Теміржолдың жүру кестесі автоматтандырылған жүйесін құру
мазмұны
Кіріспе 3
1 Жұмыс орнын автоматтандыру 6
1.1 Жұмыс орнын автоматтандыру тарихы 6
1.2 Жұмыс орнын автоматтандыру принциптері мен оған қойылатын
талаптар 11
1.3 Автоматтандырылған жұмыс орнын жасаудың негізгі принциптері.
20
1.4 Автоматтандырылған жұмыс орнын жасаудың негізгі талаптары 21
1.5 Авотматтандырылған ақпараттық жүйелер 22
1.6 Автаматтандырылған ақпараттық жүйелерді жобалау 23
1.7 Басқарудың автоматтандырылған жүйесі 28
2 Программаны құрған орта 44
2.1 Delphi ортасы 44
2.2. Delphi’дегі мәліметтер қоры 45
2.3 Сұраныстармен жұмыс 47
3 Поездардың жүру кестесін бақылайтын бағдарламамен жұмыс 52
3.1 Бағдарламамен танысу 52
3.2 Қосу және өзгерту жұмыстары 54
3.3 Фильтрлеу, іздеу және сұрыптау 55
3.4 Есеп беру түрлері 57
4 Бағдарламаның экономикалық тиімділігі 59
4.1 Бағдарламаны енгізудің экономикалық тиімділігі 59
4.2 Қосымшаны өндіріске кірістірудің экономикалық тиімділігін
есептеу 59
4.3 Қосымша құру және енгізу шығындарын есептеу 59
4.4 Техникалық құрылғылар комплексіне жұмсалатын шығындар 61
5 Техникалық қауіпсіздік және еңбекті қорғау 62
Қорытынды 64
Қолданылған әдебиеттер 67
қосымша 69
КІРІСПЕ
Қоғам дамуының қазіргі кезеңі адам қызметінің барлық жақтарынан дер
кезінде және толық мәлімет алып отыруға, шаруашылықты өркендетуге ғылыми-
техникалық прогресті жеделдетуге мүмкіндік беретін ақпараттандырудың
маңыздылығымен ерекшеленеді.
Ақпараттандыру үрдісінің әсерімен жаңа қоғамдық құрылым қалыптасуда.
Нарықтық эканомика, ғылыми-техникалық прогрес, соның ішінде спутниктік
байланыс пен интернет жүйесі кеңінен қолданылуда.
Ақпараттық жүйелер кең көлемді ақпаратты дер кезінде жылдам өңдеуге,
ақпаратты бірлесіп қолдануға мүмкіндік береді.
Зерттеу өзектілігі: ел мен елді, қала мен қаланы байланыстырып
отырған жол қатынасының ел экономикасы үшін маңызы зор. Ал осы қатынастың
басым бөлігін қамтып, ауыр жүгін арқалап отырған темір жол саласы.
Поездардың жүру кестесін автоматтандырылыған жүйесін әзірлеу , осы
тақырып темір жол қызметкерлерінің жұмысын жеңілдетуге және тікелей
көмекші ретінде қызмет көрсетуі мүмкін.
Берілген бағдарлама поездардың жүру бағыттарын лезде әрі ыңғайлы етіп
іздеуге арналған.
Берілген дипломдық жоба актуалды, өйткені жоба түрінде бөлімнің
жұмысын жылдамдатып және жеңілдетуі мүмкін.
Осы жұмыстарды реттеп бір жүйеге келтіретін мәліметтер қорын
құрастыру қажеттілік туып отыр.
Зерттеу мақсаты: "Теміржолдың жүру кестесі" автоматтандырылған
жүйесін құру.
Зерттеу проблемасы: дамыған елдердің технологиялық жетістіктерін,
өндіріс жұмысын тиімді ұйымдастыру тәжірибелері мен ғылыми-техникалық
жетістіктерін қабылдау, үйрену, өзімізде қолдану уақыт талабы. Өйткені
әлемді шарпыған жаһанданудан Қазақстан тысқары қала алмайды. Өркениетті ел
болудың басты талабы, сол елді құрып отырған ұлттың негізіне және сол
ұлттың білім деңгейі, қабілеттілігі және интеллектілік қорымен тығыз
байланысты екенін президентіміз Нұрсұлтан Әбішұлы түбіне жеткізе айтуда.
Жанымызға бататыны сол, бүгінгі қоғамымызда (теміржолымызда да) терең
білімді, интеллекті жоғары, ұлтжанды мамандар тасада қалып (мәжбүр болып),
олардың тапшылығы айқын көрініс беруде. Ал теміржол станциялардағы
мәліметтер қорының басым көпшілігі шет ел бағдарламашыларының қолынан
шыққан. Сондықтан ең басты проблема теміржолды автоматтандыруда Қазақстан
программистерінің бағдарламаларын, ашқан жаңалықтарын теміржол саласына
енгізілсе.
Ғылыми проблемасы: "Теміржолдың кестесін құру" автоматтандырылған
жүйесінің теміржол станцияларында қолдануға тиімді және қызыметкерлерге
түсінікті қарапайым екенін дәлелдеу.
Зерттеу нысаны: қазақстанның теміржол станциялары.
Зерттеу пәні: қазақстанның теміржол жүйесі.
Гипотеза: осы мәліметтер жүйесі теміржол жүйесінің поездардың жүру
кестесін зерттеу арқылы жасалды. Жасау барысында бірнеше мәліметтер жүйесі
қарастырылды, салыстырылды және сол бағдарламада кеткен қателіктерді
дұрыстай отыра жасалды.
Зерттеу міндеттері: жоғарыда көрсетілген мақсатқа жету үшін келесі
міндеттерді орындау қажет:
– бөлiмдердiң функционалдық құрылымын талқылау және ұйымдастыру;
– сұраныстармен жұмыс жасау;
– фильтірлеу мен іздеуді ұйымдастыру;
– delphi бағдарламасы жайлы мәлімет беру;
– автоматтандырудың және аппараттық қамтамасыз етудiң
қажеттiлiгiн дәлелдеу;
– таңдаған функциялардың автоматтандыру жүйесiн жобалауды
орындау;
– есеп берулерді ұйымдастыру;
– жасалған мәліметтер қорының қолдануын және экономикалық
тиiмдiлiгін дәлелдеу;
– автоматтандырылған жүйенің қолданушыға ыңғайлы және түсінікті
болуын дәлелдеу;
– жасалған мәліметтер қорының қолдануының тиiмдiлiгін дәлелдеу;
– paradox – пен мәліметтер жүйесін құру;
Зерттеу әдістемесі: автоматтандырылған жүйесін құрастыру үшін
теміржол станцияларында поезд қозғалысы зерттелді, осы жиналған мәліметтер
бойынша кесте құрылып, соған байланысты бағдарлама жасалды.
Ғылыми жаңалығы: қазіргі кезде алыс қалаларға барудың ең тиімді жолы
темір жол саласы. Әрі арзан және ынғайлы. Ал қазіргі кезде Қазақстанда
теміржол жүйесі жыл санап қарқынды дамып келе жатыр. Әрбір бағытта жүрдек
поездардың бағыттары ашылуда. Сондықтанда барлығын бір жүйеге келтіретін
бағдарламаларға сұраныс жоғары.
Тәжірибелік маңыздылығы: поездардың жүру бағыттары ақпараттық жүйесі
қазіргі заманғы мәліметтер қорына мысал бола алады және әлемде ең көп
таралғаны болып саналады, өйткені барлық елде теміржол көліктері бар, ал
оның қозғалысын компьютерсіз, мәліметтер қорынсыз басқару мүмкін емес.
Сондықтан теміржолдың жүру кестесін ұйымдастыратын бағдарламалар сұранысқа
ие.
1 ТЕОРИЯЛЫҚ БӨЛІМ
1.1 Жұмыс орнын автоматтандыру тарихы
Электрониканың дамуы есептеуіш машиналардың жаңа класының Дербес ЭЕМ-
нің пайда болуына әкелді. Дербес ЭЕМ-ң негізгі ерекшелігі оның төмен
бағасы жєне сонымен ќатар жоғары сапалылығы. Мысалы, 60-шы жылдардың
басындағы үлкен ЭЕМ-дің шығарылуының, 70-ші жылдардың басындағы кіші ЭЕМ-
дің жєне 80-ші жылдардағы Дербес ЭЕМ-дің шығарылу сұранысының жоғарылығы
бір-бірімен шамалас. Ќазіргі кезде Дербес ЭЕМ-ң төмен бағасы, сенімділігі
адам тұрмыс тіршілігінің ќалып күйіне арналған.
Мұндай облыстарға Дербес ЭЕМ ќолданылатын ұжымдыќ тұрмыста жатады
1.1 сурет. Дербес ЭЕМ-нің жалпы схемасы
1-микропроцессор, 2-негізгі жады, 3-сыртқы жады, 4-дисплей, 5-
клавиатура, 6-басып шығару ќұрылғысы, 7-жүйелік магистраль.
ЭЕМ-нің ќолданылуы:
• мамандардың информацияны өңдеумен байланысты еңбек сапасын өсіруге
шынымен мүмкіндік берді. Бұл аспект ерекше көзге түсерліктей, өйткені
осы уаќытќа дейін басќару еңбегі сапасының жоғарылығы өте жай ќадаммен
өсіп келді. Осылайша ол соңғы 30 жыл ішінде 2-3 есе өсті, ал сонымен
ќатар өнеркєсіпте 14-15 есе өсті. Ќазіргі уаќытта єртүлі салалар
мамандарының басќару жєне ой еңбегінің интенсификациясы үшін Дербес ЭЕМ-
нің негізінде функционалданатын АЖО өте кең көлемде өңделіп дамып
келеді.
• экономикалыќ ќызметтердің жұмысшыларының АЖО-ның негізгі ќұраушы
элементтерін, басќару тұрмысын жєне т.б. олардың ќолданылуының жєне
дамуының перспективалары. 1-суретте АЖО-ң техникалыќ негізін ќұрайтын
Дербес ЭЕМ-нің жалпы схемасы көрсетілген.
• Дербес ЭЕМ-нің негізгі құрылғысы программа құрамындағы әртүрлі
операциялардың орындалуын қамтамасыз ететін микропроцессор болып
табылады. Қазіргі уақытта ең кең көлемде таралған 32-разрядты
процессорлар, бірақ көп кешікпей олардың орнына 64-разрядты
процессорлар келеді. Разрядтылық елілік кодтағы жұмысшы сөзінің
ұзындығын білдіреді. Микропроцессорлар разрядтылығынан басқа тактілік
жиілігімен де ерекшеленеді. Тактілік жиілік пен разрядтылық неғұрлым
үлкен болса, соғұрлым процессордың сапасыжоғары болады. Бір секундта
ондаған миллиондаған операцияларды орындау Дербес ЭЕМ үшін қалапты
нәрсе.
Дербес ЭЕМ-нің жұмыс істеу шапшаңдығы сонымен қатар жұмыс істейтін
жадының көлеміне де байланысты. Жады негізгі және сыртқы болып бөлінеді.
Негізгі жады 2 компоненттен тұрады: тұрақты есте сақтау құрылғысы(ROM
немесе ПЗУ) және жедел есте сақтау құрылғысы (RAM немесе ОЗУ) ЖЕҚ- да
программаның динамикалық информациясы және өңделетін мәліметтер сақталады.
Компьютерді сөндіргенде ЖЕҚ құрамындағы барлық информация өшіріліп қалады.
ТЕҚ-сы ЖЕҚ-ға қарағанда кішірек, онда информация ұзаққа сақталады және оны
өзгерту мүмкін емес, немесе оны арнайы құрылғылардың көмегімен өзгертуге
болады (ТЕҚ-прогматтары). Сыртқы есте сақтау құрылғылары (СЕҚ) сонымен
қатар әр түрлі типті болады. Сызықтық жинағыштар информацияны магниттік
таспаға жазу үшін қолданылады. Қазіргі кезде бірнеше гигабайтқа дейін
информацияны сақтай алады (1гб=1024мгб). Бұл құрылғылар ертеректе шыққанына
қарамастан, олар әлі де кең көлемде қолданылады, оның ең басты себебі
көлемінің үлкендігі, олар информацияны резервті түрде көшіруге және ұзақ
уақыт сақтауға арналған. Дисктік жинағыштар да қазіргі кезде кең таралған.
Оларды бірнеше топтарға бөліп тастауға болады:
а) иілгіш дисктегі жинағыштар (флоппи дисктегі) дискеталар
салыстырмалы түрде сыйымдылығының өте төмен болуына қарамастан, бағасының
арзандығына байланысты кең таралған.
б) қатты дискідегі жинағыштар (винчестер) олар иілгіш дискілер
секілді көп қолданылады, бірақ қатты дискілердің мәліметтерді жіберу
жылдамдығы күшті және сыйымдылығы жоғары винчестер бағасы түсіп келеді, ал
жылдамдығы сенімділігі және сыйымдылығы өсуде. Бұл айтылғандардың барлығы
қазіргі кез-келген ДЭЕМ-нің ең басты атрибуты болып табылады.
в) лазерлік дисктегі жинағыштар да осы уақытта жақсы таралып келеді.
(CD-ROM) өзінің кемшіліктеріне байланысты CD-ROM информацияны сақтау
орнының үлкендігіне байланысты информацияны сақтау құрылғысы ретінде оның
алатын орны ерекше (700 мгб).
г) Қазіргі кезде көп қолданыс таппаған басқа да көптеген СЕҚ да бар.
(Магнитті – оптикалық дисктер Бернулли дисктері, WORM-дисктері, Mobile
дисктері және т.б.). Кейбір жинағыштар (перфоленталар, перфокарталар,
магниттік барабандар және т.б.). Қазіргі уақытта ескіріп қалған және соңғы
ДЭЕМ-де олар мүлдем қолданылмайды.
• Дисплей информацияны қарауға арналған негізгі құрылғы. Ол экранның
өлшемімен сипатталады.
• Клавиатура (пернетақта) информацияны енгізуге арналған негізгі құрылғы.
Сонымен бірге оператордың жұмысын жеңілдететін қосымша құрылғылар да
бар. Олар тышқан және т.б. Информацияны енгізу үшін сонымен қатар
сканер де қолданылады. Информацияны қабылдау және талдау құрылғылары
мен бейнені (сақтау) қабылдау құрылғыларының болашағы өте үлкен.
• Дербес ЭЕМ-нің барлық құрылғылары жүйелік магистраль арқылы қатынас
жасай алады. Бірақ информация әуелі СЕҚ-ның ЖЕҚ-ның жазылып, содан
кейін процессор оған ену мүмкіндігін ала алады. Дербес ЭЕМ-ді
қолданудың ең тиімді формасы ол Дербес ЭЕМ-ның негізінде нақты АЖО-ң
мамандарын ұйымдастыру, бұл әдіс адам мен машинаның арасындағы
қатынастардың психологиялық қабынуларын жоғалтады.
АЖО келесі сұрақтарға жауап беру керек:
• Маманның информациялық есептік сұраныстарын қанағаттандырады.
• Жауаптың минимальды уақытты ал сұраныстар қолданушынікі.
• Қолданушы дайындау деңгейіне және оның профессионалды сұрауларына
бейімделу.
• АЖО-да жұмысты тез қабылдау, көмек берудің қарапайымдылығы және
сенімділігі.
• Қолданушыға шыдамдылықпен қарау.
• Қолданушыны тез оқытып-үйрету мүмкіндігі.
• Есептеуіш желінің құрамындағы жұмыстың мүмкіндігі. АЖО-ның
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Жалпы программалық қамсыздандыру (ПҚ) есептеуіш техниканың
функционерленуін және жаңа программалардың қосылуын және өңделуін
қамтамасыздандырады. АЖО-ның профессионалды бағытталуы ПҚ-ның
функциональдық бөлігімен анықталады. (ФПҚ) дәл осы жерде нақты маманға
бағыт анықталады, айқындалған пәндік облыстардың есептері шешіледі. ФПҚ-ды
өңдеу барысында үлкен көңіл "адам-машина" қатынасын ұйымдастыру сұрақтарына
аударылады. Қолданушы ЭЕМ-мен жұмыс жасағанда өз ісінің қажетті, шынайы
екендігін сезіну керек. Әйтпесе, адамдар жұмысына деген жағымсыз сезімдер
пайда болуы мүмкін.
Диалогты жүйелерді талдау осы диалогты ұйымдастырушыларының көзқарасы
бойынша оларды мынадай түрлерге бөлуге болады:
• Командалық тілі бар жүйелер.
• "Адам объектілер әлемінде".
• "Меню" формасындағы диалог.
Қолданбалы желілерді командалық тілді қолдану мини және микро ЭЕМ
үшін интерпретатор командаларын құру идеяларын көшіру. Оның негізгі
ерекшелігі құрылуының қарапайымдылығы мен жүзеге асырылуына, ал кемшілігі:
командаларының олардың параметрлерін еске сақтау, қате енгізулерді
қайталау, командаларға әр түрлі деңгейде ену мүмкіндігін шектеу және т.б.
Осылайша қолданушы жүйелерде қарым-қатынас тілін меңгеруге тиіс.
"Меню" негізгі менюіндегі форманы диалогы қолданушыға көптеген
альтернативті әрекеттерді ұсынады. Ол ішінен өзіне ең керегі таңдап ала
алады. Қазіргі кезде ең көп таралған қолданушылар интерфейсі онда барлық
жұмыс орны үш бөлікке бөлінеді (объектке). Біріншісі (жоғарыда орналасқан
жол) немесе мәзір жолағы деп аталады. Оның көмегімен қолданушы "қаңқа"
программаларын құрайтын әр түрлі мәзірлерді жүргізе алады, олардың
жәрдемімен басқа объектілерге ену мүмкіндігін алуға болады. Екінші бөлігі
(төменгі жақта немесе кейбір кішігірім программалардың болмауы да мүмкін)
қалып-күй қатары деп аталады. Оның көмегімен өте жиі шақырылатын объекттер
немесе ағымдағы информация көріну мүмкін. Үшінші бөлігі жұмыс беті (стол
беті) деп аталады, ол ең үлкен бөлігі. Мұнда мәзірде немесе қалып-күй
қатарынан шақырылатын командалардың көбісі шақырыла алады. Адам мен
машинаның арасында мұндай диалог орнату өте қолайлы болып табылады және ол
өте жиі қолданылады. Кез-келген жағдайда ол СИА стандартына сәйкес болуы
керек.
Енді АЖО-ны өңдеу үшін қолданылатын 2 подходты қарастырайық.
1) функционалдық қарапайым функциялардың автоматтандырылуы:
Функционалдық ПҚ-ны нақты қолдану шарттарына қалай бейімделетіндігін
қарастырайық,сол сияқты АЖО-ның әр түрлі мамандықтарының негізінде базалық
болып табылатын программаық жабдықтарды атап өткен жөн.
Ең бірінші болып техникалық жеке тұлға еңбегін автоматтандыру үшін
қолданатын программалық жабдықтар пайда болады. Бұған ең қарапайым мысал
текссік редакторлар (процессорлар). Олар информацияны тез арада енгізуге,
оны редакциялауға, қателерін іздеуге жіне мәтінді басып шығаруға дайындауға
мүмкіндік береді. Тексттік редактрлерде қолдану басып шығарушылардың
еңбегінің сапасын неғұрлым жоғарылатады.
Мамандарға әр түрлі құжаттарды дайындауға мәліметтерді табу үшін
үлкен көлемді информациялармен жұмыс істеуге тура келеді. Осы тектес
жұмыстарды атқару үшін, яғни бұл жұмысты жеңілдету үшін арнайы МҚБЖ пайда
болады(СУБД: DBASE, RBASE, ORACLE және т. б.). МҚБЖ өте үлкен көлемді
информацияларды сақтауға және ең қолайлы қажет мәліметтерді дер кезінде
табуға мүмкіндік береді. Мысалы, картотекамен жұмыс жасағанда қажетті
информацияны табу үшін өте үлкен мәліметтер архивін үзу керек, өйткені
кейбір карточкалар дұрысемес ретпен сұрыпталған. Ал МҚБЖ бұл әрекетті
санаулы секундтар ішінде орындай алады.
Мамандардың көпшілігі сонымен бірге әртүрлі таблицалармен жұмыс
жасайды, өйткені қазір көп жағдайда экономикалық информациялар кестелік
құжат түрінде көрсетіледі. КЭТ (ҮЭК) (үлкен форматты электрондық кестелер)
осндай құжаттарды дайындауға көмектеседі. Қорытындылық немесе аралық
мәліметтерді тез арада енгізіп, кейбір өзгертулерді пайда болған жағдайда
автоматты түрде енгізіп отырады.
Көптеген мекемелерде ұйымдардың тұрмысын координациялау және бақылау
үшін арналған программалық жабдықтардың АЖО-ның рөлі ерекше. Мұнда барлыќ
басќару тұрмысы бір процесс жиынтығы болып есептеледі, олардың єрќайсысының
басталу жєне біту мерзімі бар. Єр жұмысшының тұрмыстыќ іс-єрекеті
басќалармен тығыз байланыста, осылайша жұмыстың аяќталу уаќытын еске салып
тұрады.
Мекемелік тұрмыста үлкен орынды мєліметтердің оперативті алмасуы
алады, ол яғни, басќарушының 95%-ға дейінгі, ал маманның 53%-ға дейінгі
уаќытын алады. Осыған байланысты электрондыќ почта типті программалыќ
жабдыќтары кең тараған. Оларды ќолдану бізге үлкен мүмкіндіктер туғызады:
мекеменің ішінде ќұжатарды тарату, жіберу, єртүрлі жұмыс орындарынан
хабарламаларды алу жєне оларды өңдеу, мамандардың жиналыстарын өткізу жєне
т. б. Мєліметтердің алмасу проблемасы есептеу желісінің ќұрмындағы АЖО-ы
ұйымдастыру жұмысымен тығыз байланысты.
Ќазіргі уаќытта тексттік редакторлар, кестелер, графиктік
редакторларды өзіне сыйдыратын бөліктенген пакеттерге үлкен сұраныс бар.
МЌБЖ көбінесе информацияны саќтау үшін ќолданылады жєне олар осы
типті мєліметтерді бір бүтіндей етіп саќтайды. Ќазір информацияның екі
басќа түрінің шапшаң дамуы жүріп жатыр (дыбыстыќ жєне видео информация).
Олар үшін өздеріне ғана тєн редакторлары ќұрылған, мүмкін алдағы уаќытта
информацияның бұл түрлері көптеген МЌ-ң ажырамас бөлігі болып кетер.
Ќазіргі ФПЌ ќажеттіліктердің барлығын ќанағаттандырса, кейбір кемшіліктерін
көруге болады. Сондыќтан да ПЌ-ға жаңа өңдеулер мен өзгертулер енігзу өте
ќолайлы болар еді. АЖО-да жаңа программалыќ ќұралдарды өңдеу екі
бағыттажүреді: ПЌ-ң мамандандырылуы мен жаңа мамандыќтар үшін жаңа
программалыќ ќамсыз дандыруын ќұру. Ќазіргі уаќыта АЖО-ны ќұруға бағыт
байќалады. Ол келесі түрде сипатталады:
• шешілетін мєселелер есебі.
• басќа жұмысшылармен өзара іс-єрекет.
• профессионалды єдеттер мен бағыттарды есептеу.
• тек ФПЌ емес, арнайы техникалыќ ќұрылғыларда да өңдеу (тышќан, желі,
телефон номерлерін автоматы түрде алу жєне т. б.).
АЖО-мен мамандарды жабдыќтау мекеме жұмысшыларының еңбек сапасын
көтеруге, экономикалыќ информацияны өңдеу жылдамдығын көтеруге мүмкіндік
береді.
1.2 Жұмыс орнын автоматтандыру принциптері мен оған қойылатын талаптар
Автоматтандырылған жұмыс орнының қызмет көрсетуі деп, компьютерде,
ақпаратты өңдеуде адам мен машина құрылғысы арасындағы функция мен
жүктелімнің дұрыс бөліну шартына байланысты нақты қорытындыны шығарып
беруін айтуға болады. Сонда ғана автоматтандырылған жұмыс орыны басқарудың
тиімділігін және еңбектің өнімділігін артыратын құрал ғана емес, сондай-ақ
мамандардың қолайлы жұмыс жасауына мүмкіндік жасайды.
Қазіргі заманғы компьютерлер сандық, мәтіндік, сызбалық, дыбыстық
және бейнеақпаратпен жұмыс істей алады. Ақпараттың осы бес түрі бір сөзбен
мультимедиа деп, осы бес түрлі ақпаратпен жұмыс істеуге қабілетті компьютер
мультимедиалық деп аталады.
Компьютер кез келген ақпарат түрін сандық пішімге ауыстырады.
Компьютерге енгізу кезінде әрбір әріп белгілі санмен таңбаланады, ал сыртқы
құрылғыларға (басып шығарғыш немесе бейне бетке) шығару кезінде адам
қабылдай алу үшін осы сандар бойынша әріптер кескінделеді. Әріптер жиынтығы
мен сандар арасындағы сәйкестік нышандарды кодтау деп аталады.
Компьютердегі ақпарат бірлігі бір бит, яғни екілік разряд болып
табылады, ол 0 немесе 1 мәндерін қабылдай алады (иә және жоқ, + және
–, сигнал бар және сигнал жоқ).
Әдетте компьютерлердің әмірлері жекелеген биттермен емес, бірден
сегіз битпен жұмыс істейді. Тізбекті сегіз бит байтты құрайды. Бір байтта
256 мүмкін нышанның біреуінің мәнін кодпен жазуға болады. Бұдан гөрі
үлкенірек ақпарат бірліктері килобайт (Кбайт) – 1024 байт; мегабайт (Мбайт)
– 1024 Кбайт және 1024 Мбайтқа тең гигабайт болып табылады.
Компьютердегі сандардың барлығы адамдар үйреніп қалғандай он санның
емес, нөл мен бір санының көмегімен ұсынылады. Басқаша айтар болсақ,
компьютерлер екілік есептеу жүйесінде жұмыс істейді. Сандарды компьютерге
енгізіп, шығаруды адамдар үшін үйреншікті болып табылатын ондық жүйеде де
жүзеге асыруға болады, қажетті түрлендірулердің барлығын компьютердегі
бағдарламалар атқарады.
Компьютер – бұл бір ғана аспап емес, сыртқы және ішкі, негізгі және
қосымша түрлі құрылғылардың жиынтығы.
IBM PC негізгі құрылғыларына жүйелік қорап, монитор, пернетақта,
тінтуір жатады.
Қосымша немесе шеткері құрылғыларды бірнеше топқа бөліп қарастыруға
болады:
- ақпаратты енгізу құрылғылары (мәтіналғы (сканер), дигитайзер,
сандық фотокамера, сызбалық планшет);
- ақпаратты шығару құрылғылары (басып шығарғыш (принтер),
плоттер);
- енгізу және шығару қызметтерін бірге атқаратын құрылғылар
(модем, дыбыстық бейімдеуіш, желілік бейімдеуіш).
Жүйелік қорап компьютердің негізгі тораптарын қамтиды1:
- жүйелік (аналық) тақша*;
- процессор*;
- оперативті жады*;
- тұрғылықты диск*;
- алмалы дискілермен жұмыс істеуге арналған диск жетегі;
- CD және DVD диск жетектері;
- бейнесызбалық бейімдеуіш;
- дыбыстауыш (дыбыстық бейімдеуіш);
- желілік тақша;
- енгізу-шығару порттары (ажыратқыштар)*;
- қоректендіру блогы*.
Компьютерде жұмыс істеу кезінде барлық мәлімет аналық немесе жүйелік
тақша арқылы өңделеді. Аналық тақша – бұл компьютердің барлық құрамдас
бөліктері қосылатын күрделі көп қабатты мөрлік тақша. Аналық тақша мыс
өткізгіш жолшықтар желісімен қапталған, олардың бойымен мәліметтер тақшада
құрастырылған микро схемалар мен компьютердің басқа құрылғылары қосылатын
слоттарға жеткізіледі. Әрбір құрылғы белгілі бір слотқа қосыла алады.
Әдетте компьютер сипаттамасының басында, орталық процессордың
(central processing unit, CPU) типі мен жиілігі, оперативті жады (random
access memory, RAM) сипаттамасы беріледі. Компьютердің бұл құрамдас
бөліктері – ең бастылары, өйткені бұлар компьютер жұмысының шапшаңдығын
анықтайды. Компьютерге әлемдегі ең үлкен тұрғылықты дискіні, ең күшті
бейнелік бейімдеуіш пен керемет дыбыстық жүйені орнатуға болады, бірақ
процессор баяу, жады мардымсыз болса, осы байлықтың барлығы түкке де
жарамай қалады.
Процессор немесе микропроцессор компьютердегі орталық мәліметтер
өңдеу құрылғысы болып табылады.Процессор микросхема ретінде ұсынылған және
оперативті жадымен қатар аналық тақшада орналасады. Процессорлар
бағдарламалар жұмысына қажетті есептеулерді орындайды. Процессор неғұрлым
шапшаң болса, компьютердің жұмыс істеу жылдамдығы соғұрлым жоғары болады.
Процессордың жылдамдығы мегагерцпен (МГц) немесе гигагерцпен (ГГц)
өлшенетін оның ырғақтық жиілігімен анықталады.
Процессордың үстіне радиатор, радиаторға процессорды салқындатуға
арналған желдеткіш (кулер) орнатылады.
Компьютердің оперативті жадысы (ОЗУ) немесе Random Access Memory
мәліметтерді қысқа мерзімге сақтау үшін қызмет етеді. Кез келген
бағдарламаның, амалдық жүйенің де, жұмыс істеуі үшін іске қосу кезінде
бағдарламаның бір бөлігін қотаруға оперативті жадының біршама көлемі талап
етіледі.
Бұл тұрғылықты дискіге қатынамастан бағдарламаның маңызды
мәліметтеріне қол жеткізу мүмкіндігін қамтамасыз етеді. Компьютерде бір
мезгілде неғұрлым көп бағдарлама жұмыс істесе, соғұрлым үлкен оперативті
жады талап етіледі. Бағдарламаның жұмысы аяқталған кезде немесе компьютерді
өшіргенде оперативті жадыда сақталған мәліметтер жойылып кетеді.
Оперативті жадының көлемі мегабайтпен (Мб) өлшенеді. Қазіргі заманғы
қосымша бағдарламалардың көпшілігі жұмыс істеу үшін 64 Мб оперативті жады
көлемі қажет және іске қосылған бағдарламаның әрбірі жады талап етеді.
Пәрмендерді пайдаланатын бейнелік және дыбыстық үлкен бағдарламалар
(мысалы, компьютерлік ойындар) одан да көбірек жады көлемін қажет етеді.
Қазір компьютерлерге ең аз дегенде 256 Мб оперативті жады орнатылады.
Егер компьютерде орнатылған жадыдан үлкен жадыны талап ететін
бағдарламаны іске қосатын болсақ, онда оның жұмыс істеу жылдамдығы бірден
құлдырайды, тіптен компьютер мүлдем тұрып қалады. Өнімділік тұрғысынан,
компьютерде неғұрлым үлкен жады орнатылса, соғұрлым жақсы.
Оперативті жады ішкі жады болып саналады да, сыртқы жадыға мысал бола
алатын тұрғылықты диск немесе ықшам дискіден ерекшеленеді. Тіпті компьютер
өшірілгеннен кейін де ақпарат сыртқы жадыда сақталады.
Диск жетектері – бұл алуан түрлі тасымалдаушылардан мәліметтерді
шығарып оқуға және жазуға арналған физикалық құрылғылар. Диск жетектері
ішкі (жүйелік қорапқа қоса салынған) немесе сыртқы болады және кабель не
өткізгішсіз жалғастыру арқылы компьютерге қосылады.
Ішкі диск жетектерінің әрқайсысына екі кабель жалғанады: мәліметтер
кабелі (жалпақ сұр түсті кабель немесе “желек” (шлейф) және қоректену
кабелі (жіңішкерек болады). Мәліметтер кабелі диск жетегін аналық тақшаға,
қоректену кабелі – қоректену қорабына қосады. Дәл осындай кабельдер сыртқы
диск жетектерінде де бар: мәліметтер кабелі компьютер порттарының біріне,
қоректену кабелі – қорек көзіне қосылады.
Тұрғылықты диск (тұрғылықты диск жетегі) немесе Hard disk Drive (HDD)
– бұл компьютердегі негізгі мәліметтер қоймасы. Компьютерлердің көпшілігі
құрамдас тұрғылықты дискілермен жабдықталған. Оларға қосымша бағдарламалар
орнатылады, онда файлдар әзірленеді және әр түрлі мәліметтер сақталады.
Компьютерді сатып ала отырып, сіздер тұрғылықты дискінің сыйымдылығы
сипаттаманың алғашқы жолдарында (оперативті жады көлемі және процессордың
жылдамдығымен қатар) келтірілгенін көресіздер.
Тұрғылықты дискінің сыйымдылығы түрлі компьютерлерде алуан түрлі
болады да, мегабайтпен және гигабайтпен өлшенеді. Қазіргі заманғы
тұрғылықты дискілердің сыйымдылығы 80-500 Гбайт және одан да үлкен болады.
Алмалы дискілерге арналған диск жетегі 3,5-дюймдік дискеттерді оқиды.
Бұл дискілер ауыстырылатын тасымалдаушылар болып саналады, олардың
сыйымдылығы – 1,44 Мб. Оларға әдетте кейбір қосымша бағдарламаларда (Word
сияқты) әзірленетін құжаттар немесе алмалы дискілерден тікелей іске қосуға
болатын онша үлкен емес бағдарламалар жазылады. Компьютерде алмалы
дискілерге арналған диск жетегіне А әрпі белгіленеді.
CD және DVD диск жетектері мәліметтерді ықшам дискілерге жазуға
(күйдіруге) және оқуға мүмкіндік береді. CD және DVD дискілер – ауыспалы
тасымалдаушылар. CD дискіге 400 Мб, DVD дискіге 4,7 Гб ақпарат сыяды.
Дискілер бір рет жазылатын (CD-R және DVD-R) және қайталап жазылатын
(CD-RW және DVD-R W) болады.
Кез келген диск жетектері мәліметтерді оқи алады, көбісі – жазуға да
қабілетті, бірақ мәліметтерді сақтауға және алмастыруға арналған арнайы
құрылғылар да бар. Әдетте бұлар – сыртқы құрылғылар, оларға компьютердің
USB-портына тікелей қосылатын USB-диск немесе флеш-карта жатады. Флеш-
карталар өте ықшам, қазіргі таңда оларға 128 Мбайттан 4 Гбайтқа дейін
ақпарат сыяды.
Компьютерді бейне және дыбыстық ақпаратпен жұмыс істеуге қабілетті
ететін, сондай-ақ оны компьютерлер желісіне қосуға мүмкіндік беретін
бірнеше
Құрылғылар түрі бар. Бұл құрылғылар құрамдас та, қосымша да болады,
қосымша болған жағдайда олар кеңею слоттарына орнатылады.
Дыбыстық тақша (дыбыстауыш) компьютерге жоғары сапалы дыбыс тудыруға
және оны компьютерге жазуға мүмкіндік береді. Дыбыстық тақша ұсынатын
дыбыспен жұмыс істеудің кеңейтілген мүмкіндіктері компьютерлік ойындарда
және басқа қазіргі заманғы бағдарламаларда талап етіледі.
Бейнебейімдеуіш немесе бейнетақшаның (сызбалық бейімдеуіш)
кескіндерді сақтау үшін ғана пайдаланылатын меншікті оперативті жадысы бар.
Тұрғылықты жері бойынша бұл жады көбінесе бейнежады (videoRAM немесе
VRAM) деп аталады. Бейнежады көлемі неғұрлым үлкен болса, компьютер
кескіндер мен бейнероликтерді соғұрлым үлкен ажыратылымдықпен және түрлі
түстермен бейнелейді.
Желілік тақша компьютерді компьютерлер желісіне қосуға мүмкіндік
береді. Желілік тақшалардың бірнеше түрі бар: Ethernet, token ring және
сымсыз желілерге қатынас құруға арналған тақшалар; ең танымалдары –
Ethernet және сымсыз желілер.
Порттар – корпустың алдыңғы немесе артқы тақтасындағы ажыратқыштар,
оларға әдетте кабель арқылы әр түрлі құрылғылар қосылады. Порттарға қосуға
болатын құрылғылардың саны мен түрі компьютер порттарының саны мен түріне
тәуелді болады.
Көптеген пернелердің бетінде екі-төрт таңба бейнеленген. Пернені
қажетті нышанды енгізуге қолдану үшін басқару пернелері пайдаланылады.
Alt, Ctrl, Shift пернелері әдетте қандай да бір әрекетті орындамайды,
олар басқа пернелердің міндетін өзгертуге арналған немесе өзге пернелермен
бірге қолданылады. Мысалы, Shift пернесі бас әріптерді жазу үшін, ал сол
жақ Alt және Shift немесе Ctrl және Shift пернелерін тіркесімі –
пернетақта тілін өзгерту үшін пайдаланылады.
CapsLock бас әріптер режімін бекіту үшін қолданылады (Shift
пернесін пайдалану қажет емес). CapsLock пернесін қайталап басып, бас
әріптер енгізу режімін болдырмай тастауға болады.
Enter (енгізу) – мәтінмен жұмыс істеу кезінде жолды енгізуді
аяқтауға арналған, нысандармен жұмыс істеу кезінде тінтуірдің сол жақ
батырмасын екі рет шерткенмен бірдей қызмет атқарады.
Esc (болдырмау) – әрекетті немесе амалды болдырмау, сұхбат
терезесін немесе мәтінмәндік терезені жабу үшін қолданылады.
Бос орын пернесі – пернетақтаның төменгі жағындағы еш жазуы жоқ бұл
перне сөздер арасында бос орын қалдыру үшін қолданылады.
Түзету пернелері – Backspace, Delete, Insert
Backspace – Enter пернесінің үстінде орналасқан бағдаршалы перне.
Ол жүгіргінің сол жағында тұрған нышаны жояды.
Delete – жүгіргінің үстінде немесе оның оң жағында тұрған нышаны
жояды.
Insert – нышандарды енгізу режімдерін ауыстыруға арналған (қою
және алмастыру режімдері, үнсіз келісім бойынша қою режімі жұмыс
істейді).
Жүгіргіні басқару пернелері ←, → , ↓ , ↑ жүгіргіні бейне бет
бойымен өзіне сәйкес бағытта жылжытады.
Жүгіргіні басқару пернелеріне, сондай-ақ Home, End,Pg Up, Pg
Dn пернелері де жатады.
Home, End – жүгіргіні мәтін жолының басына (соңына) апарады.
Pg Up, Pg Dn – жүгіргіні мәтін бойымен бір бейне бетке жоғары
(төмен) жылжытады.
windows пернесі Бастау батырмасының Бас мәзірін ашады. Басқару
пернелері сияқты, ол да басқа пернелермен бірге қолданыла алады.
Мәтінмәндік мәзір бейнеленген перне тінтуірдің оң жақ пернесінің
қызметін атқарады.
Жетелік пернелер – F1 ... F12 – алдын ала белгіленген мәні жоқ
пернелер. Олардың мәнін бағдарламаларды әзірлеушілер өз қалауынша
анықтайды. Жетелік пернелер міндетін нақты бағдарламамен танысу кезінде
оқып-қарастыру қажет. Әр уақытта бір ғана міндет атқаратын перне – F1, ол
ақпараттық жүйені шақырады. windows-қа лайықталған бағдарламаларды
әзірлеушілер үшін осы пернелерді пайдалану жөніндегі нұсқаулықтар жасалған,
сондықтан көптеген бағдарламалардағы пернелердің міндеті ұқсас болып
келеді.
Сандық бөлік екі мақсатта қолданылады. Пернетақтаның сандық бөлігінде
NumLock пернесі режімі қосылып тұрған кезде пернелер сандық ақпарат пен
арифметикалық амалдар таңбаларын енгізуге арналады.
Пернетақтаның сандық бөлімінде NumLock пернесі режімі қосылмаған
кезде бұнда жүгіргіні басқару пернелері қайталанады.
CapsLock, ScrollLock, NumLock пернелерінің пернетақтаның оң жақ
жоғарғы бұрышында сәйкес режім қосылып тұрғанын көрсететін көрсеткіштері
бар.
Тінтуір – өзін тегіс бетте қозғалтқанда бейне беттегі жүгіргіні
(курсорды) жылжытатын шағын манипулятор.
Тінтуір – компьютермен әдетте сым арқылы жалғанатын және тұрпаты
кәдімгі тышқанға ұқсайтын, 2-3 батырмасы бар қорапша. Оны басында қалжыңдап
mouse – тышқан деп атағанмен, кейіннен осы сөз ресми атауына айналып
кетті.
Тінтуірді үстел бетінде немесе басқа да жазықтық бетінде қозғалтқан
кезде компьютер бейне бетінде тінтуір көрсеткіші – жүгіргі сол ретпен
қозғалады. Жүгіргі орындалып отырған амалға қарай өз түрін өзгерте алады.
Қандай да бір әрекетті орындау қажет болғанда пайдаланушы тінтуір
пернелерінің бірін басады.
Тінтуірдің сол жақ пернесін бір рет шерту – нысандарды ерекшелеу үшін
қолданылады. Тінтуір жүгіргісін нысанның үстіне апарып, бір рет шерту
(басып, қайта жіберу) қажет.
Екі рет шерту – терезені, құжатты ашу үшін немесе бағдарламаны іске
қосу үшін қолданылады және Enter пернесін басқанмен бірдей қызмет
атқарады. Жүгіргіні нысан үстіне апарып, екі рет жылдам шерту қажет
(тінтуір орнынан қозғалмауы тиіс).
Сонымен қатар, тінтуірдің сол жақ пернесі бейне беттегі нысандардың
орнын ауыстыру үшін қолданылады. Тінтуір көрсеткісін нысанның үстіне
апарып, пернені басып ұстап тұрып, нысанды басқа жерге апарып, содан кейін
пернені жібере салу керек.
Тінтуірдің оң жақ пернесі мәтінмәндік мәзірді шақыру үшін қолданылады
(мәзірде осы бағдарламада немесе бейне беттің осы аумағында жұмыс істеу
кезінде рұқсат етілген әмірлер қамтылған), бұл көптеген әмірлердің
орындалуын жылдамдатады. Тінтуір жүгіргісін нысанның үстіне апарып,
тінтуірдің оң жақ пернесін бір рет шерту қажет.
Кей кездері тінтуір орнына текбол, сезімтал тақта немесе трекпойнт
қолданылады. Қызметі жағынан бұл құрылғылардың бәрі тінтуірге пара-пар.
Компьютерді алғаш қосар алдында желідегі кернеу компьютер талап
ететін кернеуге сәйкес келетін-келмейтінін тексеріп алу қажет (көптеген
компьютерлер кіретін кернеудің түрлі мәндері, мысалы 220 немесе 110 В
болғанда да жұмыс істей береді). Қажет болған жағдайда компьютердегі кернеу
айырып-қосқышын дұрыс қалыпқа келтіру керек.
Электр қуаты тұрақсыз түрде берілген жағдайда компьютермен бірге
электр қуатының жетіспеуінен қорғайтын құрылғылардың бірін: желілік сүзгі,
тұрақтандырғыш немесе үздіксіз қорек көзі құрылғысын (UPS) қолданған
орынды.
Егер компьютер үздіксіз қорек көзі құрылғысы (UPS) арқылы қосылған
болса, онда оны компьютерге кернеу жеткізу режіміне ауыстыру қажет. Ал егер
компьютер тұрақтандырғыш арқылы қосылған болса, сол тұрақтандырғышты қосу
қажет.
Осыдан кейін компьютер бейне бетінде компьютердің жабдықтарын тексеру
және амалдық жүйені бастапқы іске қосу бағдарламаларының жұмысы барысы
жөніндегі хабарламалар пайда болады.
Компьютер сатып алмастан бұрын, мынаны шешіп алыңыз: Сіз оны не үшін
пайдаланасыз? Түрлі бағдарламалар компьютер сипаттамаларына түрлі талаптар
қояды, олардың ішінде процессордың ырғақтық жиілігіне, тұрғылықты диск
көлеміне, оперативті жады көлеміне, дыбыстауыш, бейнелік бейімдеуіш пен
желілік тақшаның бар болуына әсіресе назар аудару қажет.
Мысалы, мәтіндік немесе сызбалық өңдегіштер, электрондық кестелер
және т.б. сияқты кеңсе бағдарламалары жұмысы қор көздеріне аса қатты талап
қоймайды. Компьютерлердің бұл категориясының құрылымы қарапайымдау,
сондықтан недәуір арзандау болады. Бұл мақсаттарда қолдану үшін 1,8 GHz
ырғақтық жиілігі бар процессор, сыйымдылығы 80 Gb тұрғылықты диск, 256 Mb
оперативті жады, аналық тақшаға қоса орнатылған бейнелік бейімдеуішті
қамтитын жүйелік қорап және диагоналы 17 дюйм монитор сатып алса
жеткілікті.
Ал егер Сіз тек құжаттарды әзірлеп, кестелермен жұмыс істеп,
көрмелерді әзірлеп қана қоймай, кинофильмдер көріп, музыка тыңдап, ойындар
ойнағыңыз келсе, алдыңғы жинақталымға бір саты жоғарырақ бейнетақша және
дыбыстауыш қосу қажет (қазіргі кезде олар аналық тақшаға қоса орнатылады,
сондықтан жеке-жеке сатып алудың қажеті жоқ).
Егер Сізге Internet желісінде жұмыс істеуге арналған компьютер қажет
болса, аталған құрылғыларға қоса, желілік тақша мен модем алу керек.
Сипаттамасы бойынша үйдегі компьютерге ұқсас ноутбуктар недәуір
қымбатырақ тұрады, өйткені оларда өте кішкентай технологиялар, электр
көзінен, яғни аккумулятордан тәуелсіз жұмыс істеуге арналған қуатты үнемдеу
жүйелері пайдаланылады.
Қазіргі заманғы ойындар компьютердің қор көздеріне өте қатаң талап
қояды, сондықтан ол талаптарға сай келетін компьютерлердің құны қымбатқа
түсіп отырады. Бұндай жинақталым үшін әдетте ең қымбат бейнелік
бейімдеуіштер, қуатты көп ядролы процессорлар, өте шапшаң оперативті
жадының аса үлкен көлемі және ауқымды диск кеңістігі қажет.
Амалдық жүйе (АЖ) – бұл құжаттармен амалдар орындауға арналған,
сыртқы құрылғыларды және бағдарламаларды басқаруды жүзеге асыратын
бағдарламалар жиынтығы. АЖ бағдарламалар жүйесінің компьютердің
мәліметтерді өңдеу жөніндегі бүкіл жұмысын, пайдаланушымен сұхбатты
ұйымдастырады, компьютердің құрылғыларын және қор көздерін басқарады,
мәліметтерді қорғауды қамтамасыз етеді, пайдаланушы мен бағдарламалар
сұратуы бойынша түрлі қызметтерді атқарады және т.б.
Амалдық жүйе болмаса, қазіргі заманғы компьютердің жабдықтары мен
бағдарламаларына қатынасу мүлде мүмкін емес. Барлық аппараттық, сонымен
қатар бағдарламалық жабдықтар пайдаланушыға тек амалдық жүйе арқылы ғана
ұсынылады.
Адамның компьютермен қатынас жасау тәсілі қандай екенінің, оның оңай
да тартымды болуының маңызы зор. Қатынас жасау тәсілі – пайдаланушымен
сұхбатты ұйымдастыруға арналған бағдарламалық ортаның сыртқы көрінісі
тілдесу (интерфейс) деп те аталады. Дербес компьютерлерде тілдесудің
әмірлік және терезелік екі түрін көруге болады.
Әмірлік тілдесуде адам компьютермен өте көп және түрлі пішімде
жазылатын АЖ әмірлерінің көмегімен қатынас жасайды. Әмірлік тілдесуі бар
амалдық жүйелерге бертінге дейін компьютерлерде негізгі болып келген MS DOS
жатады. Компьютермен дұрыс жұмыс істей алу үшін пайдаланушы MS DOS амалдық
жүйесі бойынша том-том нұсқаулықтарды оқып шығуы қажет болатын.
Терезелік тілдесуі Windows сияқты, компьютермен тек бір құрылғы
(тінтуір) арқылы ғана қатынас жасауға болатын амалдық жүйеде жүзеге
асырылған. Бұнда сіз компьютермен қатынас жасау үшін тек бейне беттен
сызбалық кескін түрінде ұсынылған өзіңізге қажетті әрекеттерді таңдасаңыз
болғаны.
Windows амалдық жүйесінің пайдаланушы тілдесуінің негізгі
элементтеріне мына нысандар жатады: Жұмыс үстелі, терезелер, лақаптар,
батырмалар, үстелдер, мәзірлер, қалталар, қосымшалар және құжаттар.
Терезелік тілдесуді жүгіргіні нысан үстіне апарған кезде қалқып
шығатын түсініктемелер, сондай-ақ тінтуірдің оң жақ пернесін Windows
амалдық жүйесі нысанының үстінде шерткен кезде пайда болатын мәтінмәндік
мәзірлер өте ұғынықты етеді.
Әрбір компьютерлік бағдарлама амалдық жүйенің қызметтерін
пайдаланады, сондықтан өзі үшін осы қызметтерді қамтамасыз ете алатын
амалдық жүйенің басқаруымен ғана жұмыс істейді. Осылайша, амалдық жүйені
таңдаудың маңызы өте зор, өйткені Сіздің өз компьютеріңізде қандай
бағдарламалармен жұмыс істей алатыныңызды тек сол ғана анықтайды. Амалдық
жүйені таңдауға Сіздің жұмысыңыздың өнімділігі, мәліметтеріңіздің қорғалу
деңгейі, қажетті аппараттық жабдықтар да амалдық жүйені таңдауға тәуелді.
Пайдаланушылардың жұмыс орны ретінде қолданылатын IBM PC типті
компьютерлерде бертінге дейін MS DOS амалдық жүйесі орнатылатын. Қазір біз
көбінесе Windows 98, Windows NT, Windows 2000 және Windows XP амалдық
жүйелерімен жұмыс істейміз.
Windows XP – бұл бұрыннан бар Windows нұсқаларының жаңартылуы болып
табылатын Microsoft амалдық жүйесі. Windows XP екі нұсқасы бар: жеке
пайдаланушыларға және шағын кәсіпорындар мен мекемелерге арналған Windows
XP Home және неғұрлым күрделі есептеулерді жүргізуге арналған недәуір
жетілдірілген Windows XP Professional.
Әр түрлі басқару объектісінде, олардың атқаратын қызметіне
сәйкестендірілген, автоматтандырылған жұмыс орны болуы керек. Бірақ та
автоматтандырылған жұмыс орнын құру принципі ортақ болуы қажет. Жұмыс
орынын автоматтандыру жалпы мынадай принциптерге сүйенуі қажет:
• жүйелілік;
• икемділік ;
• орнықтылық;
• тиімділік.
Жүйелілік принципі – құрылымы белгіленген міндетіне сәйкес
анықталатын жүйе ретінде қарастырылуы тиіс.
Икемділік принципі – қандайда бір модуль арқылы құрылатын жүйе ішінде
барлық жүйелерді қайта құру және олардың элементтерін бір үлгіге салу
мүмкіншілігі.
Орнықтылық принципі – жұмыс орынын автоматтандыру жүйесі мүмкін
болатын ішкі және сыртқы әсер ететін себептерге байланыссыз негізгі
қызметтерді орындау керек.
Тиімділік принципі – жүйені жасауға және оны пайдалануға кеткен
шығынға қатысты жұмыс орынын автоматтандыру жоғарыда келтірілген
принциптерін іске асуын интегралды түрде қарастыру.
Жұмыс орынын автоматтандыруға қойылатын талаптар төмендегідей:
- мамандардың ақпараттық және есептеу талабын уақытында
қанағаттандыру;
- автоматтандыру уақытты ұту қажеттілігінен туындайтындықтан
қолданушының сұранысына аз уақыт ішінде жауап беру;
- пайдаланушының дайындалу деңгейіне және оның профессионалдық
сұранысына байланысты келтіру(адаптация);
- автоматтандырылған жұмыс орынының функцияларын үйренудің
қарапайымдылығы, сенімділігі;
- пайдаланушыға байланыс бойынша шыдамдылықты қамтамасыз ету;
- пайдаланушының тез үйренуінің маңыздылығы;
- есептеуіш желі құрамында жұмыс істеуінің маңыздылығы.
Қоршаған ортада қабылданатын ақпараттар жинақтау өңдеу және әртүрлі
есептерді шешкенде ақпаратты іріктеу және өңдеу немесе басқа адамдармен
ақпараттың алмасуы адамның еңбек қызметіне байланысты. Уақыт өткен сайын
осы операция және оны іске асыру құралдары ақпараттық жүйенің құрастыруының
негізі болып келеді. Оның негізіндегі пайдаланушыны ақпаратпен қамтамасыз
ету. ЭЕМ пайда болған соң ақпараттық автоматтандырылған ақпараттық жүйенің
құрастыру мүмкіншілігі. Автоматтандырылған ақпараттық жүйенің даму
кезеңінің 2 жолы бар:
- ақпараттық жүйелер автономдық файлдарда негізделген. Бұл жүйеге
қарапайым архивтермен және мүмкіндігімен шектелмеген. Бұлар автономдық
файлға жинақталған және қолданбалы комплекстік программадан тұрған. Бұл
қолданбалы программалар тек осы файлды өңдеп құжат шығаруға бейімдейді.
Осындай көптеген қауіпті кемшіліктерін негізінен пайдалануға жіктелінеді.
Мысалы, мәліметтердің артықшылығы енгізудің қиындығын және файлдың ортақ
программалық мәліметтерге тәуелді.
Мәліметтік банкасы. Бұл жүйелер жоғарыда көрсетілген мәліметтер
интеграциясы және олардың автоматтандырылған басқаруы. Олар коллективті
пайдаланушыға бағытталған. Автоматтандырылған ақпараттық жүйенің жұмыс
істеуі ақпараттық жинақтау және өңдеу. Ақпаратты келісіммен ақпарат деп
дұрыс мәліметтер және арасындағы тәуелділігі туралы жинақталған білім. ЭЕМ
ақпарат және мәліметтер түсінігі теңдестіріледі. Мәліметтер деп ЭЕМ-ге
енгізу сақтау өңдеу және пайдаланушыға шығарып беруге арналған ақпарат.
Автоматтандырылған ақпараттық жүйеге енгізумен ақпаратты құжат түрінде
шығарады. Құжат деп заңға сәйкес құқықтық маңызы бар белгілі бір ақпарат.
Автоматтандырылған ақпараттық жүйенің ақпараттық негізі болып адамдар және
құралдар (дачики) солар болып келеді. Ал тұтынушысы адамдар болып келеді
(пайдаланушылар). Ақпараттық жүйенің пайдаланушыларын 3 категорияға
бөлеміз: 1. жүйенің администратор-лары, жүйенің пайдалануына жауапты; 2.
қолданбалы программистер, әртүрлі есептің шешуіне программа құрастырушылар;
3. соңғы пайдаланушы.
Соңғы пайдаланушы деп жүйеде жүйеден өзіне керекті мәліметтерді
алатын пайдаланушы. Ақпараттық жүйеге пайдаланушы сұраныс арқылы
өткізіледі. Сұраныс деп (запрос) – жүйеге кіру үшін түсетін формалдық хабар
және мәліметтерді іздеу шарты және сақтайды. Табылған мәліметтермен не
істеу керегін нұсқауы. Автоматтандырылған ақпараттық жүйе деп ақпараттық
массивтерді программалық техникалық және тілге байланысты түсінуге болады.
Бұл құралдар пайдаланушының сұранысы бойынша мәліметтерді жинақтап, сақтап,
іздеп өңдеуге және шығаруға арналған. Автоматтандырылған ақпараттық жүйелер
адамның барлық еңбек салаларында кездеседі.
Өндірісті басқару ғылымда, библиотекаларда, оқытуда, проектілеуге
т.б.
1.3 Автоматтандырылған жұмыс орнын жасаудың негізгі принциптері.
Автомат (грек Automatos) - өзі әрекет жасайтын – ақпаратты алу,
түрлендіру, жеткізу, тарату, пайдалану процестеріндегі барлық операцияны
адамның тікелей қатысуынсыз берілген бағдарлама бойынша орындайтын құрылғы
немесе құрылғылар жиынтығы. Автоматтандырылған жүйе – басқару міндетінің
бір бөлігін адам (оператор) орындайтын, басқарылатын объектілер мен
автоматты басқару құрылғыларының жиынтығы.
Автоматтандырылған процесс – адам мен автоматтандыру құралдарының
бірлескен әрекетімен орындалатын процесс.
Автоматтандырылған басқару адамның қатысуынсыз автоматты түрде жүзеге
асырылатын объектіні басқару.
Қазақстан – 2030 бағдарламасына сәйкес қоғамның барлық салаларында
ақпараттандыру үрдісі жүруде.
Қазіргі кезде оқу жүйесін басқаруды автоматтандырудың әдістерін
көлемді және қарқынды қолдану, жан-жақты тәжірибелі және теориялық
мәселелерін зерттеуді, комплекстік ізденістерді жүргізуді талап етеді. Оқу
жүйесін басқаруды ақпаратты жергілікті өңдеу қарастырылады. Басқаруды іске
асыру үшін дербес компьютер негізінде басқару мен әрбір аймақтық оқу орнын
автоматтандыруды іске асыру керек. Оқу орнын автоматтандыру саласы
мамандарының анықтамасы бойынша кіші кәсіптік бағыттаушы есептеуіш техника
деп, мамандардың оқу орнында орналасқан және олардың жұмыстарын
автоматтандыруға арналған жабдықты айтады. Әрбір объектінің
автоматтандырылған оқу орнын басқару бекітілген міндеттеріне сай
қарастырылу керек. Дегенмен, автоматтандырылған оқу орнын жасаудың жалпы
принциптері: жүйелілік, икемділік, орнықтылық, тиімділік- әрқашан орындалу
керек. Автоматтандырылған оқу орнынын басқарылуы жүйелілік принципі
құрылымы белгіленген міндетіне сәйкес анықталатын жүйе ретінде қарастырылуы
керек.
Икемділік принйипі қандайда бір модуль арқылы құралатын жүйе ішіндегі
барлық жүйелерді қайта құру және олардың элименттерін бір үлгіге салу
мүмкіншілігін береді. Бұл жүйенің икемделушілігі деп аталады.
Орнықтылық принципі автоматтандырылған оқу орнының жүйесі мүмкін
болатын ішкі және сыртқы әсер ететін себептерге байланыссыз негізгі
қызметтерді орындау керек, яғни бұл дегеніміз, кейбір бөліктеріндегі
кемшіліктер оңай түзелетін, жүйенің жұмыс істеу қабілеті бұрынғы қалпына
тез келуі болып табылады.
Тиімділік принципі жүйені жасаған және оны пайдалануға кеткен шығынға
қатысты автоматтандырылған оқу орнынын жоғарыда келтірілген принціптерін
іске асыруды интегралды түрде қарастыру болып табылады.
1.4 Автоматтандырылған жұмыс орнын жасаудың негізгі талаптары
Тәжірибелерді, ғылыми ізденістерді талдау нәтижесінде
автоматтандырылған оқу орнына қойылатын бірқатар талаптар анықталды:
- маманның ақпараттық және оның есептеушілік сұранысы жаңаша
қанағаттандыру;
- қолданушының сұранысына аз уақытта жауап ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
1 Жұмыс орнын автоматтандыру 6
1.1 Жұмыс орнын автоматтандыру тарихы 6
1.2 Жұмыс орнын автоматтандыру принциптері мен оған қойылатын
талаптар 11
1.3 Автоматтандырылған жұмыс орнын жасаудың негізгі принциптері.
20
1.4 Автоматтандырылған жұмыс орнын жасаудың негізгі талаптары 21
1.5 Авотматтандырылған ақпараттық жүйелер 22
1.6 Автаматтандырылған ақпараттық жүйелерді жобалау 23
1.7 Басқарудың автоматтандырылған жүйесі 28
2 Программаны құрған орта 44
2.1 Delphi ортасы 44
2.2. Delphi’дегі мәліметтер қоры 45
2.3 Сұраныстармен жұмыс 47
3 Поездардың жүру кестесін бақылайтын бағдарламамен жұмыс 52
3.1 Бағдарламамен танысу 52
3.2 Қосу және өзгерту жұмыстары 54
3.3 Фильтрлеу, іздеу және сұрыптау 55
3.4 Есеп беру түрлері 57
4 Бағдарламаның экономикалық тиімділігі 59
4.1 Бағдарламаны енгізудің экономикалық тиімділігі 59
4.2 Қосымшаны өндіріске кірістірудің экономикалық тиімділігін
есептеу 59
4.3 Қосымша құру және енгізу шығындарын есептеу 59
4.4 Техникалық құрылғылар комплексіне жұмсалатын шығындар 61
5 Техникалық қауіпсіздік және еңбекті қорғау 62
Қорытынды 64
Қолданылған әдебиеттер 67
қосымша 69
КІРІСПЕ
Қоғам дамуының қазіргі кезеңі адам қызметінің барлық жақтарынан дер
кезінде және толық мәлімет алып отыруға, шаруашылықты өркендетуге ғылыми-
техникалық прогресті жеделдетуге мүмкіндік беретін ақпараттандырудың
маңыздылығымен ерекшеленеді.
Ақпараттандыру үрдісінің әсерімен жаңа қоғамдық құрылым қалыптасуда.
Нарықтық эканомика, ғылыми-техникалық прогрес, соның ішінде спутниктік
байланыс пен интернет жүйесі кеңінен қолданылуда.
Ақпараттық жүйелер кең көлемді ақпаратты дер кезінде жылдам өңдеуге,
ақпаратты бірлесіп қолдануға мүмкіндік береді.
Зерттеу өзектілігі: ел мен елді, қала мен қаланы байланыстырып
отырған жол қатынасының ел экономикасы үшін маңызы зор. Ал осы қатынастың
басым бөлігін қамтып, ауыр жүгін арқалап отырған темір жол саласы.
Поездардың жүру кестесін автоматтандырылыған жүйесін әзірлеу , осы
тақырып темір жол қызметкерлерінің жұмысын жеңілдетуге және тікелей
көмекші ретінде қызмет көрсетуі мүмкін.
Берілген бағдарлама поездардың жүру бағыттарын лезде әрі ыңғайлы етіп
іздеуге арналған.
Берілген дипломдық жоба актуалды, өйткені жоба түрінде бөлімнің
жұмысын жылдамдатып және жеңілдетуі мүмкін.
Осы жұмыстарды реттеп бір жүйеге келтіретін мәліметтер қорын
құрастыру қажеттілік туып отыр.
Зерттеу мақсаты: "Теміржолдың жүру кестесі" автоматтандырылған
жүйесін құру.
Зерттеу проблемасы: дамыған елдердің технологиялық жетістіктерін,
өндіріс жұмысын тиімді ұйымдастыру тәжірибелері мен ғылыми-техникалық
жетістіктерін қабылдау, үйрену, өзімізде қолдану уақыт талабы. Өйткені
әлемді шарпыған жаһанданудан Қазақстан тысқары қала алмайды. Өркениетті ел
болудың басты талабы, сол елді құрып отырған ұлттың негізіне және сол
ұлттың білім деңгейі, қабілеттілігі және интеллектілік қорымен тығыз
байланысты екенін президентіміз Нұрсұлтан Әбішұлы түбіне жеткізе айтуда.
Жанымызға бататыны сол, бүгінгі қоғамымызда (теміржолымызда да) терең
білімді, интеллекті жоғары, ұлтжанды мамандар тасада қалып (мәжбүр болып),
олардың тапшылығы айқын көрініс беруде. Ал теміржол станциялардағы
мәліметтер қорының басым көпшілігі шет ел бағдарламашыларының қолынан
шыққан. Сондықтан ең басты проблема теміржолды автоматтандыруда Қазақстан
программистерінің бағдарламаларын, ашқан жаңалықтарын теміржол саласына
енгізілсе.
Ғылыми проблемасы: "Теміржолдың кестесін құру" автоматтандырылған
жүйесінің теміржол станцияларында қолдануға тиімді және қызыметкерлерге
түсінікті қарапайым екенін дәлелдеу.
Зерттеу нысаны: қазақстанның теміржол станциялары.
Зерттеу пәні: қазақстанның теміржол жүйесі.
Гипотеза: осы мәліметтер жүйесі теміржол жүйесінің поездардың жүру
кестесін зерттеу арқылы жасалды. Жасау барысында бірнеше мәліметтер жүйесі
қарастырылды, салыстырылды және сол бағдарламада кеткен қателіктерді
дұрыстай отыра жасалды.
Зерттеу міндеттері: жоғарыда көрсетілген мақсатқа жету үшін келесі
міндеттерді орындау қажет:
– бөлiмдердiң функционалдық құрылымын талқылау және ұйымдастыру;
– сұраныстармен жұмыс жасау;
– фильтірлеу мен іздеуді ұйымдастыру;
– delphi бағдарламасы жайлы мәлімет беру;
– автоматтандырудың және аппараттық қамтамасыз етудiң
қажеттiлiгiн дәлелдеу;
– таңдаған функциялардың автоматтандыру жүйесiн жобалауды
орындау;
– есеп берулерді ұйымдастыру;
– жасалған мәліметтер қорының қолдануын және экономикалық
тиiмдiлiгін дәлелдеу;
– автоматтандырылған жүйенің қолданушыға ыңғайлы және түсінікті
болуын дәлелдеу;
– жасалған мәліметтер қорының қолдануының тиiмдiлiгін дәлелдеу;
– paradox – пен мәліметтер жүйесін құру;
Зерттеу әдістемесі: автоматтандырылған жүйесін құрастыру үшін
теміржол станцияларында поезд қозғалысы зерттелді, осы жиналған мәліметтер
бойынша кесте құрылып, соған байланысты бағдарлама жасалды.
Ғылыми жаңалығы: қазіргі кезде алыс қалаларға барудың ең тиімді жолы
темір жол саласы. Әрі арзан және ынғайлы. Ал қазіргі кезде Қазақстанда
теміржол жүйесі жыл санап қарқынды дамып келе жатыр. Әрбір бағытта жүрдек
поездардың бағыттары ашылуда. Сондықтанда барлығын бір жүйеге келтіретін
бағдарламаларға сұраныс жоғары.
Тәжірибелік маңыздылығы: поездардың жүру бағыттары ақпараттық жүйесі
қазіргі заманғы мәліметтер қорына мысал бола алады және әлемде ең көп
таралғаны болып саналады, өйткені барлық елде теміржол көліктері бар, ал
оның қозғалысын компьютерсіз, мәліметтер қорынсыз басқару мүмкін емес.
Сондықтан теміржолдың жүру кестесін ұйымдастыратын бағдарламалар сұранысқа
ие.
1 ТЕОРИЯЛЫҚ БӨЛІМ
1.1 Жұмыс орнын автоматтандыру тарихы
Электрониканың дамуы есептеуіш машиналардың жаңа класының Дербес ЭЕМ-
нің пайда болуына әкелді. Дербес ЭЕМ-ң негізгі ерекшелігі оның төмен
бағасы жєне сонымен ќатар жоғары сапалылығы. Мысалы, 60-шы жылдардың
басындағы үлкен ЭЕМ-дің шығарылуының, 70-ші жылдардың басындағы кіші ЭЕМ-
дің жєне 80-ші жылдардағы Дербес ЭЕМ-дің шығарылу сұранысының жоғарылығы
бір-бірімен шамалас. Ќазіргі кезде Дербес ЭЕМ-ң төмен бағасы, сенімділігі
адам тұрмыс тіршілігінің ќалып күйіне арналған.
Мұндай облыстарға Дербес ЭЕМ ќолданылатын ұжымдыќ тұрмыста жатады
1.1 сурет. Дербес ЭЕМ-нің жалпы схемасы
1-микропроцессор, 2-негізгі жады, 3-сыртқы жады, 4-дисплей, 5-
клавиатура, 6-басып шығару ќұрылғысы, 7-жүйелік магистраль.
ЭЕМ-нің ќолданылуы:
• мамандардың информацияны өңдеумен байланысты еңбек сапасын өсіруге
шынымен мүмкіндік берді. Бұл аспект ерекше көзге түсерліктей, өйткені
осы уаќытќа дейін басќару еңбегі сапасының жоғарылығы өте жай ќадаммен
өсіп келді. Осылайша ол соңғы 30 жыл ішінде 2-3 есе өсті, ал сонымен
ќатар өнеркєсіпте 14-15 есе өсті. Ќазіргі уаќытта єртүлі салалар
мамандарының басќару жєне ой еңбегінің интенсификациясы үшін Дербес ЭЕМ-
нің негізінде функционалданатын АЖО өте кең көлемде өңделіп дамып
келеді.
• экономикалыќ ќызметтердің жұмысшыларының АЖО-ның негізгі ќұраушы
элементтерін, басќару тұрмысын жєне т.б. олардың ќолданылуының жєне
дамуының перспективалары. 1-суретте АЖО-ң техникалыќ негізін ќұрайтын
Дербес ЭЕМ-нің жалпы схемасы көрсетілген.
• Дербес ЭЕМ-нің негізгі құрылғысы программа құрамындағы әртүрлі
операциялардың орындалуын қамтамасыз ететін микропроцессор болып
табылады. Қазіргі уақытта ең кең көлемде таралған 32-разрядты
процессорлар, бірақ көп кешікпей олардың орнына 64-разрядты
процессорлар келеді. Разрядтылық елілік кодтағы жұмысшы сөзінің
ұзындығын білдіреді. Микропроцессорлар разрядтылығынан басқа тактілік
жиілігімен де ерекшеленеді. Тактілік жиілік пен разрядтылық неғұрлым
үлкен болса, соғұрлым процессордың сапасыжоғары болады. Бір секундта
ондаған миллиондаған операцияларды орындау Дербес ЭЕМ үшін қалапты
нәрсе.
Дербес ЭЕМ-нің жұмыс істеу шапшаңдығы сонымен қатар жұмыс істейтін
жадының көлеміне де байланысты. Жады негізгі және сыртқы болып бөлінеді.
Негізгі жады 2 компоненттен тұрады: тұрақты есте сақтау құрылғысы(ROM
немесе ПЗУ) және жедел есте сақтау құрылғысы (RAM немесе ОЗУ) ЖЕҚ- да
программаның динамикалық информациясы және өңделетін мәліметтер сақталады.
Компьютерді сөндіргенде ЖЕҚ құрамындағы барлық информация өшіріліп қалады.
ТЕҚ-сы ЖЕҚ-ға қарағанда кішірек, онда информация ұзаққа сақталады және оны
өзгерту мүмкін емес, немесе оны арнайы құрылғылардың көмегімен өзгертуге
болады (ТЕҚ-прогматтары). Сыртқы есте сақтау құрылғылары (СЕҚ) сонымен
қатар әр түрлі типті болады. Сызықтық жинағыштар информацияны магниттік
таспаға жазу үшін қолданылады. Қазіргі кезде бірнеше гигабайтқа дейін
информацияны сақтай алады (1гб=1024мгб). Бұл құрылғылар ертеректе шыққанына
қарамастан, олар әлі де кең көлемде қолданылады, оның ең басты себебі
көлемінің үлкендігі, олар информацияны резервті түрде көшіруге және ұзақ
уақыт сақтауға арналған. Дисктік жинағыштар да қазіргі кезде кең таралған.
Оларды бірнеше топтарға бөліп тастауға болады:
а) иілгіш дисктегі жинағыштар (флоппи дисктегі) дискеталар
салыстырмалы түрде сыйымдылығының өте төмен болуына қарамастан, бағасының
арзандығына байланысты кең таралған.
б) қатты дискідегі жинағыштар (винчестер) олар иілгіш дискілер
секілді көп қолданылады, бірақ қатты дискілердің мәліметтерді жіберу
жылдамдығы күшті және сыйымдылығы жоғары винчестер бағасы түсіп келеді, ал
жылдамдығы сенімділігі және сыйымдылығы өсуде. Бұл айтылғандардың барлығы
қазіргі кез-келген ДЭЕМ-нің ең басты атрибуты болып табылады.
в) лазерлік дисктегі жинағыштар да осы уақытта жақсы таралып келеді.
(CD-ROM) өзінің кемшіліктеріне байланысты CD-ROM информацияны сақтау
орнының үлкендігіне байланысты информацияны сақтау құрылғысы ретінде оның
алатын орны ерекше (700 мгб).
г) Қазіргі кезде көп қолданыс таппаған басқа да көптеген СЕҚ да бар.
(Магнитті – оптикалық дисктер Бернулли дисктері, WORM-дисктері, Mobile
дисктері және т.б.). Кейбір жинағыштар (перфоленталар, перфокарталар,
магниттік барабандар және т.б.). Қазіргі уақытта ескіріп қалған және соңғы
ДЭЕМ-де олар мүлдем қолданылмайды.
• Дисплей информацияны қарауға арналған негізгі құрылғы. Ол экранның
өлшемімен сипатталады.
• Клавиатура (пернетақта) информацияны енгізуге арналған негізгі құрылғы.
Сонымен бірге оператордың жұмысын жеңілдететін қосымша құрылғылар да
бар. Олар тышқан және т.б. Информацияны енгізу үшін сонымен қатар
сканер де қолданылады. Информацияны қабылдау және талдау құрылғылары
мен бейнені (сақтау) қабылдау құрылғыларының болашағы өте үлкен.
• Дербес ЭЕМ-нің барлық құрылғылары жүйелік магистраль арқылы қатынас
жасай алады. Бірақ информация әуелі СЕҚ-ның ЖЕҚ-ның жазылып, содан
кейін процессор оған ену мүмкіндігін ала алады. Дербес ЭЕМ-ді
қолданудың ең тиімді формасы ол Дербес ЭЕМ-ның негізінде нақты АЖО-ң
мамандарын ұйымдастыру, бұл әдіс адам мен машинаның арасындағы
қатынастардың психологиялық қабынуларын жоғалтады.
АЖО келесі сұрақтарға жауап беру керек:
• Маманның информациялық есептік сұраныстарын қанағаттандырады.
• Жауаптың минимальды уақытты ал сұраныстар қолданушынікі.
• Қолданушы дайындау деңгейіне және оның профессионалды сұрауларына
бейімделу.
• АЖО-да жұмысты тез қабылдау, көмек берудің қарапайымдылығы және
сенімділігі.
• Қолданушыға шыдамдылықпен қарау.
• Қолданушыны тез оқытып-үйрету мүмкіндігі.
• Есептеуіш желінің құрамындағы жұмыстың мүмкіндігі. АЖО-ның
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Жалпы программалық қамсыздандыру (ПҚ) есептеуіш техниканың
функционерленуін және жаңа программалардың қосылуын және өңделуін
қамтамасыздандырады. АЖО-ның профессионалды бағытталуы ПҚ-ның
функциональдық бөлігімен анықталады. (ФПҚ) дәл осы жерде нақты маманға
бағыт анықталады, айқындалған пәндік облыстардың есептері шешіледі. ФПҚ-ды
өңдеу барысында үлкен көңіл "адам-машина" қатынасын ұйымдастыру сұрақтарына
аударылады. Қолданушы ЭЕМ-мен жұмыс жасағанда өз ісінің қажетті, шынайы
екендігін сезіну керек. Әйтпесе, адамдар жұмысына деген жағымсыз сезімдер
пайда болуы мүмкін.
Диалогты жүйелерді талдау осы диалогты ұйымдастырушыларының көзқарасы
бойынша оларды мынадай түрлерге бөлуге болады:
• Командалық тілі бар жүйелер.
• "Адам объектілер әлемінде".
• "Меню" формасындағы диалог.
Қолданбалы желілерді командалық тілді қолдану мини және микро ЭЕМ
үшін интерпретатор командаларын құру идеяларын көшіру. Оның негізгі
ерекшелігі құрылуының қарапайымдылығы мен жүзеге асырылуына, ал кемшілігі:
командаларының олардың параметрлерін еске сақтау, қате енгізулерді
қайталау, командаларға әр түрлі деңгейде ену мүмкіндігін шектеу және т.б.
Осылайша қолданушы жүйелерде қарым-қатынас тілін меңгеруге тиіс.
"Меню" негізгі менюіндегі форманы диалогы қолданушыға көптеген
альтернативті әрекеттерді ұсынады. Ол ішінен өзіне ең керегі таңдап ала
алады. Қазіргі кезде ең көп таралған қолданушылар интерфейсі онда барлық
жұмыс орны үш бөлікке бөлінеді (объектке). Біріншісі (жоғарыда орналасқан
жол) немесе мәзір жолағы деп аталады. Оның көмегімен қолданушы "қаңқа"
программаларын құрайтын әр түрлі мәзірлерді жүргізе алады, олардың
жәрдемімен басқа объектілерге ену мүмкіндігін алуға болады. Екінші бөлігі
(төменгі жақта немесе кейбір кішігірім программалардың болмауы да мүмкін)
қалып-күй қатары деп аталады. Оның көмегімен өте жиі шақырылатын объекттер
немесе ағымдағы информация көріну мүмкін. Үшінші бөлігі жұмыс беті (стол
беті) деп аталады, ол ең үлкен бөлігі. Мұнда мәзірде немесе қалып-күй
қатарынан шақырылатын командалардың көбісі шақырыла алады. Адам мен
машинаның арасында мұндай диалог орнату өте қолайлы болып табылады және ол
өте жиі қолданылады. Кез-келген жағдайда ол СИА стандартына сәйкес болуы
керек.
Енді АЖО-ны өңдеу үшін қолданылатын 2 подходты қарастырайық.
1) функционалдық қарапайым функциялардың автоматтандырылуы:
Функционалдық ПҚ-ны нақты қолдану шарттарына қалай бейімделетіндігін
қарастырайық,сол сияқты АЖО-ның әр түрлі мамандықтарының негізінде базалық
болып табылатын программаық жабдықтарды атап өткен жөн.
Ең бірінші болып техникалық жеке тұлға еңбегін автоматтандыру үшін
қолданатын программалық жабдықтар пайда болады. Бұған ең қарапайым мысал
текссік редакторлар (процессорлар). Олар информацияны тез арада енгізуге,
оны редакциялауға, қателерін іздеуге жіне мәтінді басып шығаруға дайындауға
мүмкіндік береді. Тексттік редактрлерде қолдану басып шығарушылардың
еңбегінің сапасын неғұрлым жоғарылатады.
Мамандарға әр түрлі құжаттарды дайындауға мәліметтерді табу үшін
үлкен көлемді информациялармен жұмыс істеуге тура келеді. Осы тектес
жұмыстарды атқару үшін, яғни бұл жұмысты жеңілдету үшін арнайы МҚБЖ пайда
болады(СУБД: DBASE, RBASE, ORACLE және т. б.). МҚБЖ өте үлкен көлемді
информацияларды сақтауға және ең қолайлы қажет мәліметтерді дер кезінде
табуға мүмкіндік береді. Мысалы, картотекамен жұмыс жасағанда қажетті
информацияны табу үшін өте үлкен мәліметтер архивін үзу керек, өйткені
кейбір карточкалар дұрысемес ретпен сұрыпталған. Ал МҚБЖ бұл әрекетті
санаулы секундтар ішінде орындай алады.
Мамандардың көпшілігі сонымен бірге әртүрлі таблицалармен жұмыс
жасайды, өйткені қазір көп жағдайда экономикалық информациялар кестелік
құжат түрінде көрсетіледі. КЭТ (ҮЭК) (үлкен форматты электрондық кестелер)
осндай құжаттарды дайындауға көмектеседі. Қорытындылық немесе аралық
мәліметтерді тез арада енгізіп, кейбір өзгертулерді пайда болған жағдайда
автоматты түрде енгізіп отырады.
Көптеген мекемелерде ұйымдардың тұрмысын координациялау және бақылау
үшін арналған программалық жабдықтардың АЖО-ның рөлі ерекше. Мұнда барлыќ
басќару тұрмысы бір процесс жиынтығы болып есептеледі, олардың єрќайсысының
басталу жєне біту мерзімі бар. Єр жұмысшының тұрмыстыќ іс-єрекеті
басќалармен тығыз байланыста, осылайша жұмыстың аяќталу уаќытын еске салып
тұрады.
Мекемелік тұрмыста үлкен орынды мєліметтердің оперативті алмасуы
алады, ол яғни, басќарушының 95%-ға дейінгі, ал маманның 53%-ға дейінгі
уаќытын алады. Осыған байланысты электрондыќ почта типті программалыќ
жабдыќтары кең тараған. Оларды ќолдану бізге үлкен мүмкіндіктер туғызады:
мекеменің ішінде ќұжатарды тарату, жіберу, єртүрлі жұмыс орындарынан
хабарламаларды алу жєне оларды өңдеу, мамандардың жиналыстарын өткізу жєне
т. б. Мєліметтердің алмасу проблемасы есептеу желісінің ќұрмындағы АЖО-ы
ұйымдастыру жұмысымен тығыз байланысты.
Ќазіргі уаќытта тексттік редакторлар, кестелер, графиктік
редакторларды өзіне сыйдыратын бөліктенген пакеттерге үлкен сұраныс бар.
МЌБЖ көбінесе информацияны саќтау үшін ќолданылады жєне олар осы
типті мєліметтерді бір бүтіндей етіп саќтайды. Ќазір информацияның екі
басќа түрінің шапшаң дамуы жүріп жатыр (дыбыстыќ жєне видео информация).
Олар үшін өздеріне ғана тєн редакторлары ќұрылған, мүмкін алдағы уаќытта
информацияның бұл түрлері көптеген МЌ-ң ажырамас бөлігі болып кетер.
Ќазіргі ФПЌ ќажеттіліктердің барлығын ќанағаттандырса, кейбір кемшіліктерін
көруге болады. Сондыќтан да ПЌ-ға жаңа өңдеулер мен өзгертулер енігзу өте
ќолайлы болар еді. АЖО-да жаңа программалыќ ќұралдарды өңдеу екі
бағыттажүреді: ПЌ-ң мамандандырылуы мен жаңа мамандыќтар үшін жаңа
программалыќ ќамсыз дандыруын ќұру. Ќазіргі уаќыта АЖО-ны ќұруға бағыт
байќалады. Ол келесі түрде сипатталады:
• шешілетін мєселелер есебі.
• басќа жұмысшылармен өзара іс-єрекет.
• профессионалды єдеттер мен бағыттарды есептеу.
• тек ФПЌ емес, арнайы техникалыќ ќұрылғыларда да өңдеу (тышќан, желі,
телефон номерлерін автоматы түрде алу жєне т. б.).
АЖО-мен мамандарды жабдыќтау мекеме жұмысшыларының еңбек сапасын
көтеруге, экономикалыќ информацияны өңдеу жылдамдығын көтеруге мүмкіндік
береді.
1.2 Жұмыс орнын автоматтандыру принциптері мен оған қойылатын талаптар
Автоматтандырылған жұмыс орнының қызмет көрсетуі деп, компьютерде,
ақпаратты өңдеуде адам мен машина құрылғысы арасындағы функция мен
жүктелімнің дұрыс бөліну шартына байланысты нақты қорытындыны шығарып
беруін айтуға болады. Сонда ғана автоматтандырылған жұмыс орыны басқарудың
тиімділігін және еңбектің өнімділігін артыратын құрал ғана емес, сондай-ақ
мамандардың қолайлы жұмыс жасауына мүмкіндік жасайды.
Қазіргі заманғы компьютерлер сандық, мәтіндік, сызбалық, дыбыстық
және бейнеақпаратпен жұмыс істей алады. Ақпараттың осы бес түрі бір сөзбен
мультимедиа деп, осы бес түрлі ақпаратпен жұмыс істеуге қабілетті компьютер
мультимедиалық деп аталады.
Компьютер кез келген ақпарат түрін сандық пішімге ауыстырады.
Компьютерге енгізу кезінде әрбір әріп белгілі санмен таңбаланады, ал сыртқы
құрылғыларға (басып шығарғыш немесе бейне бетке) шығару кезінде адам
қабылдай алу үшін осы сандар бойынша әріптер кескінделеді. Әріптер жиынтығы
мен сандар арасындағы сәйкестік нышандарды кодтау деп аталады.
Компьютердегі ақпарат бірлігі бір бит, яғни екілік разряд болып
табылады, ол 0 немесе 1 мәндерін қабылдай алады (иә және жоқ, + және
–, сигнал бар және сигнал жоқ).
Әдетте компьютерлердің әмірлері жекелеген биттермен емес, бірден
сегіз битпен жұмыс істейді. Тізбекті сегіз бит байтты құрайды. Бір байтта
256 мүмкін нышанның біреуінің мәнін кодпен жазуға болады. Бұдан гөрі
үлкенірек ақпарат бірліктері килобайт (Кбайт) – 1024 байт; мегабайт (Мбайт)
– 1024 Кбайт және 1024 Мбайтқа тең гигабайт болып табылады.
Компьютердегі сандардың барлығы адамдар үйреніп қалғандай он санның
емес, нөл мен бір санының көмегімен ұсынылады. Басқаша айтар болсақ,
компьютерлер екілік есептеу жүйесінде жұмыс істейді. Сандарды компьютерге
енгізіп, шығаруды адамдар үшін үйреншікті болып табылатын ондық жүйеде де
жүзеге асыруға болады, қажетті түрлендірулердің барлығын компьютердегі
бағдарламалар атқарады.
Компьютер – бұл бір ғана аспап емес, сыртқы және ішкі, негізгі және
қосымша түрлі құрылғылардың жиынтығы.
IBM PC негізгі құрылғыларына жүйелік қорап, монитор, пернетақта,
тінтуір жатады.
Қосымша немесе шеткері құрылғыларды бірнеше топқа бөліп қарастыруға
болады:
- ақпаратты енгізу құрылғылары (мәтіналғы (сканер), дигитайзер,
сандық фотокамера, сызбалық планшет);
- ақпаратты шығару құрылғылары (басып шығарғыш (принтер),
плоттер);
- енгізу және шығару қызметтерін бірге атқаратын құрылғылар
(модем, дыбыстық бейімдеуіш, желілік бейімдеуіш).
Жүйелік қорап компьютердің негізгі тораптарын қамтиды1:
- жүйелік (аналық) тақша*;
- процессор*;
- оперативті жады*;
- тұрғылықты диск*;
- алмалы дискілермен жұмыс істеуге арналған диск жетегі;
- CD және DVD диск жетектері;
- бейнесызбалық бейімдеуіш;
- дыбыстауыш (дыбыстық бейімдеуіш);
- желілік тақша;
- енгізу-шығару порттары (ажыратқыштар)*;
- қоректендіру блогы*.
Компьютерде жұмыс істеу кезінде барлық мәлімет аналық немесе жүйелік
тақша арқылы өңделеді. Аналық тақша – бұл компьютердің барлық құрамдас
бөліктері қосылатын күрделі көп қабатты мөрлік тақша. Аналық тақша мыс
өткізгіш жолшықтар желісімен қапталған, олардың бойымен мәліметтер тақшада
құрастырылған микро схемалар мен компьютердің басқа құрылғылары қосылатын
слоттарға жеткізіледі. Әрбір құрылғы белгілі бір слотқа қосыла алады.
Әдетте компьютер сипаттамасының басында, орталық процессордың
(central processing unit, CPU) типі мен жиілігі, оперативті жады (random
access memory, RAM) сипаттамасы беріледі. Компьютердің бұл құрамдас
бөліктері – ең бастылары, өйткені бұлар компьютер жұмысының шапшаңдығын
анықтайды. Компьютерге әлемдегі ең үлкен тұрғылықты дискіні, ең күшті
бейнелік бейімдеуіш пен керемет дыбыстық жүйені орнатуға болады, бірақ
процессор баяу, жады мардымсыз болса, осы байлықтың барлығы түкке де
жарамай қалады.
Процессор немесе микропроцессор компьютердегі орталық мәліметтер
өңдеу құрылғысы болып табылады.Процессор микросхема ретінде ұсынылған және
оперативті жадымен қатар аналық тақшада орналасады. Процессорлар
бағдарламалар жұмысына қажетті есептеулерді орындайды. Процессор неғұрлым
шапшаң болса, компьютердің жұмыс істеу жылдамдығы соғұрлым жоғары болады.
Процессордың жылдамдығы мегагерцпен (МГц) немесе гигагерцпен (ГГц)
өлшенетін оның ырғақтық жиілігімен анықталады.
Процессордың үстіне радиатор, радиаторға процессорды салқындатуға
арналған желдеткіш (кулер) орнатылады.
Компьютердің оперативті жадысы (ОЗУ) немесе Random Access Memory
мәліметтерді қысқа мерзімге сақтау үшін қызмет етеді. Кез келген
бағдарламаның, амалдық жүйенің де, жұмыс істеуі үшін іске қосу кезінде
бағдарламаның бір бөлігін қотаруға оперативті жадының біршама көлемі талап
етіледі.
Бұл тұрғылықты дискіге қатынамастан бағдарламаның маңызды
мәліметтеріне қол жеткізу мүмкіндігін қамтамасыз етеді. Компьютерде бір
мезгілде неғұрлым көп бағдарлама жұмыс істесе, соғұрлым үлкен оперативті
жады талап етіледі. Бағдарламаның жұмысы аяқталған кезде немесе компьютерді
өшіргенде оперативті жадыда сақталған мәліметтер жойылып кетеді.
Оперативті жадының көлемі мегабайтпен (Мб) өлшенеді. Қазіргі заманғы
қосымша бағдарламалардың көпшілігі жұмыс істеу үшін 64 Мб оперативті жады
көлемі қажет және іске қосылған бағдарламаның әрбірі жады талап етеді.
Пәрмендерді пайдаланатын бейнелік және дыбыстық үлкен бағдарламалар
(мысалы, компьютерлік ойындар) одан да көбірек жады көлемін қажет етеді.
Қазір компьютерлерге ең аз дегенде 256 Мб оперативті жады орнатылады.
Егер компьютерде орнатылған жадыдан үлкен жадыны талап ететін
бағдарламаны іске қосатын болсақ, онда оның жұмыс істеу жылдамдығы бірден
құлдырайды, тіптен компьютер мүлдем тұрып қалады. Өнімділік тұрғысынан,
компьютерде неғұрлым үлкен жады орнатылса, соғұрлым жақсы.
Оперативті жады ішкі жады болып саналады да, сыртқы жадыға мысал бола
алатын тұрғылықты диск немесе ықшам дискіден ерекшеленеді. Тіпті компьютер
өшірілгеннен кейін де ақпарат сыртқы жадыда сақталады.
Диск жетектері – бұл алуан түрлі тасымалдаушылардан мәліметтерді
шығарып оқуға және жазуға арналған физикалық құрылғылар. Диск жетектері
ішкі (жүйелік қорапқа қоса салынған) немесе сыртқы болады және кабель не
өткізгішсіз жалғастыру арқылы компьютерге қосылады.
Ішкі диск жетектерінің әрқайсысына екі кабель жалғанады: мәліметтер
кабелі (жалпақ сұр түсті кабель немесе “желек” (шлейф) және қоректену
кабелі (жіңішкерек болады). Мәліметтер кабелі диск жетегін аналық тақшаға,
қоректену кабелі – қоректену қорабына қосады. Дәл осындай кабельдер сыртқы
диск жетектерінде де бар: мәліметтер кабелі компьютер порттарының біріне,
қоректену кабелі – қорек көзіне қосылады.
Тұрғылықты диск (тұрғылықты диск жетегі) немесе Hard disk Drive (HDD)
– бұл компьютердегі негізгі мәліметтер қоймасы. Компьютерлердің көпшілігі
құрамдас тұрғылықты дискілермен жабдықталған. Оларға қосымша бағдарламалар
орнатылады, онда файлдар әзірленеді және әр түрлі мәліметтер сақталады.
Компьютерді сатып ала отырып, сіздер тұрғылықты дискінің сыйымдылығы
сипаттаманың алғашқы жолдарында (оперативті жады көлемі және процессордың
жылдамдығымен қатар) келтірілгенін көресіздер.
Тұрғылықты дискінің сыйымдылығы түрлі компьютерлерде алуан түрлі
болады да, мегабайтпен және гигабайтпен өлшенеді. Қазіргі заманғы
тұрғылықты дискілердің сыйымдылығы 80-500 Гбайт және одан да үлкен болады.
Алмалы дискілерге арналған диск жетегі 3,5-дюймдік дискеттерді оқиды.
Бұл дискілер ауыстырылатын тасымалдаушылар болып саналады, олардың
сыйымдылығы – 1,44 Мб. Оларға әдетте кейбір қосымша бағдарламаларда (Word
сияқты) әзірленетін құжаттар немесе алмалы дискілерден тікелей іске қосуға
болатын онша үлкен емес бағдарламалар жазылады. Компьютерде алмалы
дискілерге арналған диск жетегіне А әрпі белгіленеді.
CD және DVD диск жетектері мәліметтерді ықшам дискілерге жазуға
(күйдіруге) және оқуға мүмкіндік береді. CD және DVD дискілер – ауыспалы
тасымалдаушылар. CD дискіге 400 Мб, DVD дискіге 4,7 Гб ақпарат сыяды.
Дискілер бір рет жазылатын (CD-R және DVD-R) және қайталап жазылатын
(CD-RW және DVD-R W) болады.
Кез келген диск жетектері мәліметтерді оқи алады, көбісі – жазуға да
қабілетті, бірақ мәліметтерді сақтауға және алмастыруға арналған арнайы
құрылғылар да бар. Әдетте бұлар – сыртқы құрылғылар, оларға компьютердің
USB-портына тікелей қосылатын USB-диск немесе флеш-карта жатады. Флеш-
карталар өте ықшам, қазіргі таңда оларға 128 Мбайттан 4 Гбайтқа дейін
ақпарат сыяды.
Компьютерді бейне және дыбыстық ақпаратпен жұмыс істеуге қабілетті
ететін, сондай-ақ оны компьютерлер желісіне қосуға мүмкіндік беретін
бірнеше
Құрылғылар түрі бар. Бұл құрылғылар құрамдас та, қосымша да болады,
қосымша болған жағдайда олар кеңею слоттарына орнатылады.
Дыбыстық тақша (дыбыстауыш) компьютерге жоғары сапалы дыбыс тудыруға
және оны компьютерге жазуға мүмкіндік береді. Дыбыстық тақша ұсынатын
дыбыспен жұмыс істеудің кеңейтілген мүмкіндіктері компьютерлік ойындарда
және басқа қазіргі заманғы бағдарламаларда талап етіледі.
Бейнебейімдеуіш немесе бейнетақшаның (сызбалық бейімдеуіш)
кескіндерді сақтау үшін ғана пайдаланылатын меншікті оперативті жадысы бар.
Тұрғылықты жері бойынша бұл жады көбінесе бейнежады (videoRAM немесе
VRAM) деп аталады. Бейнежады көлемі неғұрлым үлкен болса, компьютер
кескіндер мен бейнероликтерді соғұрлым үлкен ажыратылымдықпен және түрлі
түстермен бейнелейді.
Желілік тақша компьютерді компьютерлер желісіне қосуға мүмкіндік
береді. Желілік тақшалардың бірнеше түрі бар: Ethernet, token ring және
сымсыз желілерге қатынас құруға арналған тақшалар; ең танымалдары –
Ethernet және сымсыз желілер.
Порттар – корпустың алдыңғы немесе артқы тақтасындағы ажыратқыштар,
оларға әдетте кабель арқылы әр түрлі құрылғылар қосылады. Порттарға қосуға
болатын құрылғылардың саны мен түрі компьютер порттарының саны мен түріне
тәуелді болады.
Көптеген пернелердің бетінде екі-төрт таңба бейнеленген. Пернені
қажетті нышанды енгізуге қолдану үшін басқару пернелері пайдаланылады.
Alt, Ctrl, Shift пернелері әдетте қандай да бір әрекетті орындамайды,
олар басқа пернелердің міндетін өзгертуге арналған немесе өзге пернелермен
бірге қолданылады. Мысалы, Shift пернесі бас әріптерді жазу үшін, ал сол
жақ Alt және Shift немесе Ctrl және Shift пернелерін тіркесімі –
пернетақта тілін өзгерту үшін пайдаланылады.
CapsLock бас әріптер режімін бекіту үшін қолданылады (Shift
пернесін пайдалану қажет емес). CapsLock пернесін қайталап басып, бас
әріптер енгізу режімін болдырмай тастауға болады.
Enter (енгізу) – мәтінмен жұмыс істеу кезінде жолды енгізуді
аяқтауға арналған, нысандармен жұмыс істеу кезінде тінтуірдің сол жақ
батырмасын екі рет шерткенмен бірдей қызмет атқарады.
Esc (болдырмау) – әрекетті немесе амалды болдырмау, сұхбат
терезесін немесе мәтінмәндік терезені жабу үшін қолданылады.
Бос орын пернесі – пернетақтаның төменгі жағындағы еш жазуы жоқ бұл
перне сөздер арасында бос орын қалдыру үшін қолданылады.
Түзету пернелері – Backspace, Delete, Insert
Backspace – Enter пернесінің үстінде орналасқан бағдаршалы перне.
Ол жүгіргінің сол жағында тұрған нышаны жояды.
Delete – жүгіргінің үстінде немесе оның оң жағында тұрған нышаны
жояды.
Insert – нышандарды енгізу режімдерін ауыстыруға арналған (қою
және алмастыру режімдері, үнсіз келісім бойынша қою режімі жұмыс
істейді).
Жүгіргіні басқару пернелері ←, → , ↓ , ↑ жүгіргіні бейне бет
бойымен өзіне сәйкес бағытта жылжытады.
Жүгіргіні басқару пернелеріне, сондай-ақ Home, End,Pg Up, Pg
Dn пернелері де жатады.
Home, End – жүгіргіні мәтін жолының басына (соңына) апарады.
Pg Up, Pg Dn – жүгіргіні мәтін бойымен бір бейне бетке жоғары
(төмен) жылжытады.
windows пернесі Бастау батырмасының Бас мәзірін ашады. Басқару
пернелері сияқты, ол да басқа пернелермен бірге қолданыла алады.
Мәтінмәндік мәзір бейнеленген перне тінтуірдің оң жақ пернесінің
қызметін атқарады.
Жетелік пернелер – F1 ... F12 – алдын ала белгіленген мәні жоқ
пернелер. Олардың мәнін бағдарламаларды әзірлеушілер өз қалауынша
анықтайды. Жетелік пернелер міндетін нақты бағдарламамен танысу кезінде
оқып-қарастыру қажет. Әр уақытта бір ғана міндет атқаратын перне – F1, ол
ақпараттық жүйені шақырады. windows-қа лайықталған бағдарламаларды
әзірлеушілер үшін осы пернелерді пайдалану жөніндегі нұсқаулықтар жасалған,
сондықтан көптеген бағдарламалардағы пернелердің міндеті ұқсас болып
келеді.
Сандық бөлік екі мақсатта қолданылады. Пернетақтаның сандық бөлігінде
NumLock пернесі режімі қосылып тұрған кезде пернелер сандық ақпарат пен
арифметикалық амалдар таңбаларын енгізуге арналады.
Пернетақтаның сандық бөлімінде NumLock пернесі режімі қосылмаған
кезде бұнда жүгіргіні басқару пернелері қайталанады.
CapsLock, ScrollLock, NumLock пернелерінің пернетақтаның оң жақ
жоғарғы бұрышында сәйкес режім қосылып тұрғанын көрсететін көрсеткіштері
бар.
Тінтуір – өзін тегіс бетте қозғалтқанда бейне беттегі жүгіргіні
(курсорды) жылжытатын шағын манипулятор.
Тінтуір – компьютермен әдетте сым арқылы жалғанатын және тұрпаты
кәдімгі тышқанға ұқсайтын, 2-3 батырмасы бар қорапша. Оны басында қалжыңдап
mouse – тышқан деп атағанмен, кейіннен осы сөз ресми атауына айналып
кетті.
Тінтуірді үстел бетінде немесе басқа да жазықтық бетінде қозғалтқан
кезде компьютер бейне бетінде тінтуір көрсеткіші – жүгіргі сол ретпен
қозғалады. Жүгіргі орындалып отырған амалға қарай өз түрін өзгерте алады.
Қандай да бір әрекетті орындау қажет болғанда пайдаланушы тінтуір
пернелерінің бірін басады.
Тінтуірдің сол жақ пернесін бір рет шерту – нысандарды ерекшелеу үшін
қолданылады. Тінтуір жүгіргісін нысанның үстіне апарып, бір рет шерту
(басып, қайта жіберу) қажет.
Екі рет шерту – терезені, құжатты ашу үшін немесе бағдарламаны іске
қосу үшін қолданылады және Enter пернесін басқанмен бірдей қызмет
атқарады. Жүгіргіні нысан үстіне апарып, екі рет жылдам шерту қажет
(тінтуір орнынан қозғалмауы тиіс).
Сонымен қатар, тінтуірдің сол жақ пернесі бейне беттегі нысандардың
орнын ауыстыру үшін қолданылады. Тінтуір көрсеткісін нысанның үстіне
апарып, пернені басып ұстап тұрып, нысанды басқа жерге апарып, содан кейін
пернені жібере салу керек.
Тінтуірдің оң жақ пернесі мәтінмәндік мәзірді шақыру үшін қолданылады
(мәзірде осы бағдарламада немесе бейне беттің осы аумағында жұмыс істеу
кезінде рұқсат етілген әмірлер қамтылған), бұл көптеген әмірлердің
орындалуын жылдамдатады. Тінтуір жүгіргісін нысанның үстіне апарып,
тінтуірдің оң жақ пернесін бір рет шерту қажет.
Кей кездері тінтуір орнына текбол, сезімтал тақта немесе трекпойнт
қолданылады. Қызметі жағынан бұл құрылғылардың бәрі тінтуірге пара-пар.
Компьютерді алғаш қосар алдында желідегі кернеу компьютер талап
ететін кернеуге сәйкес келетін-келмейтінін тексеріп алу қажет (көптеген
компьютерлер кіретін кернеудің түрлі мәндері, мысалы 220 немесе 110 В
болғанда да жұмыс істей береді). Қажет болған жағдайда компьютердегі кернеу
айырып-қосқышын дұрыс қалыпқа келтіру керек.
Электр қуаты тұрақсыз түрде берілген жағдайда компьютермен бірге
электр қуатының жетіспеуінен қорғайтын құрылғылардың бірін: желілік сүзгі,
тұрақтандырғыш немесе үздіксіз қорек көзі құрылғысын (UPS) қолданған
орынды.
Егер компьютер үздіксіз қорек көзі құрылғысы (UPS) арқылы қосылған
болса, онда оны компьютерге кернеу жеткізу режіміне ауыстыру қажет. Ал егер
компьютер тұрақтандырғыш арқылы қосылған болса, сол тұрақтандырғышты қосу
қажет.
Осыдан кейін компьютер бейне бетінде компьютердің жабдықтарын тексеру
және амалдық жүйені бастапқы іске қосу бағдарламаларының жұмысы барысы
жөніндегі хабарламалар пайда болады.
Компьютер сатып алмастан бұрын, мынаны шешіп алыңыз: Сіз оны не үшін
пайдаланасыз? Түрлі бағдарламалар компьютер сипаттамаларына түрлі талаптар
қояды, олардың ішінде процессордың ырғақтық жиілігіне, тұрғылықты диск
көлеміне, оперативті жады көлеміне, дыбыстауыш, бейнелік бейімдеуіш пен
желілік тақшаның бар болуына әсіресе назар аудару қажет.
Мысалы, мәтіндік немесе сызбалық өңдегіштер, электрондық кестелер
және т.б. сияқты кеңсе бағдарламалары жұмысы қор көздеріне аса қатты талап
қоймайды. Компьютерлердің бұл категориясының құрылымы қарапайымдау,
сондықтан недәуір арзандау болады. Бұл мақсаттарда қолдану үшін 1,8 GHz
ырғақтық жиілігі бар процессор, сыйымдылығы 80 Gb тұрғылықты диск, 256 Mb
оперативті жады, аналық тақшаға қоса орнатылған бейнелік бейімдеуішті
қамтитын жүйелік қорап және диагоналы 17 дюйм монитор сатып алса
жеткілікті.
Ал егер Сіз тек құжаттарды әзірлеп, кестелермен жұмыс істеп,
көрмелерді әзірлеп қана қоймай, кинофильмдер көріп, музыка тыңдап, ойындар
ойнағыңыз келсе, алдыңғы жинақталымға бір саты жоғарырақ бейнетақша және
дыбыстауыш қосу қажет (қазіргі кезде олар аналық тақшаға қоса орнатылады,
сондықтан жеке-жеке сатып алудың қажеті жоқ).
Егер Сізге Internet желісінде жұмыс істеуге арналған компьютер қажет
болса, аталған құрылғыларға қоса, желілік тақша мен модем алу керек.
Сипаттамасы бойынша үйдегі компьютерге ұқсас ноутбуктар недәуір
қымбатырақ тұрады, өйткені оларда өте кішкентай технологиялар, электр
көзінен, яғни аккумулятордан тәуелсіз жұмыс істеуге арналған қуатты үнемдеу
жүйелері пайдаланылады.
Қазіргі заманғы ойындар компьютердің қор көздеріне өте қатаң талап
қояды, сондықтан ол талаптарға сай келетін компьютерлердің құны қымбатқа
түсіп отырады. Бұндай жинақталым үшін әдетте ең қымбат бейнелік
бейімдеуіштер, қуатты көп ядролы процессорлар, өте шапшаң оперативті
жадының аса үлкен көлемі және ауқымды диск кеңістігі қажет.
Амалдық жүйе (АЖ) – бұл құжаттармен амалдар орындауға арналған,
сыртқы құрылғыларды және бағдарламаларды басқаруды жүзеге асыратын
бағдарламалар жиынтығы. АЖ бағдарламалар жүйесінің компьютердің
мәліметтерді өңдеу жөніндегі бүкіл жұмысын, пайдаланушымен сұхбатты
ұйымдастырады, компьютердің құрылғыларын және қор көздерін басқарады,
мәліметтерді қорғауды қамтамасыз етеді, пайдаланушы мен бағдарламалар
сұратуы бойынша түрлі қызметтерді атқарады және т.б.
Амалдық жүйе болмаса, қазіргі заманғы компьютердің жабдықтары мен
бағдарламаларына қатынасу мүлде мүмкін емес. Барлық аппараттық, сонымен
қатар бағдарламалық жабдықтар пайдаланушыға тек амалдық жүйе арқылы ғана
ұсынылады.
Адамның компьютермен қатынас жасау тәсілі қандай екенінің, оның оңай
да тартымды болуының маңызы зор. Қатынас жасау тәсілі – пайдаланушымен
сұхбатты ұйымдастыруға арналған бағдарламалық ортаның сыртқы көрінісі
тілдесу (интерфейс) деп те аталады. Дербес компьютерлерде тілдесудің
әмірлік және терезелік екі түрін көруге болады.
Әмірлік тілдесуде адам компьютермен өте көп және түрлі пішімде
жазылатын АЖ әмірлерінің көмегімен қатынас жасайды. Әмірлік тілдесуі бар
амалдық жүйелерге бертінге дейін компьютерлерде негізгі болып келген MS DOS
жатады. Компьютермен дұрыс жұмыс істей алу үшін пайдаланушы MS DOS амалдық
жүйесі бойынша том-том нұсқаулықтарды оқып шығуы қажет болатын.
Терезелік тілдесуі Windows сияқты, компьютермен тек бір құрылғы
(тінтуір) арқылы ғана қатынас жасауға болатын амалдық жүйеде жүзеге
асырылған. Бұнда сіз компьютермен қатынас жасау үшін тек бейне беттен
сызбалық кескін түрінде ұсынылған өзіңізге қажетті әрекеттерді таңдасаңыз
болғаны.
Windows амалдық жүйесінің пайдаланушы тілдесуінің негізгі
элементтеріне мына нысандар жатады: Жұмыс үстелі, терезелер, лақаптар,
батырмалар, үстелдер, мәзірлер, қалталар, қосымшалар және құжаттар.
Терезелік тілдесуді жүгіргіні нысан үстіне апарған кезде қалқып
шығатын түсініктемелер, сондай-ақ тінтуірдің оң жақ пернесін Windows
амалдық жүйесі нысанының үстінде шерткен кезде пайда болатын мәтінмәндік
мәзірлер өте ұғынықты етеді.
Әрбір компьютерлік бағдарлама амалдық жүйенің қызметтерін
пайдаланады, сондықтан өзі үшін осы қызметтерді қамтамасыз ете алатын
амалдық жүйенің басқаруымен ғана жұмыс істейді. Осылайша, амалдық жүйені
таңдаудың маңызы өте зор, өйткені Сіздің өз компьютеріңізде қандай
бағдарламалармен жұмыс істей алатыныңызды тек сол ғана анықтайды. Амалдық
жүйені таңдауға Сіздің жұмысыңыздың өнімділігі, мәліметтеріңіздің қорғалу
деңгейі, қажетті аппараттық жабдықтар да амалдық жүйені таңдауға тәуелді.
Пайдаланушылардың жұмыс орны ретінде қолданылатын IBM PC типті
компьютерлерде бертінге дейін MS DOS амалдық жүйесі орнатылатын. Қазір біз
көбінесе Windows 98, Windows NT, Windows 2000 және Windows XP амалдық
жүйелерімен жұмыс істейміз.
Windows XP – бұл бұрыннан бар Windows нұсқаларының жаңартылуы болып
табылатын Microsoft амалдық жүйесі. Windows XP екі нұсқасы бар: жеке
пайдаланушыларға және шағын кәсіпорындар мен мекемелерге арналған Windows
XP Home және неғұрлым күрделі есептеулерді жүргізуге арналған недәуір
жетілдірілген Windows XP Professional.
Әр түрлі басқару объектісінде, олардың атқаратын қызметіне
сәйкестендірілген, автоматтандырылған жұмыс орны болуы керек. Бірақ та
автоматтандырылған жұмыс орнын құру принципі ортақ болуы қажет. Жұмыс
орынын автоматтандыру жалпы мынадай принциптерге сүйенуі қажет:
• жүйелілік;
• икемділік ;
• орнықтылық;
• тиімділік.
Жүйелілік принципі – құрылымы белгіленген міндетіне сәйкес
анықталатын жүйе ретінде қарастырылуы тиіс.
Икемділік принципі – қандайда бір модуль арқылы құрылатын жүйе ішінде
барлық жүйелерді қайта құру және олардың элементтерін бір үлгіге салу
мүмкіншілігі.
Орнықтылық принципі – жұмыс орынын автоматтандыру жүйесі мүмкін
болатын ішкі және сыртқы әсер ететін себептерге байланыссыз негізгі
қызметтерді орындау керек.
Тиімділік принципі – жүйені жасауға және оны пайдалануға кеткен
шығынға қатысты жұмыс орынын автоматтандыру жоғарыда келтірілген
принциптерін іске асуын интегралды түрде қарастыру.
Жұмыс орынын автоматтандыруға қойылатын талаптар төмендегідей:
- мамандардың ақпараттық және есептеу талабын уақытында
қанағаттандыру;
- автоматтандыру уақытты ұту қажеттілігінен туындайтындықтан
қолданушының сұранысына аз уақыт ішінде жауап беру;
- пайдаланушының дайындалу деңгейіне және оның профессионалдық
сұранысына байланысты келтіру(адаптация);
- автоматтандырылған жұмыс орынының функцияларын үйренудің
қарапайымдылығы, сенімділігі;
- пайдаланушыға байланыс бойынша шыдамдылықты қамтамасыз ету;
- пайдаланушының тез үйренуінің маңыздылығы;
- есептеуіш желі құрамында жұмыс істеуінің маңыздылығы.
Қоршаған ортада қабылданатын ақпараттар жинақтау өңдеу және әртүрлі
есептерді шешкенде ақпаратты іріктеу және өңдеу немесе басқа адамдармен
ақпараттың алмасуы адамның еңбек қызметіне байланысты. Уақыт өткен сайын
осы операция және оны іске асыру құралдары ақпараттық жүйенің құрастыруының
негізі болып келеді. Оның негізіндегі пайдаланушыны ақпаратпен қамтамасыз
ету. ЭЕМ пайда болған соң ақпараттық автоматтандырылған ақпараттық жүйенің
құрастыру мүмкіншілігі. Автоматтандырылған ақпараттық жүйенің даму
кезеңінің 2 жолы бар:
- ақпараттық жүйелер автономдық файлдарда негізделген. Бұл жүйеге
қарапайым архивтермен және мүмкіндігімен шектелмеген. Бұлар автономдық
файлға жинақталған және қолданбалы комплекстік программадан тұрған. Бұл
қолданбалы программалар тек осы файлды өңдеп құжат шығаруға бейімдейді.
Осындай көптеген қауіпті кемшіліктерін негізінен пайдалануға жіктелінеді.
Мысалы, мәліметтердің артықшылығы енгізудің қиындығын және файлдың ортақ
программалық мәліметтерге тәуелді.
Мәліметтік банкасы. Бұл жүйелер жоғарыда көрсетілген мәліметтер
интеграциясы және олардың автоматтандырылған басқаруы. Олар коллективті
пайдаланушыға бағытталған. Автоматтандырылған ақпараттық жүйенің жұмыс
істеуі ақпараттық жинақтау және өңдеу. Ақпаратты келісіммен ақпарат деп
дұрыс мәліметтер және арасындағы тәуелділігі туралы жинақталған білім. ЭЕМ
ақпарат және мәліметтер түсінігі теңдестіріледі. Мәліметтер деп ЭЕМ-ге
енгізу сақтау өңдеу және пайдаланушыға шығарып беруге арналған ақпарат.
Автоматтандырылған ақпараттық жүйеге енгізумен ақпаратты құжат түрінде
шығарады. Құжат деп заңға сәйкес құқықтық маңызы бар белгілі бір ақпарат.
Автоматтандырылған ақпараттық жүйенің ақпараттық негізі болып адамдар және
құралдар (дачики) солар болып келеді. Ал тұтынушысы адамдар болып келеді
(пайдаланушылар). Ақпараттық жүйенің пайдаланушыларын 3 категорияға
бөлеміз: 1. жүйенің администратор-лары, жүйенің пайдалануына жауапты; 2.
қолданбалы программистер, әртүрлі есептің шешуіне программа құрастырушылар;
3. соңғы пайдаланушы.
Соңғы пайдаланушы деп жүйеде жүйеден өзіне керекті мәліметтерді
алатын пайдаланушы. Ақпараттық жүйеге пайдаланушы сұраныс арқылы
өткізіледі. Сұраныс деп (запрос) – жүйеге кіру үшін түсетін формалдық хабар
және мәліметтерді іздеу шарты және сақтайды. Табылған мәліметтермен не
істеу керегін нұсқауы. Автоматтандырылған ақпараттық жүйе деп ақпараттық
массивтерді программалық техникалық және тілге байланысты түсінуге болады.
Бұл құралдар пайдаланушының сұранысы бойынша мәліметтерді жинақтап, сақтап,
іздеп өңдеуге және шығаруға арналған. Автоматтандырылған ақпараттық жүйелер
адамның барлық еңбек салаларында кездеседі.
Өндірісті басқару ғылымда, библиотекаларда, оқытуда, проектілеуге
т.б.
1.3 Автоматтандырылған жұмыс орнын жасаудың негізгі принциптері.
Автомат (грек Automatos) - өзі әрекет жасайтын – ақпаратты алу,
түрлендіру, жеткізу, тарату, пайдалану процестеріндегі барлық операцияны
адамның тікелей қатысуынсыз берілген бағдарлама бойынша орындайтын құрылғы
немесе құрылғылар жиынтығы. Автоматтандырылған жүйе – басқару міндетінің
бір бөлігін адам (оператор) орындайтын, басқарылатын объектілер мен
автоматты басқару құрылғыларының жиынтығы.
Автоматтандырылған процесс – адам мен автоматтандыру құралдарының
бірлескен әрекетімен орындалатын процесс.
Автоматтандырылған басқару адамның қатысуынсыз автоматты түрде жүзеге
асырылатын объектіні басқару.
Қазақстан – 2030 бағдарламасына сәйкес қоғамның барлық салаларында
ақпараттандыру үрдісі жүруде.
Қазіргі кезде оқу жүйесін басқаруды автоматтандырудың әдістерін
көлемді және қарқынды қолдану, жан-жақты тәжірибелі және теориялық
мәселелерін зерттеуді, комплекстік ізденістерді жүргізуді талап етеді. Оқу
жүйесін басқаруды ақпаратты жергілікті өңдеу қарастырылады. Басқаруды іске
асыру үшін дербес компьютер негізінде басқару мен әрбір аймақтық оқу орнын
автоматтандыруды іске асыру керек. Оқу орнын автоматтандыру саласы
мамандарының анықтамасы бойынша кіші кәсіптік бағыттаушы есептеуіш техника
деп, мамандардың оқу орнында орналасқан және олардың жұмыстарын
автоматтандыруға арналған жабдықты айтады. Әрбір объектінің
автоматтандырылған оқу орнын басқару бекітілген міндеттеріне сай
қарастырылу керек. Дегенмен, автоматтандырылған оқу орнын жасаудың жалпы
принциптері: жүйелілік, икемділік, орнықтылық, тиімділік- әрқашан орындалу
керек. Автоматтандырылған оқу орнынын басқарылуы жүйелілік принципі
құрылымы белгіленген міндетіне сәйкес анықталатын жүйе ретінде қарастырылуы
керек.
Икемділік принйипі қандайда бір модуль арқылы құралатын жүйе ішіндегі
барлық жүйелерді қайта құру және олардың элименттерін бір үлгіге салу
мүмкіншілігін береді. Бұл жүйенің икемделушілігі деп аталады.
Орнықтылық принципі автоматтандырылған оқу орнының жүйесі мүмкін
болатын ішкі және сыртқы әсер ететін себептерге байланыссыз негізгі
қызметтерді орындау керек, яғни бұл дегеніміз, кейбір бөліктеріндегі
кемшіліктер оңай түзелетін, жүйенің жұмыс істеу қабілеті бұрынғы қалпына
тез келуі болып табылады.
Тиімділік принципі жүйені жасаған және оны пайдалануға кеткен шығынға
қатысты автоматтандырылған оқу орнынын жоғарыда келтірілген принціптерін
іске асыруды интегралды түрде қарастыру болып табылады.
1.4 Автоматтандырылған жұмыс орнын жасаудың негізгі талаптары
Тәжірибелерді, ғылыми ізденістерді талдау нәтижесінде
автоматтандырылған оқу орнына қойылатын бірқатар талаптар анықталды:
- маманның ақпараттық және оның есептеушілік сұранысы жаңаша
қанағаттандыру;
- қолданушының сұранысына аз уақытта жауап ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz