Тергеу әрекеттерінің түрлері
Тақырыбы: Тергеу әрекеттерінің процессуалдық және криминалистикалық
аспектілері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1. ТЕРГЕУ ТАКТИКАСЫНЫҢ ТҮСІНІГІ,
МАҢЫЗЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..6
1. Тергеу институтының тарихы, даму
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...6
2. Тергеу тактикасының ұғымы, мақсаты, міндеттері және
принциптері ... ...11
3. Тергеу әрекетін жүргізудің сатылары, тергеуді ұйымдастыру мен
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
4. Тактикалық тәсілдің түсінігі және
жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2. ТАКТИКАЛЫҚ ТӘСІЛДЕР БАҒЫТТАЛҒАН ОБЪЕКТІЛЕР ЖӘНЕ ОНЫ ҚОЛДАНУДЫҢ
СУБЪЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...24
1. Тергеулік операциялардың түрлері, олардың түсінігі, тактикасы және
олардың
мақсаттары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..2 4
2. Тергеу операцияларын жүргізудің принциптері, реті және
тәртіптері ... ...41
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..5 9
КІРІСПЕ
Тақырыптағы өзекті мәселесі қылмыстылықпен табысты күрес жүргізумен
байланысты бағыттардың бірі-арасында тиімдісі болып жекелеген тергеу
әрекеттерінің сапасын арттыру болып табылады. Қылмыстылықпен күресу
қылмыскердің тарапынан тікелей қарсылықтарын, олардың айлалары мен
қулықтарын тойтарудан тұрады. Әсіресе, бұл жағдай қылмыстық істердің алдын-
ала тергеу іс кезінде орын алады. Криминалистика ғылым ретінде пайда
болғаннан бастап-ақ тергеудің осы қиындықтарын жеңу бойынша арнайы
ұсыныстардың қажеттігіне көп көңіл бөлінді.
Қылмыстарды тергеу мен ашу тарапынан қараған кезде, олардың тергеу
тактикасы. Тақырыпты зерттеудегі мақсаты әдетте, қылмыскерлер жасаған
әрекеттерін, қылмыстық жолмен қолға түсірген қылмыс құралдарын, заттарын
мұқият жасырады. Аталғандарды дер кезінде және толық анықтау мен алу,
кінәлілерді табу мен қылмыстық істер жөнінде объективті шындықты қалпына
келтіруде үлкен маңызға ие.
Тергеу тактикасы дегеніміз ол тергеу әрекеттерінің тиімділігін,
нәтижелігін арттырып, іс бойынша керекті дәлелдемелерді дер кезінде
жинауға, мұнымен қатар ұйымды және жоспарлы түрде жүргізуге бағытталған,
заң шеңберінде қолданылатын тиімді де, қолайлы тәсілдер жөніндегі ғылыми
ережелердің жиынтығы.
Тергеу тактикасының осы келтірілген жалпы ережелерін және түсінігін
тұжырымдап, нақтылайтын болсақ, оны қамтитын мәселелер: тергеушінің тергеу
әрекеттерін жүргізуүстінде осы сәтте туындаған тергеу ситуациясына
байланысты, ықшамды позиция ұстауы, осы ситуацияға байланысты нәтижелі
жәнге тиімді тәсілдерді қолдану, тергеуді ұтымды жүргізу үшін өз жұмысын
дұрыс жоспарлауы.
Сонымен қатар тергеу әрекеттерін жүргізу үстінде қолданылатын тәсілдер
тергеліп жатқан қылмыстың түріне байланысты. Жалпы тактикалық тәсілдер әр
қылмыстың тергеу әдістемесінің ерекшелігіне байланысты өзгертіліп, осы
қылмысты ашуға, тергеуге бейімделіп қолданылады. Мысалы, оқиға болған жерді
қарау тактикасы-тактикалық тәсілдерді пайдалану ерекшелігіне, жасалған
қылмыстың түріне байланысты.Айтайық, жол-көлік оқиғасы болған жерді
қарағанда бір тактикалық әдіс қолданылса,керісінше, басқа тактикалық
тәсілдер ұрлық болған жерді қарау үстінде қолданылады. Сондықтан әр тергеу
әрекеттерінің тактикалық тәсілдері жеке қылмыстарды тергеу әдістемесі
арқылы қылмысты ашу әдісі есебінде қолданылады.
Криминалистикалық тактика-бұл криминалистика ғылымымен тағайындалған
тергеуді ұйымдастыру мен жоспарлау, оны жүзеге асырушы тұлғалардың мінез-
құлқын әдептеу, нақты тергеулік ахуалды ескеріп жеке тергеу әрекеттерін
орындаудың тиімді тактикалық тәсілдерін тағайындау бойынша ережелер мен
ұсыныстар жүйесі. Криминалистикалық тактика екі бөлімнен тұрады.
Біріншісі бүкіл тактика үшін маңызы бар жалпы ережелерден тұрады және
олар тергеуді тұтастай ұйымдастыру мен жоспарлауға негіз ретінде қызмет
етеді.
Қылмыстық істерді тергеу заңда көрсетілген тергеу әрекеттерін қолданып,
өткізу арқылы жүргізіледі. Бірақ, қылмысты дер кезінде ашып, керекті
дәлелдемелерді кідіртпей, дер кезінде жинап алу үшін тергеуші заңда
көрсетілген тергеу әрекеттерін жүргізу ережелерімен шектелмейді. Қай тергеу
әрекетін жүргізгенде де ол осы арқылы неғұрлым көп және құнды дәлелдемелер
жинап алу үшін осы сәтте қолайлы, ұтымды тергеу әрекетінің нәтижелігін
арттыруға бағытталып, заңға қайшы келмейтін әдістер мен тәсілдерді
қолданады.
Жұмыс кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды және қолданылған әдебиеттер
тізімінен тұрады. Кіріспе - жұмыстың кіріспесі болып табылады да зерттеудің
мақсатын, қажеттілігін, көтеріліп отырған тақырыптың қажеттілігі мен
тәжірибелік мәнін көрсетеді. Негізгі бөлім зерттеудің нәтижесін береді де,
екі тараудан тұрады. Қорытындыда жұмыстың негізгі нәтижелері жинақталған.
Жұмыстың соңында қолданылған әдебиеттердің тізімі берілген.
1. ТЕРГЕУ ТАКТИКАСЫНЫҢ ТҮСІНІГІ, МАҢЫЗЫ
1.1 Тергеу институтының тарихи даму кезеңдері
Адам қоғамының әр түрлі даму кезеңдерінде жалпы азаматтық болмысқа жат
құбылыстармен қатар адамның өміріне, денсаулығына қастандық жасау, дүние-
мүлкіне қол сұғу сияқты қоғамға қауіп төндірер іс-әрекеттер болғандығы
(болжап білуге болады) бәрімізге аян.
Адам баласының жаратылысымен бірге пайда болған арамдық,
көрсеқызығушылық,қоғамдағы өзінің дәрежесін шығынсыз аз уақытта көтеруге,
билікке ұмтылу,оңай жолмен пайда табу, өзінде жоқ мүлікті
алдау,арбау,тартып алу,ұрлау,тонау арқылы иемдену сынды және басқа да
опасыз,қара ниет сезімдері жеке адамдарды,белгілі бір топтарды қылмысқа
итермелеп отырады.
Қоғамдық және өндірістік қатынастардың және ғылыми мен білім техника
дамыған сайын қылмыс жасаудың әдіс-тәсілдері шеберленіп жетіле
түсті,сонымен қатар өз кезегінде қылмыстың түрлері де уақыт өте келе көбейе
берді. Жедел ғылыми-техникалық және өндірістің қарқынды өсуі,еңбек бөлісі,
оның мамандануы іспеттес бұрында белгісіз болып келген түрлі факторлар тағы
бір феноменнің қылмыстың кәсіпқойлануына және уақыт өте ұйымдасқан
қылмыстың бастауына жол ашты.
Жаңа байланыс,көлік құралдарымен,өзге техникамен,қылмысты жасау мен
жасыруд ың әлдеқайда жетілген, оның ішінде ғылыми әдіс тәсілдерімен
қаруланған қылмыс түрлері европаның алдыңғ ы қатарлы елдері
Алманияда,Францияда,Англияда,өзге құрлықта жатқан АҚШ-нда кең етек жая
түсті.Бұрында өмірлік тәжірибе,дұрыс мағына негізінде жұмыс істеп келген
жазалау органдары қылмыстың мұндай даму қарқыны мен ауқымына әзір еместігін
көрсетіп шарасыздық танытты.
Эволюциялық жолмен дамыған қылмысты анықтау және тергеу қағидалары
айыптаудың сот тергеуі кезінде күйреуге ұшырамайтын нақты дәлелдерге
сүйенуді қажет ететін және жаңа сапалы қылмыстылыққа төтеп беретін ғылыми-
техникалық жетістіктерге негізделген жүйені құру күн тәртібіне
қойылады.Шартараптарды жинақталған мол тәжірибе мен ғылыми ізденістер
уақыт өте келе өз жемісін береді. ХІХ ғасырдың аяғына қарай австриялық сот
тергеушісі, профессор Ранс Гросс криминалистика (лат. тілінің crimen
–қылмыс) деп ат берген ғылымның жаңа бір саласы дүниеге келді.
Криминалистиканың ғылыми білімнің саласы ретінде пайда болуы және
қалыптасуы қылмыстық процесстің қылмысты тергеу пайда болатын көптеген
ерекше міндеттерді шешу үшін жаратылыстану және техникалық
ғылымдардыңдеректігін пайдалану қажеттілігімен тығыз байланысты болды.
Алдымен Қылмыстық тактика пайда болды. Бұл терминнің авторы неміс
криминалист Альберт Вейнгарт болғанға ұқсайды. 1904 жылы оның
Қылмыстық тактика. Қылмысты тергеудің нұсқаулығы атты кітабы жарыққа
шықты. А.Вейнгарт оның кіріспе бөлігінде қылмыспен күресуде ең алдымен дәл
соғыстағыдай батыл іс-әрәкет, жеке бастамашылық таныту жылдамдық қажет деп
жазды.
Автор тергеуге мүмкіндігінше жылдам кірісуді ұсына отырып ойланылмаған
әс-әрекеттен абай болуды ескертеді. Әрбір қылмысты тергеу әсіресе маңызды
жағдайларда белгілі бір әдіспен, жүйелі түрде және әзірленген жоспар
бойынша жүргізілуі тиіс.
Қылмыстық тактика деп өзі атаған қылмысты әдістемелік түрде тергеудің
нұсқаулығында жауап алу, қамауға алу, қарау, тінту өндірістерінің
ерекшеліктері, кейбір жедел шаралардың және заттай дәлелдемелерді
зерттеудің кейбір әдіс-тісілдері және ұрлық, өртеу, жалған құжаттарды,
жалған ақша жасауды және кісі өлтіруді тергеудің әдістемелік ұсынымдары
баяндалған.
ХІХ ғасырдың аяғы –ХХ ғасырдың бас кездерінде криминалистік тактиканы
әзірлеудің және дамытудың орталығы Австро-Венгрия және Германия болды.
Г.Гросстың, А.Гельвигтің және өзге ғылымдар мен практиктердің еңбектерінде
криминалистиканың осы бір бөлімі жөніндегі алғашқы түсініктер қалыптасты.
1917 жылға дейінгі Ресей әдебиетінде кейбір тергеу іс-әрекеттерін
жүргізудің мәселелері Вл.Случевскийдің (1910 ж.ороыстың қылмыстың процессі
оқулығында); С.н. Трегубовтың мәйітті сырттай қараудың және қан дақтарын
қараудың тәсілдері мен құралдары қарастырылған- Қылмыстық техниканың
негіздері (1915) атты кітабында; бір бөлімі тергеулік қараудың тактикасына
арналған Б.Л.Бразольдтің –Тергеуге қатысты очерктері (1916) атты
еңбектерінде кездеседі.
1924 жылы Кеңестік Ресейде И.Н.Якимовтың Қылмысты тергеудің
практикалық нұсқаулығы атты кітабы басылып шықты. Автор қылмыстық
тактика терминін, қылмыскердің ізіне түсудің, оны ұстаудың және зиянсыз
етудің тиімді тәсілдерінің жүйесі ретінде сипаттай отыра таныды.
Қысқаша айтқанда –деп жазады И.Н. Якимов,- қылмыстық тактика,
әлдеқайда аз рухани және материалдық шығындалу арқылы қылмыскерді қалайша
жеңуге болатындығын үйретеді.[25.11].
Сол кездегі И.Н.Якимовтың бұл шығармасының құндылығы сол аталмыш
нұсқаулықтың Қылмыстық тактикабөліміне: қылмыскерлер типтерінің
сипаттамасын және қылмыс тектеріне қарай жіктеу, қылмыскердің ізіне түсудің
тәсілдері, оны сырттай бақылау және үстау, ізкескіш иттерді пайдалану
т.с.с. қызықты материалдар енгізілді. И.Н.Якимовтың бұл еңбегі
криминалистік тактика саласындағы болашақ зерттеулерге негіз болды.
1995 жылы Қарағанды қаласының Қарағанды мемлекеттік университетінде
К.В.кимнің авторлығымен криминалистік әдістерді кешенді пайдаланудың және
қылмысты іс бойынша объективті шындықты анықтаудың тиімді тәсілі ретінде
тергеудің кримиеналистік әдіңстерінің кешенін қалыптастырудың ұғымы мен
ғылыми негіздері қарастырылған
Тергеудің криминалистік әдісерін кешенді қолдану атты еңбегі жарық
көрді.
Ғалымның пікірі бойынша кешенді көзқарас күрделі-ұйымдасқан объектіні
зерттеу кезінде орын алуы тиіс. Ол тергеуді бір уақытта және бірден бірнеше
бағытта жүргізуге, оның бір ғана жағын емес ең аз дегенде бірнеше жағын
зерттеуге мүмкіндік бере отырып бытыраңқы жеке-дара мәндік көзқарасқа
қарағанды тергелетін объектінің анағұрлым толық, ақиқатқа барабар көрінісін
құруға мүмкіндік береді.[25.4].
Қылмыстық іс бойынша жүргізілетін тергеу әрекеттерінің атап айтқанда
оқиға болған жерді қараудың, тергеу экспериментін жүргізудің, қылмыскерді
ұстаудың, одан жауап алудың, сот экспертизасын тағайындаудың неғұрлым
тиімді жолдары ұсынылған құқық қорғау органдарының қызметкерлері мен
студенттерге арналған Е.Жәкішевтің криминалистік тактика атты оқу құралы
баспадан шықты. Бұл криминалистік тактика саласындағы қазақ тілінде шыққан
бірінші еңбек еді.
Р.Б.Тапалова мен Г.Х.Найманованың авторлықтарымен қазақ тілінде шыққан
Заттар мен материалдардың криминалистік сараптамасы атты оқу әдістемесі
жарық көрді (2002). Бұл еңбекте криминалистік техникаға бағытталған
дәстүрлі емес бағыт мазмұны қарастырылған. Зерттеушілердің ойынша
сараптамалық зерттеу жұмысын жүргізу үшін күрделі әдістер мен құрал-
жабдықтар пайдаланып, физикалық, химиялық әдістердің бір немесе екі
түрлерін ғана қолданып қоймай, сонымен қатар заттардың морфологиялық,
физикалық қасиеттерін, объектілердің химиялық элемент құрамын және т.б.
зерттеуге мүмкіндік туғызатын кешенді сараптама түрлері қолданылуы тиіс
[30.3].
Әдістемеде объектілердің өзіндік қасиеттері жайында қысқа мағлұмат
берілген және зерттеу кезінде қолданылатын құрал-жабдықтар мен әдіс-
тәсілдер ескеріле отырып, заттай дәлелдемелерді табу, бекіту, алу, оны буып-
түю және сақтау жөнінде тәжірибелік ұсыныстар жасалған. Е.Тілеубергеновтың
2002 жылы Криминалистка,2003 жылы криминалистикалық сараптамаларда
шешілетін сұрақтар атты еңбектері құқық қорғау органдарының қызметкерлері
мен студенттер қауымына арналды. Бірінші еңбек криминалистиканың ұғымы,
мақсаты мен міндеттері, криминалистиканың әдістеріне және зерттелетін
объектілердің сипаттамасы мен әр түрлі қылмыстарды тергеудің әдіс-тәсілдері
көрсетілген. Ал екінші еңбекте сараптамалы зерттеу үшін үлгілер алудың
әдісі мен мараптама түрлерінің мақсаттары, олардың объектілері мен
зерттеуге қажетті материалдарға қысқаша тоқталып өткен.
(Е.Тілеубергенов, Криминалистика алматы Дәнекер,2002,(146 бет)
Е.Тілеубергенов, Криминалистика Алматы Дәнекер, 2003, (123 бет)
Криминалистикалық сараптамаларда шешілетін сұрақтар).
Криминалистикалық тактиканы зерттеуге арналған маңызды және мазмұнды
еңбектердің біреуі А.Я.Гинзбург пен А.Р.Белкиннің Криминалистическая
тактика оқулығы болды. 1998 жылы басылып шыққан бұл еңбекте криминалистік
тактиканың жалпы ережелері, тергеуді ұйымдастырудың тәртіптері, тергеуді
жоспарлау, қарау мен куәландырудың тактикасы, кейбір қылмыс түрлерін тергеу
кезінде оқиға болған жерді қараудың ерекшеліктері жайында сөз қозғалады.
Сонымен қатар біршама тергеу іс-әрекеттерінің тактикасына көңіл бөлініп,
сот сараптамасын тағайындау мен өткізу тәртібіне тоқтала
кеткен.(А.Я.Гинзбург, А.Р.Белкин Криминалистическая тактика, Алматы ТОО
АянӘдет,1998-474 бет).
Құқық қорғау органдарының жұмысын оның ішінде тергеу саласын дамытуда
Қазақстан Республикасының заңнамасын жетілдіру мақсатында қабылданған
құқықтық нормативтік актілерге тоқтала кетейік. Қазақстан Республикасы
Президентінің Қазақстан Республикасындағы құқықтық реформаның Мемлекеттік
бағдарламасы туралы 1994 жылғы 12 ақпандағы №1569 қаулысына сәйкес
қоғамның заң саласын реформалау қажеттілігі оның экономикалық және саяси
жүйесінде жүзеге асырылып жатқан өзгерістерге сай келетін құқықтық
инфрақұрылымдар құруды талап етуінен туындаған саяси және экономикалық
қайта құруларды қамтамасыз ететін құқықтық реформа бағдарламасы қабылданды.
Осы бағдарламада Қазақстанның соттары мен құқық қорғау органдарының
жүйесіне, барлық заңдық инфрақұрылымдарына кезең-кезеңімен руформа
жүргізілу көзделді. Атап айтқанда бағдарламаның Алдын ала тергеу және
жауап алу бөлімінде Алдын ала тергеу реформасы, бір жағынан, іс
жүргізудің дербестігі мен тергеушінің тәуелсіздігін күшейтуге ал бұл тергеу
процессінің объективтігін қамтамасыз етеді, екінші жағынан, алдын ала тергу
мен жауап алу кезінде заңдылықтың сақталуын прокурорлық қадағалудың
тиімділігін арттыруға бағытталады делінген [14.3].
1994 жылғы 15 қыркүйекте Қазақстан Республикасы аумағында жүзеге
асырылатын жедел-іздестіру қызметінің мазмұнын айқындайтын және оны жүргізу
кезінде заңдылықты құқықтық кепілдіктері жүйесін баянды ететін Жедел
іздестіру қызметі туралы Қазақстан Республикасының Заңы қабылданды.
Аталмыш заңда жедел-іздестіру қызметінің ұғымы, оның міндеттері,
қағидаттары және құқықытық негізі және қойылатын заңдық талаптар
анықталған. Сонымен қатар, жедел-іздестіру қызметін жүзеге асырушы
органдар, олардың міндеттері мен құқықтары, қызметкерлерінің
жауапкершіліктері білгіленіп, жедел-іздестіру шаралары, түрлері , оларды
жүргізудің негіздері мен шарттары ашылып көрсетілді. Жедел-іздестіру
қызметіне – ... азаматтардың өмірін, меншікті қорғау, шет мемлекеттер мен
халықаралық ұйымдардың арнуалы қызметтерінің қылмысты қол сұғуынан, сондай-
ақ барлау-бүлдіру әрекеттеріне қоғам мен мемлекет қауіпсіздігін қамтамасыз
ету мақсатында арнайы уәкілдік берілген мемлекеттік органдар өз құзіреті
шегінде Қазақстан Республикасының Конституциясына сәкес жүзеге асыратын
жария және жасырын жедел-іздестіру, ұйымдық және басқару шараларының ғылыми
негізделген жүйесі деген анықтама берді.[7.9]. Жалпы заңда қазіргі тергеу
тактикасында қолданылып жүрген іс-әрекеттер тізбесі берілді.
1997 жылы Қылмысты анықтау, тергеу, жаза тағайындау, жазаны өтеу
нормаларын жария еткен Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу
және Қыдмыстық атқару кодекстері қабылданды.
2000 жылғы шілде айында тергеу әрекеттерін барынша толық және дұрыс
өткізілуіне қауіпсіздік, құқықтық және әлеуметтік қорғау алғышарттар
жасайтын Қылмыстық процесске қатысушы адамдарды мемлекеттік қорғау туралы
Қазақстан Республикасының Заңына Елбасы қол қойды. 2001 жылдың 1 қаңтарынан
бастап қолданысқа енгізілген Заң қылмыстық процесске құқыққа қарсы
араласудың жолын кесу мақсатында, қылмыстық процесске қатысушы адамдардың,
олардың отбасы мүшелері мен жақын туыстарының өмірін, денсаулығын, мүлкін,
заңды құқықтарын, мүдделерін мемлекеттік қорғау, олардың қауіпсіздігін
қамтамасыз ету шараларының жүйесін белгіледі. Аталған заңның 29 бабында
Осы заңда көзделген мемлекеттік қорғау шараларын қаржыландыру және
материалдық-техникалық қамтамасыз ету белгіленген тәртіппен республикалық
бюджет қаражаты есебінен жүзеге асырылады [9.24] деп қорғау шараларын
қаржыландырудың көзі белгіленді. Жыл сайын республикалық бюджетте осы
мақсатта тиісті қаражат жұмсалып отырады. Бөлінетін қаражаттың ішкі істер
бөлімдерінде мақсатты жұмсалуын ҚР Ішкі Істер Министрінің 2002 жылғы 3
маусымдағы Қазақстан Республикасы Ішкі Істер Министрлігінің органдары мен
бөлімшелерінің қылмыстық процеске қатысушы адамдарды қорғау жөніндегі
нұсқаулықты бекіту туралы № 394 сәйкес жүзеге асырылады. Дәл осы іспеттес
құжат ҚР Қаржы полициясы Агенттігінде де бер деп болжауға болады. Себебі
арнайы қаражат осы органға да бөлініп отырады.
Елде адамды бет әлпеті бойынша биометриялық сәйкестендіру жүйесін құру
мүмкіндігі туралы мәселе бойынша ұсыныстар әзірлеу мақсатында Қазақстан
Республикасы Премьер-Министрінің 2002 жылғы 11 маусымдағы № 72-өкіміне
сәйкес жұмыс тобы құрылды. Бұл жұмыс тобы Латон фирмасының осы мәселе
жайындағы жобасын қарап ҚР Үкіметінің қарауына аталмыш жүйені құрудың
орындылығы туралы ұсыныс енгізуге тиіс еді. Осы мәселенің одан кейін
белгілі бір шешім ретінде немесе заң жобасы ретінде жарық көрмеуі мәселенің
ҚР Үкіметі тарапынан қолдау таппағанын көрсетеді. ТМД мемлекеттерінің
арасында Ресейдің, Әзірбайжанның және Тәжікстанның, алыс шет елдердің
ішінде АҚШ-тың, Канаданың, Австралияның, Сауд Аравиясының, Қытайдың,
Индонезия мен Түркияның заңдарымен көзделген және кеңінен қолданылып келе
жатқан адамның жеке басын ұқсастыру рәсімін қарастыратын заң жобасы
Қазақстанда да күн тәртібіне қойылды. 2001 жылғы желтоқсан айының соңғы
күндері Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік дактилоскопиялық тіркеу
туралы деген атпен Қазақстан Республикасы Заңның жобасы ҚР Үкіметінің
бастамашылығымен Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің қарауына
кепіл түсті. Бұл Заңның юобасы дактилоскопиялық тіркеу жүргізу арқылы
алынған дактилоскопиялық ақпаратты пайдалана отырып, адамның жеке басын
ұқсастыру мүмкіндігі (идентификациялау) мақсатында әзірленген еді. Осы Заң
жобасын әзірлеудің қажеттілігі қазіргі уақытта мемлекетімізде азаматтарды
дактилоскопиялық есепке алудың бірыңғай жүйесі құрылмағандығын және бұл
мәселелердің заң жүзінде реттелмегендігінен туындап отыр.
Заң жобасының Түсіндірме жазбасында Дактилоскопиялық есеп болмайынша
саны ұдайы өсіп отырған хабар-ошарсыз жоғалған адамдарды іздеу қиынға
түседі, бұл ретте олардың елеулі бөлігін кәмелетке толмағандар құрайды,
денсаулық жағдайы немесе жас мөлшеріне байланысты өзі туралы деректер
беруге қабілетсіз адамдарды іздестіру және теңдестіру, сондай-ақ табиғи
зілзала, ірі авариялар мен апаттар, өрт салдарынан және олардың зардаптарын
жою, қылмыстық әрекеттер кезінде қаза тапқан азаматтардың, оның ішінде
әскери қызметшілердің, ТЖА, құқық қорғау және өзге де арнаулы мемлекеттік
органдар қызметкерлерінің жеке басын анықтау іс жүзінде мүмкін
емес.[15.8].-делінген. Шындығына келгенде заң жобасы қабылдаған жағдайда
қылмыстарды ашу мен оларға тергеу жүргізуге, қылмыскерлерді іздестіруге оң
әсер етер еді.
Осы салада қажетті мамандардың жоқтығы ма әлде тиісті материалдық-
техникалық жарақаттандырудың жоқтығы ма, әлде оның жетілмегендігі ме өзі
ұсынған заң жобасын Үкімет өзі қайтарып алды.
Жол полициясы қызметкерлеріне қосымша құзыреттер берген Қоғам
қауіпсіздігін қамтамасыз етудегі, қылмыстың жолын кесу мен оны ашудағы,
сонымен қатар іздестіру жұмыстарының белсенділігін арттырудағы жол
полициясының іс-әрекетін жетілдіру туралы ҚР Ішкі Істер Министрлігінің
бұйрығы шықты.
Ішкі Істер мекемелері криминалистік срапатау бөлімшелерінің қылмыс
пен күресуде криминалитикалық әдістер мен құралдарды толық пайдалану мәні
мен жауапкершілігін арттыру және қылмыс істерін тергеуде сенімді, ғылыми
тиянақты дәлелдердің негізін даярлауды көздеген Қазақстан Республикасы Ішкі
Істер Министрінің Қылмыс пен күресуде ғылыми-техникалық әдістер мен
құралдарды тиімді пайдалану туралы бұрығы шықты.
2. Тергеу тактикасының ұғымы, міндеттері және принциптері
Қылмыстылықпен күресу қылмыскердің тарапынан тікелей қарсылықтарын,
олардың айлалары мен қулықтарын тойтарудан тұрады. Әсіресе, бұл жағдай
қылмыстық істердің алдын-ала тергеу іс кезінде орын алады. Криминалистика
ғылым ретінде пайда болғаннан бастап-ақ тергеудің осы қиындықтарын жеңу
бойынша арнайы ұсыныстардың қажеттігіне көп көңіл бөлінді.
Осындай ұсыныстардың жиынтығын әуелі қылмыстық тактика деп атады,
кейінірек тергеу тактикасы болып аталады (ұсыныстардың бұлай аталуы-
тергеуге, тергеушіге қатысты айтылған), ал қазіргі кезде криминалистикалық
тактика атауы кең қолданылып жүр, бұлар 1997 жылы жарық көрген заң ғылымның
докторы, профессор е.Ғ.Жәкішевтің Криминалистік тактика атты оқу
құралы,1998 жылы орыс тілінде А.Я. Гинзбургтың, А.Р.Белкиннің, профессор
А.Ф.Аубакиров редакциясында шыққан Криминалистическая тактика оқулығы.
Қарастырылып отырған криминалистика ғылымының осы тарауы әр түрлі
әдебиеттерде әр қилы аталады: криминалистикалық тактика немесе тергеу
тактикасы болып кездеседі. Атаулардағы бұл айырмашылық, олардың мазмұны
үшін елеулі өзгешелік бермейді, өйткені криминалистикалық қандай ғылым
саласынан пайда болып қалыптасқанын білдіреді, ал тергеулік деген атау,
оның негізгі қолдану саласына қатысты айтылған. Мазмұны бойынша
криминалистикалық тактиканың ұғымы тергеу тактикасының ұғымына
қарағанда әлдеқайда кең, өйткені тергеу тактикасы тек қана алдын-ала
тергеуге қатысты айтылған, ал криминалистикалық тактика ұғымы болса,
алдын-ала тергеудің тактикаларынан басқа, соттық тергеу тактикасын, сот
сараптамаларын жүргізуді, сонымен қатар әлі толық зерттеліп болмаған
айыптау мен қорғау тактикаларын ашады[28.4].
Қылмысты тергеу, тергеу әрекеттерін және іс бойынша әділдкті анықтау
үшін дәлелдемелік ақпараттарды жинау мен зерттеуді қамтамасыз ететін
ұйымдастыру шараларын жүргізу арқылы жүзеге асырылады. Тергеу әрекеттерінің
нәтижелілігі мен тиімділігіне, олардың тиісті түрде ұйымдастыру тактикалық
тұрғысынан жүзеге асыру арқылы қол жетеді; олардың негізгі қағидаларын
криминалистикалық тактика зерттеп жетілдіреді.
Криминалистикалық тактика-бұл криминалистика ғылымымен тағайындалған
тергеуді ұйымдастыру мен жоспарлау, оны жүзеге асырушы тұлғалардың мінез-
құлқын әдептеу, нақты тергеулік ахуалды ескеріп жеке тергеу әрекеттерін
орындаудың тиімді тактикалық тәсілдерін тағайындау бойынша ережелер мен
ұсыныстар жүйесі. Криминалистикалық тактика екі бөлімнен тұрады.
Біріншісі бүкіл тактика үшін маңызы бар жалпы ережелерден тұрады және
олар тергеуді тұтастай ұйымдастыру мен жоспарлауға негіз ретінде қызмет
етеді.
Қылмыстық істерді тергеу заңда көрсетілген тергеу әрекеттерін
қолданып, өткізу арқылы жүргізіледі. Бірақ, қылмысты дер кезінде ашып,
керекті дәлелдемелерді кідіртпей, дер кезінде жинап алу үшін тергеуші заңда
көрсетілген тергеу әрекеттерін жүргізу ережелерімен шектелмейді. Қай тергеу
әрекетін жүргізгенде де ол осы арқылы неғұрлым көп және құнды дәлелдемелер
жинап алу үшін осы сәтте қолайлы, ұтымды тергеу әрекетінің нәтижелігін
арттыруға бағытталып, заңға қайшы келмейтін әдістер мен тәсілдерді
қолданады.
Мұндай әдістерді қолданудың негізгі мақсаты, ол қылмыскердің
қылмыстың ашылуына кедергі жасау үшін қолданып отырған айла-әрекеттерін
әшкерелеп, іс бойынша объективті дәлелдемелер жинау.
Тергеу тактикасы дегеніміз ол тергеу әрекеттерінің тиімділігін,
нәтижелігін арттырып, іс бойынша керекті дәлелдемелерді дер кезінде
жинауға, мұнымен қатар ұйымды және жоспарлы түрде жүргізуге бағытталған,
заң шеңберінде қолданылатын тиімді де, қолайлы тәсілдер жөніндегі ғылыми
ережелердің жиынтығы.
Тергеу тактикасының осы келтірілген жалпы ережелерін және түсінігін
тұжырымдап, нақтылайтын болсақ, оны қамтитын мәселелер: тергеушінің тергеу
әрекеттерін жүргізуүстінде осы сәтте туындаған тергеу ситуациясына
байланысты, ықшамды позиция ұстауы, осы ситуацияға байланысты нәтижелі
жәнге тиімді тәсілдерді қолдану, тергеуді ұтымды жүргізу үшін өз жұмысын
дұрыс жоспарлауы.[28.8].
Сонымен қатар тергеу әрекеттерін жүргізу үстінде қолданылатын тәсілдер
тергеліп жатқан қылмыстың түріне байланысты. Жалпы тактикалық тәсілдер әр
қылмыстың тергеу әдістемесінің ерекшелігіне байланысты өзгертіліп, осы
қылмысты ашуға, тергеуге бейімделіп қолданылады. Мысалы, оқиға болған жерді
қарау тактикасы-тактикалық тәсілдерді пайдалану ерекшелігіне, жасалған
қылмыстың түріне байланысты.Айтайық, жол-көлік оқиғасы болған жерді
қарағанда бір тактикалық әдіс қолданылса,керісінше, басқа тактикалық
тәсілдер ұрлық болған жерді қарау үстінде қолданылады. Сондықтан әр тергеу
әрекеттерінің тактикалық тәсілдері жеке қылмыстарды тергеу әдістемесі
арқылы қылмысты ашу әдісі есебінде қолданылады.
1.3 Тергеу әрекетін жүргізудің сатылары, тергеуді ұйымдастыру мен
жоспарлаудың маңызы
Тергеуге байланысты жұмысының мақсатты және ұйымды түрде жүруі
тергеудің белгілі бір жоспармен жүргізілуіне тікелей байланысты. Қылмысты
іс қозғалғаннан кейін тергеу жоспарын жасау арқылы тергеуші тергеу үстінде
шешілетін сұрақтарды толық айқындап алып, осы сұрақтар ды нақтылы қандай
тергеу әрекеттерін, жедел-іздестіру және басқа да ұйымдық жұмыстарды
жүргізу арқылы шешуге болатынын анықтап, белгілейді[26.8.]
Сұрақтар тергеп отырған қылмыстың мән-жайын анықтауға байланысты болу
керек. Сондықтан жоспарға кіретін сұрақтар осы қылмыс жөнінде тергеушінің
ойша жасаған болжауынан туындайды. Тергеп отырған қылмыстың қалай, қандай
жағдайда болғанын тергеуші, әрине, өз көзімен көрген жоқ. Бірақ қылмысты
толық және объективті тергеу үшін тергеуші, қылмыстың қалай болғанын ойша
болса да болжап, қылмыстың жасалу жолын көз алдына елестетіп көріп, оның
бейнесін ойша жасап көруі керек. Осындай ойша шығармашылық талдау
процесінің үстінде осы қылмыстың қандай жағдайда болғандығы, қылмысқа
қатынасқан адамдар және де қылмысты оқиғаның басқа да мән-жайлары жөнінде
белгілі бір болжаулар пайда болады.
Тергеушінің бұл ойша талдау арқылы жүргізетін шығармашылық, белгілі бір
сұрақтарды шешуге бағытталған іздеу процесі логикалық гипотеза әдістеріне
негізделеді. Сондықтан тергеу болжауы логикалық табиғаты жағынан алғанда
гипотезаның бір түріне-жұмыс гипотезасына жатады.
Болжаудың мазмұны және мағынасына байланысты тергеу болжамы жалпы және
жеке болып екі түрге бөлінеді. Жалпы болжау-ол нақты қандай қылмыстың
болғандығы жөніндегі тергеушінің ой-пікірі. Айталық, оқиға болған жерде
өлік табылған жағдайда тергеуші осы оқиға жөнінде мына төмендегідей
болжаулар жасай алады: жәбірленуші біреу қсақана өлтірді,абайсызда өлтірді,
не өзін-өзі өлтірушілік. Атап айтқанда, мұндай жалпы болжауда қандай қылмыс
жасалғандығы жөнінде белгілі бір пікір туындайды. Осы жасалған жалпы
болжаудың әрқайсысынан сұрақтар туындап, олар жөнінде жеке болжаулар
жасалады. Мысалы, қылмысты белгілі бір адамның жасағандығы, қашан, қай
мезгілде және қандай қару пайдаланғандығы жөніндегі,т.с.с сұрақ-болжаулар.
Осындай шығармашылық талдаудан туындаған тергеу болжауларының бәрі бірдей
тексерілуі керек. Бастапқы кезде жасалған болжаулардың қайсысы дұрыс екенін
біліп аңғаруға болмайды. Сондықтан жасалған болжаулардың бәрін бір кезекте
қосарлы түрде тексеріп анықтау керек. Егер тергеуші осы сәтте шындыққа
жатады деп тапқан бір болжауды ғана тексерумен айналысса, кейін ол болжау
бекітілмей қалған жағдайда, басқа болжаулардың тексерілуін кешіктіріп
алады.
Сонымен тергеу болжауы дегеніміз тергеудің белгілі бір кезеңдерінде
туындаған жағдайларға, жиналған айғақты дәлелдемелерге негізделген
қылмыстың түрі, оның болу тетігі және қылмыстың басқа мән-жайлары жөніндегі
тергеушінің ой-пікірі.Қылмыстық іс бойынша жасалған болжауларды және одан
туындайтын сұрақтарды шешу үшін арнайы тергеу әрекеттерін, жедел-іздестіру
және басқа да анықтама жұмыстарын жүргізу керек. Бұл жүргізілетін жұмыстар
белгілі бір кезекпен, тіртіппен, жоспарлы түрде өткзілуі керек
болғандықтан, анықталатын сұрақтарды, тергеу шараларын толық қамтитын
тергеу жоспары жасалады. Тергеу жоспарын осы тұрғыдан алып қарасақ, ол
негізінен тергеу болжауын тексеріп, анықтауға бағытталған жоспар екендігі
айқын көрінеді.Сонымен тергеу жоспаырының логикалық негізі-тергеу
болжаулары. Тергеу болжауларының, оны тексеруге бағытталған тергеу
жоспарының жалпыбір шығармашылық жұсыстың бірімен-бірі байланысты екі
сатысы екендігі, міне, осымен сипатталады. Тергеушінің шығармашылық ой-
пікірі, осыған байланысты жасалған болжаулары қағазға жоспар арқылы
түсіріп, жоспарда көрсетілген тергеу шараларын жүргізу арқылы жүзеге
сасды.[26.11].
Тергеу жоспарын жасау белгілі бір принциптерге негізделеді. Жоспарды
жасау үстінде тергеушіні міндетті түрде ескеретін шартты принциптері бар.
Олар: жоспардың индивидуальдығы, нақтылығы, серпінділігі, жоспарланған
шаралардың іске асу айқындығы, заңдылығы және қолайлығы.
Жоспардың индивидуальдығы дегеніміз ол жоспардың тіке осы қылмысты
ашуға, іске керекті не осы іске байланысты сұрақтарды анықтауға бағытталуы
және қылмысты істі жүргізу үстінде жиналған дәлелдемелерге негізделуі.
Анықталатын сұрақтарды, жүргізетін тергеу әрекеттерін және басқа да ұйымдық
жұмыстарын тергеушінің тіке өзінің жоспарлауы оның бұл бағыттағы жұмысын
шығармашылық арнаға түсіреді, сонымен қатар тергеушінің жауапкершілігін
арттырады.
Тергеу жоспарының нақтылығы дегеніміз ол анықтауға жататын сұрақтардың
түсінікті және анық болуы, осы сұрақтарды шешу жолдарының нақтыланып
көрсетілуі. Жоспарда жалпы және декларативті сипатта көрсетілген
тармақтардың болмауы шарт. Егер де іс бойынша анықталуға жататын жалпы
сұрақтар болса олар нақтыланып, анықталып көрсетілуі керек. Сұрақтардың
анық көрсетілуі оларды тез арада шешіп, анықтауды жеңілдетеді.
Жоспардың серпінділігі (динамикалық принципі) оның тергеудің әр
кезеңінде, әрқилы тергеу ситуациясына сай өзгеріп тұруы. Тергеу процесі
құбылмалы, әр уақытта өзгеріп отыратын процестердің қатарына жатады. Тергеу
үстінде, әрине, бұрын жоспарды құрғанда белгілі болмаған мәселелердің,
сұрақтардың туындауы мүмкін. Осылардың бәрін дер кезінде жоспарға кіргізіп
жасалған тергеу жоспар тоқтатылып, өзгертіліп отырылады. Сондықтан болған
өзгерістерді дер кезінде енгізіп, қосып отыруға тергеу жоспары бейімді
болу керек.
Тергеу жоспарын құрғанда оған іс жүзінде анықтауға болатын сұрақтарды
және белгілі мерзімде нақтылы орындауға мүмкін жұмыстарды, тергеу шараларын
кіргізу керек. Бұл жоспардың нақты орындалуын қамтамасыз етеді.
Анықталуы жоспарланған сұрақтар іс бойынша жасалған тергеу
болжауларынан туындайды. Осы тергеу жоспарында көрсетілген сұрақтарды
анықтау үшін өткізілуі тиіс жұмыс әрекеттері заңға қаишы келмеуі керек.
Мұны тергеуді жоспарлаудың заңдылық принципі деп аитады. Тергеу
әрекеттерінің,жедел-іздестіру және басқа ұйымдық жұмыстардың дәлелдеме
алуға нәтижелігін және өткізуге қолаилығын арттыру үшін оларды ұтымды
кезекпен өткізетіндей етіп жоспарлау қажет.бірінші кезекте кідіртпей
өткізуді қажет ететін тергеу әрекеттері және жедел-іздестіру жұмыстары
жоспарлануы керек. Бұл тергеудің ықшамды және үйлесімді түрде өтуін
қамтамассыз етеді.
Тергеу жоспары белгілі бір элементтерден құралады, осы қылмыс бойынша
жасалған тергеу болжамдарына негізделеді және сол болжауларды тексеруге
бағытталады. Сондықтан жоспардың бірінші элементі-осы іс бойынша жасалған
тергеу болжаулары. Бұл тергеу болжауларын тексеру үшін белгілі бір
сұрақтарды, мәселелерді анықтауға тура келеді. Сондықтан тергеу жоспарын
құрғанда болжаудан туындаған және осыған байланысты тексеруді қадет ететін
сұрақтардың тізбегі жоспардың екінші элементі болып саналады. Жоспарға
кірген сұрақтар тергеу әрекеттерін жедел-іздестіру және басқа да
жұмыстарды жүргізу арқылы анықталып, шешілетін болғандықтан, осы
орындалатын тергеу шаралары жоспардың үшінші элементі болады.
Осы жоспарланған жұмыстарды кім және қай мерзімде өткізу керек екендігі
де жоспарда көрсетіледі. Бұл жоспардың төртінші элементі болады. Кей
жағыдайларда тергеу шараларын орындайтын лауазымды адамның аты-жөні өзінше
жеке жазылады. Мұндай жағыдайда жоспар бес элементтен құралады.
Енді тергеу жоспарын кесте түрінде көрсетсек, ол төрт кейде бес
бағаннан тұратындығы байқалады. әр бағандағы жоспар бірімен-бірі тікелей
байланысып, бірінен-бірі туындайды. Осындай жоспар бойынша
тергеушініңқылмысты тергеуге байланысты жүргізетін жұмыстары кесте
түрінде қағаз бетіне түсіріліп көрсетіледі.
Тергеу жоспары ойша және жазбаша түрде жасалады. Тергеудің бастапқы
кезеңінде қылмыстық іс бойынша мәліметтердің аз мезгілінде тергеуші өз
жұмысын ойша жоспарлайды. Кейбір кідіртпей жүргізуді қажет ететін тергеу
әрекеттері жоспарсызда жүргізіледі. Айталық, қылмыс жөнінде хабар алысымен
тергеуші оқйға болғани жерге барып қарайды және осы қараудың
қорытындысынан туындаған тергеу әрекеттерін өткізеді. Осы тергеу шараларын
жүргізіп, орындаудан жйналған дәлелдеме деректерді сараптап, оларды
айқындап, анықтау арқылы тергеу болжауларын жасап, осы болжауларды
тексеруді жоспарлайды.
Тергеу тәжірибесінде тергеу жоспарының бірнеше түрі бар. Жұмыстың
дұрыс жүргізілуі үшін жоғарыда көрсетілген элементтердің бәрі де жоспарда
көрсетілуі керек. Жоспар бағандық және кестелік түрі бойынша жасалады.
Қазақстан республикасының ҚҚ-нің ____ бабымен қарсы қозғалған №___
санды қылмыстық іс бойынша жасалған тергеу
Жоспары
Үлгі
Тергеу Анықталатын Тергеу Орындау Орындау Шаралардың
болжаулары сұрақтар, әрекеттері:мерзімі кімге орындалу
істің мән-жайыжедел-іздес жүктеледі нәтижесі
тіру
және басқа
да жұмыстар
Осы кестеде көрсетілгендей нысанда әр болжау бойынша жеке жоспар
жасауға болады. Кейбір көп эпизодты істер бойынша әр эпизодқа жеке-жеке
жоспарлар жасалады.Жалпы тергеу жоспарына қосымша, оны толықтыруға
бағытталған, жиналған айғақ мәліметтерін бір жүйеге келтіру үшін
жоспарлаудың басқа да түрлері қолданылады.Мысалы, көп эпизодты істер
бойынша тергеп отырған қылмысқа қатынасы бар әр айыпкерге жеке есеп
карточкесі толтырылады. Онда осы айыпкерге инкриминацияланған қылмысты
әрекеттер және оның осы қылмысқа қатынастығындәлелдейтін деректер
келтіріледі. Жауапқа тартылған қылмыскерлердің саны көп, күрделі және көп
эпизодты істерді жоспарлаудың шахматты ведомость деген түрі де жиі
қолданылады. Мұндай жағдайда бірінші бағанға осы іс бойынша жауапқа
тартылған айыпкерлердің аты-жөні жазылады да, одан кейінгі
бағандарғаақылмыстың жеке-жеке эпизодтары жазылады. Айыпкер қай
қылмыстың эпизодқа қатынасы болса сол бағанға х деген белгі қойылады.
Бұл жоспарлау тәсілін төмендегі кесте арқылы көрсетуге болады.
Үлгі
Қылмысты 1 эпизод 2 эпизод 3 эпизод 4 эпизод
жасауға
қатынасқандар
1-ші айыпкердің
аты-жөні Х Х Х
2-ші айыпкердің
аты-жөні
Х Х Х
3-ші
айыпкердің
аты-жөні
Х Х Х
Кейбір өте үлкен істер бойынша күрделі,бірнеше торлы басқару жоспарыда
жасалады. Мұндай көп торлы кестеде тергеушінің бірнеше бағытта істейтін
жұмыстары көрсетіледі. Оның ішіндегі неғұрлым маңызды жұмыстары, қайбағытта
және қандай тергеу шараларын орындау үстінде қандай кедергілердің,
қйындықтардың кездесетіндігін алдын ала белгілеп алуға болады.
Тергеудің әр кезеңінде істелетін жұмыстарды жоспарлаудың өзіндік
ерекшеліктері бар. Тергеудің бастапқы кезеңінде кідіртілмейтін тергеу
әрекеттері және жедел-іздестіру жұмыстарының жүргізілуі жоспарланады.
Тергеудің кейінгі кезеңдерінде жоспарға кіретін тергеу әрекеттері және
жедел-іздестіру жұмыстары негізінен айыпкердің жауабынан туындайтын
мәселелерді тексеруге бағытталады. Ол үшін айталық, сот экспертйзасын
тағайындау тергеу, эксперйментін жүргізу, жауапты оқйға болған жерде
тексеру, т.б. осыған ұқсас тергеу әрекеттерін өткізу жоспарланды.[26.14].
Жалпы қылмыстық іс бойынша жасалатын тергеу жоспары мен қатар кейбір
күрделі тергеу әрекеттерін, атап айтқанда, жауап алу, тергеу
эксперйментінанықталатын сұрақтар, оны жүргізу үстінде қолданылатын
тактйкалық тәсілдер, сонымен қатар осы тергеу әрекеттерінің нәтйжелігін
арттыру үшін өткізілетін басқада ұйымдық жұмыстар көрсетіліп белгіленеді.
Мұндай тергеу әрекеттерінің жоспары жалпы тергеу жоспарының бір элементі
есебінде саналып, осы жоспардағы мәселелерді шешуге бағытталады.
1.4 Тактикалық тәсілдің түсінігі және жіктелуі
Криминалистік тактиканың ең бір негізгі, түйінді сұрақтарының бірі-ол
тактикалық тәсіл. Тергеушінің тергеу әрекеттерін жүргізгенде алдына қоятын
негізгі мақсаты-осы тергеу әрекетін жүргізу арқылы неғұрлым көп және құнды
дәлелдемелер жинау.
Сондықтан қолданылатын тактикалық тәсілдер белгілі бір талаптарға сай
болу керек. Тактикалық тәсілдерге қойылатын негізгі талап-оның заңға қайшы
келмеуі, жеке адамның не заң тұлғаларына құқығын бұзбау және жалпы
моральдық, этикалық қағидаларға сай болуы.
Тактикалық тәсіл- бұл дәлелдемелік ақпараттарды жинау, зерттеу мен
қолдану кезіндегі тергеушінің барынша дұрыс тәртіптік мінез-құлқы немесе
оның әрекеттерінің барынша тиімді әдістері.
Яғни, бұл тактикалық ережелерді жүзеге асырудың ең көп тараған
әдістері мен нышандары. Тактикалық тәсілдің түсінігі толықтай тактиканың
мәнін білдіреді, сондықтан криминалистиканың осы тарауы үшін ең бастысы
болып табылады. Одан басқа тактикалық ұсыныстар, тактикалық операциялар
мен комбинациялар бар.
Тактикалық ұсыныс-бұл тергеу кезінде тактикалық тәсілдерді таңдау
үшін қолдану туралы ғылым мен негізделген және тәжірибемен сыналып
бекітілген кеңес.
Тактикалық операция-бұл бір жоспар бойынша тергеудің нақты бір
уақытаралық мақсаттарын шешу үшін біріктірілген тергеу әрекеттерінің жедел-
іздестіру шараларының және оларға қатысты тактикалық тәсілдердің кешені.
Тактикалық операцияға мына элементтер кіреді:
- жедел- іздестіру шаралары;
- техникалық ұйымдастыру шаралары;
- құжаттық ревизиялар;
- қылмысты тергеу барысында бұқаралық ақпарат құралдарын қолдану бойынша
шаралар
- қоғамның көмегін пайдалануға қатысты шаралар;
- қоғамдық тәртіпті қорғау бойынша шаралар.
Тергеу әрекетін жүргізу үстінде туындаған ситуатциалық жағыдайға
Байланысты осы ситуатцияға тиімді және ыңғайлы тәсіл қолданылады. Кей
жағыдайда бір тергеу әрекетін жүргізгенде, бір сұрақты анықтауға
тактйкалық тәсілдердің бірнеше түрі бірдей, арнайы бір кезекпен
қолданалады. Кей жағдайда бір тергеу әрекетін жүргізгенде, бір сұрақты
мнықтауға тактикалық тәсілдердің бірнеше түрі бірдей, арнайы бір кезекпен
қолданылады. Мұны криминалистикада тергеу әрекетін жүргізу үстінде
қолданылатын тактикалық комбинация дейді.
Тергеу ситуациясы дегеніміз-ол тергеудің белгілі бір кезеңде
айғақтағы мәліметтердің, дәлелдемелердің көлеміне және ерекщелігіне, істің
мән-жайын анықтау мүмкіндігіне байланысты қалыптасатын жағдай.Комбинация
дегеніміз-қиылыстыру, былайша айтқанда, қиылыстырудың айласы. Операция
дегеніміз-ол бір күрделі әрекет.
Тактикалық комбинация мен операция дегеніміз- тергеу үстінде тергеу
ситуациясына байланысты қылмыстың мән-жайын анықтау үшін жүргізілетін
тергеу әрекеттінің, жедел-іздестіру және басқа да ұйымдық жұмыстардың
жынтығы және оларды белгілі бір кезекпен, тактикалық айламен қисындастырып
жүргізу әдісі.
Тактикалық тәсілдердің негізгі қағидалары:
- әдістің қылмыстық іс жүргізуші заңға сәйкес келуі;
- әдістің адамгершілік пен этика қағидаларына сәйкестігі;
- әдістің ғылыми негізділігі;
- әдістің қауіпсіздігі;
- әдістің сапалылығы;
- әдістің үнемділігі.
Тактикалық комбинация-тергеудің нақты мақсаттарын шешу үшін бір
тергеу әрекетінің шеңберіндегі тактикалық тәсілдердің үйлесі:
- тергеу әрекетін жүргізу үшін ортаны қамтамасыз етуге байланысты
тактикалық комбинациялар;
- іздер мен материалды ортаны табу мен бекітуге байланысты тактикалық
комбинациялар;
- іс бойынша шындықты анықтауға қарсы болатын жағдайларды шешуге
бағытталған тактикалық комбинациялар.
Тактикалық операциялар мен комбинациялардың тактикалық тәсілдерінің
сандық және көлемдік қатынастарында айырмашылығы бар. Тактикалық
ұсыныстардың тәсілдерден үлкен айырмашылығы жоқ, сондықтан оны тактикалық
тәсіл деп есептесе де болады. Мұндағы айырмашылық, ұсыныстар тактикалық
тәсілдердің тиімділігін арттыруға бағытталған (мысалы, оқиға болған жерді
қараудың қандай жағдайларында нақты ережелердіқолдану керек- орталықтан
шетке немесе керісінше), ал тәсіл көп жағдайларда белгілі бір әрекеттерді
немесе мінез-құлықты білдіреді. Осыдан көретініміздей, сондықтан бұларды
бөліп айту мүмкін емес деуге болады.
Тактикалық тәсіл барлық жағдайларда дерлік тергеу әрекеттерінің
немесе тактикалық операциялар мен комбинациялардың бір бөлігі болып
табылады, бірақ оны нақты тергеулік процессуалдық әрекетпен теңестіруге
болайды. Тергеу әрекеті мазмұны, құрылымы, әдістері кең, әрі күрделі және
қылмыстық процесуалдық сипаты бар, ал тактикалық тәсілдер тек қана
криминалистикалық ұсыныс сипатында болады және заңмен реттелмейді. Егер
қандай да бір тактикалық жағдай құқық нышанына енгізілсе, онда оның
тактикалық тәсіл болуы тоқталып заң болып табылады.[31.56].
Қылмыстарды тергеу кезінде тактикалық тәсілдерді қолдану келесі
талаптарды сақтай отырып жүргізілуі керек:
- олар заңдылық қағидаларына, құқық тәсілдері қолдану келесі талаптарды
сақтай отырып жүргізілуі керек;
- азаматтардың ар-намысын кемітпеуі керек, олардың құқықтық
хабарсыздығын пайдалануға жол берілмейді. Тактикалық тәсіл кері
сезімдердің дамуына себін тигізбеуі керек, алдауға негізделмеуі тиіс
және құқық қорғау органдарының беделін түсірмейтін болуы керек (яғни,
тәсілдердің этикалығы);
- тактикалық тәсіл шындықты жасырып отырған адамға күшті әсер етуі керек
те, ал басқа адамдарға қатысты бейтарап болуы керек (яғни, тәсіл
әсерінің таңдамалылығы);
- тактикалық тәсілдер қолданылмастан бұрын криминалистикалық ғылым
зерттеу шеңберінде зерттеліп сыналуы керек. Тергеушінің ғылыммен және
тәжірибемен сыналып бекітілмеген тактикалық тәсілдері өз бетінше
қолдануы кейбір жағдайларда елеулі зардаптарға әкеліп соғуы мүмкін
(тәсілдің ғылымдылығы мен мыналғандығы);
- тәсілдердің адам өмірі мен денсаулығы үшін қауіпсіз болуы, сонымен
қатар материалдық байлықтарға зиян келтірмеуі;
- тәсілдің мазмұны нақты тергеулік ахуалға сай болуы керек. Бұлсыз
тактикалық тәсілді қолдану қарама-қайшы нәтиже беруі мүмкін;
- тәсілге қол жеткізу мүмкіндігінше жеңіл болуы, сонымен қатар адамның
ойлау мүмкіндіктеріне сай болу.
Криминалистикалық ғылыми зерттеулерде тактикалық тәсілдердің әр
түрлі жіктелуі берілген. Тәжірибенің тұрғысынан қарағанда тактикалық
тәсілдері келесі негіздер бойынша бөлудің үлкен маңызы бар:
1.Тергеу әрекеттерінің түрлері. Бұл жерде жауап алу, беттестіру,
тергеулік қарау, тануға ұсыну, ұстау, жауаптарды оқиға болған жерде тексеру
мен нақтылау, тергеу эксперименті, тінту мен алу, сраптама тағайындау,
сараптаманы зерттеу үшін салыстырмалық үлгілер алу және де басқа да тергеу
әрекеттерін жүргізгенде қолданылатын тактикалық тәсілдерді бөліп айтса
болады.
2. Қылмыс түрлері.Қылмыстың жеке түрлерін тергеудегі өзгешеліктер
тергеу әрекеттерінің мазмұнына әсер етеді. Ұрлық туралы қылмыстық іс
бойынша жауап алудың тактикалық тәсілдері әйел зорлау немесе кісі өлтіру
туралы істердегі жауап алудың тактикалық тәсілдерінен елеулі
айырмашылықтары бар.
3. Тұлғаның процессуалдық жағдайы. Айыпталушының, сезіктінің,
жәбірленушінің, сарапшының қатысуымен жүргізілетін жекелеген тергеу
әрекеттерінің (әсіресе, жауап алудың) тактикалық тәсілдерін атап көрсетуге
болады.
4. Қатысушылардың құрамы бойынша жас өспірімдердің кәмелетке
толмағандардың,, шетелдіктердің, дене немесе жүйке кемістіктері бар адамдар
не болмаса сот өндірісінің тілін білмейтін адамдар және сол сияқты
тұлғалардың қатысуымен жүргізілетін тергеу әрекетіндегі тактикалық тәсілдер
деп бөліп айтылуы мүмкін.
5. Тергеуді жүргізудің жағдайларына байланысты ( бас бостандығынан
айыру жерлерінде, көлікте, табиғи апаттар кезінде жүргізілетін тергеудің
тактикалық тәсілдері деп те білуге болады).
6. Техника –криминалистикалық құралдарды қолдану тек қана арнайы
техника криминалистикалық тәсілдерді дайындау қажеттілігін тудырып қана
қоймай, сонымен қатар оларды жүзеге асыру жағдайларына сәйкес тактикалық
тәсілдерді қолданудың да қажеттілігін тудырады.
7. Дәлелдеу кезінің сипаты бойынша дәлелдемелерді табу,бекіту, зерттеу
және оларды қолдану сияқты тәсілдерді бөліп айтуға болады.
8. Әсер ету объектісі бойынша адамның мінез құлқына әсер ететін
тактикалық тәсілдер және материалды әлемнің әр түрлі объектерін зерттеудің
тактикалық тәсілдері деп бөлінуі мүмкін.
9. Тергеу әрекетін жүргізу сатылары бойынша тергеу әрекетіне
дайындалудың, тергеу ірекетін жүргізудің және тергеу әрекетінің нәтижелерін
бекітудің тактикалық тәсілдері деп бөліп айтуға болады.
Жоғарыда айтылғандардан басқа тәсілдерді төмендегідей бөлуге болады:
- қарапайым-бір ғана әрекеттен тұрады (мысалы, айыпкерден жауап алу
кезінде, белгілі бір дәлелдеменің тергеуде бар екендігін білмейтін
болса, онда соны оған күтпеген жерден көрсету);
- күрделі-бірнеше сатылардан немесе әрекеттерден (мысалы, тінтудің
күтпегендігі мен кенеттігін қамтамсыз ету және тактикалық
комбинациялардың, яғни бір мақсатпен біріктірілген әр түрлі
тәсілдердің жиынынан тұрады).
Тактикалық тәсілдерді қолдану аумағы сан-алуан және екі ірі топқа
бөлуге
мүмкіндік береді. Ең алдымен, бұл барлық дерлік немесе көптеген тергеу
әрекеттерін жүргізгенде қолданылатын тәсілдер. Оларды жалпы деуге болады.
Сонымен қатар, нақты тергеу әрекеттерінде қолданылатын тәсілдер (мысалы,
тінту кезінде тінтіліп жатқан адамның қимылдары мен қылықтарын бақылау,
жауап лау кезінде жауаптардағы қайшылықтарды қолдану, тергеу
экспериментінде сынақтарды бірнеше рет қайталау және с.с.) осындай
тәсілдерді жеке немесе арнайы деп атауға болады.
Тактика жоғарыда айтылғандай тактикалық тәсілдерден басқа тактикалық
ұсыныстарды әзірлейді. Тактикалық ұсыныстарға дәлелдемелерді жинаудың,
зерттеудің және пайдаланудың техника-криминалистикалық құралдары немесе
тәсілдерін қолдану туралыұсыныстарды жатқызуға болады. Ұсыныстар жалпы,
яғни кез келген дәлелдеу тұлғасына арналған және кез келген тергеулік
ахуалдарда қолданылатындар және арнайы, яғни іс жүргізудің нақты тұлғасына
есептеліп, бір ғана тергеулік ахуалға арналған ұсыныстар болып бөлінеді.
Тактикалық тәсілдерді қолданудың субъектілері болып тергеуші, анықтама
органдары қызметкерлері табылады. Сонымен қатар, прокурорлық қадағалауды
және мекемелік прцессуалдық бақылауды жүзеге асыратын тұлғалар сыналарға
құқылы:
- тактикалық тәсілдерді қолданудың заңдылығын қадағалайды;
- тактикалық тәсілдерді қолдану бойынша бұйымдар береді (олар көбіне
әдістемелік ұсыныс сипатында болады);
- тактикалық тәсілдерді тікелей қолданады.
Тактикалық тәсілдерді қолдануға пайда болған тергеу ахуалы әсерін
тигізеді, яғни тергеуді жүргізу кезінде тап сол уақытта пайда болған
жағдайлардың жиынтығы әсер етеді.
Тергеуді жүргізушітұлғаның әрі негізгі еңбек құралы, әрі қызметінің
баты нышаны қылмыстық іс жүргізу заңымен реттелген тергеу әрекеттері
болып табылады. Барлық тергеу әрекеттері дәлелдемелерді жинауға және
зерттеуге бағытталған. Осыған орай, қылмыстық іс бойынша тергеуді тергеу
әрекеттерінсіз жүргізу мүмкін емес.[32.69]. Тергеу әрекеттерінің не
екеніне тоқталатын болсақ, бұл қылмыстық іс жүргізу заңымен реттелген
дәлелдемелік ақпараттарды жинауға, зерттеуге, бағалауға және пайдалануға
бағытталған өкілетті тұлғалардың шаралары.
Тергеу барысында тергеу әрекеттерінен басқа, заңмен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
аспектілері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1. ТЕРГЕУ ТАКТИКАСЫНЫҢ ТҮСІНІГІ,
МАҢЫЗЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..6
1. Тергеу институтының тарихы, даму
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...6
2. Тергеу тактикасының ұғымы, мақсаты, міндеттері және
принциптері ... ...11
3. Тергеу әрекетін жүргізудің сатылары, тергеуді ұйымдастыру мен
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
4. Тактикалық тәсілдің түсінігі және
жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2. ТАКТИКАЛЫҚ ТӘСІЛДЕР БАҒЫТТАЛҒАН ОБЪЕКТІЛЕР ЖӘНЕ ОНЫ ҚОЛДАНУДЫҢ
СУБЪЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...24
1. Тергеулік операциялардың түрлері, олардың түсінігі, тактикасы және
олардың
мақсаттары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..2 4
2. Тергеу операцияларын жүргізудің принциптері, реті және
тәртіптері ... ...41
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..5 9
КІРІСПЕ
Тақырыптағы өзекті мәселесі қылмыстылықпен табысты күрес жүргізумен
байланысты бағыттардың бірі-арасында тиімдісі болып жекелеген тергеу
әрекеттерінің сапасын арттыру болып табылады. Қылмыстылықпен күресу
қылмыскердің тарапынан тікелей қарсылықтарын, олардың айлалары мен
қулықтарын тойтарудан тұрады. Әсіресе, бұл жағдай қылмыстық істердің алдын-
ала тергеу іс кезінде орын алады. Криминалистика ғылым ретінде пайда
болғаннан бастап-ақ тергеудің осы қиындықтарын жеңу бойынша арнайы
ұсыныстардың қажеттігіне көп көңіл бөлінді.
Қылмыстарды тергеу мен ашу тарапынан қараған кезде, олардың тергеу
тактикасы. Тақырыпты зерттеудегі мақсаты әдетте, қылмыскерлер жасаған
әрекеттерін, қылмыстық жолмен қолға түсірген қылмыс құралдарын, заттарын
мұқият жасырады. Аталғандарды дер кезінде және толық анықтау мен алу,
кінәлілерді табу мен қылмыстық істер жөнінде объективті шындықты қалпына
келтіруде үлкен маңызға ие.
Тергеу тактикасы дегеніміз ол тергеу әрекеттерінің тиімділігін,
нәтижелігін арттырып, іс бойынша керекті дәлелдемелерді дер кезінде
жинауға, мұнымен қатар ұйымды және жоспарлы түрде жүргізуге бағытталған,
заң шеңберінде қолданылатын тиімді де, қолайлы тәсілдер жөніндегі ғылыми
ережелердің жиынтығы.
Тергеу тактикасының осы келтірілген жалпы ережелерін және түсінігін
тұжырымдап, нақтылайтын болсақ, оны қамтитын мәселелер: тергеушінің тергеу
әрекеттерін жүргізуүстінде осы сәтте туындаған тергеу ситуациясына
байланысты, ықшамды позиция ұстауы, осы ситуацияға байланысты нәтижелі
жәнге тиімді тәсілдерді қолдану, тергеуді ұтымды жүргізу үшін өз жұмысын
дұрыс жоспарлауы.
Сонымен қатар тергеу әрекеттерін жүргізу үстінде қолданылатын тәсілдер
тергеліп жатқан қылмыстың түріне байланысты. Жалпы тактикалық тәсілдер әр
қылмыстың тергеу әдістемесінің ерекшелігіне байланысты өзгертіліп, осы
қылмысты ашуға, тергеуге бейімделіп қолданылады. Мысалы, оқиға болған жерді
қарау тактикасы-тактикалық тәсілдерді пайдалану ерекшелігіне, жасалған
қылмыстың түріне байланысты.Айтайық, жол-көлік оқиғасы болған жерді
қарағанда бір тактикалық әдіс қолданылса,керісінше, басқа тактикалық
тәсілдер ұрлық болған жерді қарау үстінде қолданылады. Сондықтан әр тергеу
әрекеттерінің тактикалық тәсілдері жеке қылмыстарды тергеу әдістемесі
арқылы қылмысты ашу әдісі есебінде қолданылады.
Криминалистикалық тактика-бұл криминалистика ғылымымен тағайындалған
тергеуді ұйымдастыру мен жоспарлау, оны жүзеге асырушы тұлғалардың мінез-
құлқын әдептеу, нақты тергеулік ахуалды ескеріп жеке тергеу әрекеттерін
орындаудың тиімді тактикалық тәсілдерін тағайындау бойынша ережелер мен
ұсыныстар жүйесі. Криминалистикалық тактика екі бөлімнен тұрады.
Біріншісі бүкіл тактика үшін маңызы бар жалпы ережелерден тұрады және
олар тергеуді тұтастай ұйымдастыру мен жоспарлауға негіз ретінде қызмет
етеді.
Қылмыстық істерді тергеу заңда көрсетілген тергеу әрекеттерін қолданып,
өткізу арқылы жүргізіледі. Бірақ, қылмысты дер кезінде ашып, керекті
дәлелдемелерді кідіртпей, дер кезінде жинап алу үшін тергеуші заңда
көрсетілген тергеу әрекеттерін жүргізу ережелерімен шектелмейді. Қай тергеу
әрекетін жүргізгенде де ол осы арқылы неғұрлым көп және құнды дәлелдемелер
жинап алу үшін осы сәтте қолайлы, ұтымды тергеу әрекетінің нәтижелігін
арттыруға бағытталып, заңға қайшы келмейтін әдістер мен тәсілдерді
қолданады.
Жұмыс кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды және қолданылған әдебиеттер
тізімінен тұрады. Кіріспе - жұмыстың кіріспесі болып табылады да зерттеудің
мақсатын, қажеттілігін, көтеріліп отырған тақырыптың қажеттілігі мен
тәжірибелік мәнін көрсетеді. Негізгі бөлім зерттеудің нәтижесін береді де,
екі тараудан тұрады. Қорытындыда жұмыстың негізгі нәтижелері жинақталған.
Жұмыстың соңында қолданылған әдебиеттердің тізімі берілген.
1. ТЕРГЕУ ТАКТИКАСЫНЫҢ ТҮСІНІГІ, МАҢЫЗЫ
1.1 Тергеу институтының тарихи даму кезеңдері
Адам қоғамының әр түрлі даму кезеңдерінде жалпы азаматтық болмысқа жат
құбылыстармен қатар адамның өміріне, денсаулығына қастандық жасау, дүние-
мүлкіне қол сұғу сияқты қоғамға қауіп төндірер іс-әрекеттер болғандығы
(болжап білуге болады) бәрімізге аян.
Адам баласының жаратылысымен бірге пайда болған арамдық,
көрсеқызығушылық,қоғамдағы өзінің дәрежесін шығынсыз аз уақытта көтеруге,
билікке ұмтылу,оңай жолмен пайда табу, өзінде жоқ мүлікті
алдау,арбау,тартып алу,ұрлау,тонау арқылы иемдену сынды және басқа да
опасыз,қара ниет сезімдері жеке адамдарды,белгілі бір топтарды қылмысқа
итермелеп отырады.
Қоғамдық және өндірістік қатынастардың және ғылыми мен білім техника
дамыған сайын қылмыс жасаудың әдіс-тәсілдері шеберленіп жетіле
түсті,сонымен қатар өз кезегінде қылмыстың түрлері де уақыт өте келе көбейе
берді. Жедел ғылыми-техникалық және өндірістің қарқынды өсуі,еңбек бөлісі,
оның мамандануы іспеттес бұрында белгісіз болып келген түрлі факторлар тағы
бір феноменнің қылмыстың кәсіпқойлануына және уақыт өте ұйымдасқан
қылмыстың бастауына жол ашты.
Жаңа байланыс,көлік құралдарымен,өзге техникамен,қылмысты жасау мен
жасыруд ың әлдеқайда жетілген, оның ішінде ғылыми әдіс тәсілдерімен
қаруланған қылмыс түрлері европаның алдыңғ ы қатарлы елдері
Алманияда,Францияда,Англияда,өзге құрлықта жатқан АҚШ-нда кең етек жая
түсті.Бұрында өмірлік тәжірибе,дұрыс мағына негізінде жұмыс істеп келген
жазалау органдары қылмыстың мұндай даму қарқыны мен ауқымына әзір еместігін
көрсетіп шарасыздық танытты.
Эволюциялық жолмен дамыған қылмысты анықтау және тергеу қағидалары
айыптаудың сот тергеуі кезінде күйреуге ұшырамайтын нақты дәлелдерге
сүйенуді қажет ететін және жаңа сапалы қылмыстылыққа төтеп беретін ғылыми-
техникалық жетістіктерге негізделген жүйені құру күн тәртібіне
қойылады.Шартараптарды жинақталған мол тәжірибе мен ғылыми ізденістер
уақыт өте келе өз жемісін береді. ХІХ ғасырдың аяғына қарай австриялық сот
тергеушісі, профессор Ранс Гросс криминалистика (лат. тілінің crimen
–қылмыс) деп ат берген ғылымның жаңа бір саласы дүниеге келді.
Криминалистиканың ғылыми білімнің саласы ретінде пайда болуы және
қалыптасуы қылмыстық процесстің қылмысты тергеу пайда болатын көптеген
ерекше міндеттерді шешу үшін жаратылыстану және техникалық
ғылымдардыңдеректігін пайдалану қажеттілігімен тығыз байланысты болды.
Алдымен Қылмыстық тактика пайда болды. Бұл терминнің авторы неміс
криминалист Альберт Вейнгарт болғанға ұқсайды. 1904 жылы оның
Қылмыстық тактика. Қылмысты тергеудің нұсқаулығы атты кітабы жарыққа
шықты. А.Вейнгарт оның кіріспе бөлігінде қылмыспен күресуде ең алдымен дәл
соғыстағыдай батыл іс-әрәкет, жеке бастамашылық таныту жылдамдық қажет деп
жазды.
Автор тергеуге мүмкіндігінше жылдам кірісуді ұсына отырып ойланылмаған
әс-әрекеттен абай болуды ескертеді. Әрбір қылмысты тергеу әсіресе маңызды
жағдайларда белгілі бір әдіспен, жүйелі түрде және әзірленген жоспар
бойынша жүргізілуі тиіс.
Қылмыстық тактика деп өзі атаған қылмысты әдістемелік түрде тергеудің
нұсқаулығында жауап алу, қамауға алу, қарау, тінту өндірістерінің
ерекшеліктері, кейбір жедел шаралардың және заттай дәлелдемелерді
зерттеудің кейбір әдіс-тісілдері және ұрлық, өртеу, жалған құжаттарды,
жалған ақша жасауды және кісі өлтіруді тергеудің әдістемелік ұсынымдары
баяндалған.
ХІХ ғасырдың аяғы –ХХ ғасырдың бас кездерінде криминалистік тактиканы
әзірлеудің және дамытудың орталығы Австро-Венгрия және Германия болды.
Г.Гросстың, А.Гельвигтің және өзге ғылымдар мен практиктердің еңбектерінде
криминалистиканың осы бір бөлімі жөніндегі алғашқы түсініктер қалыптасты.
1917 жылға дейінгі Ресей әдебиетінде кейбір тергеу іс-әрекеттерін
жүргізудің мәселелері Вл.Случевскийдің (1910 ж.ороыстың қылмыстың процессі
оқулығында); С.н. Трегубовтың мәйітті сырттай қараудың және қан дақтарын
қараудың тәсілдері мен құралдары қарастырылған- Қылмыстық техниканың
негіздері (1915) атты кітабында; бір бөлімі тергеулік қараудың тактикасына
арналған Б.Л.Бразольдтің –Тергеуге қатысты очерктері (1916) атты
еңбектерінде кездеседі.
1924 жылы Кеңестік Ресейде И.Н.Якимовтың Қылмысты тергеудің
практикалық нұсқаулығы атты кітабы басылып шықты. Автор қылмыстық
тактика терминін, қылмыскердің ізіне түсудің, оны ұстаудың және зиянсыз
етудің тиімді тәсілдерінің жүйесі ретінде сипаттай отыра таныды.
Қысқаша айтқанда –деп жазады И.Н. Якимов,- қылмыстық тактика,
әлдеқайда аз рухани және материалдық шығындалу арқылы қылмыскерді қалайша
жеңуге болатындығын үйретеді.[25.11].
Сол кездегі И.Н.Якимовтың бұл шығармасының құндылығы сол аталмыш
нұсқаулықтың Қылмыстық тактикабөліміне: қылмыскерлер типтерінің
сипаттамасын және қылмыс тектеріне қарай жіктеу, қылмыскердің ізіне түсудің
тәсілдері, оны сырттай бақылау және үстау, ізкескіш иттерді пайдалану
т.с.с. қызықты материалдар енгізілді. И.Н.Якимовтың бұл еңбегі
криминалистік тактика саласындағы болашақ зерттеулерге негіз болды.
1995 жылы Қарағанды қаласының Қарағанды мемлекеттік университетінде
К.В.кимнің авторлығымен криминалистік әдістерді кешенді пайдаланудың және
қылмысты іс бойынша объективті шындықты анықтаудың тиімді тәсілі ретінде
тергеудің кримиеналистік әдіңстерінің кешенін қалыптастырудың ұғымы мен
ғылыми негіздері қарастырылған
Тергеудің криминалистік әдісерін кешенді қолдану атты еңбегі жарық
көрді.
Ғалымның пікірі бойынша кешенді көзқарас күрделі-ұйымдасқан объектіні
зерттеу кезінде орын алуы тиіс. Ол тергеуді бір уақытта және бірден бірнеше
бағытта жүргізуге, оның бір ғана жағын емес ең аз дегенде бірнеше жағын
зерттеуге мүмкіндік бере отырып бытыраңқы жеке-дара мәндік көзқарасқа
қарағанды тергелетін объектінің анағұрлым толық, ақиқатқа барабар көрінісін
құруға мүмкіндік береді.[25.4].
Қылмыстық іс бойынша жүргізілетін тергеу әрекеттерінің атап айтқанда
оқиға болған жерді қараудың, тергеу экспериментін жүргізудің, қылмыскерді
ұстаудың, одан жауап алудың, сот экспертизасын тағайындаудың неғұрлым
тиімді жолдары ұсынылған құқық қорғау органдарының қызметкерлері мен
студенттерге арналған Е.Жәкішевтің криминалистік тактика атты оқу құралы
баспадан шықты. Бұл криминалистік тактика саласындағы қазақ тілінде шыққан
бірінші еңбек еді.
Р.Б.Тапалова мен Г.Х.Найманованың авторлықтарымен қазақ тілінде шыққан
Заттар мен материалдардың криминалистік сараптамасы атты оқу әдістемесі
жарық көрді (2002). Бұл еңбекте криминалистік техникаға бағытталған
дәстүрлі емес бағыт мазмұны қарастырылған. Зерттеушілердің ойынша
сараптамалық зерттеу жұмысын жүргізу үшін күрделі әдістер мен құрал-
жабдықтар пайдаланып, физикалық, химиялық әдістердің бір немесе екі
түрлерін ғана қолданып қоймай, сонымен қатар заттардың морфологиялық,
физикалық қасиеттерін, объектілердің химиялық элемент құрамын және т.б.
зерттеуге мүмкіндік туғызатын кешенді сараптама түрлері қолданылуы тиіс
[30.3].
Әдістемеде объектілердің өзіндік қасиеттері жайында қысқа мағлұмат
берілген және зерттеу кезінде қолданылатын құрал-жабдықтар мен әдіс-
тәсілдер ескеріле отырып, заттай дәлелдемелерді табу, бекіту, алу, оны буып-
түю және сақтау жөнінде тәжірибелік ұсыныстар жасалған. Е.Тілеубергеновтың
2002 жылы Криминалистка,2003 жылы криминалистикалық сараптамаларда
шешілетін сұрақтар атты еңбектері құқық қорғау органдарының қызметкерлері
мен студенттер қауымына арналды. Бірінші еңбек криминалистиканың ұғымы,
мақсаты мен міндеттері, криминалистиканың әдістеріне және зерттелетін
объектілердің сипаттамасы мен әр түрлі қылмыстарды тергеудің әдіс-тәсілдері
көрсетілген. Ал екінші еңбекте сараптамалы зерттеу үшін үлгілер алудың
әдісі мен мараптама түрлерінің мақсаттары, олардың объектілері мен
зерттеуге қажетті материалдарға қысқаша тоқталып өткен.
(Е.Тілеубергенов, Криминалистика алматы Дәнекер,2002,(146 бет)
Е.Тілеубергенов, Криминалистика Алматы Дәнекер, 2003, (123 бет)
Криминалистикалық сараптамаларда шешілетін сұрақтар).
Криминалистикалық тактиканы зерттеуге арналған маңызды және мазмұнды
еңбектердің біреуі А.Я.Гинзбург пен А.Р.Белкиннің Криминалистическая
тактика оқулығы болды. 1998 жылы басылып шыққан бұл еңбекте криминалистік
тактиканың жалпы ережелері, тергеуді ұйымдастырудың тәртіптері, тергеуді
жоспарлау, қарау мен куәландырудың тактикасы, кейбір қылмыс түрлерін тергеу
кезінде оқиға болған жерді қараудың ерекшеліктері жайында сөз қозғалады.
Сонымен қатар біршама тергеу іс-әрекеттерінің тактикасына көңіл бөлініп,
сот сараптамасын тағайындау мен өткізу тәртібіне тоқтала
кеткен.(А.Я.Гинзбург, А.Р.Белкин Криминалистическая тактика, Алматы ТОО
АянӘдет,1998-474 бет).
Құқық қорғау органдарының жұмысын оның ішінде тергеу саласын дамытуда
Қазақстан Республикасының заңнамасын жетілдіру мақсатында қабылданған
құқықтық нормативтік актілерге тоқтала кетейік. Қазақстан Республикасы
Президентінің Қазақстан Республикасындағы құқықтық реформаның Мемлекеттік
бағдарламасы туралы 1994 жылғы 12 ақпандағы №1569 қаулысына сәйкес
қоғамның заң саласын реформалау қажеттілігі оның экономикалық және саяси
жүйесінде жүзеге асырылып жатқан өзгерістерге сай келетін құқықтық
инфрақұрылымдар құруды талап етуінен туындаған саяси және экономикалық
қайта құруларды қамтамасыз ететін құқықтық реформа бағдарламасы қабылданды.
Осы бағдарламада Қазақстанның соттары мен құқық қорғау органдарының
жүйесіне, барлық заңдық инфрақұрылымдарына кезең-кезеңімен руформа
жүргізілу көзделді. Атап айтқанда бағдарламаның Алдын ала тергеу және
жауап алу бөлімінде Алдын ала тергеу реформасы, бір жағынан, іс
жүргізудің дербестігі мен тергеушінің тәуелсіздігін күшейтуге ал бұл тергеу
процессінің объективтігін қамтамасыз етеді, екінші жағынан, алдын ала тергу
мен жауап алу кезінде заңдылықтың сақталуын прокурорлық қадағалудың
тиімділігін арттыруға бағытталады делінген [14.3].
1994 жылғы 15 қыркүйекте Қазақстан Республикасы аумағында жүзеге
асырылатын жедел-іздестіру қызметінің мазмұнын айқындайтын және оны жүргізу
кезінде заңдылықты құқықтық кепілдіктері жүйесін баянды ететін Жедел
іздестіру қызметі туралы Қазақстан Республикасының Заңы қабылданды.
Аталмыш заңда жедел-іздестіру қызметінің ұғымы, оның міндеттері,
қағидаттары және құқықытық негізі және қойылатын заңдық талаптар
анықталған. Сонымен қатар, жедел-іздестіру қызметін жүзеге асырушы
органдар, олардың міндеттері мен құқықтары, қызметкерлерінің
жауапкершіліктері білгіленіп, жедел-іздестіру шаралары, түрлері , оларды
жүргізудің негіздері мен шарттары ашылып көрсетілді. Жедел-іздестіру
қызметіне – ... азаматтардың өмірін, меншікті қорғау, шет мемлекеттер мен
халықаралық ұйымдардың арнуалы қызметтерінің қылмысты қол сұғуынан, сондай-
ақ барлау-бүлдіру әрекеттеріне қоғам мен мемлекет қауіпсіздігін қамтамасыз
ету мақсатында арнайы уәкілдік берілген мемлекеттік органдар өз құзіреті
шегінде Қазақстан Республикасының Конституциясына сәкес жүзеге асыратын
жария және жасырын жедел-іздестіру, ұйымдық және басқару шараларының ғылыми
негізделген жүйесі деген анықтама берді.[7.9]. Жалпы заңда қазіргі тергеу
тактикасында қолданылып жүрген іс-әрекеттер тізбесі берілді.
1997 жылы Қылмысты анықтау, тергеу, жаза тағайындау, жазаны өтеу
нормаларын жария еткен Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу
және Қыдмыстық атқару кодекстері қабылданды.
2000 жылғы шілде айында тергеу әрекеттерін барынша толық және дұрыс
өткізілуіне қауіпсіздік, құқықтық және әлеуметтік қорғау алғышарттар
жасайтын Қылмыстық процесске қатысушы адамдарды мемлекеттік қорғау туралы
Қазақстан Республикасының Заңына Елбасы қол қойды. 2001 жылдың 1 қаңтарынан
бастап қолданысқа енгізілген Заң қылмыстық процесске құқыққа қарсы
араласудың жолын кесу мақсатында, қылмыстық процесске қатысушы адамдардың,
олардың отбасы мүшелері мен жақын туыстарының өмірін, денсаулығын, мүлкін,
заңды құқықтарын, мүдделерін мемлекеттік қорғау, олардың қауіпсіздігін
қамтамасыз ету шараларының жүйесін белгіледі. Аталған заңның 29 бабында
Осы заңда көзделген мемлекеттік қорғау шараларын қаржыландыру және
материалдық-техникалық қамтамасыз ету белгіленген тәртіппен республикалық
бюджет қаражаты есебінен жүзеге асырылады [9.24] деп қорғау шараларын
қаржыландырудың көзі белгіленді. Жыл сайын республикалық бюджетте осы
мақсатта тиісті қаражат жұмсалып отырады. Бөлінетін қаражаттың ішкі істер
бөлімдерінде мақсатты жұмсалуын ҚР Ішкі Істер Министрінің 2002 жылғы 3
маусымдағы Қазақстан Республикасы Ішкі Істер Министрлігінің органдары мен
бөлімшелерінің қылмыстық процеске қатысушы адамдарды қорғау жөніндегі
нұсқаулықты бекіту туралы № 394 сәйкес жүзеге асырылады. Дәл осы іспеттес
құжат ҚР Қаржы полициясы Агенттігінде де бер деп болжауға болады. Себебі
арнайы қаражат осы органға да бөлініп отырады.
Елде адамды бет әлпеті бойынша биометриялық сәйкестендіру жүйесін құру
мүмкіндігі туралы мәселе бойынша ұсыныстар әзірлеу мақсатында Қазақстан
Республикасы Премьер-Министрінің 2002 жылғы 11 маусымдағы № 72-өкіміне
сәйкес жұмыс тобы құрылды. Бұл жұмыс тобы Латон фирмасының осы мәселе
жайындағы жобасын қарап ҚР Үкіметінің қарауына аталмыш жүйені құрудың
орындылығы туралы ұсыныс енгізуге тиіс еді. Осы мәселенің одан кейін
белгілі бір шешім ретінде немесе заң жобасы ретінде жарық көрмеуі мәселенің
ҚР Үкіметі тарапынан қолдау таппағанын көрсетеді. ТМД мемлекеттерінің
арасында Ресейдің, Әзірбайжанның және Тәжікстанның, алыс шет елдердің
ішінде АҚШ-тың, Канаданың, Австралияның, Сауд Аравиясының, Қытайдың,
Индонезия мен Түркияның заңдарымен көзделген және кеңінен қолданылып келе
жатқан адамның жеке басын ұқсастыру рәсімін қарастыратын заң жобасы
Қазақстанда да күн тәртібіне қойылды. 2001 жылғы желтоқсан айының соңғы
күндері Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік дактилоскопиялық тіркеу
туралы деген атпен Қазақстан Республикасы Заңның жобасы ҚР Үкіметінің
бастамашылығымен Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің қарауына
кепіл түсті. Бұл Заңның юобасы дактилоскопиялық тіркеу жүргізу арқылы
алынған дактилоскопиялық ақпаратты пайдалана отырып, адамның жеке басын
ұқсастыру мүмкіндігі (идентификациялау) мақсатында әзірленген еді. Осы Заң
жобасын әзірлеудің қажеттілігі қазіргі уақытта мемлекетімізде азаматтарды
дактилоскопиялық есепке алудың бірыңғай жүйесі құрылмағандығын және бұл
мәселелердің заң жүзінде реттелмегендігінен туындап отыр.
Заң жобасының Түсіндірме жазбасында Дактилоскопиялық есеп болмайынша
саны ұдайы өсіп отырған хабар-ошарсыз жоғалған адамдарды іздеу қиынға
түседі, бұл ретте олардың елеулі бөлігін кәмелетке толмағандар құрайды,
денсаулық жағдайы немесе жас мөлшеріне байланысты өзі туралы деректер
беруге қабілетсіз адамдарды іздестіру және теңдестіру, сондай-ақ табиғи
зілзала, ірі авариялар мен апаттар, өрт салдарынан және олардың зардаптарын
жою, қылмыстық әрекеттер кезінде қаза тапқан азаматтардың, оның ішінде
әскери қызметшілердің, ТЖА, құқық қорғау және өзге де арнаулы мемлекеттік
органдар қызметкерлерінің жеке басын анықтау іс жүзінде мүмкін
емес.[15.8].-делінген. Шындығына келгенде заң жобасы қабылдаған жағдайда
қылмыстарды ашу мен оларға тергеу жүргізуге, қылмыскерлерді іздестіруге оң
әсер етер еді.
Осы салада қажетті мамандардың жоқтығы ма әлде тиісті материалдық-
техникалық жарақаттандырудың жоқтығы ма, әлде оның жетілмегендігі ме өзі
ұсынған заң жобасын Үкімет өзі қайтарып алды.
Жол полициясы қызметкерлеріне қосымша құзыреттер берген Қоғам
қауіпсіздігін қамтамасыз етудегі, қылмыстың жолын кесу мен оны ашудағы,
сонымен қатар іздестіру жұмыстарының белсенділігін арттырудағы жол
полициясының іс-әрекетін жетілдіру туралы ҚР Ішкі Істер Министрлігінің
бұйрығы шықты.
Ішкі Істер мекемелері криминалистік срапатау бөлімшелерінің қылмыс
пен күресуде криминалитикалық әдістер мен құралдарды толық пайдалану мәні
мен жауапкершілігін арттыру және қылмыс істерін тергеуде сенімді, ғылыми
тиянақты дәлелдердің негізін даярлауды көздеген Қазақстан Республикасы Ішкі
Істер Министрінің Қылмыс пен күресуде ғылыми-техникалық әдістер мен
құралдарды тиімді пайдалану туралы бұрығы шықты.
2. Тергеу тактикасының ұғымы, міндеттері және принциптері
Қылмыстылықпен күресу қылмыскердің тарапынан тікелей қарсылықтарын,
олардың айлалары мен қулықтарын тойтарудан тұрады. Әсіресе, бұл жағдай
қылмыстық істердің алдын-ала тергеу іс кезінде орын алады. Криминалистика
ғылым ретінде пайда болғаннан бастап-ақ тергеудің осы қиындықтарын жеңу
бойынша арнайы ұсыныстардың қажеттігіне көп көңіл бөлінді.
Осындай ұсыныстардың жиынтығын әуелі қылмыстық тактика деп атады,
кейінірек тергеу тактикасы болып аталады (ұсыныстардың бұлай аталуы-
тергеуге, тергеушіге қатысты айтылған), ал қазіргі кезде криминалистикалық
тактика атауы кең қолданылып жүр, бұлар 1997 жылы жарық көрген заң ғылымның
докторы, профессор е.Ғ.Жәкішевтің Криминалистік тактика атты оқу
құралы,1998 жылы орыс тілінде А.Я. Гинзбургтың, А.Р.Белкиннің, профессор
А.Ф.Аубакиров редакциясында шыққан Криминалистическая тактика оқулығы.
Қарастырылып отырған криминалистика ғылымының осы тарауы әр түрлі
әдебиеттерде әр қилы аталады: криминалистикалық тактика немесе тергеу
тактикасы болып кездеседі. Атаулардағы бұл айырмашылық, олардың мазмұны
үшін елеулі өзгешелік бермейді, өйткені криминалистикалық қандай ғылым
саласынан пайда болып қалыптасқанын білдіреді, ал тергеулік деген атау,
оның негізгі қолдану саласына қатысты айтылған. Мазмұны бойынша
криминалистикалық тактиканың ұғымы тергеу тактикасының ұғымына
қарағанда әлдеқайда кең, өйткені тергеу тактикасы тек қана алдын-ала
тергеуге қатысты айтылған, ал криминалистикалық тактика ұғымы болса,
алдын-ала тергеудің тактикаларынан басқа, соттық тергеу тактикасын, сот
сараптамаларын жүргізуді, сонымен қатар әлі толық зерттеліп болмаған
айыптау мен қорғау тактикаларын ашады[28.4].
Қылмысты тергеу, тергеу әрекеттерін және іс бойынша әділдкті анықтау
үшін дәлелдемелік ақпараттарды жинау мен зерттеуді қамтамасыз ететін
ұйымдастыру шараларын жүргізу арқылы жүзеге асырылады. Тергеу әрекеттерінің
нәтижелілігі мен тиімділігіне, олардың тиісті түрде ұйымдастыру тактикалық
тұрғысынан жүзеге асыру арқылы қол жетеді; олардың негізгі қағидаларын
криминалистикалық тактика зерттеп жетілдіреді.
Криминалистикалық тактика-бұл криминалистика ғылымымен тағайындалған
тергеуді ұйымдастыру мен жоспарлау, оны жүзеге асырушы тұлғалардың мінез-
құлқын әдептеу, нақты тергеулік ахуалды ескеріп жеке тергеу әрекеттерін
орындаудың тиімді тактикалық тәсілдерін тағайындау бойынша ережелер мен
ұсыныстар жүйесі. Криминалистикалық тактика екі бөлімнен тұрады.
Біріншісі бүкіл тактика үшін маңызы бар жалпы ережелерден тұрады және
олар тергеуді тұтастай ұйымдастыру мен жоспарлауға негіз ретінде қызмет
етеді.
Қылмыстық істерді тергеу заңда көрсетілген тергеу әрекеттерін
қолданып, өткізу арқылы жүргізіледі. Бірақ, қылмысты дер кезінде ашып,
керекті дәлелдемелерді кідіртпей, дер кезінде жинап алу үшін тергеуші заңда
көрсетілген тергеу әрекеттерін жүргізу ережелерімен шектелмейді. Қай тергеу
әрекетін жүргізгенде де ол осы арқылы неғұрлым көп және құнды дәлелдемелер
жинап алу үшін осы сәтте қолайлы, ұтымды тергеу әрекетінің нәтижелігін
арттыруға бағытталып, заңға қайшы келмейтін әдістер мен тәсілдерді
қолданады.
Мұндай әдістерді қолданудың негізгі мақсаты, ол қылмыскердің
қылмыстың ашылуына кедергі жасау үшін қолданып отырған айла-әрекеттерін
әшкерелеп, іс бойынша объективті дәлелдемелер жинау.
Тергеу тактикасы дегеніміз ол тергеу әрекеттерінің тиімділігін,
нәтижелігін арттырып, іс бойынша керекті дәлелдемелерді дер кезінде
жинауға, мұнымен қатар ұйымды және жоспарлы түрде жүргізуге бағытталған,
заң шеңберінде қолданылатын тиімді де, қолайлы тәсілдер жөніндегі ғылыми
ережелердің жиынтығы.
Тергеу тактикасының осы келтірілген жалпы ережелерін және түсінігін
тұжырымдап, нақтылайтын болсақ, оны қамтитын мәселелер: тергеушінің тергеу
әрекеттерін жүргізуүстінде осы сәтте туындаған тергеу ситуациясына
байланысты, ықшамды позиция ұстауы, осы ситуацияға байланысты нәтижелі
жәнге тиімді тәсілдерді қолдану, тергеуді ұтымды жүргізу үшін өз жұмысын
дұрыс жоспарлауы.[28.8].
Сонымен қатар тергеу әрекеттерін жүргізу үстінде қолданылатын тәсілдер
тергеліп жатқан қылмыстың түріне байланысты. Жалпы тактикалық тәсілдер әр
қылмыстың тергеу әдістемесінің ерекшелігіне байланысты өзгертіліп, осы
қылмысты ашуға, тергеуге бейімделіп қолданылады. Мысалы, оқиға болған жерді
қарау тактикасы-тактикалық тәсілдерді пайдалану ерекшелігіне, жасалған
қылмыстың түріне байланысты.Айтайық, жол-көлік оқиғасы болған жерді
қарағанда бір тактикалық әдіс қолданылса,керісінше, басқа тактикалық
тәсілдер ұрлық болған жерді қарау үстінде қолданылады. Сондықтан әр тергеу
әрекеттерінің тактикалық тәсілдері жеке қылмыстарды тергеу әдістемесі
арқылы қылмысты ашу әдісі есебінде қолданылады.
1.3 Тергеу әрекетін жүргізудің сатылары, тергеуді ұйымдастыру мен
жоспарлаудың маңызы
Тергеуге байланысты жұмысының мақсатты және ұйымды түрде жүруі
тергеудің белгілі бір жоспармен жүргізілуіне тікелей байланысты. Қылмысты
іс қозғалғаннан кейін тергеу жоспарын жасау арқылы тергеуші тергеу үстінде
шешілетін сұрақтарды толық айқындап алып, осы сұрақтар ды нақтылы қандай
тергеу әрекеттерін, жедел-іздестіру және басқа да ұйымдық жұмыстарды
жүргізу арқылы шешуге болатынын анықтап, белгілейді[26.8.]
Сұрақтар тергеп отырған қылмыстың мән-жайын анықтауға байланысты болу
керек. Сондықтан жоспарға кіретін сұрақтар осы қылмыс жөнінде тергеушінің
ойша жасаған болжауынан туындайды. Тергеп отырған қылмыстың қалай, қандай
жағдайда болғанын тергеуші, әрине, өз көзімен көрген жоқ. Бірақ қылмысты
толық және объективті тергеу үшін тергеуші, қылмыстың қалай болғанын ойша
болса да болжап, қылмыстың жасалу жолын көз алдына елестетіп көріп, оның
бейнесін ойша жасап көруі керек. Осындай ойша шығармашылық талдау
процесінің үстінде осы қылмыстың қандай жағдайда болғандығы, қылмысқа
қатынасқан адамдар және де қылмысты оқиғаның басқа да мән-жайлары жөнінде
белгілі бір болжаулар пайда болады.
Тергеушінің бұл ойша талдау арқылы жүргізетін шығармашылық, белгілі бір
сұрақтарды шешуге бағытталған іздеу процесі логикалық гипотеза әдістеріне
негізделеді. Сондықтан тергеу болжауы логикалық табиғаты жағынан алғанда
гипотезаның бір түріне-жұмыс гипотезасына жатады.
Болжаудың мазмұны және мағынасына байланысты тергеу болжамы жалпы және
жеке болып екі түрге бөлінеді. Жалпы болжау-ол нақты қандай қылмыстың
болғандығы жөніндегі тергеушінің ой-пікірі. Айталық, оқиға болған жерде
өлік табылған жағдайда тергеуші осы оқиға жөнінде мына төмендегідей
болжаулар жасай алады: жәбірленуші біреу қсақана өлтірді,абайсызда өлтірді,
не өзін-өзі өлтірушілік. Атап айтқанда, мұндай жалпы болжауда қандай қылмыс
жасалғандығы жөнінде белгілі бір пікір туындайды. Осы жасалған жалпы
болжаудың әрқайсысынан сұрақтар туындап, олар жөнінде жеке болжаулар
жасалады. Мысалы, қылмысты белгілі бір адамның жасағандығы, қашан, қай
мезгілде және қандай қару пайдаланғандығы жөніндегі,т.с.с сұрақ-болжаулар.
Осындай шығармашылық талдаудан туындаған тергеу болжауларының бәрі бірдей
тексерілуі керек. Бастапқы кезде жасалған болжаулардың қайсысы дұрыс екенін
біліп аңғаруға болмайды. Сондықтан жасалған болжаулардың бәрін бір кезекте
қосарлы түрде тексеріп анықтау керек. Егер тергеуші осы сәтте шындыққа
жатады деп тапқан бір болжауды ғана тексерумен айналысса, кейін ол болжау
бекітілмей қалған жағдайда, басқа болжаулардың тексерілуін кешіктіріп
алады.
Сонымен тергеу болжауы дегеніміз тергеудің белгілі бір кезеңдерінде
туындаған жағдайларға, жиналған айғақты дәлелдемелерге негізделген
қылмыстың түрі, оның болу тетігі және қылмыстың басқа мән-жайлары жөніндегі
тергеушінің ой-пікірі.Қылмыстық іс бойынша жасалған болжауларды және одан
туындайтын сұрақтарды шешу үшін арнайы тергеу әрекеттерін, жедел-іздестіру
және басқа да анықтама жұмыстарын жүргізу керек. Бұл жүргізілетін жұмыстар
белгілі бір кезекпен, тіртіппен, жоспарлы түрде өткзілуі керек
болғандықтан, анықталатын сұрақтарды, тергеу шараларын толық қамтитын
тергеу жоспары жасалады. Тергеу жоспарын осы тұрғыдан алып қарасақ, ол
негізінен тергеу болжауын тексеріп, анықтауға бағытталған жоспар екендігі
айқын көрінеді.Сонымен тергеу жоспаырының логикалық негізі-тергеу
болжаулары. Тергеу болжауларының, оны тексеруге бағытталған тергеу
жоспарының жалпыбір шығармашылық жұсыстың бірімен-бірі байланысты екі
сатысы екендігі, міне, осымен сипатталады. Тергеушінің шығармашылық ой-
пікірі, осыған байланысты жасалған болжаулары қағазға жоспар арқылы
түсіріп, жоспарда көрсетілген тергеу шараларын жүргізу арқылы жүзеге
сасды.[26.11].
Тергеу жоспарын жасау белгілі бір принциптерге негізделеді. Жоспарды
жасау үстінде тергеушіні міндетті түрде ескеретін шартты принциптері бар.
Олар: жоспардың индивидуальдығы, нақтылығы, серпінділігі, жоспарланған
шаралардың іске асу айқындығы, заңдылығы және қолайлығы.
Жоспардың индивидуальдығы дегеніміз ол жоспардың тіке осы қылмысты
ашуға, іске керекті не осы іске байланысты сұрақтарды анықтауға бағытталуы
және қылмысты істі жүргізу үстінде жиналған дәлелдемелерге негізделуі.
Анықталатын сұрақтарды, жүргізетін тергеу әрекеттерін және басқа да ұйымдық
жұмыстарын тергеушінің тіке өзінің жоспарлауы оның бұл бағыттағы жұмысын
шығармашылық арнаға түсіреді, сонымен қатар тергеушінің жауапкершілігін
арттырады.
Тергеу жоспарының нақтылығы дегеніміз ол анықтауға жататын сұрақтардың
түсінікті және анық болуы, осы сұрақтарды шешу жолдарының нақтыланып
көрсетілуі. Жоспарда жалпы және декларативті сипатта көрсетілген
тармақтардың болмауы шарт. Егер де іс бойынша анықталуға жататын жалпы
сұрақтар болса олар нақтыланып, анықталып көрсетілуі керек. Сұрақтардың
анық көрсетілуі оларды тез арада шешіп, анықтауды жеңілдетеді.
Жоспардың серпінділігі (динамикалық принципі) оның тергеудің әр
кезеңінде, әрқилы тергеу ситуациясына сай өзгеріп тұруы. Тергеу процесі
құбылмалы, әр уақытта өзгеріп отыратын процестердің қатарына жатады. Тергеу
үстінде, әрине, бұрын жоспарды құрғанда белгілі болмаған мәселелердің,
сұрақтардың туындауы мүмкін. Осылардың бәрін дер кезінде жоспарға кіргізіп
жасалған тергеу жоспар тоқтатылып, өзгертіліп отырылады. Сондықтан болған
өзгерістерді дер кезінде енгізіп, қосып отыруға тергеу жоспары бейімді
болу керек.
Тергеу жоспарын құрғанда оған іс жүзінде анықтауға болатын сұрақтарды
және белгілі мерзімде нақтылы орындауға мүмкін жұмыстарды, тергеу шараларын
кіргізу керек. Бұл жоспардың нақты орындалуын қамтамасыз етеді.
Анықталуы жоспарланған сұрақтар іс бойынша жасалған тергеу
болжауларынан туындайды. Осы тергеу жоспарында көрсетілген сұрақтарды
анықтау үшін өткізілуі тиіс жұмыс әрекеттері заңға қаишы келмеуі керек.
Мұны тергеуді жоспарлаудың заңдылық принципі деп аитады. Тергеу
әрекеттерінің,жедел-іздестіру және басқа ұйымдық жұмыстардың дәлелдеме
алуға нәтижелігін және өткізуге қолаилығын арттыру үшін оларды ұтымды
кезекпен өткізетіндей етіп жоспарлау қажет.бірінші кезекте кідіртпей
өткізуді қажет ететін тергеу әрекеттері және жедел-іздестіру жұмыстары
жоспарлануы керек. Бұл тергеудің ықшамды және үйлесімді түрде өтуін
қамтамассыз етеді.
Тергеу жоспары белгілі бір элементтерден құралады, осы қылмыс бойынша
жасалған тергеу болжамдарына негізделеді және сол болжауларды тексеруге
бағытталады. Сондықтан жоспардың бірінші элементі-осы іс бойынша жасалған
тергеу болжаулары. Бұл тергеу болжауларын тексеру үшін белгілі бір
сұрақтарды, мәселелерді анықтауға тура келеді. Сондықтан тергеу жоспарын
құрғанда болжаудан туындаған және осыған байланысты тексеруді қадет ететін
сұрақтардың тізбегі жоспардың екінші элементі болып саналады. Жоспарға
кірген сұрақтар тергеу әрекеттерін жедел-іздестіру және басқа да
жұмыстарды жүргізу арқылы анықталып, шешілетін болғандықтан, осы
орындалатын тергеу шаралары жоспардың үшінші элементі болады.
Осы жоспарланған жұмыстарды кім және қай мерзімде өткізу керек екендігі
де жоспарда көрсетіледі. Бұл жоспардың төртінші элементі болады. Кей
жағыдайларда тергеу шараларын орындайтын лауазымды адамның аты-жөні өзінше
жеке жазылады. Мұндай жағыдайда жоспар бес элементтен құралады.
Енді тергеу жоспарын кесте түрінде көрсетсек, ол төрт кейде бес
бағаннан тұратындығы байқалады. әр бағандағы жоспар бірімен-бірі тікелей
байланысып, бірінен-бірі туындайды. Осындай жоспар бойынша
тергеушініңқылмысты тергеуге байланысты жүргізетін жұмыстары кесте
түрінде қағаз бетіне түсіріліп көрсетіледі.
Тергеу жоспары ойша және жазбаша түрде жасалады. Тергеудің бастапқы
кезеңінде қылмыстық іс бойынша мәліметтердің аз мезгілінде тергеуші өз
жұмысын ойша жоспарлайды. Кейбір кідіртпей жүргізуді қажет ететін тергеу
әрекеттері жоспарсызда жүргізіледі. Айталық, қылмыс жөнінде хабар алысымен
тергеуші оқйға болғани жерге барып қарайды және осы қараудың
қорытындысынан туындаған тергеу әрекеттерін өткізеді. Осы тергеу шараларын
жүргізіп, орындаудан жйналған дәлелдеме деректерді сараптап, оларды
айқындап, анықтау арқылы тергеу болжауларын жасап, осы болжауларды
тексеруді жоспарлайды.
Тергеу тәжірибесінде тергеу жоспарының бірнеше түрі бар. Жұмыстың
дұрыс жүргізілуі үшін жоғарыда көрсетілген элементтердің бәрі де жоспарда
көрсетілуі керек. Жоспар бағандық және кестелік түрі бойынша жасалады.
Қазақстан республикасының ҚҚ-нің ____ бабымен қарсы қозғалған №___
санды қылмыстық іс бойынша жасалған тергеу
Жоспары
Үлгі
Тергеу Анықталатын Тергеу Орындау Орындау Шаралардың
болжаулары сұрақтар, әрекеттері:мерзімі кімге орындалу
істің мән-жайыжедел-іздес жүктеледі нәтижесі
тіру
және басқа
да жұмыстар
Осы кестеде көрсетілгендей нысанда әр болжау бойынша жеке жоспар
жасауға болады. Кейбір көп эпизодты істер бойынша әр эпизодқа жеке-жеке
жоспарлар жасалады.Жалпы тергеу жоспарына қосымша, оны толықтыруға
бағытталған, жиналған айғақ мәліметтерін бір жүйеге келтіру үшін
жоспарлаудың басқа да түрлері қолданылады.Мысалы, көп эпизодты істер
бойынша тергеп отырған қылмысқа қатынасы бар әр айыпкерге жеке есеп
карточкесі толтырылады. Онда осы айыпкерге инкриминацияланған қылмысты
әрекеттер және оның осы қылмысқа қатынастығындәлелдейтін деректер
келтіріледі. Жауапқа тартылған қылмыскерлердің саны көп, күрделі және көп
эпизодты істерді жоспарлаудың шахматты ведомость деген түрі де жиі
қолданылады. Мұндай жағдайда бірінші бағанға осы іс бойынша жауапқа
тартылған айыпкерлердің аты-жөні жазылады да, одан кейінгі
бағандарғаақылмыстың жеке-жеке эпизодтары жазылады. Айыпкер қай
қылмыстың эпизодқа қатынасы болса сол бағанға х деген белгі қойылады.
Бұл жоспарлау тәсілін төмендегі кесте арқылы көрсетуге болады.
Үлгі
Қылмысты 1 эпизод 2 эпизод 3 эпизод 4 эпизод
жасауға
қатынасқандар
1-ші айыпкердің
аты-жөні Х Х Х
2-ші айыпкердің
аты-жөні
Х Х Х
3-ші
айыпкердің
аты-жөні
Х Х Х
Кейбір өте үлкен істер бойынша күрделі,бірнеше торлы басқару жоспарыда
жасалады. Мұндай көп торлы кестеде тергеушінің бірнеше бағытта істейтін
жұмыстары көрсетіледі. Оның ішіндегі неғұрлым маңызды жұмыстары, қайбағытта
және қандай тергеу шараларын орындау үстінде қандай кедергілердің,
қйындықтардың кездесетіндігін алдын ала белгілеп алуға болады.
Тергеудің әр кезеңінде істелетін жұмыстарды жоспарлаудың өзіндік
ерекшеліктері бар. Тергеудің бастапқы кезеңінде кідіртілмейтін тергеу
әрекеттері және жедел-іздестіру жұмыстарының жүргізілуі жоспарланады.
Тергеудің кейінгі кезеңдерінде жоспарға кіретін тергеу әрекеттері және
жедел-іздестіру жұмыстары негізінен айыпкердің жауабынан туындайтын
мәселелерді тексеруге бағытталады. Ол үшін айталық, сот экспертйзасын
тағайындау тергеу, эксперйментін жүргізу, жауапты оқйға болған жерде
тексеру, т.б. осыған ұқсас тергеу әрекеттерін өткізу жоспарланды.[26.14].
Жалпы қылмыстық іс бойынша жасалатын тергеу жоспары мен қатар кейбір
күрделі тергеу әрекеттерін, атап айтқанда, жауап алу, тергеу
эксперйментінанықталатын сұрақтар, оны жүргізу үстінде қолданылатын
тактйкалық тәсілдер, сонымен қатар осы тергеу әрекеттерінің нәтйжелігін
арттыру үшін өткізілетін басқада ұйымдық жұмыстар көрсетіліп белгіленеді.
Мұндай тергеу әрекеттерінің жоспары жалпы тергеу жоспарының бір элементі
есебінде саналып, осы жоспардағы мәселелерді шешуге бағытталады.
1.4 Тактикалық тәсілдің түсінігі және жіктелуі
Криминалистік тактиканың ең бір негізгі, түйінді сұрақтарының бірі-ол
тактикалық тәсіл. Тергеушінің тергеу әрекеттерін жүргізгенде алдына қоятын
негізгі мақсаты-осы тергеу әрекетін жүргізу арқылы неғұрлым көп және құнды
дәлелдемелер жинау.
Сондықтан қолданылатын тактикалық тәсілдер белгілі бір талаптарға сай
болу керек. Тактикалық тәсілдерге қойылатын негізгі талап-оның заңға қайшы
келмеуі, жеке адамның не заң тұлғаларына құқығын бұзбау және жалпы
моральдық, этикалық қағидаларға сай болуы.
Тактикалық тәсіл- бұл дәлелдемелік ақпараттарды жинау, зерттеу мен
қолдану кезіндегі тергеушінің барынша дұрыс тәртіптік мінез-құлқы немесе
оның әрекеттерінің барынша тиімді әдістері.
Яғни, бұл тактикалық ережелерді жүзеге асырудың ең көп тараған
әдістері мен нышандары. Тактикалық тәсілдің түсінігі толықтай тактиканың
мәнін білдіреді, сондықтан криминалистиканың осы тарауы үшін ең бастысы
болып табылады. Одан басқа тактикалық ұсыныстар, тактикалық операциялар
мен комбинациялар бар.
Тактикалық ұсыныс-бұл тергеу кезінде тактикалық тәсілдерді таңдау
үшін қолдану туралы ғылым мен негізделген және тәжірибемен сыналып
бекітілген кеңес.
Тактикалық операция-бұл бір жоспар бойынша тергеудің нақты бір
уақытаралық мақсаттарын шешу үшін біріктірілген тергеу әрекеттерінің жедел-
іздестіру шараларының және оларға қатысты тактикалық тәсілдердің кешені.
Тактикалық операцияға мына элементтер кіреді:
- жедел- іздестіру шаралары;
- техникалық ұйымдастыру шаралары;
- құжаттық ревизиялар;
- қылмысты тергеу барысында бұқаралық ақпарат құралдарын қолдану бойынша
шаралар
- қоғамның көмегін пайдалануға қатысты шаралар;
- қоғамдық тәртіпті қорғау бойынша шаралар.
Тергеу әрекетін жүргізу үстінде туындаған ситуатциалық жағыдайға
Байланысты осы ситуатцияға тиімді және ыңғайлы тәсіл қолданылады. Кей
жағыдайда бір тергеу әрекетін жүргізгенде, бір сұрақты анықтауға
тактйкалық тәсілдердің бірнеше түрі бірдей, арнайы бір кезекпен
қолданалады. Кей жағдайда бір тергеу әрекетін жүргізгенде, бір сұрақты
мнықтауға тактикалық тәсілдердің бірнеше түрі бірдей, арнайы бір кезекпен
қолданылады. Мұны криминалистикада тергеу әрекетін жүргізу үстінде
қолданылатын тактикалық комбинация дейді.
Тергеу ситуациясы дегеніміз-ол тергеудің белгілі бір кезеңде
айғақтағы мәліметтердің, дәлелдемелердің көлеміне және ерекщелігіне, істің
мән-жайын анықтау мүмкіндігіне байланысты қалыптасатын жағдай.Комбинация
дегеніміз-қиылыстыру, былайша айтқанда, қиылыстырудың айласы. Операция
дегеніміз-ол бір күрделі әрекет.
Тактикалық комбинация мен операция дегеніміз- тергеу үстінде тергеу
ситуациясына байланысты қылмыстың мән-жайын анықтау үшін жүргізілетін
тергеу әрекеттінің, жедел-іздестіру және басқа да ұйымдық жұмыстардың
жынтығы және оларды белгілі бір кезекпен, тактикалық айламен қисындастырып
жүргізу әдісі.
Тактикалық тәсілдердің негізгі қағидалары:
- әдістің қылмыстық іс жүргізуші заңға сәйкес келуі;
- әдістің адамгершілік пен этика қағидаларына сәйкестігі;
- әдістің ғылыми негізділігі;
- әдістің қауіпсіздігі;
- әдістің сапалылығы;
- әдістің үнемділігі.
Тактикалық комбинация-тергеудің нақты мақсаттарын шешу үшін бір
тергеу әрекетінің шеңберіндегі тактикалық тәсілдердің үйлесі:
- тергеу әрекетін жүргізу үшін ортаны қамтамасыз етуге байланысты
тактикалық комбинациялар;
- іздер мен материалды ортаны табу мен бекітуге байланысты тактикалық
комбинациялар;
- іс бойынша шындықты анықтауға қарсы болатын жағдайларды шешуге
бағытталған тактикалық комбинациялар.
Тактикалық операциялар мен комбинациялардың тактикалық тәсілдерінің
сандық және көлемдік қатынастарында айырмашылығы бар. Тактикалық
ұсыныстардың тәсілдерден үлкен айырмашылығы жоқ, сондықтан оны тактикалық
тәсіл деп есептесе де болады. Мұндағы айырмашылық, ұсыныстар тактикалық
тәсілдердің тиімділігін арттыруға бағытталған (мысалы, оқиға болған жерді
қараудың қандай жағдайларында нақты ережелердіқолдану керек- орталықтан
шетке немесе керісінше), ал тәсіл көп жағдайларда белгілі бір әрекеттерді
немесе мінез-құлықты білдіреді. Осыдан көретініміздей, сондықтан бұларды
бөліп айту мүмкін емес деуге болады.
Тактикалық тәсіл барлық жағдайларда дерлік тергеу әрекеттерінің
немесе тактикалық операциялар мен комбинациялардың бір бөлігі болып
табылады, бірақ оны нақты тергеулік процессуалдық әрекетпен теңестіруге
болайды. Тергеу әрекеті мазмұны, құрылымы, әдістері кең, әрі күрделі және
қылмыстық процесуалдық сипаты бар, ал тактикалық тәсілдер тек қана
криминалистикалық ұсыныс сипатында болады және заңмен реттелмейді. Егер
қандай да бір тактикалық жағдай құқық нышанына енгізілсе, онда оның
тактикалық тәсіл болуы тоқталып заң болып табылады.[31.56].
Қылмыстарды тергеу кезінде тактикалық тәсілдерді қолдану келесі
талаптарды сақтай отырып жүргізілуі керек:
- олар заңдылық қағидаларына, құқық тәсілдері қолдану келесі талаптарды
сақтай отырып жүргізілуі керек;
- азаматтардың ар-намысын кемітпеуі керек, олардың құқықтық
хабарсыздығын пайдалануға жол берілмейді. Тактикалық тәсіл кері
сезімдердің дамуына себін тигізбеуі керек, алдауға негізделмеуі тиіс
және құқық қорғау органдарының беделін түсірмейтін болуы керек (яғни,
тәсілдердің этикалығы);
- тактикалық тәсіл шындықты жасырып отырған адамға күшті әсер етуі керек
те, ал басқа адамдарға қатысты бейтарап болуы керек (яғни, тәсіл
әсерінің таңдамалылығы);
- тактикалық тәсілдер қолданылмастан бұрын криминалистикалық ғылым
зерттеу шеңберінде зерттеліп сыналуы керек. Тергеушінің ғылыммен және
тәжірибемен сыналып бекітілмеген тактикалық тәсілдері өз бетінше
қолдануы кейбір жағдайларда елеулі зардаптарға әкеліп соғуы мүмкін
(тәсілдің ғылымдылығы мен мыналғандығы);
- тәсілдердің адам өмірі мен денсаулығы үшін қауіпсіз болуы, сонымен
қатар материалдық байлықтарға зиян келтірмеуі;
- тәсілдің мазмұны нақты тергеулік ахуалға сай болуы керек. Бұлсыз
тактикалық тәсілді қолдану қарама-қайшы нәтиже беруі мүмкін;
- тәсілге қол жеткізу мүмкіндігінше жеңіл болуы, сонымен қатар адамның
ойлау мүмкіндіктеріне сай болу.
Криминалистикалық ғылыми зерттеулерде тактикалық тәсілдердің әр
түрлі жіктелуі берілген. Тәжірибенің тұрғысынан қарағанда тактикалық
тәсілдері келесі негіздер бойынша бөлудің үлкен маңызы бар:
1.Тергеу әрекеттерінің түрлері. Бұл жерде жауап алу, беттестіру,
тергеулік қарау, тануға ұсыну, ұстау, жауаптарды оқиға болған жерде тексеру
мен нақтылау, тергеу эксперименті, тінту мен алу, сраптама тағайындау,
сараптаманы зерттеу үшін салыстырмалық үлгілер алу және де басқа да тергеу
әрекеттерін жүргізгенде қолданылатын тактикалық тәсілдерді бөліп айтса
болады.
2. Қылмыс түрлері.Қылмыстың жеке түрлерін тергеудегі өзгешеліктер
тергеу әрекеттерінің мазмұнына әсер етеді. Ұрлық туралы қылмыстық іс
бойынша жауап алудың тактикалық тәсілдері әйел зорлау немесе кісі өлтіру
туралы істердегі жауап алудың тактикалық тәсілдерінен елеулі
айырмашылықтары бар.
3. Тұлғаның процессуалдық жағдайы. Айыпталушының, сезіктінің,
жәбірленушінің, сарапшының қатысуымен жүргізілетін жекелеген тергеу
әрекеттерінің (әсіресе, жауап алудың) тактикалық тәсілдерін атап көрсетуге
болады.
4. Қатысушылардың құрамы бойынша жас өспірімдердің кәмелетке
толмағандардың,, шетелдіктердің, дене немесе жүйке кемістіктері бар адамдар
не болмаса сот өндірісінің тілін білмейтін адамдар және сол сияқты
тұлғалардың қатысуымен жүргізілетін тергеу әрекетіндегі тактикалық тәсілдер
деп бөліп айтылуы мүмкін.
5. Тергеуді жүргізудің жағдайларына байланысты ( бас бостандығынан
айыру жерлерінде, көлікте, табиғи апаттар кезінде жүргізілетін тергеудің
тактикалық тәсілдері деп те білуге болады).
6. Техника –криминалистикалық құралдарды қолдану тек қана арнайы
техника криминалистикалық тәсілдерді дайындау қажеттілігін тудырып қана
қоймай, сонымен қатар оларды жүзеге асыру жағдайларына сәйкес тактикалық
тәсілдерді қолданудың да қажеттілігін тудырады.
7. Дәлелдеу кезінің сипаты бойынша дәлелдемелерді табу,бекіту, зерттеу
және оларды қолдану сияқты тәсілдерді бөліп айтуға болады.
8. Әсер ету объектісі бойынша адамның мінез құлқына әсер ететін
тактикалық тәсілдер және материалды әлемнің әр түрлі объектерін зерттеудің
тактикалық тәсілдері деп бөлінуі мүмкін.
9. Тергеу әрекетін жүргізу сатылары бойынша тергеу әрекетіне
дайындалудың, тергеу ірекетін жүргізудің және тергеу әрекетінің нәтижелерін
бекітудің тактикалық тәсілдері деп бөліп айтуға болады.
Жоғарыда айтылғандардан басқа тәсілдерді төмендегідей бөлуге болады:
- қарапайым-бір ғана әрекеттен тұрады (мысалы, айыпкерден жауап алу
кезінде, белгілі бір дәлелдеменің тергеуде бар екендігін білмейтін
болса, онда соны оған күтпеген жерден көрсету);
- күрделі-бірнеше сатылардан немесе әрекеттерден (мысалы, тінтудің
күтпегендігі мен кенеттігін қамтамсыз ету және тактикалық
комбинациялардың, яғни бір мақсатпен біріктірілген әр түрлі
тәсілдердің жиынынан тұрады).
Тактикалық тәсілдерді қолдану аумағы сан-алуан және екі ірі топқа
бөлуге
мүмкіндік береді. Ең алдымен, бұл барлық дерлік немесе көптеген тергеу
әрекеттерін жүргізгенде қолданылатын тәсілдер. Оларды жалпы деуге болады.
Сонымен қатар, нақты тергеу әрекеттерінде қолданылатын тәсілдер (мысалы,
тінту кезінде тінтіліп жатқан адамның қимылдары мен қылықтарын бақылау,
жауап лау кезінде жауаптардағы қайшылықтарды қолдану, тергеу
экспериментінде сынақтарды бірнеше рет қайталау және с.с.) осындай
тәсілдерді жеке немесе арнайы деп атауға болады.
Тактика жоғарыда айтылғандай тактикалық тәсілдерден басқа тактикалық
ұсыныстарды әзірлейді. Тактикалық ұсыныстарға дәлелдемелерді жинаудың,
зерттеудің және пайдаланудың техника-криминалистикалық құралдары немесе
тәсілдерін қолдану туралыұсыныстарды жатқызуға болады. Ұсыныстар жалпы,
яғни кез келген дәлелдеу тұлғасына арналған және кез келген тергеулік
ахуалдарда қолданылатындар және арнайы, яғни іс жүргізудің нақты тұлғасына
есептеліп, бір ғана тергеулік ахуалға арналған ұсыныстар болып бөлінеді.
Тактикалық тәсілдерді қолданудың субъектілері болып тергеуші, анықтама
органдары қызметкерлері табылады. Сонымен қатар, прокурорлық қадағалауды
және мекемелік прцессуалдық бақылауды жүзеге асыратын тұлғалар сыналарға
құқылы:
- тактикалық тәсілдерді қолданудың заңдылығын қадағалайды;
- тактикалық тәсілдерді қолдану бойынша бұйымдар береді (олар көбіне
әдістемелік ұсыныс сипатында болады);
- тактикалық тәсілдерді тікелей қолданады.
Тактикалық тәсілдерді қолдануға пайда болған тергеу ахуалы әсерін
тигізеді, яғни тергеуді жүргізу кезінде тап сол уақытта пайда болған
жағдайлардың жиынтығы әсер етеді.
Тергеуді жүргізушітұлғаның әрі негізгі еңбек құралы, әрі қызметінің
баты нышаны қылмыстық іс жүргізу заңымен реттелген тергеу әрекеттері
болып табылады. Барлық тергеу әрекеттері дәлелдемелерді жинауға және
зерттеуге бағытталған. Осыған орай, қылмыстық іс бойынша тергеуді тергеу
әрекеттерінсіз жүргізу мүмкін емес.[32.69]. Тергеу әрекеттерінің не
екеніне тоқталатын болсақ, бұл қылмыстық іс жүргізу заңымен реттелген
дәлелдемелік ақпараттарды жинауға, зерттеуге, бағалауға және пайдалануға
бағытталған өкілетті тұлғалардың шаралары.
Тергеу барысында тергеу әрекеттерінен басқа, заңмен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz