындағы туындайтын салық қатынастарында мемлекет жеке меншікпен
мемлекеттік меншікке салық төлемдерінде меншік құқықтарын өзгерте алады.
6. Салық – тұрақты экономикалық қатынас туғызады. Салықты белгілеуде
тұрақты салық қатынастары пайда болады. Тұрақтылықты мынадан байқауға
болады, яғни салық жеке түрде емес, нормативті құқықтық актілерімен
белгіленеді. Мәселен, бір тұлғаның нақты салық салу объектісі бар болса, ол
салық міндеттемелерін орындаушы болып табылады.
Салық қатынастарының тұрақтылығы салық төлеу арқылы жүйелі төлемдерге
алып бармауы тиіс. Кейбір салықтарда салық төлеушілер үшін салық төлеу жеке
төлемдік сипатта болады (мысалы, мүлік салығын жеке азаматтар жылына бір
рет төлейді) немесе кейде кенеттен салық төлеу сипаты пайда болады
(мәселен, ойламаған жерден жасаған жұмысына жалақы алады).
Азаматтардың мүлік салығын төлеген кезде, оның салық қатынастары
қысқартылмайды, қайта салық төлеушілердің ағымдағы кезеңде төлеген
салықтарымен қоса, келесі салық кезеңдерінде де салық төлеуге міндетті
болады. Бұл процесс салық төлеушілердің меншік иесі ретінде құқынан
айырылғанға дейін жалғасын таба береді.
Сонымен қатар салықтың құқықтық бірнеше белгілері бар, атап айтқанда:
– салықты – мемлекет немесе уәкілдік берілген мемлекеттік орган
белгілейді;
– салық – құқықтық нысанда жүзеге асады;
– салық – мемлекеттің бір жақты белгіленімі болып табылады;
– салықты белгілеу арқылы салық міндеттемесі туындайды;
– салық – мәжбүрлеме сипатта болады;
– салық төлеу арқылы ақшаны алу құқықтық сипатта жүзеге асырылады.
Салықтың осы құқықтық белгілеріне кеңірек тоқталып өтейік.
1. Салықты тек мемлекет қана белгілейді.
Мемлекеттік органың ешбірі салықты бекітуге және енгізуге құқы жоқ.
Салық – бұл мемлекеттің белгіленімі болып саналады.
Салық – осы белгісі арқылы басқа міндетті төлемдерден ерекшеленеді.
Сондықтан көптеген мемлекеттің салық заңдарында салықты былайша
қарастырады:
– біріншіден, салықты уәкілдік берілген мемлекеттік орган ғана бекіте
алады;
– екіншіден, салықты белгілеу белгілі бір заң немесе нормативтік-
құқықтық актілермен қатаң түрде жүзеге асырылады;
– үшіншіден, осы қабылданған құқықтық акт белгілі бір тәртіпке сәйкес
жүргізіледі.
2. Салық құқықтық нысанда жүзеге асады.
Мемлекет салықты бекіту және енгізу үшін құқықтық акт қабылдайды.
Мемлекеттің салық қызметін жүзеге асырудағы негізгі әдісі болып
нормативті актілерді шығару табылады.
Салықтың құқықтық негізі ретінде – мемлекет шығарған нормативті акт
қабылданады.
Салық элементтері және салық салудың шарттары осы құқықтық актіге
сәйкес белгіленеді, өзгертіледі және жүзеге асырылады.
3. Салық мемлекеттің бір жақты белгіленімі болып табылады.
Салық ұлт (халық, қоғам, азамат) және мемлекет арасындағы еркін түрде
келісілген келісімнен кейін пайда болады. Мемлекет салықты белгілеуде
барлық салық төлеушілермен келісімге келмейді, яғни олардың белгілі бір
топтарымен немесе өкілдерімен ғана келісімге келуі мүмкін. кейбір кездерде
салықтық сувернитет жүзеге асырылады.
Салықтық сувернитет (егемендік) – мемлекеттің өзінің аймағындағы
кейбір салық түрлерін кез келген мөлшерде өзгертуге және салық салу
объектілерін белгілеуге, салық саясатын жүзеге асыруға құқы бар.
4. Салықты белгілеу арқылы міндеттемесі туындайды.
Қабылданған құқықтық акт негізінде белгіленген салық жеке және заңды
тұлғаларға салық төлеуші ретінде салық міндеттемелерін жүктейді.
Салық төлеуші тұлғалар салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдерді төлеуге міндетті болып саналады.
Белгіленген салық заңды салық міндеттемесін туғызады.
Қазақстан Республикасының Салық кодексінде салық міндеттемесіне
былайша түсініктеме берілген: Салық төлеушінің салық заңдарына сәйкес
мемлекет алдында туындаған міндеттемесі салық міндеттемесі деп танылады,
оған сәйкес салық төлеуші салық органына тіркеу есебіне тұруға, салық салу
объектілері мен салық салуға байланысты объектілерді айқындауға, салық және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді есептеуге, салық
есептілігін жасауға, оны белгіленген мерзімде табыс етуге, салық және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеуге міндетті.
5. Салық мәжбүрлеме сипатта болады.
Салықтың мәжбүрлеме сипаты 3 кезеңде байқалады:
– бірінші кезең, мемлекет салықты салық төлеушілердің еркінен тыс
белгілейді және енгізеді, яғни мәжбүрлі түрде;
– екінші кезең, салықты төлеген кезде салық төлеуші өзінің
меншігінің бір бөлігінен мәжбүрлі түрде айырылып отырады;
– үшінші кезең, салық төлеуші өзінің салық міндеттемелерін
орындамаған жағдайда, мемлекет бересілі соманы мәжбүрлі түрде
өндіріп алады.
6. салық төлеу арқылы ақшаны алу құқықтық сипатта жүзеге асырылады.
Бір жағынан алғанда, салықтарды салық төлеушілерден еркінен тыс
өндіріп алынады, ал екінші жағынан мемлекетті басқа да қашалармен
қамтамасыз етеді, ал бұл құқықтық негізде мемлекеттің меншігі болып
саналады. Айта кету керек Салық – салық төлеушілердің құқық бұзушылықтары
немесе құқыққа қарсы тәртіпсіздіктері үшін шараларға төлем ретінде
қарастырылмайды.
Салықтың жиналатын орындары:
– нарықтарда;
– сатушы мен сатып алушылардан;
– үй шаруашылығынан;
– табыс көзінен, шығын статьяларынан;
Салық ауыртпалығы – салық жиналуының жалпы мөлшерінің бірлескен ұлттық
өнімге қатынас ретінде анықталатын көрсеткіш.
Салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні мен мазмұны олар
атқаратын функцияларда толық ашыла түседі. Қазіргі кезде салықтар
фискалдық, реттеуші және қайта бөлу сияқты негізгі үш функцияны
орындайды. Бұлардың әрқайсысы осы қаржы категориясының ішкі
қасиетін, белгілері мен ерекшеліктерін білдіреді.
Фискалдық функция – барлық мемлекеттерге тән негізгі функция.
Оның көмегімен бюджеттік қор қалыптасады, мұның өзі салықтардың
қоғамдық міндеттерін арттыра түседі. Өйткені салықтар мемлекеттік
бюджеттің кірістерін толықтыра отырып, экономиканы, әлеуметтік-мәдени
шараларды жүзеге асыруды қамтамасыз етеді.
Салықтардың реттеуші функциясы мемлекеттің экономикалық
қызметінің ұлғаюымен байланысты пайда болады. Ол халық шаруашылығының
дамуына қабылдаған бағдарламаларға сәйкес ықпал етеді. Бұл кезде
салықтардың нысандарын таңдау, ставкаларының алу әдістерінің өзгеруі,
жеңілдіктермен шегерімдер пайдаланылады. Бұл реттегіштер қоғамдық
ұдайы өндірістің құрылымына, қордалану мен тұтыну ауқымына ықпал
етеді.
Қайта бөлу функциясы арқылы түрлі субъектілер табысының бір
бөлігі мемлекет қарамағына өтеді. Бұл функцияның іс-әрекетінің
көлемі ішкі жалпы өнімде салықтардың алатын үлесі арқылы анықталады.
1.2 Салық жүйесі құрамындағы жеке табыс салығының ролі
Жеке табыс салығы - жеке тұлғалардың ең бірінші кезекте төлейтін
салығы болып саналады. Себебі, тапқан табыстарынан немесе табыс көздерінің
бір бөлігін салық ретінде аударып отырады.
Жеке табыс салығы алғашқы салықтардың бірі болып табылады. Салық
кодексі қабылданғанға дейінгі кезеңде бұл салық түрі жеке тұлғалардың
табыстарына салынатын табыс салығы деп аталатын. Салық кодексі қабылданып,
бұл атау қысқарып, халықаралық стандартқа сәйкес, жеке табыс салығы деп
аталды[1].
Қазақстан Республикасының Президенті Н. Назарбаев халыққа арнаған
Жолдауында жеке табыс салығының ставкаларын төмендетіп, салық төлеу
тәртібін оңтайлы етіп, белгілі бір жүйеге келтіруді атап өтті, яғни мұны
жеке тұлғаларға халықтың әлеуметтік жағдайының жақсаруына қосқан үлесі
ретінде қарауға болады.
Көптеген елдерде жеке тұлғалардың табыстарына салынатын салықтың
принциптері ортақ болып келеді. Негізгі принциптері мыналар:
– барлық салық төлеушілер резидент және резидент емес деп
бөлінеді. Резиденттікті анықтаудың басты белгілері болып жеке
тұлғаның нақты бір ел аумағында алты айдан астам мерзім
аралығында болуы. Резидент салық төлеушілер ел ішінде және елден
тысқары жерде алған барлық табыстарынан салық төлесе, резидент
еместер тек ел ішінде алған табыстарынан салықты төлем
көзінен төлейді, яғии олардың салық жауапкершілігі шектеулі;
– салық салу барысында әр түрлі көздерден алған барлық табыстары
негізінде жиынтық табысы анықталады;
– салық төлеушінің салық салу барысында өзіне, асырауындағы әрбір
адамға салық салынбайтын минимум мөлшері беріледі;
– салық салу кезінде медициналық шығындар, әлеуметтік
сақтандыруға төлеген жарналар, кәсіби шығындар жиынтық табыстан
шегеріледі;
– салық сомасы үдемелі салық ставкасы негізінде анықгалады;
– жұмыс істейтін ерлі-зайыптылар салықты бірге немесе бөлек
төлеуіне болады.
Салықтың есептелу немесе алыну тетіктерінде кейбір ерекшеліктері
болмаса, салық салудың объектісі және төлеушілері ұқсас болып келеді. Жеке
тұлғалар табыстарынан бөлек, салықты жеке өзі төлейді немесе жиынтық
табыстан төленеді. Көптеген мемлекеттерде қандай әдіс негізінде салық
төлейтінін салық төлеушінің өзі таңдайды, сонымен бірге асырауындағы
адамдарға қатысты салық шегерімдерін ерлі-зайыптылардың біреуінің ғана
қолдануына болады.
Табыстардың негізгі құрамына: еңбекақы, сыйақы, кәсіпкерлік қызметтен
түскен табыс, зейнетақы, алимент, жылжымайтын мүлікті жалға беруден түскен
табыс, бір жолғы жәрдемақы, жұмыссыздық және жұмысқа уақытша жарамсыздық
(денсаулығыиа байланысты) бойынша төлемдер, дивиденд және рента түріндегі
табыстардың барлық түрлерін жатқызуға болады.
Табыс салығы 12 айға тең болатын күінтізбелік немесе қаржы жылы ішінде
алынған барлық табыстарынан алынады. Нақты бір кезеңдегі салықты есептеу
барысында табыстан салық заңдылықтары бойынша бекітілген кейбір шегерімдер
шегеріліп, жеңілдіктер қолданылады. Барлық елдерде салық салынбайтын
минимум пайдаланылады. Ол салық салынбайтын минимум барлық салық
төлеушілерге, олардың отбасы мүшелеріне, асырауындағы адамдарға беріледі.
Сонымен бірге есепті кезең аралығында жасалған барлық нақты шығындар да
салық салынатын табыстан шегеріліп тасталады. Нәтижесінде анықталған салық
- салық салынатын табысқа үдемелі шәкіл (шкала) негізінде салық есептеліп
салынады.
Жеке тұлғалардың табыстарына салынатын салықты есептеу барысында
мемлекеттер арасында мынадай айырмашылықтарға назар аударуға болады. Атап
айтқанда:
– салық салу барысында қамтылатын табыстардың құрамы;
– салықты азаматтардың жеке өзі немесе отбасы атынан
төлеуі;
– салық жеңілдіктерінің құрамы және қолдану ерекшеліктері;
– салық салу шәкілі әр елдерде әр түрлі болуы.
Салық жеңілдіктерін қолдану барысында назар аударатын тағы да бір
ерекшелік - салық жеңілдіктерінің салық несиесі немесе салық төмендетуі
түрінде беріледі болмаса салық салынатын табысты анықтау барысында оған
табыстың жекелеген түрлерін қоспайды.
Салық жеңілдіктері екі топқа бөлінеді:
- стандартты;
- стандартты емес.
Стандартты салық жеңілдіктеріне салық төлеушінің өзіне және
асырауындағы адамдарға, сондай-ақ мүгедектерге, қарт адамдарға берілетін
салық салынбайтын минимумды жатқызуға болады.
Жалпы стандартты салық жеңілдіктерінің мынадай түрлері бар:
- негізгі, яғни салық төлеушінің табыс мөлшеріне тәуелсіз өзіне
салық жеңілдігінің берілуі. Бұған салық салынбайтын минимумды
жатқызуға болады;
- отбасы жағдайына байланысты жеңілдіктердің берілуі,
отбасылық төмендету деп аталады;
- асырауындағы адамдарға берілетін салық төмендетулері.
Кейбір мемлекеттерде жеңілдік балаларға берілетін салық
төмендетулерінің орнына балаларға берілетін жәрдемақы сомасына қосылып
беріледі.
Стандартты емес салық жеңілдіктерінің стандартты салық жеңілдіктерінен
айырмашылығы - оның салық төлеушінің нақты жұмсаған шығындарымен байланысты
болуында.
Бельгия, Финляндия, Греция, Норвегия, Люксембург сияқты елдерде салық
жеңілдігі сол елдердің заңы бойынша белгіленген төменгі табыс деңгейін
салықтан босату арқылы беріледі Бұл нөлдік ставкамен салық салу деп те
аталады.
1.3 Қазақстан Республикасындағы салық салу принциптерінің теориялық
негіздері
Салық бюджетке төленетін міндетті төлем саналатын болса, ал салық салу
салықтың түрлері бойынша енгізу, бекіту, есептеу және төлеу тәртібіндегі
мемлекеттің жалпы ережелерін қарастырады.
Мемлекеттің тиімді салық салу процесін жүзеге асыру үшін бірнеше
принциптері бар.
Салықтардың созылымдық принципі – бұл принциптің мәні мынада, яғни,
мемлекет өзінің күнделікті сұранысына байланысты салық ставкасын көтере
немесе төмендете алады.
Салық салудың салық кодексімен басқару принципі былайша өрнектеледі,
яғни салық төлеу бойынша міндетті осы салықтар салық кодексімен
қарастырылған жағдайда ғана пайда болады.
Салық салудың шындық принципі болып салық салудың экономикалық
принципі табылады.
Салық салудың шындық принципіне сәйкес, әрбір адам өз табысына сай
мемлекетті қолдауға қатысуы қажет.
Салық салудың үнемділік принципіне сәйкес, салық жинау ең төменгі
шығындарда жүргізілуі қажет.
Қазақстан Республикасының салық заңдарының ережелері Салық кодексінде
белгіленген салық салу принциптеріне қайшы келмеуі тиіс.
Қазақстан Республикасының салық заңдары салық салудың бірнеше
принциптеріне негізделеді, атап айтқанда:
- бірінші, салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдерді төлеудің міндеттілігі;
- екінші, салық салудың айқындығы;
- үшінші, салық салудың әділдігі;
- төртінші, салық жүйесінің біртұтастығы;
- бесінші, салық заңдарының жариялылығы принциптері.
Ал, енді осы принциптерге жеке-жеке тоқталып өтетін болсақ.
1. Салық салудың міндеттілік принципі. Салық төлеушілер салық
заңдарына сәйкес салық міндеттемелерін толық көлемінде және белгіленген
мерзімдерде орындауға міндетті болуы тиіс. Бұл әрбір Қазақстандық азаматтың
негізі борышы, парызы болып саналады.
2. Салық салудың айқындық принципі. Қазақстан Республикасының
салықтары және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдері әрбір салық
төлеуші үшін айқын болуы тиіс.
Салық салу айқындығы салық төлеушінің салық міндеттемелері
туындауының, орындалуының және тоқтатылуының барлық негіздері мен тәртібі
салық зандарында белгіленген.
5. Салық салудың әділдік принципі. Қазақстан Республикасында салық
салу жалпыға бірдей және міндетті болып табылады.
Кез келген салық төлеуші үшін салық салу жүйесі әділетті түрде шешілуі
қажет. Жеке сипаттағы салық жеңілдіктерін беруге тыйым салынады.
4. Салық жүйесінің біртұтастық припципі. Қазақстан Республикасының
салық жүйесі Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында барлық салық
төлеушілерге қатысты біртұгас болып табылады.
5. Салық заңдарының жариялылық принципі. Салық салу мәселелерін
реттейтін нормативтік құқықтық актілер ресми басылымдарда міндетті түрде
жариялануға тиіс.
Салықтарды ұтымды ұйымдастырудың классикалық принциптерін экономист
Адам Смит ұсынған еді.
Олар мыналар:
- салық әрбір төлеушінің табысына қарай салынуы тиіс;
- салықтың мөлшері мен төленетін мерзімі алдын ала, әрі нақты
белгіленуі тиіс;
- әрбір салық төлеуші үшін неғұрлым қолайлы уақытта және тиімді
әдіспен салынуға тиіс;
- өндіріп алынатын салықтың шығындары мейлінше аз болуға
тиіс.
Нақтырақ айтатын болсақ:
- әділеттілік;
- анықтылық;
- қолайлылық;
- жалпылық.
Бұл тізім тағы да 3 принциппен толықтырылады:
- жеткілікті және жалпыламалықты қамтамасыз етеді;
- керекті көзін және салық салудың объектілерін таңдау;
- салық салудың бір дүркінділігі.
Бұл принциптердің қолданылуы салық салудағы сорақылықтарды жойып,
салық салу жүйесін ретке келтірді.
Сондықтан Адам Смит: Салық - төлеушілер үшін құлдықтың емес,
бостандықтың белгісі - деп жазды.
Философ Ф.Аквинский философиялық тұрғыдан Ерік берілген тонау
формасы ретінде анықтады.
АҚШ-тың тәуелсіздік декларациясы авторларының бірі Франклин: Өмірде
салық пен өлімнен қашып құтыла алмайсың - деп атап көрсетті.
2 САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ЖЕКЕ ТАБЫС САЛЫҒЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІГІН ТАЛДАУ
2.1 Бюджет кірісін толықтырудағы жеке табыс салығының ролін бағалау
Жеке табыс салығы мемлекет бюджеттерінің кірістерінің басты
көздерінің бірі. Ол басқа салықтарға қарағанда халықтың әлеуметтік
жағдайына тікелей әсер ететін салық болып табылады.
Жеке табыс салығының бюджетке бағытталған төлемдерін дұрыс
есептеп аудару көп жағдайда мемлекеттік бюджеттің атқарылуын айқындайды.
Сонымен қатар бұл салықтың өзіндік ерекшелігі басқа салықтарға қарағанда
халықтың әлеуметтік жағдайына, өміріне тікелей әсер ететіндігінде. Жалпы,
мемлекеттің бюджеттің кіріс көздерін қалыптастыруда жеке табыс салығының
есептеу механизмінің экономикалық маңызы өте зор.
Жеке табыс салығы жалпы мемлекеттік салықтар қатарына жатып,
азаматтардың табысынан тікелей алынатын прогрессивті салық, оның есептерді
салық ставкаларының арнайы шкаласы бойынша жасалынады.
Салық салу объектілері
1. Жеке тұлғаның:
1) төлем көзінен салық салынатын табыстар;
2) төлем көзінен салық салынбайтын табыстар түріндегі табыстары жеке
табыс салығы салынатын объектілер болып табылады.
2. Салық салу объектілері осы Кодекстің көзделген түзетулер ескеріле
отырып, салық салуға жататын табыстар мен осы бөлімде көзделген тәртіппен
және мөлшердегі жағдайларда салық шегерімдері арасындағы айырма ретінде
айқындалады.
3. Жеке тұлғаның табысы ретінде қарастырылмайды:
1) Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген мөлшерлерде бюджет
қаражаты есебінен төленетін атаулы әлеуметтік көмек, жәрдемақылар мен
өтемақылар;
2) жеке тұлғаның өмірі мен денсаулығына келтірілген зиянды Қазақстан
Республикасының заңнамасына сәйкес өтеу;
3) қызметкерлердің жұмысы жол бойында өтетін, жол жүру сипатына ие,
қызмет көрсетілетін учаскелер шегіндегі қызметтік сапарлармен байланысты
болатын жағдайларда – оларға осындай жұмыстың әрбір күніне республикалық
бюджет туралы заңда белгiленген және мұндай төлемдердi есепке жазу күнi
қолданыста болатын 0,35 айлық есептік көрсеткіш мөлшеріндегі өтемақы
төлемдері;
4) егер осы бапта өзгеше белгіленбесе, қызметтік, оның iшiнде Қазақстан
Республикасының заңнамасына сәйкес қызметкердi оқыту, оның бiлiктiлiгiн
арттыру немесе қайта даярлау мақсатындағы іссапарлар кезіндегі:
Қазақстан Республикасының шегінде қырық тәулікке дейін іссапарда болған
кезең үшін - тәулігіне республикалық бюджет туралы заңда белгiленген және
тиiстi қаржы жылының 1 қаңтарында қолданыста болатын айлық есептік
көрсеткіштің 6 еселенген мөлшерінен аспайтын тәуліктік өтемақылар;
Қазақстан Республикасынан тысқары жерлерде қырық тәулікке дейін
іссапарда болған кезең үшін - тәулігіне республикалық бюджет туралы заңда
белгiленген және тиiстi қаржы жылының 1 қаңтарында қолданыста болатын айлық
есептік көрсеткіштің 8 еселенген мөлшерінен аспайтын тәуліктік өтемақылар;
5) Қазақстан Республикасы ёлттық Банкi бюджетiнiң қаражаты (шығыстар
сметасы) есебiнен қамтылатын мемлекеттiк мекемелердi қоспағанда,
мемлекеттiк мекемелер Қазақстан Республикасының заңнамасында белгiленген
мөлшерде жүргiзетiн қызметтiк, оның iшiнде Қазақстан Республикасының
заңнамасына сәйкес қызметкердi оқыту, оның бiлiктiлiгiн арттыру немесе
қайта даярлау мақсатындағы iссапарлар кезiндегi өтемақылар;
6) Қазақстан Республикасы ёлттық Банкi бюджетiнiң қаражаты (шығыстар
сметасы) есебiнен қамтылатын мемлекеттiк мекемелер Қазақстан
Республикасының заңнамасында көзделген мөлшерде және тәртiппен жүргiзетiн
қызметтiк, оның iшiнде Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес
қызметкердi оқыту, оның бiлiктiлiгiн арттыру немесе қайта даярлау
мақсатындағы iссапарлар кезiндегi өтемақылар;
7) қызметкер басқа жерге жұмысқа ауысқан не жұмыс берушiмен бiрге басқа
жерге көшкен кездегі жол жүру, мүлкін көшіру, күнтізбелік отыз күннен
аспайтын мерзімге үй-жай жалдау бойынша құжатпен расталған шығыстар
өтемақысы;
8) жұмыс берушінің табыс алуға бағытталған қызметті жүзеге асырумен
байланысты емес және нақты жеке тұлғаларға бөлінбейтін шегерімдерге
жатқызылмайтын шығыстары;
9) мұндай жұмыстың әрбiр тәулiгi үшiн республикалық бюджет туралы заңда
белгiленген және тиiстi қаржы жылының 1 қаңтарына қолданылатын айлық
есептiк көрсеткiштiң екi еселенген мөлшерiнде далалық жағдайда геологиялық-
барлау, топографиялық-геодезиялық және іздестіру жұмыстарымен айналысатын
қызметкерлердің далалық үлесі;
10) жұмыс берушінің вахталық әдіспен жұмыс істейтін адамдардың өндіріс
объектісінде болу кезеңінде жұмыстарды орындауы мен ауысымаралық демалысы
үшін жағдай жасай отырып, олардың тұрмыс-тіршілігін қамтамасыз ету үшін осы
тармақтың 4) тармақшасында белгіленген тәуліктік өтемақы шегінде тұрғын үй
жалдау бойынша және тамақтануға арналған шығыстары;
11) қызметкерлерді Қазақстан Республикасында тұратын (болатын) жерінен
жұмыс орнына дейін және кері қарай жеткізуге байланысты шығыстар;
12) Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген нормалар бойынша
берілген арнаулы киімнің, арнаулы аяқ киімнің, басқа да жеке қорғану және
алғашқы медициналық көмек құралдарының, сабынның, зарарсыздандыру
құралдарының, сүт немесе құны соған тең басқа да емдеу-профилактикалық
тамақтануға арналған тамақ өнімдерінің құны;
13) сақтандырудың мiндеттi түрiн реттейтiн Қазақстан Республикасының
заңнамалық актiсiне сәйкес жұмыс берушiмен жасалған, қызметкер еңбек
(қызметтiк) мiндеттерiн атқарған кезде оны жазатайым оқиғалардан мiндеттi
сақтандыру шарттары бойынша сақтандыру төлемдерi;
14) материалдық нұқсанды өтеудің сот шешімі бойынша тағайындалған
сомасы;
15) төлем көзінен осындай салықтың ұсталғанын растайтын құжаттар болған
кезде бұрын төлем көзінен жеке табыс салығы салынған дивидендтер,
сыйақылар, ұтыстар сомалары;
16) жинақтаушы зейнетақы қорлары салымшыларының жинақтаушы сақтандыру
шарты бойынша жасасқан сақтандыру сыйлықақыларын (аннуитетті) төлеу үшін
өмірді сақтандыру бойынша сақтандыру ұйымдарына жіберген зейнетақы
жинағының сомалары, сондай-ақ Қазақстан Республикасының заңнамасында
көзделген тәртіппен сақтандыру ұйымдарына бағытталған, зейнетақы
аннуитетінің шарттары бойынша құнын өтеп сатып алу сомалары;
17) Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген мөлшерде міндетті
зейнетақы жарналарын және әлеуметтік аударымдарды уақтылы ұстамағаны
(есебіне жазбағаны) және (немесе) аудармағаны үшін есебіне жазылған өсімпұл
сомалары;
18) гуманитарлық көмек түрінде алынған мүліктің құны;
19) мемлекеттік тіркеуге жататын және меншiк құқығында бiр жыл және
меншiк құқығын тiркеген күннен бастап одан да ұзақ уақыт болатын
механикалық көлік құралы мен тіркемелерді өткізу кезіндегі құн өсімі;
20) меншік құқығын тіркеу күнiнен бастап бір жыл және одан да ұзақ уақыт
меншік құқығында болатын тұрғын жайларды, саяжай құрылыстарын, гараждарды
өткізу кезіндегі құн өсімі;
21) бір жыл және одан да ұзақ уақыт меншік құқығында болатын, жеке
тұрғын үй құрылысы, жеке қосалқы шаруашылықты жүргізу, саяжай құрылысы және
гараж салу үшін берілген жер учаскелерін және (немесе) жер үлестерін өткізу
кезіндегі құн өсімі;
22) егер жер учаскесін және (немесе) жер үлесін сатып алуға және
иеліктен айыруға арналған құқық белгілейтін құжаттарды жасау күндері
арасындағы кезең бір жылды немесе одан да ұзақ уақытты құраса, осы
Кодекстің көрсетілген объектілер орналаспаған, жеке тұрғын үй құрылысы,
жеке қосалқы шаруашылықты жүргізу, бау-бақша шаруашылығы, саяжай құрылысы,
гараж салу үшін берілген жер учаскелерін және (немесе) жер үлестерін өткізу
кезіндегі құн өсімі;
23) Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес мемлекеттік мұқтаждар
үшін құнын өтеп сатып алынған мүлік құнының өсімі;
24) жалға беруші жеке тұлғаның жалға берілген мүлікті күтіп ұстауға және
жөндеуге жұмсаған шығыстарын өтеу немесе жалға алушының жеке тұлғадан жалға
алған мүлікті күтіп ұстауға және жөндеуге жұмсаған шығыстары;
25) опционды орындау кезінде опционның базалық активінің нарықтық
құнының опционды атқару бағасынан асып түсуі. Опционды жеке тұлғаға беруге
негіз болған тиісті құжатта опционның базалық активі бекітілген баға
опционды орындау бағасы болып табылады;
26) жеке тұлғаға өтеусіз негізде жарнама түрінде берілген мүліктің
республикалық бюджет туралы заңда белгiленген және мұндай мүлiктi беру күнi
қолданыста болатын айлық есептік көрсеткіштің 2 еселенген мөлшері шегінде
құны.
27) адамдарды қабылдау және оларға қызмет көрсету бойынша жүргiзiлген
өкiлдiк шығыстар.
28) заңды тұлғалардан және дара кәсiпкерлерден алынған, оның iшiнде
қызметкердiң өз жұмыс берушiсiнен алған кредиттердi (қарыздарды,
микрокредиттердi) пайдаланғаны үшiн сыйақыны үнемдеуден түсетiн материалдық
пайда.
Салық салуға жатпайтын табыстарға мыналар жатады:
1. Жеке тұлғаның салық салынатын табыстарынан табыстардың мынадай
түрлері алып тасталады:
1) балаларға және асырауындағы адамдарға алынған алименттер;
2) жеке тұлғалардың қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен
қадағалау жөніндегі уәкілетті органның лицензиясы негізінде банктер мен
банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдардағы
салымдары бойынша оларға төленетін сыйақылар;
3) борыштық бағалы қағаздар бойынша сыйақылар;
4) мемлекеттік эмиссиялық бағалы қағаздар, агенттік облигациялар бойынша
сыйақылар және мемлекеттік эмиссиялық бағалы қағаздар мен агенттік
облигацияларды өткізу кезіндегі құн өсімінен түскен табыстар;
5) дивидендтер мен сыйақыларды есебіне жазу күніне Қазақстан
Республикасының аумағында жұмыс істейтін қор биржасының ресми тізімінде
болатын осындай бағалы қағаздар бойынша дивидендтер мен сыйақылар;
6) пайлық инвестициялық қорларды осы қордың басқарушы компаниясы құнын
өтеп сатып алған кездегі пай бойынша табыстар;
7) бiр мезгiлде мынадай:
акцияларды немесе қатысу үлестерiн үш жылдан астам иелену;
заңды тұлғаның немесе консорциумның жарғылық капиталының немесе
акцияларының (қатысу үлестерiнiң) 50 және одан көп процентi дивидендтердi
төлеу күнi жер қойнауын пайдаланушылар (жер қойнауын пайдаланушы) болып
табылмайтын тұлғалардың (тұлғаның) мүлкiн құрау талаптары орындалған
кездегi дивидендтер.
Осы тармақшаның ережелерi резидент заңды тұлғадан:
акциялар бойынша, оның iшiнде депозитарлық қолхаттардың базалық
активтерi болып табылатын акциялар бойынша төленуге жататын табыс;
заңды тұлғаның құрылтайшылары, қатысушылары арасында бөлетiн таза
табысының бiр бөлiгi;
заңды тұлғаны таратқан кезде немесе қатысушылар салымдарының мөлшерiн
барабар азайту жолымен не қатысушылардың (қатысушының) үлестерiн толық
немесе iшiнара өтеу жолымен жарғылық капиталды азайтқан кезде, сондай-ақ
құрылтайшы, қатысушы заңды тұлғаның жарғылық капиталындағы қатысу үлесiн
алып қойған кезде мүлiктi бөлуден түсетiн табыс түрiнде алынатын
дивидендтерге ғана қолданылады;
8) әскери қызмет міндеттерін атқарған кезде әскери қызметшілерге
берілетін, ішкі істер органдарының, қаржы полициясының, қылмыстық-атқару
жүйесі және мемлекеттік өртке қарсы қызмет органдары мен мекемелерінің
белгіленген тәртіппен арнаулы атақ берілген қызметкерлері қызметтік
міндеттерін атқаруына байланысты алатын төлемдердің барлық түрі;
9) республикалық бюджет туралы заңда белгiленген және мұндай ұтыстарды
есептеу күнi қолданыста болатын ең төменгі жалақының 50 проценті шегіндегі
лотерея бойынша ұтыстар;
10) тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы
заңда белгіленген ең төменгі жалақы мөлшерінде, қоғамдық жұмыстарды
орындауға және кәсіптік оқуға байланысты бюджет және (немесе) гранттар
қаражаты есебінен жүзеге асырылатын төлемдер;
11) егер осы тармақтың 11-1) тармақшасында өзгеше белгіленбесе, гранттар
қаражаты есебінен төлемдер (еңбекке ақы төлеу түріндегі төлемдерден басқа);
11-1) Қазақстан Республикасындағы табысы аз азаматтарды қолдауға (көмек
көрсетуге) бағытталған, Қазақстан Республикасы қатысушысы болып табылатын
үкіметаралық келісім шеңберіндегі грант қаражаты есебінен жасалатын
төлемдер;
12) экологиялық апат немесе ядролық сынақ полигонындағы ядролық сынақтар
салдарынан зардап шеккен азаматтарды әлеуметтік қорғау туралы Қазақстан
Республикасының заңнамасына сәйкес төленетін төлемдер;
13) мыналардың:
Ұлы Отан соғысына қатысушылардың және оларға теңестiрiлген адамдардың;
Ұлы Отан соғысы жылдарында тылдағы ерен еңбегi мен мiнсiз әскери қызметi
үшiн бұрынғы КСР Одағының ордендерiмен және медальдарымен марапатталған
адамдардың;
1941 жылғы 22 маусым - 1945 жылғы 9 мамыр аралығында кемiнде 6 ай жұмыс
iстеген (қызмет өткерген) және ұлы Отан соғысы жылдарында тылдағы ерен
еңбегi мен мiнсiз әскери қызметi үшiн бұрынғы КСР Одағының ордендерiмен
және медальдарымен марапатталмаған адамдардың;
I, II, III топтардағы мүгедектердiң;
мүгедек баланың;
мүгедек бала деген санаты бар адам он сегiз жасқа толғанға дейiн -
мұндай адамның ата-анасының бiрiнiң;
бала кезiнен мүгедек деген себеппен мүгедек деп танылған адамның өмiр
бойына – оның ата-анасының бiрiнiң республикалық бюджет туралы заңда
белгiленген және тиiстi қаржы жылының басында қолданыста болатын ең төменгi
жалақының 55 еселенген мөлшерi шегiнде бiр жылдағы табыстары;
15) Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес құрылған заңды
тұлғадағы немесе консорциумдағы акцияларды және қатысу үлестерін өткізу
кезінде құн өсімінен түсетін табыстар.
Егер көрсетілген заңды тұлғаның немесе консорциумның жарғылық капиталы
құнының немесе акцияларының (қатысу үлестерінің) 50 және одан да көп
проценті осындай өткізу күніне жер қойнауын пайдаланушылар (жер қойнауын
пайдаланушы) болып табылмайтын тұлғалардың (тұлғаның) мүлкін құраса, осы
тармақша қолданылады;
16) өткізу күні Қазақстан Республикасының аумағында жұмыс істейтін қор
биржасының ресми тізімдерінде болатын бағалы қағаздарды осы қор
биржасында ашық сауда-саттық әдісімен өткізу кезіндегі құн өсімінен түсетін
табыстар;
17) бюджет қаражаты есебінен төленетін біржолғы төлемдер (еңбегіне ақы
төлеу түріндегі төлемдерден басқа);
18) күнтізбелік жыл ішінде әрбір төлем түрі бойынша республикалық бюджет
туралы заңда белгiленген және тиiстi қаржы жылының 1 қаңтарында қолданыста
болатын ең төменгі жалақының 8 еселенген мөлшері шегінде медициналық қызмет
көрсетулерге (косметологиялық қызмет көрсетулерден басқа) ақы төлеу үшін,
бала туылған кездегі, жерлеуге арналған төлемдер.
Көрсетілген табыстар медициналық қызмет көрсетулерді (косметологиялық
қызмет көрсетулерден басқа) алуды және оларды төлеуге жұмсалған нақты
шығыстарды растайтын құжаттар, баланың туу туралы куәлігі, қайтыс болғаны
туралы анықтама және қайтыс болғаны туралы куәлік болғанда салық салудан
босатылады;
19) Қазақстан Республикасының азаматтары болып табылмайтын дипломатиялық
немесе консулдық қызметкерлердің ресми табыстары;
20) шет мемлекеттің мемлекеттік қызметіндегі, сол елдегі табысы салық
салуға жататын шетелдіктердің ресми табыстары;
21) Қазақстан Республикасының азаматтары болып табылатын және Қазақстан
Республикасының шет елдердегі дипломатиялық және соларға теңестірілген
өкілдіктерінде қызмет істейтін жеке тұлғалардың бюджет қаражаты есебінен
шетелдік валютамен төленетін ресми табыстары;
22) Зейнетақы төлеу жөніндегі мемлекеттік орталықтан төленетін зейнетақы
төлемдері;
23) Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген мөлшерде бюджет
қаражаты есебінен төленетін тұрғын үй құрылысы жинақ ақшасына салымдар
бойынша сыйлықақылар (мемлекеттің сыйлықақысы);
24) жұмыс берушiнiң өндiрiстiк қызметiмен байланысты мамандық бойынша
қызметкердi Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес оқытуға, оның
бiлiктiлiгiн арттыруға немесе қайта даярлауға жiберген кезде осы
қызметкердiң қызметтiк iссапарын ресiмдемей жасалған жұмыс берушiнiң
шығыстары:
оқытуға, оның бiлiктiлiгiн арттыруға немесе қайта даярлауға ақы төлеуге
нақты жұмсалған шығыстары мөлшерiнде;
Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілеген нормалар шегінде тұруға
жұмсалған нақты шығыстар;
оқуға түскен кезде оқу орнына баруға және оқу, бiлiктiлiктi арттыру
немесе қайта даярлау аяқталғаннан кейiн қайтуға жұмсалған нақты шығыстары
жатады;
жұмыс беруші:
қызметкердің Қазақстан Республикасының шегінде оқудан, біліктілігін
арттырудан немесе қайта даярлаудан өткен мерзім ішінде - тәулігіне
республикалық бюджет туралы заңда белгiленген және тиiстi қаржы жылының 1
қаңтарында қолданыста болатын айлық есептік көрсеткіштің 6 еселенген
мөлшері;
қызметкердің Қазақстан Республикасынан тысқары жерлерде оқудан,
біліктілігін арттырудан немесе қайта даярлаудан өткен мерзім ішінде -
тәулігіне республикалық бюджет туралы заңда белгiленген және тиiстi қаржы
жылының 1 қаңтарында қолданыста болатын айлық есептік көрсеткіштің 8
еселенген мөлшері шегінде қызметкерге төлеуге арналған ақша сомасы жатады;
24-1) жұмыс берушiнiң өндiрiстiк қызметiмен байланысты мамандық бойынша
қызметкердi Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес оқыту, оның
бiлiктiлiгiн арттыру немесе қайта даярлау мақсатында басқа жерге жiберген
кезде жұмыс берушiнiң осы қызметкердi оқыту, оның бiлiктiлiгiн арттыру
немесе қайта даярлау үшiн төлеуге нақты жұмсаған шығыстары;
25) жұмсалған, оқытуға бағытталған шығыстар;
26) Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорынан төленетін әлеуметтік
төлемдер;
27) білім беру ұйымдарында оқитындарға Қазақстан Республикасының
заңнамасында мемлекеттік стипендиялар үшін белгіленген мөлшерде төленетін
стипендиялар;
28) жеке тұлға басқа жеке тұлғадан сыйға немесе мұраға алған мүліктің
құны. Осы тармақшаның ережелері дара кәсіпкердің қызметін жүзеге асыру
мақсатында алған мүлкіне, сондай-ақ Қазақстан Республикасының заңнамасында
белгіленген тәртіппен мұраға қалған, жинақтаушы зейнетақы қорлары төлейтін
зейнетақы жинақтарына қолданылмайды;
29) қайырымдылық және демеушілік көмек түрінде алынған мүліктің құны;
30) он алты жасқа толмаған балалар үшін балалар лагерьлеріне
жолдамалардың құны;
31) осы Кодекстің көзделген табыстарды қоспағанда, шарттың қолданылу
кезеңінде басталған сақтандыру оқиғасымен байланысты, сақтандырудың кез
келген түрі кезінде төленетін сақтандыру төлемдері;
32) жұмыс беруші өз қызметкерлеріне міндетті және (немесе) жинақтаушы
сақтандыру шарттары бойынша төлейтін сақтандыру сыйлықақылары;
33) сақтандырылушы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ҚОЛДАНЫЛАТЫН САЛЫҚТАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАҢЫЗЫ
1.1 Салықтардың пайда болуы және экономикалық
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Салық жүйесі құрамындағы жеке табыс салығының
ролі ... ... ... ... ... ... ... ..1 1
1.3 Қазақстан Республикасындағы салық салу принциптерінің теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
2 САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ЖЕКЕ ТАБЫС САЛЫҒЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІГІН ТАЛДАУ
2.1 Бюджет кірісін толықтырудағы жеке табыс салығының ролін
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2.2 Жеке табыс салығының объектілерін экономикалық тұрғыдан
сипаттау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
2.3 Жеке табыс салығының бюджет кірісін орындаудағы ерекшеліктерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..31
3 ЖЕКЕ ТАБЫС САЛЫҒЫН ЖӘНЕ САЛЫҚТЫҚ БАҚЫЛАУДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Жеке табыс салығының салынуын нарықтық экономикаға сай
реттеу ... ... .43
3.2 Табыс салығының тиімді жұмыс жасауын қамтамасыз ету
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
3.3. Салықтық бақылауды ұйымдастырудың қазіргі кезеңдегі
жағдайы ... ... ... .49
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .62
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕУЛЕР
ҚР – Қазақстан Республикасы
ӘСҚ - әлеуметтік сақтандыру қоры
АҚ – Акционерлік қоғам
ҚҰБ – Қазақстан Ұлттық Банкі
ҚР – Қазақстан Республикасы
ЖК - Жарғылық капитал
ҚК - Косымша капитал
ЖШС - Жеке шаруашылық серіктестігі
МҚТП- Меншікті қаражаттың таза пайдалылығы
ЗТМО – Зейнет ақы төлеу жөніндегі мемлекеттік орталық
КІРІСПЕ
Экономиканы мемлекет тарапынан реттеудің негізгі құралдарының бірі -
салықтар. Салықтардың экономикалық категория ретіндегі маңыздылығы – ол
мемлекеттің өз қызметтерін жүзеге асыру үшін қажетті жағдай туғызатын
мемлекеттік ақша қорларын қалыптастыруға мүмкіндік беруі. Сонымен қатар, ол
– салық төлеушілердің мемлекет алдындағы міндеттерін айқындап, мемлекеттік
бюджетті қалыптастыруға, фискалдық және экономикалық процестерді
ынталандыруға бағытталған реттеушілік қызметтерін атқарады.
Салықтар – тауарлы өндіріспен бірге, қоғамның топқа бөлінуімен және
мемлекеттің пайда болуымен, оған әскер, сот, қызметкерлер ұстауға
қаражаттың қажет болуынан пайда болды. Салықтар тауар-ақша қатынастарынан
тыс қолданылады. Натуралды салықтардың мөлшері мен түрі нақты жергілікті
жағдайларға бағынған. Салықтар мемлекеттің өмір сүруінің негізі болып
саналады. Мемлекетті ұстап тұру үшін, халықтың ақшалай немесе натуралдық
формада тұрақты түрде төлейтін жарналары қажет болады. Адамзаттың даму
тарихында салықтың нысандары мен әдістері мемлекеттің сұранымдары мен
қажеттеріне қарай бейімделіп, өзгерістерге ұшырап отырады.
Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болады және мемлекеттің
өмір сүріп, дамуының неізі болып табылады. Мемлекет құрылымының өзгеруі,
өркендеуі қашан да болса оның салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен
бірге калыптасады.
Жеке табыс салығы жалпы мемлекеттік салықтар қатарына жатып,
азаматтардың табысынан тікелей алынатын прогрессивті салық болып табылады.
Нарықтық қатынастар жағдайында жеке табыс салығының экономикалық-
әлеуметтік мазмұны Қазақстан Республикасының азаматы, азаматтығы жоқ
адамдар, шет ел азаматтарының табысының қандай да түрі болмасын, олардың
бір бөлігін бюджетке кіріс көзі ретінде аудару тұрғысынан сипатталады.
Сондықтанда Жеке табыс салығының экономикалық мазмұны тақырыбында
дипломдық жұмысты таңдауыма себеп болды.
Жеке табыс салығы алғашқы салықтардың бірі болып табылады. Салық
кодексі қабылданғанға дейінгі кезеңде бұл салық түрі жеке тұлғалардың
табыстарына салынатын табыс салығы деп аталатын. Салық кодексі қабылданып,
бұл атау қысқарып, халықаралық стандартқа сәйкес, жеке табыс салығы деп
аталды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты салық жүйесі құрамындағы жеке табыс
салығының алар орны мен атқаратын ролін, экономикалық маңыздылығы мен
қажеттілігін ашып көрсетіп, сондай-ақ жеке табыс салығының салынуын нарық
талаптарына сай дамыту шараларына қатысты нақты ұсыныстар жасау болып
табылады.
Осы мақсатқа жету үшін дипломдық жұмыста келесі міндеттер қойылған:
жеке табыс салығының экономикалық мәнін ашып көрсету;
нарықтық экономика жағдайындағы жеке табыс салығының атқаратын қызметі мен
ролін сипаттау;
- бюджет кірісін толықтырудағы жеке табыс салығының қажеттілігін
теориялық негіздеу;
- жеке табыс салығының бюджет кірісін орындаудағы ерекшеліктерін
айқындау;
- жеке табыс салығының нарыққа сай дамуын анықтау.
Дипломдық жұмыс құрылымы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Дипломдық жұмыстың бірінші тарауында салықтардың пайда болуы және
экономикалық мәні, салық жүйесі құрамындағы жеке табыс салығының ролі,
сондай-ақ Қазақстан Республикасындағы салық салу принциптерінің теориялық
негіздері қарастырылады.
Екінші тарауда бюджет кірісін толықтырудағы жеке табыс салығының ролі
мен жеке табыс салығының объектілері экономикалық тұрғыдан сипатталып, жеке
табыс салығының бюджет кірісін орындаудағы ерекшеліктері талданады.
Дипломдық жұмыстың үшінші тарауында жаңа нормативтік-құқықтық
заңдылықтарға сай жеке табыс салығын жетілдіру жолдары, сонымен қатар жеке
табыс салығының салынуын нарықтық экономикаға сай реттеу және табыс
салығының тиімді жұмыс жасауын қамтамасыз ету шаралары баяндалады.
Жалпы жеке табыс салығының өзектілігі тұрғындардың өмірлік деңгейін
реттеуге, жеңілдіктер жүйесінің көмегімен халықтың кедейленген бөлігін
әлеуметтік қорғауға алуға, сонымен қатар инвестициялық және кәсіпкерлік
қызметтерді ынталандыру немесе шектеуге, жоғары салықтарды төлеуге
қабілетті тұрғындар есебінен бюджеттің тұрақты кірістерін қамтамасыз етуге
мүмкіндік береді.
Қазіргі таңда жеке табыс салығын есептеу барысында мемлекеттер
арасында мынадай айырмашылықтарға назар аударуға болады. Атап айтқанда:
– салық салу барысында қамтылатын табыстардың құрамы;
– салықты азаматтардың жеке өзі немесе отбасы атынан
төлеуі;
– салық жеңілдіктерінің құрамы және қолдану ерекшеліктері;
– салық салу шәкілі әр елдерде әр түрлі болуы.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ҚОЛДАНЫЛАТЫН САЛЫҚТАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАҢЫЗЫ
1.1 Салықтардың пайда болуы және экономикалық мәні
Салықтар – тауарлы өндіріспен бірге, қоғамның топқа бөлінуімен және
мемлекеттің пайда болуымен, оған әскер, сот, қызметкерлер ұстауға
қаражаттың қажет болуынан пайда болды.
Салықтың экономикалық мәні – шаруашылық субьектілерінен, азаматтардан
ұлттық табыстың бір бөлігін алу жөніндегі өндірістік қатынастардың бір
бөлігі болып табылатындығында.
Салықтың мәні мемлекет өз пайдасына жалпы ішкі өнімнің (ЖІӨ) белгілі
мөлшерін нақтылы жарна ретінде алып қалады.
Салықтар мемлекеттің өмір сүруінің негізі болып саналады. Мемлекетті
ұстап тұру үшін, халықтың ақшалай немесе натуралдық формада тұрақты түрде
төлейтін жарналары қажет болады. Адамзаттың даму тарихында салықтың
нысандары мен әдістері мемлекеттің сұранымдары мен қажеттеріне қарай
бейімделіп, өзгерістерге ұшырап отырады.
Салықтар тауар-ақша қатынастарынан тыс қолданылады. Натуралды
салықтардың мөлшері мен түрі нақты жергілікті жағдайларға бағынған. Мысалы:
1 адамнан 1 құндыз терісі немесе 10 пұт тұз және т.б. алынған. Тауар-ақша
қатынастарының нығаюымен натуралды салықтың рөлі айтарлықтай азайды.
Дегенмен, олар соңғы уақытқа дейін пайдаланылды (1953 жылғы дейін жүн,
жұмыртқа, сүт, май өткізген).
Егер екі мемлекет бір-бірімен соғыс жүргізсе, жеңген мемлекет жеңілген
мемлекеттің барлық байлығын тонап алады, болмаса белгілі бір мөлшерде салық
салып отырған.
Салықтарға экономикалық әдебиеттерде әр түрлі анықтама мен түсініктеме
берілген. Мәселен, Салық кодексінде Салықтар бір мөлшерде жүргізетін,
қайтарымсыз және өтеусіз сипатта болатын бюджетке төленетін міндетті
ақшалай жарналар деп атап көрсетілген.
Салық – заңды актілерге сәйкес салық төлеушілермен жүзеге асырылатын
бюджетке төленетін міндетті төлем.
Салық – белгілі бір объектілерден төлденетін төлем.
Салық дегеніміз – белгілі бір мерзімде және белгілі бір көлемде
алынатын, заң бойынша қарастырылған міндетті төлемдер.
Қорыта айтқанда, барлық анықтамалар бір негізді құраушы жүйе екендігін
байқауға болады.
Салықты басқа да төлемдерден ажырата білуіміз керек. Себебі, салық
белгілі бір объектілерден (табыс, мүлік, тауар, жер, көлік, мұра) төленеді.
Сонымен қатар салықты төлеудің өзіндік бір мерзімі болады (салық кезеңі –
бір күндік, он күндік, айлық, тоқсандық, жылдық) және белгілі бір көлемде
немесе мөлшерде (салық ставкасы) алынады.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетінде салықтардың меншікті
салмағы 70 пайызын құрайды.
Салықты материалдық тұрғыдан алғанда – бұл, салық төлеушінің белгілі
бір мерзімде және белгіленген тәртіпте мемлекетке беретін белгілі бір ақша
сомасы болып табылады (салық натуралдық тұрғыда материалдық құндылық болып
саналады).
Салықтың материалдық белгісі – салық төлеуші белгілі бір соманы
мемлекетке міндетті түрде беруі болып келеді.
Материалдық салықтық қатынастар – ақшалай қатынастар, өйткені ол ақша
қаржыларының салық төлеушіден мемлекеттік ақша қорларына жылжуы дегенді
білдіреді.
Экономикалық тұрғыдан алғанда салық – салық төлеушілерден мемлекетке
қарай белгілі бір мөлшерде, белгілі бір мерзімде және белгіленген тәртіпте
бір бағыттағы ақшаның қозғалысы болып саналады.
Ал, құқықтық тұрғыдан қарайтын болсақ, бұл мемлекеттік бекітілім, яғни
тұлғалардың мемлекетке белгілі бір ақша сомасын беруін көздейтін
міндеттеме.
Салық құқығы – мемлекеттің салықтық әрекеті процесінде пайда болатын
қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы.
Салық материалдық тұрғыда белгілі бір ақша сомасын (ақшалай нысанда)
немесе салық төлеушілердің мемлекетке беруі тиіс белгілі бір заттардың
санын (натуралдық заттай нысанда) білдіреді.
Сонымен салықтардың мазмұны мынадай:
– Материалдық категория жағынан – бұл белгілі бір ақша сомасы
болса;
– Экономикалық категория ретінде – бұл мемлекеттің табысы;
– Заңдық категория жағынан, бұл заң жүзінде белгіленген міндеттеме
болып табылады.
– Салықтың экономикалық белгілері ретінде келесі көрсетілгендерді
атауға болады:
– Салық – мемлекетке тиесілі қоғамдық жиынтық өнімді бөледі;
– Салық – ақшалай нысанда төленеді;
– Салық – қайтарылмайтын төлем болып табылады;
– Салық – баламасыз сипатта болады;
– Салық – салықты төлеген кезде меншік нысандары айқындалады;
– Салық – тұрақты экономикалық қатынас туғызады.
Ал, енді осы белгілердің мазмұнын тереңірек қарастырайық.
1. Салық – мемлекетке тиесілі қоғамдық жиынтық өнімді бөледі.
Мемлекеттік аппарат мемлекетке тиесілі ақша сомасын өндірмейді.
Сондықтан мемлекет жеке және заңды тұлғаларға салық салу арқылы қажетті
соманы өндіріп алып отырады. Мұның экономикалық сипаттамасы мемлекет
салықты белгілеу және өндіріп алу арқылы өндірілген қоғамдық жиынтық
өнімнің бір бөлігін өзіне тиесілі сома ретінде айналдырып алады. Бұл жерде
салық қатынасы бөлуші сипатта болады.
2. Салық – ақшалай нысанда төленеді.
Натуралдық нысанда төленуі де мүмкін. мәселен, ауыл шаруашылығы
саласында жиналған өнімнің бір бөлігі салық ретінде төленеді.
Салық кодексінде салық ақшалай нысанда төленуі тиіс деп атап
көрсетілген.
3. Салық – қайтарылмайтын төлем болып табылады.
Салықты төлеген кезде ақша тек бір бағытта ғана қозғалады, яғни салық
төлеушіден мемлекетке бағытталады.
Мұның қайтарымды төлемдерден (мысалы, мемлекеттік қарыз) айырмашылығы:
– Біріншіден, ақша салық төлеушілерден мемлекетке қарай қозғалады;
– Екіншіден, кері қайтады, яғни мемлекеттен салық төлеушілерге
бағытталады (қайтарылады).
Ал, қайтарымсыздық дегеніміз – ақшаны мерзімсіз алуды білдіреді, яғни
ол соманың қашан қайтатыны белгісіз.
4. Салық – баламасыз сипатта болады.
Салық құнның ақшалай нысанда бір бағытта қозғалысын айқындайды,
төлеген салыққа қарсы тауар түрінде болса да қозғалыс жоқ. Толығырақ
айтқанда, салық қандай да бір тауарға, немесе мемлекеттік қызметке төлем
болып есептелмейді, яғни ақшаның өтеусіз алынуын көрсетеді.
Сондықтан салық – баламасыз төлем болып табылады.
5. Салықты төлеген кезде меншік нысандары айқындалады. Салықты төлеген
кезде меншік нысандары ақша қаражаттарына, немесе материалдық құндылықтарда
жеке меншіктен мемлекеттік меншікке өтеді (ауысады). Анығын айтқанда, салық
салу мемлекетке тиесілі меншіктерді иеліктен шығарады, ал меншік иелері
арасындағы туындайтын салық қатынастарында мемлекет жеке меншікпен
мемлекеттік меншікке салық төлемдерінде меншік құқықтарын өзгерте алады.
6. Салық – тұрақты экономикалық қатынас туғызады. Салықты белгілеуде
тұрақты салық қатынастары пайда болады. Тұрақтылықты мынадан байқауға
болады, яғни салық жеке түрде емес, нормативті құқықтық актілерімен
белгіленеді. Мәселен, бір тұлғаның нақты салық салу объектісі бар болса, ол
салық міндеттемелерін орындаушы болып табылады.
Салық қатынастарының тұрақтылығы салық төлеу арқылы жүйелі төлемдерге
алып бармауы тиіс. Кейбір салықтарда салық төлеушілер үшін салық төлеу жеке
төлемдік сипатта болады (мысалы, мүлік салығын жеке азаматтар жылына бір
рет төлейді) немесе кейде кенеттен салық төлеу сипаты пайда болады
(мәселен, ойламаған жерден жасаған жұмысына жалақы алады).
Азаматтардың мүлік салығын төлеген кезде, оның салық қатынастары
қысқартылмайды, қайта салық төлеушілердің ағымдағы кезеңде төлеген
салықтарымен қоса, келесі салық кезеңдерінде де салық төлеуге міндетті
болады. Бұл процесс салық төлеушілердің меншік иесі ретінде құқынан
айырылғанға дейін жалғасын таба береді.
Сонымен қатар салықтың құқықтық бірнеше белгілері бар, атап айтқанда:
– салықты – мемлекет немесе уәкілдік берілген мемлекеттік орган
белгілейді;
– салық – құқықтық нысанда жүзеге асады;
– салық – мемлекеттің бір жақты белгіленімі болып табылады;
– салықты белгілеу арқылы салық міндеттемесі туындайды;
– салық – мәжбүрлеме сипатта болады;
– салық төлеу арқылы ақшаны алу құқықтық сипатта жүзеге асырылады.
Салықтың осы құқықтық белгілеріне кеңірек тоқталып өтейік.
1. Салықты тек мемлекет қана белгілейді.
Мемлекеттік органың ешбірі салықты бекітуге және енгізуге құқы жоқ.
Салық – бұл мемлекеттің белгіленімі болып саналады.
Салық – осы белгісі арқылы басқа міндетті төлемдерден ерекшеленеді.
Сондықтан көптеген мемлекеттің салық заңдарында салықты былайша
қарастырады:
– біріншіден, салықты уәкілдік берілген мемлекеттік орган ғана бекіте
алады;
– екіншіден, салықты белгілеу белгілі бір заң немесе нормативтік-
құқықтық актілермен қатаң түрде жүзеге асырылады;
– үшіншіден, осы қабылданған құқықтық акт белгілі бір тәртіпке сәйкес
жүргізіледі.
2. Салық құқықтық нысанда жүзеге асады.
Мемлекет салықты бекіту және енгізу үшін құқықтық акт қабылдайды.
Мемлекеттің салық қызметін жүзеге асырудағы негізгі әдісі болып
нормативті актілерді шығару табылады.
Салықтың құқықтық негізі ретінде – мемлекет шығарған нормативті акт
қабылданады.
Салық элементтері және салық салудың шарттары осы құқықтық актіге
сәйкес белгіленеді, өзгертіледі және жүзеге асырылады.
3. Салық мемлекеттің бір жақты белгіленімі болып табылады.
Салық ұлт (халық, қоғам, азамат) және мемлекет арасындағы еркін түрде
келісілген келісімнен кейін пайда болады. Мемлекет салықты белгілеуде
барлық салық төлеушілермен келісімге келмейді, яғни олардың белгілі бір
топтарымен немесе өкілдерімен ғана келісімге келуі мүмкін. кейбір кездерде
салықтық сувернитет жүзеге асырылады.
Салықтық сувернитет (егемендік) – мемлекеттің өзінің аймағындағы
кейбір салық түрлерін кез келген мөлшерде өзгертуге және салық салу
объектілерін белгілеуге, салық саясатын жүзеге асыруға құқы бар.
4. Салықты белгілеу арқылы міндеттемесі туындайды.
Қабылданған құқықтық акт негізінде белгіленген салық жеке және заңды
тұлғаларға салық төлеуші ретінде салық міндеттемелерін жүктейді.
Салық төлеуші тұлғалар салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдерді төлеуге міндетті болып саналады.
Белгіленген салық заңды салық міндеттемесін туғызады.
Қазақстан Республикасының Салық кодексінде салық міндеттемесіне
былайша түсініктеме берілген: Салық төлеушінің салық заңдарына сәйкес
мемлекет алдында туындаған міндеттемесі салық міндеттемесі деп танылады,
оған сәйкес салық төлеуші салық органына тіркеу есебіне тұруға, салық салу
объектілері мен салық салуға байланысты объектілерді айқындауға, салық және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді есептеуге, салық
есептілігін жасауға, оны белгіленген мерзімде табыс етуге, салық және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеуге міндетті.
5. Салық мәжбүрлеме сипатта болады.
Салықтың мәжбүрлеме сипаты 3 кезеңде байқалады:
– бірінші кезең, мемлекет салықты салық төлеушілердің еркінен тыс
белгілейді және енгізеді, яғни мәжбүрлі түрде;
– екінші кезең, салықты төлеген кезде салық төлеуші өзінің
меншігінің бір бөлігінен мәжбүрлі түрде айырылып отырады;
– үшінші кезең, салық төлеуші өзінің салық міндеттемелерін
орындамаған жағдайда, мемлекет бересілі соманы мәжбүрлі түрде
өндіріп алады.
6. салық төлеу арқылы ақшаны алу құқықтық сипатта жүзеге асырылады.
Бір жағынан алғанда, салықтарды салық төлеушілерден еркінен тыс
өндіріп алынады, ал екінші жағынан мемлекетті басқа да қашалармен
қамтамасыз етеді, ал бұл құқықтық негізде мемлекеттің меншігі болып
саналады. Айта кету керек Салық – салық төлеушілердің құқық бұзушылықтары
немесе құқыққа қарсы тәртіпсіздіктері үшін шараларға төлем ретінде
қарастырылмайды.
Салықтың жиналатын орындары:
– нарықтарда;
– сатушы мен сатып алушылардан;
– үй шаруашылығынан;
– табыс көзінен, шығын статьяларынан;
Салық ауыртпалығы – салық жиналуының жалпы мөлшерінің бірлескен ұлттық
өнімге қатынас ретінде анықталатын көрсеткіш.
Салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні мен мазмұны олар
атқаратын функцияларда толық ашыла түседі. Қазіргі кезде салықтар
фискалдық, реттеуші және қайта бөлу сияқты негізгі үш функцияны
орындайды. Бұлардың әрқайсысы осы қаржы категориясының ішкі
қасиетін, белгілері мен ерекшеліктерін білдіреді.
Фискалдық функция – барлық мемлекеттерге тән негізгі функция.
Оның көмегімен бюджеттік қор қалыптасады, мұның өзі салықтардың
қоғамдық міндеттерін арттыра түседі. Өйткені салықтар мемлекеттік
бюджеттің кірістерін толықтыра отырып, экономиканы, әлеуметтік-мәдени
шараларды жүзеге асыруды қамтамасыз етеді.
Салықтардың реттеуші функциясы мемлекеттің экономикалық
қызметінің ұлғаюымен байланысты пайда болады. Ол халық шаруашылығының
дамуына қабылдаған бағдарламаларға сәйкес ықпал етеді. Бұл кезде
салықтардың нысандарын таңдау, ставкаларының алу әдістерінің өзгеруі,
жеңілдіктермен шегерімдер пайдаланылады. Бұл реттегіштер қоғамдық
ұдайы өндірістің құрылымына, қордалану мен тұтыну ауқымына ықпал
етеді.
Қайта бөлу функциясы арқылы түрлі субъектілер табысының бір
бөлігі мемлекет қарамағына өтеді. Бұл функцияның іс-әрекетінің
көлемі ішкі жалпы өнімде салықтардың алатын үлесі арқылы анықталады.
1.2 Салық жүйесі құрамындағы жеке табыс салығының ролі
Жеке табыс салығы - жеке тұлғалардың ең бірінші кезекте төлейтін
салығы болып саналады. Себебі, тапқан табыстарынан немесе табыс көздерінің
бір бөлігін салық ретінде аударып отырады.
Жеке табыс салығы алғашқы салықтардың бірі болып табылады. Салық
кодексі қабылданғанға дейінгі кезеңде бұл салық түрі жеке тұлғалардың
табыстарына салынатын табыс салығы деп аталатын. Салық кодексі қабылданып,
бұл атау қысқарып, халықаралық стандартқа сәйкес, жеке табыс салығы деп
аталды[1].
Қазақстан Республикасының Президенті Н. Назарбаев халыққа арнаған
Жолдауында жеке табыс салығының ставкаларын төмендетіп, салық төлеу
тәртібін оңтайлы етіп, белгілі бір жүйеге келтіруді атап өтті, яғни мұны
жеке тұлғаларға халықтың әлеуметтік жағдайының жақсаруына қосқан үлесі
ретінде қарауға болады.
Көптеген елдерде жеке тұлғалардың табыстарына салынатын салықтың
принциптері ортақ болып келеді. Негізгі принциптері мыналар:
– барлық салық төлеушілер резидент және резидент емес деп
бөлінеді. Резиденттікті анықтаудың басты белгілері болып жеке
тұлғаның нақты бір ел аумағында алты айдан астам мерзім
аралығында болуы. Резидент салық төлеушілер ел ішінде және елден
тысқары жерде алған барлық табыстарынан салық төлесе, резидент
еместер тек ел ішінде алған табыстарынан салықты төлем
көзінен төлейді, яғии олардың салық жауапкершілігі шектеулі;
– салық салу барысында әр түрлі көздерден алған барлық табыстары
негізінде жиынтық табысы анықталады;
– салық төлеушінің салық салу барысында өзіне, асырауындағы әрбір
адамға салық салынбайтын минимум мөлшері беріледі;
– салық салу кезінде медициналық шығындар, әлеуметтік
сақтандыруға төлеген жарналар, кәсіби шығындар жиынтық табыстан
шегеріледі;
– салық сомасы үдемелі салық ставкасы негізінде анықгалады;
– жұмыс істейтін ерлі-зайыптылар салықты бірге немесе бөлек
төлеуіне болады.
Салықтың есептелу немесе алыну тетіктерінде кейбір ерекшеліктері
болмаса, салық салудың объектісі және төлеушілері ұқсас болып келеді. Жеке
тұлғалар табыстарынан бөлек, салықты жеке өзі төлейді немесе жиынтық
табыстан төленеді. Көптеген мемлекеттерде қандай әдіс негізінде салық
төлейтінін салық төлеушінің өзі таңдайды, сонымен бірге асырауындағы
адамдарға қатысты салық шегерімдерін ерлі-зайыптылардың біреуінің ғана
қолдануына болады.
Табыстардың негізгі құрамына: еңбекақы, сыйақы, кәсіпкерлік қызметтен
түскен табыс, зейнетақы, алимент, жылжымайтын мүлікті жалға беруден түскен
табыс, бір жолғы жәрдемақы, жұмыссыздық және жұмысқа уақытша жарамсыздық
(денсаулығыиа байланысты) бойынша төлемдер, дивиденд және рента түріндегі
табыстардың барлық түрлерін жатқызуға болады.
Табыс салығы 12 айға тең болатын күінтізбелік немесе қаржы жылы ішінде
алынған барлық табыстарынан алынады. Нақты бір кезеңдегі салықты есептеу
барысында табыстан салық заңдылықтары бойынша бекітілген кейбір шегерімдер
шегеріліп, жеңілдіктер қолданылады. Барлық елдерде салық салынбайтын
минимум пайдаланылады. Ол салық салынбайтын минимум барлық салық
төлеушілерге, олардың отбасы мүшелеріне, асырауындағы адамдарға беріледі.
Сонымен бірге есепті кезең аралығында жасалған барлық нақты шығындар да
салық салынатын табыстан шегеріліп тасталады. Нәтижесінде анықталған салық
- салық салынатын табысқа үдемелі шәкіл (шкала) негізінде салық есептеліп
салынады.
Жеке тұлғалардың табыстарына салынатын салықты есептеу барысында
мемлекеттер арасында мынадай айырмашылықтарға назар аударуға болады. Атап
айтқанда:
– салық салу барысында қамтылатын табыстардың құрамы;
– салықты азаматтардың жеке өзі немесе отбасы атынан
төлеуі;
– салық жеңілдіктерінің құрамы және қолдану ерекшеліктері;
– салық салу шәкілі әр елдерде әр түрлі болуы.
Салық жеңілдіктерін қолдану барысында назар аударатын тағы да бір
ерекшелік - салық жеңілдіктерінің салық несиесі немесе салық төмендетуі
түрінде беріледі болмаса салық салынатын табысты анықтау барысында оған
табыстың жекелеген түрлерін қоспайды.
Салық жеңілдіктері екі топқа бөлінеді:
- стандартты;
- стандартты емес.
Стандартты салық жеңілдіктеріне салық төлеушінің өзіне және
асырауындағы адамдарға, сондай-ақ мүгедектерге, қарт адамдарға берілетін
салық салынбайтын минимумды жатқызуға болады.
Жалпы стандартты салық жеңілдіктерінің мынадай түрлері бар:
- негізгі, яғни салық төлеушінің табыс мөлшеріне тәуелсіз өзіне
салық жеңілдігінің берілуі. Бұған салық салынбайтын минимумды
жатқызуға болады;
- отбасы жағдайына байланысты жеңілдіктердің берілуі,
отбасылық төмендету деп аталады;
- асырауындағы адамдарға берілетін салық төмендетулері.
Кейбір мемлекеттерде жеңілдік балаларға берілетін салық
төмендетулерінің орнына балаларға берілетін жәрдемақы сомасына қосылып
беріледі.
Стандартты емес салық жеңілдіктерінің стандартты салық жеңілдіктерінен
айырмашылығы - оның салық төлеушінің нақты жұмсаған шығындарымен байланысты
болуында.
Бельгия, Финляндия, Греция, Норвегия, Люксембург сияқты елдерде салық
жеңілдігі сол елдердің заңы бойынша белгіленген төменгі табыс деңгейін
салықтан босату арқылы беріледі Бұл нөлдік ставкамен салық салу деп те
аталады.
1.3 Қазақстан Республикасындағы салық салу принциптерінің теориялық
негіздері
Салық бюджетке төленетін міндетті төлем саналатын болса, ал салық салу
салықтың түрлері бойынша енгізу, бекіту, есептеу және төлеу тәртібіндегі
мемлекеттің жалпы ережелерін қарастырады.
Мемлекеттің тиімді салық салу процесін жүзеге асыру үшін бірнеше
принциптері бар.
Салықтардың созылымдық принципі – бұл принциптің мәні мынада, яғни,
мемлекет өзінің күнделікті сұранысына байланысты салық ставкасын көтере
немесе төмендете алады.
Салық салудың салық кодексімен басқару принципі былайша өрнектеледі,
яғни салық төлеу бойынша міндетті осы салықтар салық кодексімен
қарастырылған жағдайда ғана пайда болады.
Салық салудың шындық принципі болып салық салудың экономикалық
принципі табылады.
Салық салудың шындық принципіне сәйкес, әрбір адам өз табысына сай
мемлекетті қолдауға қатысуы қажет.
Салық салудың үнемділік принципіне сәйкес, салық жинау ең төменгі
шығындарда жүргізілуі қажет.
Қазақстан Республикасының салық заңдарының ережелері Салық кодексінде
белгіленген салық салу принциптеріне қайшы келмеуі тиіс.
Қазақстан Республикасының салық заңдары салық салудың бірнеше
принциптеріне негізделеді, атап айтқанда:
- бірінші, салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдерді төлеудің міндеттілігі;
- екінші, салық салудың айқындығы;
- үшінші, салық салудың әділдігі;
- төртінші, салық жүйесінің біртұтастығы;
- бесінші, салық заңдарының жариялылығы принциптері.
Ал, енді осы принциптерге жеке-жеке тоқталып өтетін болсақ.
1. Салық салудың міндеттілік принципі. Салық төлеушілер салық
заңдарына сәйкес салық міндеттемелерін толық көлемінде және белгіленген
мерзімдерде орындауға міндетті болуы тиіс. Бұл әрбір Қазақстандық азаматтың
негізі борышы, парызы болып саналады.
2. Салық салудың айқындық принципі. Қазақстан Республикасының
салықтары және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдері әрбір салық
төлеуші үшін айқын болуы тиіс.
Салық салу айқындығы салық төлеушінің салық міндеттемелері
туындауының, орындалуының және тоқтатылуының барлық негіздері мен тәртібі
салық зандарында белгіленген.
5. Салық салудың әділдік принципі. Қазақстан Республикасында салық
салу жалпыға бірдей және міндетті болып табылады.
Кез келген салық төлеуші үшін салық салу жүйесі әділетті түрде шешілуі
қажет. Жеке сипаттағы салық жеңілдіктерін беруге тыйым салынады.
4. Салық жүйесінің біртұтастық припципі. Қазақстан Республикасының
салық жүйесі Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында барлық салық
төлеушілерге қатысты біртұгас болып табылады.
5. Салық заңдарының жариялылық принципі. Салық салу мәселелерін
реттейтін нормативтік құқықтық актілер ресми басылымдарда міндетті түрде
жариялануға тиіс.
Салықтарды ұтымды ұйымдастырудың классикалық принциптерін экономист
Адам Смит ұсынған еді.
Олар мыналар:
- салық әрбір төлеушінің табысына қарай салынуы тиіс;
- салықтың мөлшері мен төленетін мерзімі алдын ала, әрі нақты
белгіленуі тиіс;
- әрбір салық төлеуші үшін неғұрлым қолайлы уақытта және тиімді
әдіспен салынуға тиіс;
- өндіріп алынатын салықтың шығындары мейлінше аз болуға
тиіс.
Нақтырақ айтатын болсақ:
- әділеттілік;
- анықтылық;
- қолайлылық;
- жалпылық.
Бұл тізім тағы да 3 принциппен толықтырылады:
- жеткілікті және жалпыламалықты қамтамасыз етеді;
- керекті көзін және салық салудың объектілерін таңдау;
- салық салудың бір дүркінділігі.
Бұл принциптердің қолданылуы салық салудағы сорақылықтарды жойып,
салық салу жүйесін ретке келтірді.
Сондықтан Адам Смит: Салық - төлеушілер үшін құлдықтың емес,
бостандықтың белгісі - деп жазды.
Философ Ф.Аквинский философиялық тұрғыдан Ерік берілген тонау
формасы ретінде анықтады.
АҚШ-тың тәуелсіздік декларациясы авторларының бірі Франклин: Өмірде
салық пен өлімнен қашып құтыла алмайсың - деп атап көрсетті.
2 САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ЖЕКЕ ТАБЫС САЛЫҒЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІГІН ТАЛДАУ
2.1 Бюджет кірісін толықтырудағы жеке табыс салығының ролін бағалау
Жеке табыс салығы мемлекет бюджеттерінің кірістерінің басты
көздерінің бірі. Ол басқа салықтарға қарағанда халықтың әлеуметтік
жағдайына тікелей әсер ететін салық болып табылады.
Жеке табыс салығының бюджетке бағытталған төлемдерін дұрыс
есептеп аудару көп жағдайда мемлекеттік бюджеттің атқарылуын айқындайды.
Сонымен қатар бұл салықтың өзіндік ерекшелігі басқа салықтарға қарағанда
халықтың әлеуметтік жағдайына, өміріне тікелей әсер ететіндігінде. Жалпы,
мемлекеттің бюджеттің кіріс көздерін қалыптастыруда жеке табыс салығының
есептеу механизмінің экономикалық маңызы өте зор.
Жеке табыс салығы жалпы мемлекеттік салықтар қатарына жатып,
азаматтардың табысынан тікелей алынатын прогрессивті салық, оның есептерді
салық ставкаларының арнайы шкаласы бойынша жасалынады.
Салық салу объектілері
1. Жеке тұлғаның:
1) төлем көзінен салық салынатын табыстар;
2) төлем көзінен салық салынбайтын табыстар түріндегі табыстары жеке
табыс салығы салынатын объектілер болып табылады.
2. Салық салу объектілері осы Кодекстің көзделген түзетулер ескеріле
отырып, салық салуға жататын табыстар мен осы бөлімде көзделген тәртіппен
және мөлшердегі жағдайларда салық шегерімдері арасындағы айырма ретінде
айқындалады.
3. Жеке тұлғаның табысы ретінде қарастырылмайды:
1) Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген мөлшерлерде бюджет
қаражаты есебінен төленетін атаулы әлеуметтік көмек, жәрдемақылар мен
өтемақылар;
2) жеке тұлғаның өмірі мен денсаулығына келтірілген зиянды Қазақстан
Республикасының заңнамасына сәйкес өтеу;
3) қызметкерлердің жұмысы жол бойында өтетін, жол жүру сипатына ие,
қызмет көрсетілетін учаскелер шегіндегі қызметтік сапарлармен байланысты
болатын жағдайларда – оларға осындай жұмыстың әрбір күніне республикалық
бюджет туралы заңда белгiленген және мұндай төлемдердi есепке жазу күнi
қолданыста болатын 0,35 айлық есептік көрсеткіш мөлшеріндегі өтемақы
төлемдері;
4) егер осы бапта өзгеше белгіленбесе, қызметтік, оның iшiнде Қазақстан
Республикасының заңнамасына сәйкес қызметкердi оқыту, оның бiлiктiлiгiн
арттыру немесе қайта даярлау мақсатындағы іссапарлар кезіндегі:
Қазақстан Республикасының шегінде қырық тәулікке дейін іссапарда болған
кезең үшін - тәулігіне республикалық бюджет туралы заңда белгiленген және
тиiстi қаржы жылының 1 қаңтарында қолданыста болатын айлық есептік
көрсеткіштің 6 еселенген мөлшерінен аспайтын тәуліктік өтемақылар;
Қазақстан Республикасынан тысқары жерлерде қырық тәулікке дейін
іссапарда болған кезең үшін - тәулігіне республикалық бюджет туралы заңда
белгiленген және тиiстi қаржы жылының 1 қаңтарында қолданыста болатын айлық
есептік көрсеткіштің 8 еселенген мөлшерінен аспайтын тәуліктік өтемақылар;
5) Қазақстан Республикасы ёлттық Банкi бюджетiнiң қаражаты (шығыстар
сметасы) есебiнен қамтылатын мемлекеттiк мекемелердi қоспағанда,
мемлекеттiк мекемелер Қазақстан Республикасының заңнамасында белгiленген
мөлшерде жүргiзетiн қызметтiк, оның iшiнде Қазақстан Республикасының
заңнамасына сәйкес қызметкердi оқыту, оның бiлiктiлiгiн арттыру немесе
қайта даярлау мақсатындағы iссапарлар кезiндегi өтемақылар;
6) Қазақстан Республикасы ёлттық Банкi бюджетiнiң қаражаты (шығыстар
сметасы) есебiнен қамтылатын мемлекеттiк мекемелер Қазақстан
Республикасының заңнамасында көзделген мөлшерде және тәртiппен жүргiзетiн
қызметтiк, оның iшiнде Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес
қызметкердi оқыту, оның бiлiктiлiгiн арттыру немесе қайта даярлау
мақсатындағы iссапарлар кезiндегi өтемақылар;
7) қызметкер басқа жерге жұмысқа ауысқан не жұмыс берушiмен бiрге басқа
жерге көшкен кездегі жол жүру, мүлкін көшіру, күнтізбелік отыз күннен
аспайтын мерзімге үй-жай жалдау бойынша құжатпен расталған шығыстар
өтемақысы;
8) жұмыс берушінің табыс алуға бағытталған қызметті жүзеге асырумен
байланысты емес және нақты жеке тұлғаларға бөлінбейтін шегерімдерге
жатқызылмайтын шығыстары;
9) мұндай жұмыстың әрбiр тәулiгi үшiн республикалық бюджет туралы заңда
белгiленген және тиiстi қаржы жылының 1 қаңтарына қолданылатын айлық
есептiк көрсеткiштiң екi еселенген мөлшерiнде далалық жағдайда геологиялық-
барлау, топографиялық-геодезиялық және іздестіру жұмыстарымен айналысатын
қызметкерлердің далалық үлесі;
10) жұмыс берушінің вахталық әдіспен жұмыс істейтін адамдардың өндіріс
объектісінде болу кезеңінде жұмыстарды орындауы мен ауысымаралық демалысы
үшін жағдай жасай отырып, олардың тұрмыс-тіршілігін қамтамасыз ету үшін осы
тармақтың 4) тармақшасында белгіленген тәуліктік өтемақы шегінде тұрғын үй
жалдау бойынша және тамақтануға арналған шығыстары;
11) қызметкерлерді Қазақстан Республикасында тұратын (болатын) жерінен
жұмыс орнына дейін және кері қарай жеткізуге байланысты шығыстар;
12) Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген нормалар бойынша
берілген арнаулы киімнің, арнаулы аяқ киімнің, басқа да жеке қорғану және
алғашқы медициналық көмек құралдарының, сабынның, зарарсыздандыру
құралдарының, сүт немесе құны соған тең басқа да емдеу-профилактикалық
тамақтануға арналған тамақ өнімдерінің құны;
13) сақтандырудың мiндеттi түрiн реттейтiн Қазақстан Республикасының
заңнамалық актiсiне сәйкес жұмыс берушiмен жасалған, қызметкер еңбек
(қызметтiк) мiндеттерiн атқарған кезде оны жазатайым оқиғалардан мiндеттi
сақтандыру шарттары бойынша сақтандыру төлемдерi;
14) материалдық нұқсанды өтеудің сот шешімі бойынша тағайындалған
сомасы;
15) төлем көзінен осындай салықтың ұсталғанын растайтын құжаттар болған
кезде бұрын төлем көзінен жеке табыс салығы салынған дивидендтер,
сыйақылар, ұтыстар сомалары;
16) жинақтаушы зейнетақы қорлары салымшыларының жинақтаушы сақтандыру
шарты бойынша жасасқан сақтандыру сыйлықақыларын (аннуитетті) төлеу үшін
өмірді сақтандыру бойынша сақтандыру ұйымдарына жіберген зейнетақы
жинағының сомалары, сондай-ақ Қазақстан Республикасының заңнамасында
көзделген тәртіппен сақтандыру ұйымдарына бағытталған, зейнетақы
аннуитетінің шарттары бойынша құнын өтеп сатып алу сомалары;
17) Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген мөлшерде міндетті
зейнетақы жарналарын және әлеуметтік аударымдарды уақтылы ұстамағаны
(есебіне жазбағаны) және (немесе) аудармағаны үшін есебіне жазылған өсімпұл
сомалары;
18) гуманитарлық көмек түрінде алынған мүліктің құны;
19) мемлекеттік тіркеуге жататын және меншiк құқығында бiр жыл және
меншiк құқығын тiркеген күннен бастап одан да ұзақ уақыт болатын
механикалық көлік құралы мен тіркемелерді өткізу кезіндегі құн өсімі;
20) меншік құқығын тіркеу күнiнен бастап бір жыл және одан да ұзақ уақыт
меншік құқығында болатын тұрғын жайларды, саяжай құрылыстарын, гараждарды
өткізу кезіндегі құн өсімі;
21) бір жыл және одан да ұзақ уақыт меншік құқығында болатын, жеке
тұрғын үй құрылысы, жеке қосалқы шаруашылықты жүргізу, саяжай құрылысы және
гараж салу үшін берілген жер учаскелерін және (немесе) жер үлестерін өткізу
кезіндегі құн өсімі;
22) егер жер учаскесін және (немесе) жер үлесін сатып алуға және
иеліктен айыруға арналған құқық белгілейтін құжаттарды жасау күндері
арасындағы кезең бір жылды немесе одан да ұзақ уақытты құраса, осы
Кодекстің көрсетілген объектілер орналаспаған, жеке тұрғын үй құрылысы,
жеке қосалқы шаруашылықты жүргізу, бау-бақша шаруашылығы, саяжай құрылысы,
гараж салу үшін берілген жер учаскелерін және (немесе) жер үлестерін өткізу
кезіндегі құн өсімі;
23) Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес мемлекеттік мұқтаждар
үшін құнын өтеп сатып алынған мүлік құнының өсімі;
24) жалға беруші жеке тұлғаның жалға берілген мүлікті күтіп ұстауға және
жөндеуге жұмсаған шығыстарын өтеу немесе жалға алушының жеке тұлғадан жалға
алған мүлікті күтіп ұстауға және жөндеуге жұмсаған шығыстары;
25) опционды орындау кезінде опционның базалық активінің нарықтық
құнының опционды атқару бағасынан асып түсуі. Опционды жеке тұлғаға беруге
негіз болған тиісті құжатта опционның базалық активі бекітілген баға
опционды орындау бағасы болып табылады;
26) жеке тұлғаға өтеусіз негізде жарнама түрінде берілген мүліктің
республикалық бюджет туралы заңда белгiленген және мұндай мүлiктi беру күнi
қолданыста болатын айлық есептік көрсеткіштің 2 еселенген мөлшері шегінде
құны.
27) адамдарды қабылдау және оларға қызмет көрсету бойынша жүргiзiлген
өкiлдiк шығыстар.
28) заңды тұлғалардан және дара кәсiпкерлерден алынған, оның iшiнде
қызметкердiң өз жұмыс берушiсiнен алған кредиттердi (қарыздарды,
микрокредиттердi) пайдаланғаны үшiн сыйақыны үнемдеуден түсетiн материалдық
пайда.
Салық салуға жатпайтын табыстарға мыналар жатады:
1. Жеке тұлғаның салық салынатын табыстарынан табыстардың мынадай
түрлері алып тасталады:
1) балаларға және асырауындағы адамдарға алынған алименттер;
2) жеке тұлғалардың қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен
қадағалау жөніндегі уәкілетті органның лицензиясы негізінде банктер мен
банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдардағы
салымдары бойынша оларға төленетін сыйақылар;
3) борыштық бағалы қағаздар бойынша сыйақылар;
4) мемлекеттік эмиссиялық бағалы қағаздар, агенттік облигациялар бойынша
сыйақылар және мемлекеттік эмиссиялық бағалы қағаздар мен агенттік
облигацияларды өткізу кезіндегі құн өсімінен түскен табыстар;
5) дивидендтер мен сыйақыларды есебіне жазу күніне Қазақстан
Республикасының аумағында жұмыс істейтін қор биржасының ресми тізімінде
болатын осындай бағалы қағаздар бойынша дивидендтер мен сыйақылар;
6) пайлық инвестициялық қорларды осы қордың басқарушы компаниясы құнын
өтеп сатып алған кездегі пай бойынша табыстар;
7) бiр мезгiлде мынадай:
акцияларды немесе қатысу үлестерiн үш жылдан астам иелену;
заңды тұлғаның немесе консорциумның жарғылық капиталының немесе
акцияларының (қатысу үлестерiнiң) 50 және одан көп процентi дивидендтердi
төлеу күнi жер қойнауын пайдаланушылар (жер қойнауын пайдаланушы) болып
табылмайтын тұлғалардың (тұлғаның) мүлкiн құрау талаптары орындалған
кездегi дивидендтер.
Осы тармақшаның ережелерi резидент заңды тұлғадан:
акциялар бойынша, оның iшiнде депозитарлық қолхаттардың базалық
активтерi болып табылатын акциялар бойынша төленуге жататын табыс;
заңды тұлғаның құрылтайшылары, қатысушылары арасында бөлетiн таза
табысының бiр бөлiгi;
заңды тұлғаны таратқан кезде немесе қатысушылар салымдарының мөлшерiн
барабар азайту жолымен не қатысушылардың (қатысушының) үлестерiн толық
немесе iшiнара өтеу жолымен жарғылық капиталды азайтқан кезде, сондай-ақ
құрылтайшы, қатысушы заңды тұлғаның жарғылық капиталындағы қатысу үлесiн
алып қойған кезде мүлiктi бөлуден түсетiн табыс түрiнде алынатын
дивидендтерге ғана қолданылады;
8) әскери қызмет міндеттерін атқарған кезде әскери қызметшілерге
берілетін, ішкі істер органдарының, қаржы полициясының, қылмыстық-атқару
жүйесі және мемлекеттік өртке қарсы қызмет органдары мен мекемелерінің
белгіленген тәртіппен арнаулы атақ берілген қызметкерлері қызметтік
міндеттерін атқаруына байланысты алатын төлемдердің барлық түрі;
9) республикалық бюджет туралы заңда белгiленген және мұндай ұтыстарды
есептеу күнi қолданыста болатын ең төменгі жалақының 50 проценті шегіндегі
лотерея бойынша ұтыстар;
10) тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы
заңда белгіленген ең төменгі жалақы мөлшерінде, қоғамдық жұмыстарды
орындауға және кәсіптік оқуға байланысты бюджет және (немесе) гранттар
қаражаты есебінен жүзеге асырылатын төлемдер;
11) егер осы тармақтың 11-1) тармақшасында өзгеше белгіленбесе, гранттар
қаражаты есебінен төлемдер (еңбекке ақы төлеу түріндегі төлемдерден басқа);
11-1) Қазақстан Республикасындағы табысы аз азаматтарды қолдауға (көмек
көрсетуге) бағытталған, Қазақстан Республикасы қатысушысы болып табылатын
үкіметаралық келісім шеңберіндегі грант қаражаты есебінен жасалатын
төлемдер;
12) экологиялық апат немесе ядролық сынақ полигонындағы ядролық сынақтар
салдарынан зардап шеккен азаматтарды әлеуметтік қорғау туралы Қазақстан
Республикасының заңнамасына сәйкес төленетін төлемдер;
13) мыналардың:
Ұлы Отан соғысына қатысушылардың және оларға теңестiрiлген адамдардың;
Ұлы Отан соғысы жылдарында тылдағы ерен еңбегi мен мiнсiз әскери қызметi
үшiн бұрынғы КСР Одағының ордендерiмен және медальдарымен марапатталған
адамдардың;
1941 жылғы 22 маусым - 1945 жылғы 9 мамыр аралығында кемiнде 6 ай жұмыс
iстеген (қызмет өткерген) және ұлы Отан соғысы жылдарында тылдағы ерен
еңбегi мен мiнсiз әскери қызметi үшiн бұрынғы КСР Одағының ордендерiмен
және медальдарымен марапатталмаған адамдардың;
I, II, III топтардағы мүгедектердiң;
мүгедек баланың;
мүгедек бала деген санаты бар адам он сегiз жасқа толғанға дейiн -
мұндай адамның ата-анасының бiрiнiң;
бала кезiнен мүгедек деген себеппен мүгедек деп танылған адамның өмiр
бойына – оның ата-анасының бiрiнiң республикалық бюджет туралы заңда
белгiленген және тиiстi қаржы жылының басында қолданыста болатын ең төменгi
жалақының 55 еселенген мөлшерi шегiнде бiр жылдағы табыстары;
15) Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес құрылған заңды
тұлғадағы немесе консорциумдағы акцияларды және қатысу үлестерін өткізу
кезінде құн өсімінен түсетін табыстар.
Егер көрсетілген заңды тұлғаның немесе консорциумның жарғылық капиталы
құнының немесе акцияларының (қатысу үлестерінің) 50 және одан да көп
проценті осындай өткізу күніне жер қойнауын пайдаланушылар (жер қойнауын
пайдаланушы) болып табылмайтын тұлғалардың (тұлғаның) мүлкін құраса, осы
тармақша қолданылады;
16) өткізу күні Қазақстан Республикасының аумағында жұмыс істейтін қор
биржасының ресми тізімдерінде болатын бағалы қағаздарды осы қор
биржасында ашық сауда-саттық әдісімен өткізу кезіндегі құн өсімінен түсетін
табыстар;
17) бюджет қаражаты есебінен төленетін біржолғы төлемдер (еңбегіне ақы
төлеу түріндегі төлемдерден басқа);
18) күнтізбелік жыл ішінде әрбір төлем түрі бойынша республикалық бюджет
туралы заңда белгiленген және тиiстi қаржы жылының 1 қаңтарында қолданыста
болатын ең төменгі жалақының 8 еселенген мөлшері шегінде медициналық қызмет
көрсетулерге (косметологиялық қызмет көрсетулерден басқа) ақы төлеу үшін,
бала туылған кездегі, жерлеуге арналған төлемдер.
Көрсетілген табыстар медициналық қызмет көрсетулерді (косметологиялық
қызмет көрсетулерден басқа) алуды және оларды төлеуге жұмсалған нақты
шығыстарды растайтын құжаттар, баланың туу туралы куәлігі, қайтыс болғаны
туралы анықтама және қайтыс болғаны туралы куәлік болғанда салық салудан
босатылады;
19) Қазақстан Республикасының азаматтары болып табылмайтын дипломатиялық
немесе консулдық қызметкерлердің ресми табыстары;
20) шет мемлекеттің мемлекеттік қызметіндегі, сол елдегі табысы салық
салуға жататын шетелдіктердің ресми табыстары;
21) Қазақстан Республикасының азаматтары болып табылатын және Қазақстан
Республикасының шет елдердегі дипломатиялық және соларға теңестірілген
өкілдіктерінде қызмет істейтін жеке тұлғалардың бюджет қаражаты есебінен
шетелдік валютамен төленетін ресми табыстары;
22) Зейнетақы төлеу жөніндегі мемлекеттік орталықтан төленетін зейнетақы
төлемдері;
23) Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген мөлшерде бюджет
қаражаты есебінен төленетін тұрғын үй құрылысы жинақ ақшасына салымдар
бойынша сыйлықақылар (мемлекеттің сыйлықақысы);
24) жұмыс берушiнiң өндiрiстiк қызметiмен байланысты мамандық бойынша
қызметкердi Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес оқытуға, оның
бiлiктiлiгiн арттыруға немесе қайта даярлауға жiберген кезде осы
қызметкердiң қызметтiк iссапарын ресiмдемей жасалған жұмыс берушiнiң
шығыстары:
оқытуға, оның бiлiктiлiгiн арттыруға немесе қайта даярлауға ақы төлеуге
нақты жұмсалған шығыстары мөлшерiнде;
Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілеген нормалар шегінде тұруға
жұмсалған нақты шығыстар;
оқуға түскен кезде оқу орнына баруға және оқу, бiлiктiлiктi арттыру
немесе қайта даярлау аяқталғаннан кейiн қайтуға жұмсалған нақты шығыстары
жатады;
жұмыс беруші:
қызметкердің Қазақстан Республикасының шегінде оқудан, біліктілігін
арттырудан немесе қайта даярлаудан өткен мерзім ішінде - тәулігіне
республикалық бюджет туралы заңда белгiленген және тиiстi қаржы жылының 1
қаңтарында қолданыста болатын айлық есептік көрсеткіштің 6 еселенген
мөлшері;
қызметкердің Қазақстан Республикасынан тысқары жерлерде оқудан,
біліктілігін арттырудан немесе қайта даярлаудан өткен мерзім ішінде -
тәулігіне республикалық бюджет туралы заңда белгiленген және тиiстi қаржы
жылының 1 қаңтарында қолданыста болатын айлық есептік көрсеткіштің 8
еселенген мөлшері шегінде қызметкерге төлеуге арналған ақша сомасы жатады;
24-1) жұмыс берушiнiң өндiрiстiк қызметiмен байланысты мамандық бойынша
қызметкердi Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес оқыту, оның
бiлiктiлiгiн арттыру немесе қайта даярлау мақсатында басқа жерге жiберген
кезде жұмыс берушiнiң осы қызметкердi оқыту, оның бiлiктiлiгiн арттыру
немесе қайта даярлау үшiн төлеуге нақты жұмсаған шығыстары;
25) жұмсалған, оқытуға бағытталған шығыстар;
26) Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорынан төленетін әлеуметтік
төлемдер;
27) білім беру ұйымдарында оқитындарға Қазақстан Республикасының
заңнамасында мемлекеттік стипендиялар үшін белгіленген мөлшерде төленетін
стипендиялар;
28) жеке тұлға басқа жеке тұлғадан сыйға немесе мұраға алған мүліктің
құны. Осы тармақшаның ережелері дара кәсіпкердің қызметін жүзеге асыру
мақсатында алған мүлкіне, сондай-ақ Қазақстан Республикасының заңнамасында
белгіленген тәртіппен мұраға қалған, жинақтаушы зейнетақы қорлары төлейтін
зейнетақы жинақтарына қолданылмайды;
29) қайырымдылық және демеушілік көмек түрінде алынған мүліктің құны;
30) он алты жасқа толмаған балалар үшін балалар лагерьлеріне
жолдамалардың құны;
31) осы Кодекстің көзделген табыстарды қоспағанда, шарттың қолданылу
кезеңінде басталған сақтандыру оқиғасымен байланысты, сақтандырудың кез
келген түрі кезінде төленетін сақтандыру төлемдері;
32) жұмыс беруші өз қызметкерлеріне міндетті және (немесе) жинақтаушы
сақтандыру шарттары бойынша төлейтін сақтандыру сыйлықақылары;
33) сақтандырылушы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz