Бастауыш сынып окушыларының экологиялық мәдениетін қалыптастырудың зерттелуі
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Топсаяхаттар арқылытөртінші сынып оқушыларының экологиялық мәдениетін
қалыптастыру жолдары
(дүниетану пәні материалдары негізінде)
Бастауышта оқытудың педагогикасы және әдістемесі
мамандығы
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Топсаяхаттар арқылы бастауыш сыньш оқушыларының
экологиялык мәдениетін қалыптастырудың теориялық негіздері
1.1. Бастауыш сынып окушыларының экологиялық мәдениетін қалыптастырудың
зерттелуі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ..8
1.2. Дүниетану пәнінде бастауыш сынып оқушыларына топсаяхаттар
арқылы экологиялық тәрбие беру
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...15
Бірінші тарау бойынша
қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 3
1
2. Бастауыш сынып оқушыларының топсаяхаттар арқылы
экологиялық мәдениетін қалыптастыруға бағытталған тәжірибелік
педагогикалық эксперимент
2.1. Анықтаушы эксперимент материалдарын дайындау,
жүргізу, талдау және
қорытындылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
2.2. Қалыптастырушы эксперимент материалдарын дайындау,
жүргізу, талдау және
қорытындылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
Екінші тарау бойынша
қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
.53
Жалпы қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 54
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
5
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан республикасының егеменді ел болуына
байланысты қазақ этнопедагогикасының мәселелері кең көлемде ұлт мектептері
мен мұғалімдер қауымының назарын аударып, көптеген құжаттар мазмұнынан
кеңінен орын алды. Әсіресе, қазіргі қоғамдағы жариялылық жағдайында білім
мен тәрбиенің халық дәстүрлері мен тәжірибесіне негізделуіне айрықша ден
қойылуы тиіс. Халқымыз табиғат тылсымын ерте заманнан-ақ түсініп, оны
өзінің тұрмыс-тіршілігіне арқау етіп, қолдана да білген. Солардың бірі –
халықтың ауа райын болжау тәсілдері еді. Табиғат арқылы халық экологиялық
мәдениетті қалыптастырудың тиімді жолдарын тапты. Әр ұлттың ұлт болып
қалыптасқан мекені бар. Мұның өзі, әдетте, ұлтқа тән болып, сол ұлттың
бәрін түгелдей қамтитын мекен. Осыдан барып өзінің бір ұлтқа тәндігін
білдіретін адам , осы мекенді толығымен, бүкіл ауқымында білуі керек.
Қастерлеуі тиіс. Сонда мекен мен ұлттың арасында жатқан терең байланыс
айқын сезіледі. Жалпы қазақ халқы мекен мәселесіне өте терең, ілтипатпен
қараған халық. Атамекен сөзі қазақ халқының сол жерді ерте кезден
иемденіп келе жатқанын білдірсе керек. Кіндік кесіп, кір жуған, Кіндік
қаны тамған деген сөздер осыны білдіреді. Неміс халқында да фатерланд
деген сөз бар. Тікелей қазақшаға аударғанда атамекен дегенді білдіреді.
Орыстың отечество деген сөзі де ата-бабасына қарай меңзейді. Арабтың
уәтан деген сөзі отан деген мағынада пайдаланылады, ал осының қазақша
аудармасы – мекен. Әрбір ұлттың ұлт болып қалыптасқан жері сол ұлттың
мекені болып саналады. Саны аз, жерінің көлемі үлкен халық үшін, сол аз
екенімізді білдірмеу үшін, ұлтымыздың әрбір мүшесі жерімізді жетік білуі
керек. Дүниетану пәнінің мазмұны осы мақсатты жүзеге асыруда маңызды роль
атқарады. 4-сыныпта жоспарланған жеті топсаяхаттың ішінде Туған ел. Отан
тақырыбы қамтылған. Оқушылардың жасерекшелігін ескеру қағидасын басшылыққа
ала отырып, тақырыптық топсаяхатар арқылы жоғарыда айтылған құндылықтарға
қатысты мақсаттарға қол жеткізуге болады.
Бастауыш сынып оқушыларында экологиялық мәдениет қалыптастыру, оларды
коршаған табиғи ортаны қорғауға, аялауға тәрбиелеу - бүгінгі күннің өзекті
мәселелерінің бірі.
Бастауыш сынып оқушыларын айналадағы табиғи ортамен дұрыс қарым-қатынас
жасауға үйрету, экологиялык саналы тәртіп қалыптастыру бастауыш сатының ең
негізгі міндеті болып табылады. Бастауыш сынып оқушылары алғашқы
экологиялык білімді пәндердің бағдарламалық талаптарын игеру барысында
алады.
Жастар тәрбиесінің өзекті мәселелерінін бірі - бүл экологиялық білім
мен мәдениеті. Бүгінгі күні жас ұрпақтың экологиялык мәдениетін
қалыптастыру бірден-бір қажетті, кезек күттірмейтін өзекті мәселе екендігі
мемлекеттік деңгейде кабылданған түрлі саладағы заңдар мен тұжырымдамаларда
ерекше мән беріліп, атап өтілген. Соңғы кезде жер шарында жаппай
экологиялық апаттардың етек алуы және оньң алдын алу мақсатында табиғатты
қорғау жұмыстарын түбірінен жаңа негізде жетілдірудің қажеттілігі
экологиялық мәселенің өзектілігін көрсетеді. Педагогика ғылымында бастауыш
сынып оқушыларына экологиялык тәрбие беру жаңа бағыт, олардың ізгілікті-
адамгершілІк қасиеттерін калыптастыруда өзіндік мүмкіндіктері бар.
Жалпы білім беретін мектептің бастауыш сатысындағы оқыту мақсатының
басым бағыты- оқушы тұлғасын дамытуға бағыттау. Осы басым бағыттың өзгеруі
білім берудің басты міндеттерін белгілеуге мүмкіндік береді. Солардың
ішінде білім беру саласында айналадағы дүниемен дара-түлғалық катынасының
калыптасып, эстетикалык, этикалық, адамгершілік нормаларын меңгеру
міндетін жүзеге асыруда Дүниетану пәнінің алатын орны ерекше.
Дүниетану пәнінің мақсаты - окушылардың дүниеге біртұтас көзқарасын
қалыптастыру және ондағы адамның орнын түсінуге көмектесу. Басты
міндеттерінің бірі - табиғат объектілері мен құбылыстарының алуан
түрлілігі, олардың қасиеттері, салалары мен күйлері туралы түсініктерді
қалыптастыру, олардың арасындағы өзара байланысты, өзара тәуелділікті,
олардың кеңістік пен уақыт бойынша өзгерістерін түсінуді қамтамасыз ету.
Дүниетану пәнінің мазмұнында бастауыш сынып оқушыларына экологиялық білім
беру мәселесі қамтылған. Алайда пән бойынша өткізілетін топсаяхаттарда
экологиялық білім мен тәрбие беру мәселесі кең қарастырылмаған. 4-сыныпқа
арналған дүниетану оқулығында барлығы жеті тақырыптық топсаяхат
қарастырылған. Бұл оқушылардың экологиялық мәдениетін табиғат блогы арқылы
қалыптастыру үшін жеткіліксіз. Осыдан келіп топсаяхаттарға экологиялық
мазмұн бере отырып ұйымдастыру, өткізу мәселесінің өзектілігі айқындалады.
Зерттеудін мақсаты: Дүниетану пәнін оқытуда топсаяхаттар арқылы
экологиялык мәдениетті қалыптастыруды теориялық тұрғыдан негіздеу,
4-сыныптың оқыту үрдісіне енгізу әдістемесін ұсыну, тиімділігін тәжірибеде
дәлелдеу.
Зерттеу объектісі: Бастауыш сыныптағы оқыту үрдісі.
Зерттеу пәні: Топсаяхаттар арқылы төртінші сынып оқушыларының
экологиялық мәдениетін қалыптастыру жолдары (дүниетану пәні негізінде).
Зерттеу болжамы: Дүниетануды оқытуда бастауыш сынып оқушыларының
экологиялық мәдениетін қалыптастыру нәтижелі болады, егер:
- топсаяхаттар арқылы экологиялық мәдениет қалыптастыруда оқушылардың
табиғатты қорғауға байланысты қасиеттерін калыптастыру теориялық
тұрғыдан негізделсе;
- топсаяхаттар арқылы экологиялык тәрбие беруді ұйымдастыру мен өткізу
әдістемелік жағынан қамтамасыз етілсе;
Зерттеудің теориялық негізіне дүниені танудың философиялық идеялары,
педагогиканың жеке тұлғаны біртұтас педагогикалық процесте қалыптастыру
теориясы, табиғатты оқытудың өлкетану қағидасы басшылыққа алынды.
Зерттеудің міндеттері:
1. Дүниетануды оқыту үрдісінде топсаяхаттарда экологиялык мәдениетті
қалыптастыруды теориялық тұрғыдан негіздеу, педагогикалык
әдебиеттерге талдау жасау.
2. Бастауыш сынып оқушыларының экологиялык білімі мен тәрбиелік
деңгейін анықтау.
3. 4-сыныптағы Дүниетану пәні бойынша топсаяхаттар арқылы
экологиялық мәдениет қалыптастыруға пайдаланылатын материалдарды
анықтау.
Дүниетануды оқытуда топсаяхаттар негізінде экологиялық мәдениет
қалыптастырудың әдістемесін жасау, тәжірибеде тиімділігін анықтау.
Зерттеудің барысында төмендегі әдістер қолданылады:
• педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерге, бағдарламаларға,
оқулықтарға талдау жасау;
• бакылау; педагогикалык эксперимент жүргізу;
• сауалнама;
• зерттеу нәтижелерін өңдеу әдістері.
Зерттеу жұмысы 2 кезеңге бөлінді:
І. Кезең
20___ жылдың қыркүйегі – 20___ жылдың қантары. Топсаяхаттар арқылы
экологиялық мәдениет қалыптастырудың мектеп тәжірибесіндегі жай-күйімен
танысып, экологиялық материалдарды топсаяхаттар барысында пайдаланудың
практикалық мүмкіндіктері анықталды.
ІІ. Кезең
20___ жылдың ақпаны – 20___ жылдың мамыры. Дүниетану пәні бойынша
топсаяхаттарда экологиялық мәдениет қалыптастыру жөніндегі
педагогикалық-психологиялық, әдістемелік әдебиеттерге талдау жасалып,
тәжірибеге енгізудің негізгі бағыттары анықталды. Топсаяхаттарда
экологиялык тәрбие берудің мүмкіндігін анықтап, тиімділігін тәжірибеде
дәлелдеуге бағытталған педагогикалық эксперимент жүргізіліп, нәтижелері
талданды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы
Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытынды, қосымша
материалдардан тұрады.
Кіріспеде тақырыптың өзектілігі, зерттеу мақсаты, объектісі, пәні,
практикалық маңыздылығы мен зерттеу әдістері жөнінде сөз болады.
Бірінші тарауда оқушыларда топсаяхаттар арқылы экологиялық мәдениет
қалыптастырудың әдістемелік мәселелерінің зерттелуі жан-жақты қарастыры-
лады. Тараудың 1.2. бөлімінде Дүниетану пәні бойынша топсаяхаттар арқылы
экологиялық мәдениет қалыптастырудың мүмкіндіктеріне талдау жасалады.
Екінші тарауда Дүниетану пәнінде топсаяхаттар барысында экологиялық
мәдениет қалыптастырудың танымдық, іс-әрекеттік, нормативтік, құндылық
компоненттерінің игерілу мүмкіндіктері анықталып, бастауыш сынып
оқушыларына экологияық тәрбие берудің тиімді жолдары көрсетіледі.
Қорытынды бөлімде тақырыпқа байланысты практикалық кеңестер беріледі.
Қосымша материалдарда топсаяхаттар арқылы экологиялық мәдениетті
қалыптастыруға бағытталған шаралардан үзінділер ұсынылады.
1. Топсаяхаттар арқылы бастауыш сынып оқушыларының
экологиялык мәдениетін қалыптастырудың теориялық негіздері
1.1. Бастауыш сынып окушыларының экологиялық мәдениетін қалыптастырудың
зерттелуі
Оқушыларға экологиялық мәдениет қалыптастыру ісі табиғи ортаға
жанашырлық көзқарасты қорғау мең көркейтуді, сұлулығын ұсынуды,
жауапкершілікті және саналы қарым-қатынасты қалыптастыруды жүйелі жүргізу
деп ұғынған жөн. Табиғат пен қоғам арасындағы қарым-қатынастьң үйлесімді
дамуы әрбір адамның денсаулығына, физиологиялық өсіп-жетілуіне ауадай қажет
екендігіне жасөспірімдердің көздерін жеткізу - бүгінгі таңның өзекті
мәселесі. Бұл мәселе оңға басу үшін біз алдымен тәрбие мәселесіне көп көңіл
бөлуіміз қажет.
Қазіргі таңдағы білім мекемелерінің алдында тұрған міндеттердің бірі -
жас ұрпақтың экологиялық білімі мен көзқарасын қалыптастыру, оларды
табиғатты қорғау, табиғи қорларды тиімді пайдалану және өмір сүрген ортасы
мен еңбектенетін жерінде жоғары, саналы, экологиялық білімді пайдалана
білетін азамат ретінде тәрбиелеу.
Соңғы кезде республикамызда халыққа білім беру жүйесіндегі экологиялық
оқыту мен тәрбие мәселесін шешуде жас ұрпаққа, көпшілікке үздіксіз
экологияльқ білім мен тәрбие беру тұжырымдамасына көп көңіл бөлінуде. Бұл
мәселені шешу үшін балалық шақтың, әсіресе, бастауыш мектеп жасындағы
балалардың экологиялық тәрбиесінің мәні өте зор.
Табиғат - адам тәрбиешісі. Оның құрамдас бөлігі болып саналатын
өсімдіктер мен жануарлар әлемі, биік таулар мен сарқыраған өзендер, кең
дала барлығы да адам баласына ой салып, денесіне қуат, бойына күш, көңіліне
шабыт береді. Жастарды экологиялық білім мен қоршаған ортаны қорғауға
тәрбиелеу, жалпы тұлғаның ой-өрісін дамытудағы педагогикалык бағыттардың
бірі болып саналады. Адамзат баласына экологиялық білім мен тәрбие берудің
маңыздылығы ІХ-ХV ғғ. әл-Фараби, М. Баласағұни, Қожа Ахмет Иассауи,
М. Қашғари, С. Бақырғани т.б шығыс ғүламаларьшың тіл, этика, психология,
метафизика т.б. ғылымдары жайлы жазбаларында көрініс тапқан. Сонымен қатар
халқымыздың ұлы ағартушы-ғалымдары, ақын, жазушылары Ы.
Алтынсарин, А.Құнанбаев, Ш. Уалиханов, М.Дулатов, М. Жүмабаев, Ж.Аймауытов,
Ш.Құдайбердиев еңбектерінде де табиғатқа деген сүйіспеншілік көшпенді елдің
өмірімен, ұлттық әдет-ғұрыптарымен тығыз байланыстырылып берілген.
Қазақтың дәстүрлі мәдениетіндегі табиғатты қорғауға бағытталған салт-
жырлар, ырымдар мен нанымдар қазірде өзектілігін жоғалтқан жоқ. Оларды
бүгін ұрпақ тәлім-тәрбиесіне пайдалану уақыт талабы, егеменділік мүраты.
Жас ұрпаққа ұлттық экология жүйесінде қалыптастыру қазіргі Қазақстан
Республикасындағы күрделі экологиялық ахуалды шешудің маңызды құралына
жатады.
Табиғаттың даму заңдылықтарын оқыту мен тәрбиелеу жүмысына
педагогтардың көбі баса назар аударып, тәрбие жұмысын баланың жас кезінен
бастау керектігін айтқан болатын. Ж.Ж. Руссо өзінің педагогикалық
трактатында, Я.А.Коменскийдің табиғат және оны қорғауға тәрбиелеуге қатысты
ой-пікірлерін толықтырып, оны әрі қарай дамытты. К.Д.Ушинский,
В.А.Сухомлинский балалардың ойлау қабілетін арттыруда, эстетикалық сезімін
тәрбиелеуде табиғатты шебер пайдаланып, табиғатқа деген адамның
сүйіспеншілігін туғызу мәселесін анық көрсете білген педагог ғалымдар.
Көрнекті педагог К.Д.Ушинский бастауыш мектеп оқушыларының ойы мен
тілін дамыту сөзге емес, тікелей қоршаған ортадан алған әсерлеріне
негізделуі керек деп есептеді. Табиғат туралы оқығандарын түсініп қана
қоймай, табиғаттағы заттарды дүрыс үғып, айырмашылықтары мен ерекшеліктерін
байқай білуге үйрету. Оқытуда табиғат объектілері мен құбылыстарын
пайдалану қажеттігін атап көрсетті. Мұғалім оқушыларды алдымен бақылауға,
онан соң өз бақылауларын жинақтап, ой қорытуға, үйретуге міндетті деп
есептеді.
Белгілі философтар В.Р.Афанасьев, В.А.Журавлев, А.Н.Спиркин,
Г.С.Смирнова, А.Қасабеков, Ж. Алтаев т.б.
жасөспірімдерге экологиялык білім мен тәрбие беруде қоғам-адам-табиғат
арасындағы дүниетанымдық сана формаларын саралау тұрғысынан қарастырады.
Себебі адамның тұрмыс-тіршілігінің әлеуметтік мәнге ие болуының нәтижесінде
санасы дамып жетіледі. Сана - адамның іс-әрекеті мен мінез-құлқын реттеп,
бағыт-бағдар беріп, жеке тұлғаның қызметін іске асырудан, оның
творчестволық ойлау әрекетінен көрініс табады. Жеке тұлғаның басқа
адамдармен, табиғи ортамен қарым-қатынаста болып, сана-сезімнің дамуы
өзіне, басқа адамдарға, қоршаған заттың дүниеге көзқарастарының қалыптасуы
оны жетілдірудің негізгі факторы болып саналады. Сонымен адамның ақыл-ойы
мен сана-сезімін, бірлігін дәлелдейтін тұжырым, жеке түлғаны экологиялық
проблемаларға жанама көзқараспен қарауға бағыттайды.
Өткен ғасырдың аяғы мен осы ғасырдың басында әртүрлі елдерде
ұйымдасқан табиғат қорғау мәселелерін насихаттау жүмысына мән берді. Бұл
жұмысқа Д.И.Менделеев, В.В.Докучаев, И.П.Бородин, Г.А.Кожевников,
В.Л.Коморов, Г.Ф.Морозов, Н.М.Кулагин сияқты профессивтік бағыт ұстаған
ғалымдар мен ағартушылар, мемлекет қайраткерлері аса назар аударды.
Қоршаған ортаны, табиғатты және оның байлықтарын қорғау, табиғат пен
адамдардың қарым - қатынасы мәселелері жөнінде бірқатар ғалым-экологтар
К.А.Благосклонов, А.Д.Бондаренко, А.А.Горелов, Н.И.Деленковский,
И.С.Матрусов т.б. өз еңбектерінде атап көрсеткен.
Ғылыми-техникалық прогрестің өркендеуі, табиғат заңдылықтарымен
санаспауы салдарынан, табиғаттың экологиялық тепе-теңдіғінің бұзылуы,
экологиялық дағдырыстың болу себептері, қазіргі еліміздің экологиялық
жағдайын түзеу кезек күттірмейтін мәселе екендігі жөнінде Т.Төлендиев,
Қ.Қүрманов, Е.Қонақбаев, С.Қаженбаев, Б.Шайкенов, Е.Мамбетқазиев, В.Дежкин
және т.б. өз жұмыстарында ой-пікірлерін білдірген. Экологиялық білім тәрбие
беру мәселесіне Ә.С. Бейсенова, Ә. Бірмағамбетов, К. Жүнісова,
Н.С.Сарыбеков, Э.А.Тұрдықұлов, Ж.Ж.Жатқанбаев, К.А.Сарманова,
М.Н.Торманов, Ж.Б.Шілдебаев т.б. ғалым педагогтардың зерттеу еңбектері
арналған. Психологтар Л.С.Выготский, С.Л.Рубинштейн, И.С.Кон, Е.М.
Кудрявцева, В. А. Ясвин, Л. И. Божович, П. Я. Эльконин, А. А. Люблинская,
М. Мұқанов, Қ. Жарықбаев т.б. өз еңбектерінде оқушыларға экологиялық білім
мен тәрбие беру жұмыстарында баланы қоршаған ортамен қарым-қатынастары
барысында, оның психологиялық жас ерекшеліктерін ескергенде ғана нәтижелі
болады деген пікірлер айтқан. Ал, С.Л.Рубинштейн әрбір жеке тұлғаның
қоршаған ортамен байланысынның басты компоненттерінің бірі қарым-қатынас
деп санайды. Ол оқушының табиғатқа адамгершілік қатынасын қалыптастыру,
мінез-құлық дамыту екенін айқын көрсетеді. Оның пайымдауынша басқа
адамдармен жарамды қатынасқа ену, басқа адамдардың адамша тіршілік етуіне
жағдай жасай білу, тек толық бағалы адамның ғана қолынан келуі мүмкін. Ал
ол дегеніміз - дүниеге, өмірге, табиғатқа шын дос қатынастағы адам болуына
негіз болады.
Ғалым-педагогтар И. Д. Зверев, И. Т. Суравегина, А. Н. Захлебный, М.
Н. Сарыбеков, А. А. Сотников, Д. Н. Сарыбеков, К. Құрманбаева және т.б.
еңбектерінде экологиялық білім мен тәрбие беру сабақтарда, сыныптан және
мектептен тыс оқу-тәрбие жұмыстарында ұйымдастырудың жағдайлары мен
мүмкіндіктері қарастырылған.
Экологиялық тәрбие үғымына анықтама беріп, мәнін ашуда педагог-
ғалымдардың көзқарастарында ерекше айырмашылықтар жоқ. Экологиялық
тәрбиенің мәні жайлы айтқанда: оқушылардың табиғатқа жауапкершілікті қарым-
қатынастарын қалыптастыруда, оны қорғау, сақтаудағы саналы белсенділіктерін
арттыру, соның негізінде адамгершілік қасиеттерін дамытып, қоршаған ортаны
жақсартуға үлесін қосуға дайындау.
Жоғарыдағы пікірлердің қай-қайсысының да орынды екендігін мойындай
отырып, дегенмен де И.Д.Зверевтің берген тұжырымдамасына косыламыз. Біздің
ойымызша. экологиялык білім мен тәрбие берудің максаты -оқушылардың
қоршаған ортаға жауапты және іскерлік қатынастарын қамтамасыз
етумен сипатталынады.
Экология (грекше оісоs - мекен, үй және 1оgоs - ғылым) сөзбе-сөз
аударғанда - тіршілік мекені туралы ғылым. Экология ғылымына берілген
көптеген анықтамалар бар, дегенмен осы заманғы зерттеушілердің басым
көпшілігі экология организмдердің тіршілік ету жағдайларын және организмдер
мен олардың тіршілік ету ортасы арасындағы өзара байланыстарды зерттейтін
ғылым деп есептейді. Экология түсінігі өте ауқымды, сондықтан қай қырына
баса мән берілуіне қарай оның анықтамаларының тұжырымдалуы да өзгеріп
отырады. XX ғасырдың ақыры онжылдықтары үшін Уэбстердің толық сөздігінде
келтірілген: Экология пәні - организмдер мен орта арасындағы
байланыстардың жиынтығы немесе қүрылымы-деген анықтама экологияның мәніне
көбірек сәйкес келеді.
Экологиялық білім беру дегеніміз - оқушыларға қоғам мен табиғат
қатынасының проблемаларын шешуге, оның ғылыми негіздерін меңгеру, табиғатты
қорғауға мүмкіндік туғызатын білім, іскерлік, дағдыны игеруге бағытталған
педагогикалық ықпал жасау.
Мұғалім оқушыларға әр сабақта, топсаяхаттарда табиғаттың біртұтастығын
ашып көрсетуі тиіс. Табиғаттағы барлық тірі және өлі ағзалар бір-бірімен
тығыз байланысты. Олардың біреуінде болған жағымды немесе жағымсыз
өзгерістер басқаларына әсер етпей қоймайды. Табиғат жеке адамның рухани -
адамгершілік, эстетикалық қасиеттерінің дамуына ықпал ететінін түсіндіре
келіп Табиғат — қоғам — адам жүйесін шығарып алуға болады.
Экологиялық білім беру мақсатындағы барлық сабақтарда топсаяхаттарда
берілетін білімді осы байланыстың неғізінде түсіндіру керек. Экологиялық
білім мазмұнын ашатын осындай негізғі идеяларды оқушыларға жүйелі түрде
беру нәтижесінде оқушыларды экологиялық саналы тәрбие қалыптасады.
Экологиялық тәрбие дегеніміз - табиғат корғау қажеттігін түсіндіру,
оқушылардың осы саладағы жауапкершіліктік белсенділігін тәрбиелеу, табиғат
байлықтарын ұлғайту, орынды пайдалануға үйрету, биосфералық
процестердің табиғи тепе-теңдігін сақтау, дұрыс қарым-қатынас жасау
жөніндегі білім, дағды, іскерліктермен қаруландыру, экологиялық мәдениетін
қалыптастыру.
Экологиялық тәрбиенің негізгі мақсаттары:
1. Экологиялық нормалардың, ережелердің қажеттілігін оқушылардьщ
мінез-қүлқында тәрбиелеу.
2. Қоршаған ортаға жауапсыздықпен қараушыларға жол бермеу.
3. Оқушылардың бойында экологиялық мәдениет дағдысын
қалыптастыру.
Экологиялық тәрбиенің басты міндеттері:
1. Өмірде және нақты еңбек іс-әрекетінде экологиялық білімді қолдана
білу, іскерлікке төселу.
2. Табиғатты қорғау және өзгертуге байланысты оқушыларды жаппай
қоғамдық пайдалы еңбекке қосу.
3. Мектепте экологиялық білім мен тәрбие қоғамын ұйымдастыру.
Табиғатпен саналы жан-жақты қарым-қатынасқа үйретілген жеке түлға түрлі
қасиеттерге ие болады. Мысалы, экологиялық проблемалар жайында түрлі
әрекетке, қызметке дайын болу, табиғатқа эмоциональды-құндылық қарым-
қатынаста болу. Осы міндеттерді шешу негізінде экологиялық мәдениет
қалыптастыру мазмұны анықталады.
Экологиялық тәрбие мақсаты мен мазмұнын негізге ала отырып, ең маңызды
экологиялық тәрбие құралы деп, оқушыны қоршаған табиғатты атаймыз.
Экологиялық тәрбие әдістері туралы педагогикалық әдебиеттерде жеке
қарастырылмайды. Педагогикалық оқыту және тәрбиелеудің барлық
әдістерінен басқа, экологиялық тәрбие құрылымына сай негізделген ерекше
әдістері де бар.
Жеке түлға бойында экологиялық ұғым қалыптастыруда алғашқы орын
байланыстарды анықтау әдісіне беріледі. Қарым-қатынас болмаса, экология
болуы мүмкін емес, ал қарым-қатынастағы себеп-салдар байланыссыз
экологиялық түсінік қалыптасуы мүмкін емес.
Оқушылар бастауыш кластарда табиғат туралы мәліметтер алады. Бұл
мәліметтер қоршаған табиғатта болатын байланыстарға негізделіп құрылған
белгілі бір жүйеде беріледі. Сондықтан байланыстарды анықтау -дүниетанудың
аса маңызды міндеттерінің бірі. Дүниетану топсаяхаттарында проблемалық
іздену әдісі (Лернер И. Я. Скаткин М. Н. бойынша проблемалық мазмүндама,
зерттеушілік әдіс) қолданылады.
Оқушылардың табиғатта қарым-қатынасы экологиялық ережелерді меңгерту
және табиғатқа өзін-өзі ұстай білу іскерліктерін қалыптастыру арқылы да
түсіндіріледі. Ал, бүл жағдайда тәрбиенің педагогикалық талап жаттығу, үлгі
көрсету әдістері маңызды күшке ие болады.
Экологиялық тәрбиенің мәнін экологиялық білім мазмұнының аспектілері
айқындай түседі. Экологиялық білім мазмұнын ғылыми-танымдық, құндылық,
нормативтік, практикалық іс-әрекеттік аспектілерде қарастырылады.
Бұл аспектілер экологиялық білім мазмұнын анықтайтын негізгі
компоненттер бола отырып, экологиялық тәрбиенің өз мәнінде берілуіне
мүмкіндік береді. Осылайша экологиялық білім мен тәрбие жүйесінің барлық
құрылымдық концепциялары өз мәнінде жүзеге асырылса, оқушыларда экологиялық
мәдениет қалыптасады.
Экологиялық мәдениет деп жеке адамның бойында табиғатты қорғау талабын
жүзеге асыратын нақты білім мен сенім, практикалық дағдының болуын
түсінеміз. Табиғатты қорғау көп компонентті процесс, бірақ ол
компоненттердің барлығы педагогикалық психологиялық компонентімен тікелей
байланысты. Осы тұрғыдан қоршаған ортаға деген жауапкершілік сезімі
қалыптасқан экологиялық мәдениетті жеке тұлғаны тәрбиелеу - басты мақсат
болмақ. Ал бұл мақсат оқу орындарындағы үздіксіз экологиялық білім берудің
үрдісі мен стратегиясына тікелей байланысты.
Сонымен, мектептердің алдында тұрған міндеттерінің бірі - жас ұрпақтың
экологиялық білімі мен көзқарасын қалыптастыру, олардың табиғатты қорғау,
табиғи қорларды тиімді пайдалану және өмір сүрген ортасы мен еңбектенетін
жерінде жоғары, саналы, экологиялык білімді пайдалана білетін білікті
азамат ретінде тәрбиелеу ісі экология, экологиялық білім және тәрбие,
экологиялық мәдениет ұғымдарының мәні толық ашылғанда ғана өз мәнінде
жүзеге асады.
1.2. Дүниетану пәнінде бастауыш сынып оқушыларының топсаяхаттар арқылы
экологиялық мәдениетін қалыптастыру мүмкіндіктері
Экологиялық мәдениет қалыптастыру кұралының бірі - дүниетану пәні болып
табылады. Дүниетану пәнін терең меңгеру үшін табиғатқа, өндіріс орындарына,
мұражайларға, түрлі тарихи және қоғамдық орындарға топсаяхаттар
ұйымдастырудың мәні зор. Бұл пән бойынша 1-3 сыныптарда табиғат
құбылыстарын және адам еңбегін бақылау негізінен жыл мезгілдеріне
байланысты жүргізіледі. Мысалы, күздегі бақ және тоғай өсімдіктері мен
жануарларының тіршілігін бақылау, күз басының белгілері туралы мағлұматтар
алу, күздегі адам еңбегінің түрлерімен танысу.
4-сыныпта топсаяхаттар негізінен белгілі бір тақырыпқа сәйкес
ұйымдастырылады. Оны төмендегі кестеден байқауға болады.
Тарау. Тақырып. Топсаяхатқа шығатын Атқарылатын жұмыс түрі.
жер.
1. Адам. Адам Мұражай. Тарихи ескерткіштермен және
өмірін-дегі еңбектің 20-ға-сырдың алғашқы жартысында
ролі. елімізде пайдаланылған еңбек,
тұрмыс, әскери құрал-жабдықтармен
танысу.
2. Табиғат. Жергілікті жер Жергілікті жердің сұлбасын
Табиғатты зерттеу түсіру. Ондағы шартты белгілермен
әдістері. танысу.
3. Табиғат. Құрлық Жергілікті жер Жергілікті жер бетінің түрлерімен
бетінің түрлері. (жазық, тау, төбе, жыра т.б.)
танысу.
4. Табиғат. Пайдалы 1. Пайдалы қазба Пайдалы қазбаның түрі, өндірілу
қазбалар. алына-тын орын, әдісі, пайдаланылуымен танысу.
өңдейтін кәсіпорын. Пайдалы қазбалардың түрлері,
3. Геологиялық жергілікті жерде өндірілетіні
мұражай. туралы мағлұмат алу.
5. Өлкенің Өсімдіктер мен Орман, дала, шалғын, су қойма
өсімдіктері мен жануар-лардың өсім-діктері мен жануарларының
жануарлары. мекенжайлары. бірлестік-терімен танысу.
Өсімдіктер мен
жану-арлардың табиғи
мекенжайлары.
6. Жер – ғарыш Жергілікті жер. Жердің өз кіндігінен және Күнді
денесі. Жердің өз айна-ла қозғалуының нәтижесінде
кіндігінен және жергілік-ті жерде қалыптасатын
күнді айнала табиғат көрі-ністерімен танысу.
қозғалысы. Туған өлке табиға-тының көктемгі
көрінісін тамашалау.
7. Туған ел. Отан. Ауылдағы немесе Еңбек ұжэымында болып, атақты
қаладағы кәсіпорын. еңбек адамдарымен кездесу.
Еңбекті жаңаша ұйымдастыру
әдіс-тәсілдерімен және жолдарымен
танысу. Кәсіпорнын
же-кешелендірудің тиімділігін
зерделеп, білу.
Педагогикалық әдебиеттерде топсаяхаттар жөнінде екі көзқарас бар:
• топсаяхат әдіс ретінде;
• топсаяхат оқытуды ұйымдастырудың формасы ретінде.
Қазіргі дүниетануды окыту әдістемесі топсаяхатты оқытуды ұйымдастырудың
формасы ретінде карастырады.
Экскурсия (топсаяхат) (латынньң ехсurro выбегаю, шығамын) сөзінің
мағынасы окыту әдісіне емес, оқыту сыныптан, мектептен тыс жерде
(табиғатта, өндірісте, мұражайда, көрмеде) өткізілу керектілігін меңзейді.
Бастауыш мектепте бағдарламага сәйкес табиғатқа, өндіріс, ауыл
шаруашылығы орындарында, өлкетану мұражайларына хайуанаттар паркіне,
қаланың көрнекті жерлеріне, т.б. топсаяхаттар жасау керек.
Топсаяхат - бұл обьектілер мен құбылыстарды олардың табиғи ортасында,
табиғатта және жасанды жағдайларда оқып үйренуге мүмкіндік беретін окытуды
ұйымдастырудың бір формасы.
Бастауыш сыныптарға арналған дүииетану бағдарламаларында балалардың
қоршаган табиғатты бақылауына аса зор көңіл аударылады.
Бақылау арқылы оқушыны табиғаттың біртұтастығына және алуан түрлілігіне
көз жеткізеді.
Оқушылардың тірі және өлі табиғат, тірі табиғат компоненттері
арасындағы, табиғат пен адам арасындағы экологиялық байланыстарды түсінуін
қамтамасыз етудің орны ерекше. Табиғаттағы экологиялық байланыстарды оқып
білу балалардың логикалық ойларын, еске сақтауын, тілін дамытудағы ролі
зор. Табиғатты тікелей бақылап, оқып үйрену негізінде мектеп оқушыларында
көптеген нактылы түсініктер қалыптасады. Табиғаттанудан сабақ беру әдісінің
негізін қалаушылардың бірі - А.Я.Герд адамзат бүкіл шынайы, білімді
мақалаларды оқу арқылы емес, бақылаулар, салыстырулар және тәжірибелер
арқылы игереді деп атап көрсетті. Бастауыш сыныптардағы табиғаттанудан
білім алуда бақылаудың бірден - бір негізгі әдіс болып табылуы да, міне
сондықтан.
Бақылау дегеніміз - оқушылардың түсінікпен ұғымдардың, іскерлік пен
дағдыны дұрыс қалыптастыру мақсатында тірі және өлі табиғат обьектілерін
тікелей қабылдауы деп ұғынуымыз керек. Бақылау, біріншіден, қоршаған
болмыстан нақтылы және бейнелі түсініктер мен үғымдар қалыптастыруға, соның
негізінде төменгі сынып оқушыларының логикалық ойлау әрекетін, ауызша және
жазбаша сөзін дамытуға мүмкіндік береді.
Екіншіден, ол материалистік дүниетанымның қалыптасуына себепкер болып,
табиғи құбылыстардың үздіксіз өзгеруі мен дамуына, табиғатта болып жатқан
құбылыстардың өзара байланысы заңдылығының дүниенің материалдығымен және
табиғаттың біртұтастығына балалардың көзін жеткізеді. Бақылау діни нанымға
қарсы күрес жүргізуге көмектесіп, сол арқылы сенім қалыптастыруға себепкер
болады. Үшіншіден, бақылау жеке адамды ең маңызды сапаның бірі -
бақылағыштың қалыптасуына мүмкіндік береді. Ол зейін тұрақтылығын
тәрбиелеу, ес, талпынғыштық, білуге әуестенудің дамуына, әр түрлі табиғи
құбылыстар арасындағы байланыстарды анықтай білуге тікелей байланысты.
Бақылауды үйымдастырудағы негізгі талаптың бірі әбден ойланып жасалған
тапсырма болып табылады, онда бақылау мазмұны, бірізділігі ғана емес, оны
өткізу әдістері де айқындала ашылады, сондай-ақ нэтижелерді практикада
пайдалану жолдары да көрсетеді.
Топсаяхаттар — оқушыларды нақтылы заттармен және құбылыстармен оларды
табиғи ортада таныстыруды қамтамасыз ететін оқыту формасы болыл табылады.
Топсаяхаттар бақылау жүргізуге, сондай-ақ табиғи немесе жасанды жағдайларда
түрлі заттарды, құбылыстар мен процестерді зерттеп, оқып білуге мүмкіндік
беретін оқу-тәрбие жұмысын ұйымдастырудың бір формасы.
Топсаяхаттың мазмұны алдыңғы өткен материалдарды оқып білумен
байланысты болды, ал топсаяхат негізінде алынған түсініктер, үғымдар және
жиналған табиғи заттар келесі тақырыпты игеру кезіндегі сабақтарда
қолданылады. Топсаяхаттар табиғатты талдауда үлкен танымдық және тәрбиелік
міндет атқарады. Олар алынған білімді нақтылайды, тереңдетеді және
кеңейтеді. Топсаяхаттарда оқушылар өздері алған теориялық білімдерІн
практикада қолданып, оны іскерлік пен дағдыға айналдырады.
Топсаяхаттарды пәндік белгілеріне қарай да топтастыруға болады:
ботаникалық және зоологиялық. Ботаникалық топсаяхаттарда өсімдіктер мен
олардың тіршілігіндегі өзгерістерді бақылайды.
Зоологиялық топсаяхаттарды өткізетін орнына қарай төмендегіше бөлуге
болады. Табиғатта, ауыл шаруашылық орнына және мұражай немесе зоопаркте
өткізілетін топсаяхат. Табиғаттағы ботаникалық топсаяхатпен салыстырғанда
зоологиялық топсаяхаттың ерекшілігі бар: активті тіршілік етуі мен
қорғаныштық қабілеттеріне байланысты сүтқоректілер, қүстар, жорғалаушылар
мен балықтарды тауып бақылау қиындық келтіреді. Су жэндіктері, бақалар,
қүмырсқалар мен зиянкестерін бақылауға мүмкіндік бар.
Кездесетін кейбір қиындықтарына қарамай табиғат аясында өткізілетін
зоологиялық топсаяхаттардың тәрбиелік, танымдық мәні зор. Бұл топсаяхатта
оқушылар жануарлар мен өсімдіктер дүниесі арасындағы байланыстар, табиғи
бірлестіктер туралы білімді игере отырып, табиғатты материалистік түрғыдан
түсіну элементтерімен қаруланады. Қысқы топсаяхатта оқушылар обьектілерді
тану үшін өзінде бар білімді қолданып, нақтылайды және табиғат қүбылыстары
туралы жаңаны танып біледі. Топсаяхат - жұмыс формасы ретінде екі түрге
бөлінеді;
1. Топсаяхат - сабақ ретінде;
2. Топсаяхат - сыныптан тыс жүргізілетін шара ретінде;
Сабақ ретіндегі топсаяхатта оқушылар қоршаған табиғи ортаны, жыл
мезгілдеріне сай адамдар еңбегін бақылайды. Топсаяхаттың негізгі мақсаты -
табиғи қүбылыстар туралы түсініктерін қалыптастыру.
Сыныптан тыс шара ретіндегІ топсаяхаттарда оқушылардың табиғат
қорғаушылық іс-әрекеттерін қалыптастыруға көп мүмкіндік бар. Осы
топсаяхаттар нәтижесінде экологиялық мәдениет негізі болып табылатын ғылыми
көзқарастарды қалыптастыруға да кең жағдай жасалады. Сыныптан тыс шара
ретіндегі топсаяхаттарды өткізудің басты шарты: өздігінен ұзақ бақылау
(тұқымның өсуі жазғытұрым суға салынған бұтақша жапырақтарының пайда болуын
және т.б. бақылау; зерттеу жұмысына байланысты бақылау; мектеп жанындағы
учаскеде әр түрлі жағдайда күтілген өсімдіктердің дамуын, тірі табиғат
мүйісіндегі жануарлардың дамуын және т.б. бақылау.)
Бақылау барысында оқушылар қабылдайтын обьектілерін салыстырады,
теңестіреді, оларға тән белгілерін бұрын көргендерімен салыстыра отырып,
оқушылар өз тәжірибелерін пайдаланады. Табиғат құбылыстары арқылы
байқампаздықты тәрбиелеу, сезім мүшелерін дамытуға мүмкіндік береді,
олардың сезгіштігін арттырады.
Сыныптан тыс шара ретіндегі топсаяхаттар түрі.
а) Биологиялық топсаяхаттар (оқушылар табиғат құбылыстарын
бақылау, сабақтарда қолдану үшін табиғи материалдар жинақтайды);
б) Өлкетану топсаяхаттарі (дала, орман, өлкетану мұражайына бару);
в) Өндірістік топсаяхаттар (биологиялық сипаты нақ, өндіріс
орындарында өткізілетін).
Әдебиеттерде Экологиялық топсаяхат деген термин болмағанымен,
экологиялық негіздері бар маусымдық топсаяхаттар ұйымдастырып өткізу
ішінара тек орыс тіліндегі әдебиеттерде қарастырылған.
Зерттеу жұмысында топсаяхаттар арқылы экологиялық мәдениетті
қалыптастыруды қарастырамыз.
Бұл топсаяхаттар бақылау және салыстыру әдістеріне негізделетінімен,
оқушыларды адам мен табиғаттың өзара байланысы туралы түсініктер
қалыптастырып, адамның табиғатқа тигізетін әсерімен құнды.
Топсаяхатқа дайындау. Әрбір топсаяхатты мұғалім мұқият, күні бұрын
дайындайды.
Топсаяхат тақырыбын, негізгі түсініктер мен ұғымдарды аынықтайды.
Топсаяхат өтетін жерімен алдын-ала танысады. Топсаяхат маршрутын жасап,
өтілетін жерге келіп, оқушылар бақылайтьн, негізгі демонстрацияланатын
объектілерді анықтап, топсаяхат барысында тынығу орындарын да белгілейді.
Мұғалімнің бұл жүмысы топсаяхат жоспарын құрумен аяқталады.
Топсаяхат жоспарында мына элементтер болуы керек: білімділік,
дамытушылық және тәрбиелік мақсаттар, топсаяхаттарды өткізу әдістері,
зерттеу объектілері, топсаяхаттың барысы. Топсаяхат барысын жоспарлай
отырып, мұғалім мына құрылым элементтерін қарастыруы керек:
▪ мұғалімнің кіріспе сөзінде немесе оқушылармен кіріспе әңгімесінде
тірі және өлі табиғат туралы мағлұматтар берілуі өтілуі керек;
▪ оқушылардың өз бетімен орындайтын шығармашылық жұмыстары;
оқушылардың есеп беру формасы;
▪ өзбетімен жұмыстың орындалуын тексеру;
▪ қорытынды әңгіме;
Топсаяхатқа оқушылар да әзір болуы керек:
1. мүғалім алдын-ала оқушыларды топсаяхат тақырыбымен, оның
мақсат-міндеттерімен таныстырады;
2. сүрақтар, тапсырмалар беріліп, оларға топсаяхат барысында жауап
беріледі;
3. оқушылар топқа бөлініп, әр топқа жетекші тағайындалады;
4. топсаяхаттың тиісті құрал-жабдықтармен қамтамасыз етілуі.
Дүниетану пәні бағдарламасында жылдың әр мезгілі бойынша міндетті түрде
топсаяхаттар ұйымдастыру қарастырылған. Соның бір мысалы ретінде Көктемгі
орман көріністері атты топсаяхатты алуға болады.
Топсаяхаттың мақсаты: оқушыларға көктем мезгіліне тән белгілер туралы
анық түсініктер беру, өлі және тірі табиғатта, адам еңбегінде болып жатқан
өзгерістер арасындағы өзара байланысты анықтау.
Топсаяхат алдында мұғалім онда қаралатын бірқатар мәселелерді анықтайды:
өсімдіктер өміріндегі көктемгі өзгерістерді, жылы жақтан қайтып оралған
және қыстап қалған құстарды бақылау, аңдар ізін табу. Көктемдегі ағаштардың
түрі қалай ерекшеленетінін бақылау. Ерте гүлдейтін өсімдіктерді: ағаштарды,
бұталарды, шөптерді табу. Топсаяхат соңында оқушылар көктемгі жылу және өлі
табиғаттағы өзгерістер өсімдіктер мен жануарлардың өміріне ықпал асады;
ағаштар мен бұталардың жапырақтары өсіп, жер-жерге жас көк шөптер шыға
бастады; жәндіктер оянып, жылы аймаққа ұшып кеткен құстар қайтып келді деп
қорытынды жасайды.
Топсаяхаттан кейін сынып бөлмесінде Көктем көріністері атты стенд
жасалады. Онда төмендегідей көрнекіліктер қойылады:
1. Қысқы, көктемгі ауа райы (сурет).
2. Ерте гүлдейтін өсімдіктер (фото).
3. Бірінші болып қайта оралатын құстар (сурет).
Топсаяхатты қорытындылауға арналған сұрақтар оқушыларға алдын-ала
беріледі.
– Жыл мезгілдерін атаңдар, қыс, көктем айлары қандай?
– Қыста орман қандай еді? Қазір қандай? (топсаяхат материалдары
бойынша).
– Көктем туралы қандай тақпақтар білесіңдер?
– Табиғаттағы өсімдіктерді, жануарларды қорғауға не істедіңдер?
Топсаяхатты қорытындылау барысында үйге көктем туралы шығарма жазып
келу тапсырылады. Жоғарыдағы топсаяхатты ұйымдастыру барысында оқушылардың
зейінін жыл мезгіліне, осы мезгілдегі тірі және өлі табиғат жағдайына
аудару керек. Жергілікті жер бедеріне сипаттама беріледі немесе оқушылардың
тікелей бақылаулары негізінде әңгіме өткізіледі.
Тапсырмалар қысқа әрі нақты болып, оқушылардың зейінін зерттеуші зат
немесе құбылысқа бағыттау керек. Тапсырмаларда міндетті түрде бақылаушы
заттар мен құбылыстарды салыстыру, ұқсастық пен айырмашылықтарын таба білу
мақсаты болуы қажет. Тапсырманы орындап болған соң, оларды тексеріп, қорыту
әңгімесі өткізіліп, көріп-білгеннің ең маңыздысынан қорытынды шығарылады.
Мұғалім мынаны есте сақтауы керек: табиғи материалдарды оқу процесіндегі
келесі сабаққа өте қажет болғанда ғана жинау керек, ол кезде де шектеулі
түрде. Жиналған материалдарды мектепке әкеліп, оны мұқият сақтау қажет.
Топсаяхаттағы табиғатты қорғау мәселелері.
Оқушыларды табиғатқа деген қамқорлық қарым-қатынаста тәрбиелеуде
топсаяхаттардың мүмкіндігі өте зор. Оқушылар табиғатты сақтау, қорғауды
біліп қана қоймай, не себепті оған қамқоршы болу керектігін түсіну керек.
Мүғалім топсаяхатқа әзірлегенде оны өткізу кезінде оқушыға:
1. ағаштар мен бұтақтардың сабақтарын сындырмау;
2. гүлдеп түрған өсімдіктерді тамырымен жұлмау;
3. өсіп түрған өсімдіктің гүлін жұлмау;
4. ағаштың қабығын сыдырмау, т.б. нұсқаулар береді.
Оқушылар жерге қонған құстардың тобын қууға болмайтынын, себебі олардың
жерге тамақ іздеп қонатынын білуі қажет. Не себепті ұя басу кезінде орманда
шулауға болмайтынын білу керек.
Мұғалім оқушыларға қыстайтын құстарға қатты аязды қыстың күнінде көмек
беру қажеттілігін білгізуді, буынаяқтыларға қатысты оқушылардың өзін-өзі
ұстау ережелерін үйретуі керек. Неге құмырсқа илеуін бұзуға, құмырсқаларды
канқызып өлтіруге болмайды. Осы сұрақтарға нақты мысалдармен жауап берулері
керек. Топсаяхат барысында экологиялық білім бекітіліп қана қоймайды,
сонымен бірге табиғаттағы өзін-өзі дұрыс ұстай білу іскерлігін
қалыптастырады, яғни экологиялық мәдениет қалыптастырылады.
Мұғалім бақылау құрылымын, яғни оны ұйымдастыру тәсілдерін меңгере
білуі қажет, олар мыналар: оқушыларға бақылау мақсатын ұсына білу және сол
сияқты бақылаудағы объектілер шеңберін нақтылы анықтау, бақыланатын табиғи
нысандардың негізгі белгілерін анықтап, көрсету, жинақтап, қорытындылауды
ұйымдастыру.
Қорыта айтқанда, бастауыш сынып оқушыларының экологиялық мәдениетін
қалыптастыруда топсаяхаттар ерекше орын алады. Қазіргі кездегі мектептердің
алдында тұрған міндеттерінің бірі - жас ұрпақтың экологиялық білімі мен
көзқарасын қалыптастыру, олардың табиғатты қорғау, табиғи қорларды тиімді
пайдалану және өмір сүрген ортасы мен еңбектенетін жерінде жоғары, саналы
экологиялық білімді пайдалана білетін білікті азамат ретінде тәрбиелеу.
Нәтижесінде, әрбір адамның экологиялық білім дәрежесі мен тәрбиесі орта
мектепте қалыптасып, келешектегі өмірге деген көзқарасын анықтайды.
Жалпы білім беретін мектептерде экологиялық білім мен экологиялық
мәдениет қалыптастыру екі сатыда жүзеге асырылады. Бастауыш мектепті
қамтитын алғашқы сатыда бастауыш сынып оқушыларының қоршаған ортамен
танысуы, адам мен табиғаттың бірлігі, өз үйінде, ауылда, сыныпта өсімдіктер
мен жануарға қамқорлық, салауатты өмір салтының негіздері қалыптасады.
Интеллектуалдық, эмоционалдық, іскерлік, коммуникативтік жағынан
оқушыны айналадағы дүниемен (табиғатпен, басқа адамдармен, өз-өзімен, т.б.)
өзара белсенді әрекеттестік қарым-қатынасқа дайындау әрбір бастауыш сынып
мүғалІмдерінің негізгі міндеті болып есептеледі.
Экологиялық нормалардың, ережелердің кажеттілігін бастауыш сынып
оқушыларының мінез-құлқында тәрбиелеу ісі әрі жауапты, әрі өзіндік
ерекшелігі бар. Қоршаған ортаға жауапсыздықпен қараушыларға жол бермеу,
педагогикадағы экологиялық тәрбиенің басты міндеттерінің бірі. Орта
мектептерде экологиялық білім мен тәрбие мазмұны әр түрлі сыныптар мен
пәндер бойынша, қоғамға пайдалы жұмыс және өндірістік еңбек арқылы іске
асырылады. Бастауыш сынып оқушыларына экологиялық білім мен тәрбие беруде
Дүниетану пәнінің маңызы зор. Дүниетану пәні қисыны және құрылымы жағынан
мынадай елеулі ерекшеліктерімен сипатталады:
Біріншіден, Адам блогы жаңа. Дүниетану біздің мектептеріміздің
тарихында адамды, оның айналадағы дүниемен қарым-қатынасын (адам - өлі
табиғат, адам - тірі табиғат, адам - басқа адамдар, адам -
материалдык және рухани мәдениет, т.б.) жан-жақты қарастырып, оқушыларға
таныстыруды бастайтьн алғашқы пән екендігін атап көрсеткен жөн. Мұнда бұл
ұғымдардьң мәні абстрактылы түрде қалмай, оқушының өзін-өзі тануы
деңгейінде объективті және субъективті тұрғыдан шынайы көрініс беріп
нақтылауына аса көңіл бөлінеді.
Екіншіден, әр блоктың мазмұны сыныптан сыныпқа қарай біртіндеп
күрделеніп, 1-4 сыныптарда үздіксіз оқытылады.
Үшіншіден, әр блок мазмұнының өзара байланысы адамның еңбек әрекеті
және бөлінбес бөлігі ретінде табиғатпен, мүшесі ретіндегі қоғаммен
әрекеттестік қарым-қатынасы туралы білім мазмұны арқылы жүзеге асады.
Қоршаған дүниедегі табиғат туралы білімді игеріп, табиғат қорғау
мәселелерін үйрену дүниетанудың барлық курсының өзегі болып табылады.
Дүниетану - дүние мен тану деп аталатын екі бөліктен тұрады.
Окушыларға танытқалы отырғанымыз - дүние. Дүниетану пәнінің негізгі мақсаты
- адам, қоғам, табиғат, яғни реальды дүниенің ірі үш кұрамдас бөлігІ туралы
окушыларда біртұтас көзкарас қалып-тастыру және осы біртұгас дүниедегі
адамның орны мен ролін түсінуге көмектесу.
Оқушылардың табиғатты оқып-үйренудегі білімділік және тәрбиелік
міндеттерін бөліп қарауға болмайды. Сыныптағы сабақтар мен түрлі серуендер
арқылы туған өлкенің табиғаты мен оның байлығы туралы мағлұмат алады.
Табиғатты белсенді танумен байланысты жүргізілетін жұмыс түрлері
неғұрлым көп болса, айналадағы дүние туралы түсінік соғұрлым терең
табиғатқа деген сезімі күшті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Топсаяхаттар арқылытөртінші сынып оқушыларының экологиялық мәдениетін
қалыптастыру жолдары
(дүниетану пәні материалдары негізінде)
Бастауышта оқытудың педагогикасы және әдістемесі
мамандығы
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Топсаяхаттар арқылы бастауыш сыньш оқушыларының
экологиялык мәдениетін қалыптастырудың теориялық негіздері
1.1. Бастауыш сынып окушыларының экологиялық мәдениетін қалыптастырудың
зерттелуі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ..8
1.2. Дүниетану пәнінде бастауыш сынып оқушыларына топсаяхаттар
арқылы экологиялық тәрбие беру
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...15
Бірінші тарау бойынша
қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 3
1
2. Бастауыш сынып оқушыларының топсаяхаттар арқылы
экологиялық мәдениетін қалыптастыруға бағытталған тәжірибелік
педагогикалық эксперимент
2.1. Анықтаушы эксперимент материалдарын дайындау,
жүргізу, талдау және
қорытындылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
2.2. Қалыптастырушы эксперимент материалдарын дайындау,
жүргізу, талдау және
қорытындылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
Екінші тарау бойынша
қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
.53
Жалпы қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 54
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
5
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан республикасының егеменді ел болуына
байланысты қазақ этнопедагогикасының мәселелері кең көлемде ұлт мектептері
мен мұғалімдер қауымының назарын аударып, көптеген құжаттар мазмұнынан
кеңінен орын алды. Әсіресе, қазіргі қоғамдағы жариялылық жағдайында білім
мен тәрбиенің халық дәстүрлері мен тәжірибесіне негізделуіне айрықша ден
қойылуы тиіс. Халқымыз табиғат тылсымын ерте заманнан-ақ түсініп, оны
өзінің тұрмыс-тіршілігіне арқау етіп, қолдана да білген. Солардың бірі –
халықтың ауа райын болжау тәсілдері еді. Табиғат арқылы халық экологиялық
мәдениетті қалыптастырудың тиімді жолдарын тапты. Әр ұлттың ұлт болып
қалыптасқан мекені бар. Мұның өзі, әдетте, ұлтқа тән болып, сол ұлттың
бәрін түгелдей қамтитын мекен. Осыдан барып өзінің бір ұлтқа тәндігін
білдіретін адам , осы мекенді толығымен, бүкіл ауқымында білуі керек.
Қастерлеуі тиіс. Сонда мекен мен ұлттың арасында жатқан терең байланыс
айқын сезіледі. Жалпы қазақ халқы мекен мәселесіне өте терең, ілтипатпен
қараған халық. Атамекен сөзі қазақ халқының сол жерді ерте кезден
иемденіп келе жатқанын білдірсе керек. Кіндік кесіп, кір жуған, Кіндік
қаны тамған деген сөздер осыны білдіреді. Неміс халқында да фатерланд
деген сөз бар. Тікелей қазақшаға аударғанда атамекен дегенді білдіреді.
Орыстың отечество деген сөзі де ата-бабасына қарай меңзейді. Арабтың
уәтан деген сөзі отан деген мағынада пайдаланылады, ал осының қазақша
аудармасы – мекен. Әрбір ұлттың ұлт болып қалыптасқан жері сол ұлттың
мекені болып саналады. Саны аз, жерінің көлемі үлкен халық үшін, сол аз
екенімізді білдірмеу үшін, ұлтымыздың әрбір мүшесі жерімізді жетік білуі
керек. Дүниетану пәнінің мазмұны осы мақсатты жүзеге асыруда маңызды роль
атқарады. 4-сыныпта жоспарланған жеті топсаяхаттың ішінде Туған ел. Отан
тақырыбы қамтылған. Оқушылардың жасерекшелігін ескеру қағидасын басшылыққа
ала отырып, тақырыптық топсаяхатар арқылы жоғарыда айтылған құндылықтарға
қатысты мақсаттарға қол жеткізуге болады.
Бастауыш сынып оқушыларында экологиялық мәдениет қалыптастыру, оларды
коршаған табиғи ортаны қорғауға, аялауға тәрбиелеу - бүгінгі күннің өзекті
мәселелерінің бірі.
Бастауыш сынып оқушыларын айналадағы табиғи ортамен дұрыс қарым-қатынас
жасауға үйрету, экологиялык саналы тәртіп қалыптастыру бастауыш сатының ең
негізгі міндеті болып табылады. Бастауыш сынып оқушылары алғашқы
экологиялык білімді пәндердің бағдарламалық талаптарын игеру барысында
алады.
Жастар тәрбиесінің өзекті мәселелерінін бірі - бүл экологиялық білім
мен мәдениеті. Бүгінгі күні жас ұрпақтың экологиялык мәдениетін
қалыптастыру бірден-бір қажетті, кезек күттірмейтін өзекті мәселе екендігі
мемлекеттік деңгейде кабылданған түрлі саладағы заңдар мен тұжырымдамаларда
ерекше мән беріліп, атап өтілген. Соңғы кезде жер шарында жаппай
экологиялық апаттардың етек алуы және оньң алдын алу мақсатында табиғатты
қорғау жұмыстарын түбірінен жаңа негізде жетілдірудің қажеттілігі
экологиялық мәселенің өзектілігін көрсетеді. Педагогика ғылымында бастауыш
сынып оқушыларына экологиялык тәрбие беру жаңа бағыт, олардың ізгілікті-
адамгершілІк қасиеттерін калыптастыруда өзіндік мүмкіндіктері бар.
Жалпы білім беретін мектептің бастауыш сатысындағы оқыту мақсатының
басым бағыты- оқушы тұлғасын дамытуға бағыттау. Осы басым бағыттың өзгеруі
білім берудің басты міндеттерін белгілеуге мүмкіндік береді. Солардың
ішінде білім беру саласында айналадағы дүниемен дара-түлғалық катынасының
калыптасып, эстетикалык, этикалық, адамгершілік нормаларын меңгеру
міндетін жүзеге асыруда Дүниетану пәнінің алатын орны ерекше.
Дүниетану пәнінің мақсаты - окушылардың дүниеге біртұтас көзқарасын
қалыптастыру және ондағы адамның орнын түсінуге көмектесу. Басты
міндеттерінің бірі - табиғат объектілері мен құбылыстарының алуан
түрлілігі, олардың қасиеттері, салалары мен күйлері туралы түсініктерді
қалыптастыру, олардың арасындағы өзара байланысты, өзара тәуелділікті,
олардың кеңістік пен уақыт бойынша өзгерістерін түсінуді қамтамасыз ету.
Дүниетану пәнінің мазмұнында бастауыш сынып оқушыларына экологиялық білім
беру мәселесі қамтылған. Алайда пән бойынша өткізілетін топсаяхаттарда
экологиялық білім мен тәрбие беру мәселесі кең қарастырылмаған. 4-сыныпқа
арналған дүниетану оқулығында барлығы жеті тақырыптық топсаяхат
қарастырылған. Бұл оқушылардың экологиялық мәдениетін табиғат блогы арқылы
қалыптастыру үшін жеткіліксіз. Осыдан келіп топсаяхаттарға экологиялық
мазмұн бере отырып ұйымдастыру, өткізу мәселесінің өзектілігі айқындалады.
Зерттеудін мақсаты: Дүниетану пәнін оқытуда топсаяхаттар арқылы
экологиялык мәдениетті қалыптастыруды теориялық тұрғыдан негіздеу,
4-сыныптың оқыту үрдісіне енгізу әдістемесін ұсыну, тиімділігін тәжірибеде
дәлелдеу.
Зерттеу объектісі: Бастауыш сыныптағы оқыту үрдісі.
Зерттеу пәні: Топсаяхаттар арқылы төртінші сынып оқушыларының
экологиялық мәдениетін қалыптастыру жолдары (дүниетану пәні негізінде).
Зерттеу болжамы: Дүниетануды оқытуда бастауыш сынып оқушыларының
экологиялық мәдениетін қалыптастыру нәтижелі болады, егер:
- топсаяхаттар арқылы экологиялық мәдениет қалыптастыруда оқушылардың
табиғатты қорғауға байланысты қасиеттерін калыптастыру теориялық
тұрғыдан негізделсе;
- топсаяхаттар арқылы экологиялык тәрбие беруді ұйымдастыру мен өткізу
әдістемелік жағынан қамтамасыз етілсе;
Зерттеудің теориялық негізіне дүниені танудың философиялық идеялары,
педагогиканың жеке тұлғаны біртұтас педагогикалық процесте қалыптастыру
теориясы, табиғатты оқытудың өлкетану қағидасы басшылыққа алынды.
Зерттеудің міндеттері:
1. Дүниетануды оқыту үрдісінде топсаяхаттарда экологиялык мәдениетті
қалыптастыруды теориялық тұрғыдан негіздеу, педагогикалык
әдебиеттерге талдау жасау.
2. Бастауыш сынып оқушыларының экологиялык білімі мен тәрбиелік
деңгейін анықтау.
3. 4-сыныптағы Дүниетану пәні бойынша топсаяхаттар арқылы
экологиялық мәдениет қалыптастыруға пайдаланылатын материалдарды
анықтау.
Дүниетануды оқытуда топсаяхаттар негізінде экологиялық мәдениет
қалыптастырудың әдістемесін жасау, тәжірибеде тиімділігін анықтау.
Зерттеудің барысында төмендегі әдістер қолданылады:
• педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерге, бағдарламаларға,
оқулықтарға талдау жасау;
• бакылау; педагогикалык эксперимент жүргізу;
• сауалнама;
• зерттеу нәтижелерін өңдеу әдістері.
Зерттеу жұмысы 2 кезеңге бөлінді:
І. Кезең
20___ жылдың қыркүйегі – 20___ жылдың қантары. Топсаяхаттар арқылы
экологиялық мәдениет қалыптастырудың мектеп тәжірибесіндегі жай-күйімен
танысып, экологиялық материалдарды топсаяхаттар барысында пайдаланудың
практикалық мүмкіндіктері анықталды.
ІІ. Кезең
20___ жылдың ақпаны – 20___ жылдың мамыры. Дүниетану пәні бойынша
топсаяхаттарда экологиялық мәдениет қалыптастыру жөніндегі
педагогикалық-психологиялық, әдістемелік әдебиеттерге талдау жасалып,
тәжірибеге енгізудің негізгі бағыттары анықталды. Топсаяхаттарда
экологиялык тәрбие берудің мүмкіндігін анықтап, тиімділігін тәжірибеде
дәлелдеуге бағытталған педагогикалық эксперимент жүргізіліп, нәтижелері
талданды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы
Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытынды, қосымша
материалдардан тұрады.
Кіріспеде тақырыптың өзектілігі, зерттеу мақсаты, объектісі, пәні,
практикалық маңыздылығы мен зерттеу әдістері жөнінде сөз болады.
Бірінші тарауда оқушыларда топсаяхаттар арқылы экологиялық мәдениет
қалыптастырудың әдістемелік мәселелерінің зерттелуі жан-жақты қарастыры-
лады. Тараудың 1.2. бөлімінде Дүниетану пәні бойынша топсаяхаттар арқылы
экологиялық мәдениет қалыптастырудың мүмкіндіктеріне талдау жасалады.
Екінші тарауда Дүниетану пәнінде топсаяхаттар барысында экологиялық
мәдениет қалыптастырудың танымдық, іс-әрекеттік, нормативтік, құндылық
компоненттерінің игерілу мүмкіндіктері анықталып, бастауыш сынып
оқушыларына экологияық тәрбие берудің тиімді жолдары көрсетіледі.
Қорытынды бөлімде тақырыпқа байланысты практикалық кеңестер беріледі.
Қосымша материалдарда топсаяхаттар арқылы экологиялық мәдениетті
қалыптастыруға бағытталған шаралардан үзінділер ұсынылады.
1. Топсаяхаттар арқылы бастауыш сынып оқушыларының
экологиялык мәдениетін қалыптастырудың теориялық негіздері
1.1. Бастауыш сынып окушыларының экологиялық мәдениетін қалыптастырудың
зерттелуі
Оқушыларға экологиялық мәдениет қалыптастыру ісі табиғи ортаға
жанашырлық көзқарасты қорғау мең көркейтуді, сұлулығын ұсынуды,
жауапкершілікті және саналы қарым-қатынасты қалыптастыруды жүйелі жүргізу
деп ұғынған жөн. Табиғат пен қоғам арасындағы қарым-қатынастьң үйлесімді
дамуы әрбір адамның денсаулығына, физиологиялық өсіп-жетілуіне ауадай қажет
екендігіне жасөспірімдердің көздерін жеткізу - бүгінгі таңның өзекті
мәселесі. Бұл мәселе оңға басу үшін біз алдымен тәрбие мәселесіне көп көңіл
бөлуіміз қажет.
Қазіргі таңдағы білім мекемелерінің алдында тұрған міндеттердің бірі -
жас ұрпақтың экологиялық білімі мен көзқарасын қалыптастыру, оларды
табиғатты қорғау, табиғи қорларды тиімді пайдалану және өмір сүрген ортасы
мен еңбектенетін жерінде жоғары, саналы, экологиялық білімді пайдалана
білетін азамат ретінде тәрбиелеу.
Соңғы кезде республикамызда халыққа білім беру жүйесіндегі экологиялық
оқыту мен тәрбие мәселесін шешуде жас ұрпаққа, көпшілікке үздіксіз
экологияльқ білім мен тәрбие беру тұжырымдамасына көп көңіл бөлінуде. Бұл
мәселені шешу үшін балалық шақтың, әсіресе, бастауыш мектеп жасындағы
балалардың экологиялық тәрбиесінің мәні өте зор.
Табиғат - адам тәрбиешісі. Оның құрамдас бөлігі болып саналатын
өсімдіктер мен жануарлар әлемі, биік таулар мен сарқыраған өзендер, кең
дала барлығы да адам баласына ой салып, денесіне қуат, бойына күш, көңіліне
шабыт береді. Жастарды экологиялық білім мен қоршаған ортаны қорғауға
тәрбиелеу, жалпы тұлғаның ой-өрісін дамытудағы педагогикалык бағыттардың
бірі болып саналады. Адамзат баласына экологиялық білім мен тәрбие берудің
маңыздылығы ІХ-ХV ғғ. әл-Фараби, М. Баласағұни, Қожа Ахмет Иассауи,
М. Қашғари, С. Бақырғани т.б шығыс ғүламаларьшың тіл, этика, психология,
метафизика т.б. ғылымдары жайлы жазбаларында көрініс тапқан. Сонымен қатар
халқымыздың ұлы ағартушы-ғалымдары, ақын, жазушылары Ы.
Алтынсарин, А.Құнанбаев, Ш. Уалиханов, М.Дулатов, М. Жүмабаев, Ж.Аймауытов,
Ш.Құдайбердиев еңбектерінде де табиғатқа деген сүйіспеншілік көшпенді елдің
өмірімен, ұлттық әдет-ғұрыптарымен тығыз байланыстырылып берілген.
Қазақтың дәстүрлі мәдениетіндегі табиғатты қорғауға бағытталған салт-
жырлар, ырымдар мен нанымдар қазірде өзектілігін жоғалтқан жоқ. Оларды
бүгін ұрпақ тәлім-тәрбиесіне пайдалану уақыт талабы, егеменділік мүраты.
Жас ұрпаққа ұлттық экология жүйесінде қалыптастыру қазіргі Қазақстан
Республикасындағы күрделі экологиялық ахуалды шешудің маңызды құралына
жатады.
Табиғаттың даму заңдылықтарын оқыту мен тәрбиелеу жүмысына
педагогтардың көбі баса назар аударып, тәрбие жұмысын баланың жас кезінен
бастау керектігін айтқан болатын. Ж.Ж. Руссо өзінің педагогикалық
трактатында, Я.А.Коменскийдің табиғат және оны қорғауға тәрбиелеуге қатысты
ой-пікірлерін толықтырып, оны әрі қарай дамытты. К.Д.Ушинский,
В.А.Сухомлинский балалардың ойлау қабілетін арттыруда, эстетикалық сезімін
тәрбиелеуде табиғатты шебер пайдаланып, табиғатқа деген адамның
сүйіспеншілігін туғызу мәселесін анық көрсете білген педагог ғалымдар.
Көрнекті педагог К.Д.Ушинский бастауыш мектеп оқушыларының ойы мен
тілін дамыту сөзге емес, тікелей қоршаған ортадан алған әсерлеріне
негізделуі керек деп есептеді. Табиғат туралы оқығандарын түсініп қана
қоймай, табиғаттағы заттарды дүрыс үғып, айырмашылықтары мен ерекшеліктерін
байқай білуге үйрету. Оқытуда табиғат объектілері мен құбылыстарын
пайдалану қажеттігін атап көрсетті. Мұғалім оқушыларды алдымен бақылауға,
онан соң өз бақылауларын жинақтап, ой қорытуға, үйретуге міндетті деп
есептеді.
Белгілі философтар В.Р.Афанасьев, В.А.Журавлев, А.Н.Спиркин,
Г.С.Смирнова, А.Қасабеков, Ж. Алтаев т.б.
жасөспірімдерге экологиялык білім мен тәрбие беруде қоғам-адам-табиғат
арасындағы дүниетанымдық сана формаларын саралау тұрғысынан қарастырады.
Себебі адамның тұрмыс-тіршілігінің әлеуметтік мәнге ие болуының нәтижесінде
санасы дамып жетіледі. Сана - адамның іс-әрекеті мен мінез-құлқын реттеп,
бағыт-бағдар беріп, жеке тұлғаның қызметін іске асырудан, оның
творчестволық ойлау әрекетінен көрініс табады. Жеке тұлғаның басқа
адамдармен, табиғи ортамен қарым-қатынаста болып, сана-сезімнің дамуы
өзіне, басқа адамдарға, қоршаған заттың дүниеге көзқарастарының қалыптасуы
оны жетілдірудің негізгі факторы болып саналады. Сонымен адамның ақыл-ойы
мен сана-сезімін, бірлігін дәлелдейтін тұжырым, жеке түлғаны экологиялық
проблемаларға жанама көзқараспен қарауға бағыттайды.
Өткен ғасырдың аяғы мен осы ғасырдың басында әртүрлі елдерде
ұйымдасқан табиғат қорғау мәселелерін насихаттау жүмысына мән берді. Бұл
жұмысқа Д.И.Менделеев, В.В.Докучаев, И.П.Бородин, Г.А.Кожевников,
В.Л.Коморов, Г.Ф.Морозов, Н.М.Кулагин сияқты профессивтік бағыт ұстаған
ғалымдар мен ағартушылар, мемлекет қайраткерлері аса назар аударды.
Қоршаған ортаны, табиғатты және оның байлықтарын қорғау, табиғат пен
адамдардың қарым - қатынасы мәселелері жөнінде бірқатар ғалым-экологтар
К.А.Благосклонов, А.Д.Бондаренко, А.А.Горелов, Н.И.Деленковский,
И.С.Матрусов т.б. өз еңбектерінде атап көрсеткен.
Ғылыми-техникалық прогрестің өркендеуі, табиғат заңдылықтарымен
санаспауы салдарынан, табиғаттың экологиялық тепе-теңдіғінің бұзылуы,
экологиялық дағдырыстың болу себептері, қазіргі еліміздің экологиялық
жағдайын түзеу кезек күттірмейтін мәселе екендігі жөнінде Т.Төлендиев,
Қ.Қүрманов, Е.Қонақбаев, С.Қаженбаев, Б.Шайкенов, Е.Мамбетқазиев, В.Дежкин
және т.б. өз жұмыстарында ой-пікірлерін білдірген. Экологиялық білім тәрбие
беру мәселесіне Ә.С. Бейсенова, Ә. Бірмағамбетов, К. Жүнісова,
Н.С.Сарыбеков, Э.А.Тұрдықұлов, Ж.Ж.Жатқанбаев, К.А.Сарманова,
М.Н.Торманов, Ж.Б.Шілдебаев т.б. ғалым педагогтардың зерттеу еңбектері
арналған. Психологтар Л.С.Выготский, С.Л.Рубинштейн, И.С.Кон, Е.М.
Кудрявцева, В. А. Ясвин, Л. И. Божович, П. Я. Эльконин, А. А. Люблинская,
М. Мұқанов, Қ. Жарықбаев т.б. өз еңбектерінде оқушыларға экологиялық білім
мен тәрбие беру жұмыстарында баланы қоршаған ортамен қарым-қатынастары
барысында, оның психологиялық жас ерекшеліктерін ескергенде ғана нәтижелі
болады деген пікірлер айтқан. Ал, С.Л.Рубинштейн әрбір жеке тұлғаның
қоршаған ортамен байланысынның басты компоненттерінің бірі қарым-қатынас
деп санайды. Ол оқушының табиғатқа адамгершілік қатынасын қалыптастыру,
мінез-құлық дамыту екенін айқын көрсетеді. Оның пайымдауынша басқа
адамдармен жарамды қатынасқа ену, басқа адамдардың адамша тіршілік етуіне
жағдай жасай білу, тек толық бағалы адамның ғана қолынан келуі мүмкін. Ал
ол дегеніміз - дүниеге, өмірге, табиғатқа шын дос қатынастағы адам болуына
негіз болады.
Ғалым-педагогтар И. Д. Зверев, И. Т. Суравегина, А. Н. Захлебный, М.
Н. Сарыбеков, А. А. Сотников, Д. Н. Сарыбеков, К. Құрманбаева және т.б.
еңбектерінде экологиялық білім мен тәрбие беру сабақтарда, сыныптан және
мектептен тыс оқу-тәрбие жұмыстарында ұйымдастырудың жағдайлары мен
мүмкіндіктері қарастырылған.
Экологиялық тәрбие үғымына анықтама беріп, мәнін ашуда педагог-
ғалымдардың көзқарастарында ерекше айырмашылықтар жоқ. Экологиялық
тәрбиенің мәні жайлы айтқанда: оқушылардың табиғатқа жауапкершілікті қарым-
қатынастарын қалыптастыруда, оны қорғау, сақтаудағы саналы белсенділіктерін
арттыру, соның негізінде адамгершілік қасиеттерін дамытып, қоршаған ортаны
жақсартуға үлесін қосуға дайындау.
Жоғарыдағы пікірлердің қай-қайсысының да орынды екендігін мойындай
отырып, дегенмен де И.Д.Зверевтің берген тұжырымдамасына косыламыз. Біздің
ойымызша. экологиялык білім мен тәрбие берудің максаты -оқушылардың
қоршаған ортаға жауапты және іскерлік қатынастарын қамтамасыз
етумен сипатталынады.
Экология (грекше оісоs - мекен, үй және 1оgоs - ғылым) сөзбе-сөз
аударғанда - тіршілік мекені туралы ғылым. Экология ғылымына берілген
көптеген анықтамалар бар, дегенмен осы заманғы зерттеушілердің басым
көпшілігі экология организмдердің тіршілік ету жағдайларын және организмдер
мен олардың тіршілік ету ортасы арасындағы өзара байланыстарды зерттейтін
ғылым деп есептейді. Экология түсінігі өте ауқымды, сондықтан қай қырына
баса мән берілуіне қарай оның анықтамаларының тұжырымдалуы да өзгеріп
отырады. XX ғасырдың ақыры онжылдықтары үшін Уэбстердің толық сөздігінде
келтірілген: Экология пәні - организмдер мен орта арасындағы
байланыстардың жиынтығы немесе қүрылымы-деген анықтама экологияның мәніне
көбірек сәйкес келеді.
Экологиялық білім беру дегеніміз - оқушыларға қоғам мен табиғат
қатынасының проблемаларын шешуге, оның ғылыми негіздерін меңгеру, табиғатты
қорғауға мүмкіндік туғызатын білім, іскерлік, дағдыны игеруге бағытталған
педагогикалық ықпал жасау.
Мұғалім оқушыларға әр сабақта, топсаяхаттарда табиғаттың біртұтастығын
ашып көрсетуі тиіс. Табиғаттағы барлық тірі және өлі ағзалар бір-бірімен
тығыз байланысты. Олардың біреуінде болған жағымды немесе жағымсыз
өзгерістер басқаларына әсер етпей қоймайды. Табиғат жеке адамның рухани -
адамгершілік, эстетикалық қасиеттерінің дамуына ықпал ететінін түсіндіре
келіп Табиғат — қоғам — адам жүйесін шығарып алуға болады.
Экологиялық білім беру мақсатындағы барлық сабақтарда топсаяхаттарда
берілетін білімді осы байланыстың неғізінде түсіндіру керек. Экологиялық
білім мазмұнын ашатын осындай негізғі идеяларды оқушыларға жүйелі түрде
беру нәтижесінде оқушыларды экологиялық саналы тәрбие қалыптасады.
Экологиялық тәрбие дегеніміз - табиғат корғау қажеттігін түсіндіру,
оқушылардың осы саладағы жауапкершіліктік белсенділігін тәрбиелеу, табиғат
байлықтарын ұлғайту, орынды пайдалануға үйрету, биосфералық
процестердің табиғи тепе-теңдігін сақтау, дұрыс қарым-қатынас жасау
жөніндегі білім, дағды, іскерліктермен қаруландыру, экологиялық мәдениетін
қалыптастыру.
Экологиялық тәрбиенің негізгі мақсаттары:
1. Экологиялық нормалардың, ережелердің қажеттілігін оқушылардьщ
мінез-қүлқында тәрбиелеу.
2. Қоршаған ортаға жауапсыздықпен қараушыларға жол бермеу.
3. Оқушылардың бойында экологиялық мәдениет дағдысын
қалыптастыру.
Экологиялық тәрбиенің басты міндеттері:
1. Өмірде және нақты еңбек іс-әрекетінде экологиялық білімді қолдана
білу, іскерлікке төселу.
2. Табиғатты қорғау және өзгертуге байланысты оқушыларды жаппай
қоғамдық пайдалы еңбекке қосу.
3. Мектепте экологиялық білім мен тәрбие қоғамын ұйымдастыру.
Табиғатпен саналы жан-жақты қарым-қатынасқа үйретілген жеке түлға түрлі
қасиеттерге ие болады. Мысалы, экологиялық проблемалар жайында түрлі
әрекетке, қызметке дайын болу, табиғатқа эмоциональды-құндылық қарым-
қатынаста болу. Осы міндеттерді шешу негізінде экологиялық мәдениет
қалыптастыру мазмұны анықталады.
Экологиялық тәрбие мақсаты мен мазмұнын негізге ала отырып, ең маңызды
экологиялық тәрбие құралы деп, оқушыны қоршаған табиғатты атаймыз.
Экологиялық тәрбие әдістері туралы педагогикалық әдебиеттерде жеке
қарастырылмайды. Педагогикалық оқыту және тәрбиелеудің барлық
әдістерінен басқа, экологиялық тәрбие құрылымына сай негізделген ерекше
әдістері де бар.
Жеке түлға бойында экологиялық ұғым қалыптастыруда алғашқы орын
байланыстарды анықтау әдісіне беріледі. Қарым-қатынас болмаса, экология
болуы мүмкін емес, ал қарым-қатынастағы себеп-салдар байланыссыз
экологиялық түсінік қалыптасуы мүмкін емес.
Оқушылар бастауыш кластарда табиғат туралы мәліметтер алады. Бұл
мәліметтер қоршаған табиғатта болатын байланыстарға негізделіп құрылған
белгілі бір жүйеде беріледі. Сондықтан байланыстарды анықтау -дүниетанудың
аса маңызды міндеттерінің бірі. Дүниетану топсаяхаттарында проблемалық
іздену әдісі (Лернер И. Я. Скаткин М. Н. бойынша проблемалық мазмүндама,
зерттеушілік әдіс) қолданылады.
Оқушылардың табиғатта қарым-қатынасы экологиялық ережелерді меңгерту
және табиғатқа өзін-өзі ұстай білу іскерліктерін қалыптастыру арқылы да
түсіндіріледі. Ал, бүл жағдайда тәрбиенің педагогикалық талап жаттығу, үлгі
көрсету әдістері маңызды күшке ие болады.
Экологиялық тәрбиенің мәнін экологиялық білім мазмұнының аспектілері
айқындай түседі. Экологиялық білім мазмұнын ғылыми-танымдық, құндылық,
нормативтік, практикалық іс-әрекеттік аспектілерде қарастырылады.
Бұл аспектілер экологиялық білім мазмұнын анықтайтын негізгі
компоненттер бола отырып, экологиялық тәрбиенің өз мәнінде берілуіне
мүмкіндік береді. Осылайша экологиялық білім мен тәрбие жүйесінің барлық
құрылымдық концепциялары өз мәнінде жүзеге асырылса, оқушыларда экологиялық
мәдениет қалыптасады.
Экологиялық мәдениет деп жеке адамның бойында табиғатты қорғау талабын
жүзеге асыратын нақты білім мен сенім, практикалық дағдының болуын
түсінеміз. Табиғатты қорғау көп компонентті процесс, бірақ ол
компоненттердің барлығы педагогикалық психологиялық компонентімен тікелей
байланысты. Осы тұрғыдан қоршаған ортаға деген жауапкершілік сезімі
қалыптасқан экологиялық мәдениетті жеке тұлғаны тәрбиелеу - басты мақсат
болмақ. Ал бұл мақсат оқу орындарындағы үздіксіз экологиялық білім берудің
үрдісі мен стратегиясына тікелей байланысты.
Сонымен, мектептердің алдында тұрған міндеттерінің бірі - жас ұрпақтың
экологиялық білімі мен көзқарасын қалыптастыру, олардың табиғатты қорғау,
табиғи қорларды тиімді пайдалану және өмір сүрген ортасы мен еңбектенетін
жерінде жоғары, саналы, экологиялык білімді пайдалана білетін білікті
азамат ретінде тәрбиелеу ісі экология, экологиялық білім және тәрбие,
экологиялық мәдениет ұғымдарының мәні толық ашылғанда ғана өз мәнінде
жүзеге асады.
1.2. Дүниетану пәнінде бастауыш сынып оқушыларының топсаяхаттар арқылы
экологиялық мәдениетін қалыптастыру мүмкіндіктері
Экологиялық мәдениет қалыптастыру кұралының бірі - дүниетану пәні болып
табылады. Дүниетану пәнін терең меңгеру үшін табиғатқа, өндіріс орындарына,
мұражайларға, түрлі тарихи және қоғамдық орындарға топсаяхаттар
ұйымдастырудың мәні зор. Бұл пән бойынша 1-3 сыныптарда табиғат
құбылыстарын және адам еңбегін бақылау негізінен жыл мезгілдеріне
байланысты жүргізіледі. Мысалы, күздегі бақ және тоғай өсімдіктері мен
жануарларының тіршілігін бақылау, күз басының белгілері туралы мағлұматтар
алу, күздегі адам еңбегінің түрлерімен танысу.
4-сыныпта топсаяхаттар негізінен белгілі бір тақырыпқа сәйкес
ұйымдастырылады. Оны төмендегі кестеден байқауға болады.
Тарау. Тақырып. Топсаяхатқа шығатын Атқарылатын жұмыс түрі.
жер.
1. Адам. Адам Мұражай. Тарихи ескерткіштермен және
өмірін-дегі еңбектің 20-ға-сырдың алғашқы жартысында
ролі. елімізде пайдаланылған еңбек,
тұрмыс, әскери құрал-жабдықтармен
танысу.
2. Табиғат. Жергілікті жер Жергілікті жердің сұлбасын
Табиғатты зерттеу түсіру. Ондағы шартты белгілермен
әдістері. танысу.
3. Табиғат. Құрлық Жергілікті жер Жергілікті жер бетінің түрлерімен
бетінің түрлері. (жазық, тау, төбе, жыра т.б.)
танысу.
4. Табиғат. Пайдалы 1. Пайдалы қазба Пайдалы қазбаның түрі, өндірілу
қазбалар. алына-тын орын, әдісі, пайдаланылуымен танысу.
өңдейтін кәсіпорын. Пайдалы қазбалардың түрлері,
3. Геологиялық жергілікті жерде өндірілетіні
мұражай. туралы мағлұмат алу.
5. Өлкенің Өсімдіктер мен Орман, дала, шалғын, су қойма
өсімдіктері мен жануар-лардың өсім-діктері мен жануарларының
жануарлары. мекенжайлары. бірлестік-терімен танысу.
Өсімдіктер мен
жану-арлардың табиғи
мекенжайлары.
6. Жер – ғарыш Жергілікті жер. Жердің өз кіндігінен және Күнді
денесі. Жердің өз айна-ла қозғалуының нәтижесінде
кіндігінен және жергілік-ті жерде қалыптасатын
күнді айнала табиғат көрі-ністерімен танысу.
қозғалысы. Туған өлке табиға-тының көктемгі
көрінісін тамашалау.
7. Туған ел. Отан. Ауылдағы немесе Еңбек ұжэымында болып, атақты
қаладағы кәсіпорын. еңбек адамдарымен кездесу.
Еңбекті жаңаша ұйымдастыру
әдіс-тәсілдерімен және жолдарымен
танысу. Кәсіпорнын
же-кешелендірудің тиімділігін
зерделеп, білу.
Педагогикалық әдебиеттерде топсаяхаттар жөнінде екі көзқарас бар:
• топсаяхат әдіс ретінде;
• топсаяхат оқытуды ұйымдастырудың формасы ретінде.
Қазіргі дүниетануды окыту әдістемесі топсаяхатты оқытуды ұйымдастырудың
формасы ретінде карастырады.
Экскурсия (топсаяхат) (латынньң ехсurro выбегаю, шығамын) сөзінің
мағынасы окыту әдісіне емес, оқыту сыныптан, мектептен тыс жерде
(табиғатта, өндірісте, мұражайда, көрмеде) өткізілу керектілігін меңзейді.
Бастауыш мектепте бағдарламага сәйкес табиғатқа, өндіріс, ауыл
шаруашылығы орындарында, өлкетану мұражайларына хайуанаттар паркіне,
қаланың көрнекті жерлеріне, т.б. топсаяхаттар жасау керек.
Топсаяхат - бұл обьектілер мен құбылыстарды олардың табиғи ортасында,
табиғатта және жасанды жағдайларда оқып үйренуге мүмкіндік беретін окытуды
ұйымдастырудың бір формасы.
Бастауыш сыныптарға арналған дүииетану бағдарламаларында балалардың
қоршаган табиғатты бақылауына аса зор көңіл аударылады.
Бақылау арқылы оқушыны табиғаттың біртұтастығына және алуан түрлілігіне
көз жеткізеді.
Оқушылардың тірі және өлі табиғат, тірі табиғат компоненттері
арасындағы, табиғат пен адам арасындағы экологиялық байланыстарды түсінуін
қамтамасыз етудің орны ерекше. Табиғаттағы экологиялық байланыстарды оқып
білу балалардың логикалық ойларын, еске сақтауын, тілін дамытудағы ролі
зор. Табиғатты тікелей бақылап, оқып үйрену негізінде мектеп оқушыларында
көптеген нактылы түсініктер қалыптасады. Табиғаттанудан сабақ беру әдісінің
негізін қалаушылардың бірі - А.Я.Герд адамзат бүкіл шынайы, білімді
мақалаларды оқу арқылы емес, бақылаулар, салыстырулар және тәжірибелер
арқылы игереді деп атап көрсетті. Бастауыш сыныптардағы табиғаттанудан
білім алуда бақылаудың бірден - бір негізгі әдіс болып табылуы да, міне
сондықтан.
Бақылау дегеніміз - оқушылардың түсінікпен ұғымдардың, іскерлік пен
дағдыны дұрыс қалыптастыру мақсатында тірі және өлі табиғат обьектілерін
тікелей қабылдауы деп ұғынуымыз керек. Бақылау, біріншіден, қоршаған
болмыстан нақтылы және бейнелі түсініктер мен үғымдар қалыптастыруға, соның
негізінде төменгі сынып оқушыларының логикалық ойлау әрекетін, ауызша және
жазбаша сөзін дамытуға мүмкіндік береді.
Екіншіден, ол материалистік дүниетанымның қалыптасуына себепкер болып,
табиғи құбылыстардың үздіксіз өзгеруі мен дамуына, табиғатта болып жатқан
құбылыстардың өзара байланысы заңдылығының дүниенің материалдығымен және
табиғаттың біртұтастығына балалардың көзін жеткізеді. Бақылау діни нанымға
қарсы күрес жүргізуге көмектесіп, сол арқылы сенім қалыптастыруға себепкер
болады. Үшіншіден, бақылау жеке адамды ең маңызды сапаның бірі -
бақылағыштың қалыптасуына мүмкіндік береді. Ол зейін тұрақтылығын
тәрбиелеу, ес, талпынғыштық, білуге әуестенудің дамуына, әр түрлі табиғи
құбылыстар арасындағы байланыстарды анықтай білуге тікелей байланысты.
Бақылауды үйымдастырудағы негізгі талаптың бірі әбден ойланып жасалған
тапсырма болып табылады, онда бақылау мазмұны, бірізділігі ғана емес, оны
өткізу әдістері де айқындала ашылады, сондай-ақ нэтижелерді практикада
пайдалану жолдары да көрсетеді.
Топсаяхаттар — оқушыларды нақтылы заттармен және құбылыстармен оларды
табиғи ортада таныстыруды қамтамасыз ететін оқыту формасы болыл табылады.
Топсаяхаттар бақылау жүргізуге, сондай-ақ табиғи немесе жасанды жағдайларда
түрлі заттарды, құбылыстар мен процестерді зерттеп, оқып білуге мүмкіндік
беретін оқу-тәрбие жұмысын ұйымдастырудың бір формасы.
Топсаяхаттың мазмұны алдыңғы өткен материалдарды оқып білумен
байланысты болды, ал топсаяхат негізінде алынған түсініктер, үғымдар және
жиналған табиғи заттар келесі тақырыпты игеру кезіндегі сабақтарда
қолданылады. Топсаяхаттар табиғатты талдауда үлкен танымдық және тәрбиелік
міндет атқарады. Олар алынған білімді нақтылайды, тереңдетеді және
кеңейтеді. Топсаяхаттарда оқушылар өздері алған теориялық білімдерІн
практикада қолданып, оны іскерлік пен дағдыға айналдырады.
Топсаяхаттарды пәндік белгілеріне қарай да топтастыруға болады:
ботаникалық және зоологиялық. Ботаникалық топсаяхаттарда өсімдіктер мен
олардың тіршілігіндегі өзгерістерді бақылайды.
Зоологиялық топсаяхаттарды өткізетін орнына қарай төмендегіше бөлуге
болады. Табиғатта, ауыл шаруашылық орнына және мұражай немесе зоопаркте
өткізілетін топсаяхат. Табиғаттағы ботаникалық топсаяхатпен салыстырғанда
зоологиялық топсаяхаттың ерекшілігі бар: активті тіршілік етуі мен
қорғаныштық қабілеттеріне байланысты сүтқоректілер, қүстар, жорғалаушылар
мен балықтарды тауып бақылау қиындық келтіреді. Су жэндіктері, бақалар,
қүмырсқалар мен зиянкестерін бақылауға мүмкіндік бар.
Кездесетін кейбір қиындықтарына қарамай табиғат аясында өткізілетін
зоологиялық топсаяхаттардың тәрбиелік, танымдық мәні зор. Бұл топсаяхатта
оқушылар жануарлар мен өсімдіктер дүниесі арасындағы байланыстар, табиғи
бірлестіктер туралы білімді игере отырып, табиғатты материалистік түрғыдан
түсіну элементтерімен қаруланады. Қысқы топсаяхатта оқушылар обьектілерді
тану үшін өзінде бар білімді қолданып, нақтылайды және табиғат қүбылыстары
туралы жаңаны танып біледі. Топсаяхат - жұмыс формасы ретінде екі түрге
бөлінеді;
1. Топсаяхат - сабақ ретінде;
2. Топсаяхат - сыныптан тыс жүргізілетін шара ретінде;
Сабақ ретіндегі топсаяхатта оқушылар қоршаған табиғи ортаны, жыл
мезгілдеріне сай адамдар еңбегін бақылайды. Топсаяхаттың негізгі мақсаты -
табиғи қүбылыстар туралы түсініктерін қалыптастыру.
Сыныптан тыс шара ретіндегІ топсаяхаттарда оқушылардың табиғат
қорғаушылық іс-әрекеттерін қалыптастыруға көп мүмкіндік бар. Осы
топсаяхаттар нәтижесінде экологиялық мәдениет негізі болып табылатын ғылыми
көзқарастарды қалыптастыруға да кең жағдай жасалады. Сыныптан тыс шара
ретіндегі топсаяхаттарды өткізудің басты шарты: өздігінен ұзақ бақылау
(тұқымның өсуі жазғытұрым суға салынған бұтақша жапырақтарының пайда болуын
және т.б. бақылау; зерттеу жұмысына байланысты бақылау; мектеп жанындағы
учаскеде әр түрлі жағдайда күтілген өсімдіктердің дамуын, тірі табиғат
мүйісіндегі жануарлардың дамуын және т.б. бақылау.)
Бақылау барысында оқушылар қабылдайтын обьектілерін салыстырады,
теңестіреді, оларға тән белгілерін бұрын көргендерімен салыстыра отырып,
оқушылар өз тәжірибелерін пайдаланады. Табиғат құбылыстары арқылы
байқампаздықты тәрбиелеу, сезім мүшелерін дамытуға мүмкіндік береді,
олардың сезгіштігін арттырады.
Сыныптан тыс шара ретіндегі топсаяхаттар түрі.
а) Биологиялық топсаяхаттар (оқушылар табиғат құбылыстарын
бақылау, сабақтарда қолдану үшін табиғи материалдар жинақтайды);
б) Өлкетану топсаяхаттарі (дала, орман, өлкетану мұражайына бару);
в) Өндірістік топсаяхаттар (биологиялық сипаты нақ, өндіріс
орындарында өткізілетін).
Әдебиеттерде Экологиялық топсаяхат деген термин болмағанымен,
экологиялық негіздері бар маусымдық топсаяхаттар ұйымдастырып өткізу
ішінара тек орыс тіліндегі әдебиеттерде қарастырылған.
Зерттеу жұмысында топсаяхаттар арқылы экологиялық мәдениетті
қалыптастыруды қарастырамыз.
Бұл топсаяхаттар бақылау және салыстыру әдістеріне негізделетінімен,
оқушыларды адам мен табиғаттың өзара байланысы туралы түсініктер
қалыптастырып, адамның табиғатқа тигізетін әсерімен құнды.
Топсаяхатқа дайындау. Әрбір топсаяхатты мұғалім мұқият, күні бұрын
дайындайды.
Топсаяхат тақырыбын, негізгі түсініктер мен ұғымдарды аынықтайды.
Топсаяхат өтетін жерімен алдын-ала танысады. Топсаяхат маршрутын жасап,
өтілетін жерге келіп, оқушылар бақылайтьн, негізгі демонстрацияланатын
объектілерді анықтап, топсаяхат барысында тынығу орындарын да белгілейді.
Мұғалімнің бұл жүмысы топсаяхат жоспарын құрумен аяқталады.
Топсаяхат жоспарында мына элементтер болуы керек: білімділік,
дамытушылық және тәрбиелік мақсаттар, топсаяхаттарды өткізу әдістері,
зерттеу объектілері, топсаяхаттың барысы. Топсаяхат барысын жоспарлай
отырып, мұғалім мына құрылым элементтерін қарастыруы керек:
▪ мұғалімнің кіріспе сөзінде немесе оқушылармен кіріспе әңгімесінде
тірі және өлі табиғат туралы мағлұматтар берілуі өтілуі керек;
▪ оқушылардың өз бетімен орындайтын шығармашылық жұмыстары;
оқушылардың есеп беру формасы;
▪ өзбетімен жұмыстың орындалуын тексеру;
▪ қорытынды әңгіме;
Топсаяхатқа оқушылар да әзір болуы керек:
1. мүғалім алдын-ала оқушыларды топсаяхат тақырыбымен, оның
мақсат-міндеттерімен таныстырады;
2. сүрақтар, тапсырмалар беріліп, оларға топсаяхат барысында жауап
беріледі;
3. оқушылар топқа бөлініп, әр топқа жетекші тағайындалады;
4. топсаяхаттың тиісті құрал-жабдықтармен қамтамасыз етілуі.
Дүниетану пәні бағдарламасында жылдың әр мезгілі бойынша міндетті түрде
топсаяхаттар ұйымдастыру қарастырылған. Соның бір мысалы ретінде Көктемгі
орман көріністері атты топсаяхатты алуға болады.
Топсаяхаттың мақсаты: оқушыларға көктем мезгіліне тән белгілер туралы
анық түсініктер беру, өлі және тірі табиғатта, адам еңбегінде болып жатқан
өзгерістер арасындағы өзара байланысты анықтау.
Топсаяхат алдында мұғалім онда қаралатын бірқатар мәселелерді анықтайды:
өсімдіктер өміріндегі көктемгі өзгерістерді, жылы жақтан қайтып оралған
және қыстап қалған құстарды бақылау, аңдар ізін табу. Көктемдегі ағаштардың
түрі қалай ерекшеленетінін бақылау. Ерте гүлдейтін өсімдіктерді: ағаштарды,
бұталарды, шөптерді табу. Топсаяхат соңында оқушылар көктемгі жылу және өлі
табиғаттағы өзгерістер өсімдіктер мен жануарлардың өміріне ықпал асады;
ағаштар мен бұталардың жапырақтары өсіп, жер-жерге жас көк шөптер шыға
бастады; жәндіктер оянып, жылы аймаққа ұшып кеткен құстар қайтып келді деп
қорытынды жасайды.
Топсаяхаттан кейін сынып бөлмесінде Көктем көріністері атты стенд
жасалады. Онда төмендегідей көрнекіліктер қойылады:
1. Қысқы, көктемгі ауа райы (сурет).
2. Ерте гүлдейтін өсімдіктер (фото).
3. Бірінші болып қайта оралатын құстар (сурет).
Топсаяхатты қорытындылауға арналған сұрақтар оқушыларға алдын-ала
беріледі.
– Жыл мезгілдерін атаңдар, қыс, көктем айлары қандай?
– Қыста орман қандай еді? Қазір қандай? (топсаяхат материалдары
бойынша).
– Көктем туралы қандай тақпақтар білесіңдер?
– Табиғаттағы өсімдіктерді, жануарларды қорғауға не істедіңдер?
Топсаяхатты қорытындылау барысында үйге көктем туралы шығарма жазып
келу тапсырылады. Жоғарыдағы топсаяхатты ұйымдастыру барысында оқушылардың
зейінін жыл мезгіліне, осы мезгілдегі тірі және өлі табиғат жағдайына
аудару керек. Жергілікті жер бедеріне сипаттама беріледі немесе оқушылардың
тікелей бақылаулары негізінде әңгіме өткізіледі.
Тапсырмалар қысқа әрі нақты болып, оқушылардың зейінін зерттеуші зат
немесе құбылысқа бағыттау керек. Тапсырмаларда міндетті түрде бақылаушы
заттар мен құбылыстарды салыстыру, ұқсастық пен айырмашылықтарын таба білу
мақсаты болуы қажет. Тапсырманы орындап болған соң, оларды тексеріп, қорыту
әңгімесі өткізіліп, көріп-білгеннің ең маңыздысынан қорытынды шығарылады.
Мұғалім мынаны есте сақтауы керек: табиғи материалдарды оқу процесіндегі
келесі сабаққа өте қажет болғанда ғана жинау керек, ол кезде де шектеулі
түрде. Жиналған материалдарды мектепке әкеліп, оны мұқият сақтау қажет.
Топсаяхаттағы табиғатты қорғау мәселелері.
Оқушыларды табиғатқа деген қамқорлық қарым-қатынаста тәрбиелеуде
топсаяхаттардың мүмкіндігі өте зор. Оқушылар табиғатты сақтау, қорғауды
біліп қана қоймай, не себепті оған қамқоршы болу керектігін түсіну керек.
Мүғалім топсаяхатқа әзірлегенде оны өткізу кезінде оқушыға:
1. ағаштар мен бұтақтардың сабақтарын сындырмау;
2. гүлдеп түрған өсімдіктерді тамырымен жұлмау;
3. өсіп түрған өсімдіктің гүлін жұлмау;
4. ағаштың қабығын сыдырмау, т.б. нұсқаулар береді.
Оқушылар жерге қонған құстардың тобын қууға болмайтынын, себебі олардың
жерге тамақ іздеп қонатынын білуі қажет. Не себепті ұя басу кезінде орманда
шулауға болмайтынын білу керек.
Мұғалім оқушыларға қыстайтын құстарға қатты аязды қыстың күнінде көмек
беру қажеттілігін білгізуді, буынаяқтыларға қатысты оқушылардың өзін-өзі
ұстау ережелерін үйретуі керек. Неге құмырсқа илеуін бұзуға, құмырсқаларды
канқызып өлтіруге болмайды. Осы сұрақтарға нақты мысалдармен жауап берулері
керек. Топсаяхат барысында экологиялық білім бекітіліп қана қоймайды,
сонымен бірге табиғаттағы өзін-өзі дұрыс ұстай білу іскерлігін
қалыптастырады, яғни экологиялық мәдениет қалыптастырылады.
Мұғалім бақылау құрылымын, яғни оны ұйымдастыру тәсілдерін меңгере
білуі қажет, олар мыналар: оқушыларға бақылау мақсатын ұсына білу және сол
сияқты бақылаудағы объектілер шеңберін нақтылы анықтау, бақыланатын табиғи
нысандардың негізгі белгілерін анықтап, көрсету, жинақтап, қорытындылауды
ұйымдастыру.
Қорыта айтқанда, бастауыш сынып оқушыларының экологиялық мәдениетін
қалыптастыруда топсаяхаттар ерекше орын алады. Қазіргі кездегі мектептердің
алдында тұрған міндеттерінің бірі - жас ұрпақтың экологиялық білімі мен
көзқарасын қалыптастыру, олардың табиғатты қорғау, табиғи қорларды тиімді
пайдалану және өмір сүрген ортасы мен еңбектенетін жерінде жоғары, саналы
экологиялық білімді пайдалана білетін білікті азамат ретінде тәрбиелеу.
Нәтижесінде, әрбір адамның экологиялық білім дәрежесі мен тәрбиесі орта
мектепте қалыптасып, келешектегі өмірге деген көзқарасын анықтайды.
Жалпы білім беретін мектептерде экологиялық білім мен экологиялық
мәдениет қалыптастыру екі сатыда жүзеге асырылады. Бастауыш мектепті
қамтитын алғашқы сатыда бастауыш сынып оқушыларының қоршаған ортамен
танысуы, адам мен табиғаттың бірлігі, өз үйінде, ауылда, сыныпта өсімдіктер
мен жануарға қамқорлық, салауатты өмір салтының негіздері қалыптасады.
Интеллектуалдық, эмоционалдық, іскерлік, коммуникативтік жағынан
оқушыны айналадағы дүниемен (табиғатпен, басқа адамдармен, өз-өзімен, т.б.)
өзара белсенді әрекеттестік қарым-қатынасқа дайындау әрбір бастауыш сынып
мүғалІмдерінің негізгі міндеті болып есептеледі.
Экологиялық нормалардың, ережелердің кажеттілігін бастауыш сынып
оқушыларының мінез-құлқында тәрбиелеу ісі әрі жауапты, әрі өзіндік
ерекшелігі бар. Қоршаған ортаға жауапсыздықпен қараушыларға жол бермеу,
педагогикадағы экологиялық тәрбиенің басты міндеттерінің бірі. Орта
мектептерде экологиялық білім мен тәрбие мазмұны әр түрлі сыныптар мен
пәндер бойынша, қоғамға пайдалы жұмыс және өндірістік еңбек арқылы іске
асырылады. Бастауыш сынып оқушыларына экологиялық білім мен тәрбие беруде
Дүниетану пәнінің маңызы зор. Дүниетану пәні қисыны және құрылымы жағынан
мынадай елеулі ерекшеліктерімен сипатталады:
Біріншіден, Адам блогы жаңа. Дүниетану біздің мектептеріміздің
тарихында адамды, оның айналадағы дүниемен қарым-қатынасын (адам - өлі
табиғат, адам - тірі табиғат, адам - басқа адамдар, адам -
материалдык және рухани мәдениет, т.б.) жан-жақты қарастырып, оқушыларға
таныстыруды бастайтьн алғашқы пән екендігін атап көрсеткен жөн. Мұнда бұл
ұғымдардьң мәні абстрактылы түрде қалмай, оқушының өзін-өзі тануы
деңгейінде объективті және субъективті тұрғыдан шынайы көрініс беріп
нақтылауына аса көңіл бөлінеді.
Екіншіден, әр блоктың мазмұны сыныптан сыныпқа қарай біртіндеп
күрделеніп, 1-4 сыныптарда үздіксіз оқытылады.
Үшіншіден, әр блок мазмұнының өзара байланысы адамның еңбек әрекеті
және бөлінбес бөлігі ретінде табиғатпен, мүшесі ретіндегі қоғаммен
әрекеттестік қарым-қатынасы туралы білім мазмұны арқылы жүзеге асады.
Қоршаған дүниедегі табиғат туралы білімді игеріп, табиғат қорғау
мәселелерін үйрену дүниетанудың барлық курсының өзегі болып табылады.
Дүниетану - дүние мен тану деп аталатын екі бөліктен тұрады.
Окушыларға танытқалы отырғанымыз - дүние. Дүниетану пәнінің негізгі мақсаты
- адам, қоғам, табиғат, яғни реальды дүниенің ірі үш кұрамдас бөлігІ туралы
окушыларда біртұтас көзкарас қалып-тастыру және осы біртұгас дүниедегі
адамның орны мен ролін түсінуге көмектесу.
Оқушылардың табиғатты оқып-үйренудегі білімділік және тәрбиелік
міндеттерін бөліп қарауға болмайды. Сыныптағы сабақтар мен түрлі серуендер
арқылы туған өлкенің табиғаты мен оның байлығы туралы мағлұмат алады.
Табиғатты белсенді танумен байланысты жүргізілетін жұмыс түрлері
неғұрлым көп болса, айналадағы дүние туралы түсінік соғұрлым терең
табиғатқа деген сезімі күшті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz