Бөтен мүлікті ұрлаудың объектісі
Тақырыбы: Ұрлықтың қылмыстық-құқықтық сипаттамасы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1. ҰРЛЫҚТЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ
ҰҒЫМЫ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .7
1.1 Ұрлықтың қылмыстық-құқықтық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Ұрлау ұғымы және оның
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.16
1.3 Бөтен мүлікті ұрлаудың
объектісі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...34
1.4 Бөтен мүлікті ұрлаудың объективтік
жағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
1.5 Бөтен мүлікті ұрлаудың
субъектісі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..42
1.6 Бөтен мүлікті ұрлаудың субъективтік
жағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 45
2. ҰРЛЫҚҚА ЖАУАПТЫЛЫҚТЫ АУЫРЛАТАТЫН МӘН-ЖАЙЛАР ... ... ... 49
2.1 Бірнеше рет жасалған
ұрлық ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...49
2.2 Адамдар тобының алдын-ала сөз байласуы бойынша жасалған
ұрлық ... ... .50
2.3 Тұрғын,қызметтік немесе өндірістік үй-жайға немесе басқа қоймаға заңсыз
кірумен жасалған
ұрлық ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...52
2.4 Ұйымдасқан топпен жасалған
ұрлық ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..5 4
2.5 Ірі мөлшерде жасалған
ұрлық ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .59
2.6 Ұрлық немесе қорқытып алушылық үшін бұрын екі немесе одан да көп рет
сотталған адам жасаған
ұрлық ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..60
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..6 7
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзекті мәселелері: Бұдан бұрынғы қылмыстық заңнамаларды
талдау мен қорытындылау бұрын меншікке қарсы қылмыстар мүліктік қылмыстар
деп аталғанын көрсетті. 1922 және 1926 жылдардағы Қылмыстық кодекстерінің
тиісті тарауларының тақырыптары осылайша аталды.
Екі ұғымның екеуі де меншікке қарсы қылмыстар өздерінің мүліктік затына
ие болатындықтан бір біріне ұқсас.
Меншікке қарсы қылмыстардағы мүлік деп сыртқы дүниенің кез келген
заттары мен объектілері емес, адамның қолымен жасалған, қажеттілікті өтеуге
болатын, белгілі бір құны бар нәрселер, заттар, қару, құралжарақтар және
тағысын тағылар аталады.
Әлеуметтік құндылық жүйесінде меншік құқығы тұлғалардың ең бір маңызды
әлеуметтік игіліктері ретінде бағаланады. Қазақстан Республикасы Қылмыстық
кодексінің Меншікке қарсы қылмыстар деп аталатын 6-тарауының заңдық
техникасы заң жүзінде жетілдірілген және аталған тараудың құрамдарына
жаңартулар енгізілді.
Сонымен, қазіргі қолданыстағы және бұрынғы Қылмыстық кодекстердің
арасындағы кейбір елеулі деген айырмашылықтарын көрсете кеткен жөн болар,
олар: ҚР ҚК 175-бабының ескертуінде заңды түрде бекітілген ұрлаудың жалпы
ұғымы; кінәлінің тауып алған немесе кездейсоқ қолына түскен бөтеннің мүлкін
иемденіп кетуі, ұсақ-түйек ұрлау сияқты қылмыс түрлері қылмыссыздандырылды;
ерекше құнды заттарды ұрлау (ҚР ҚК 180-бабы), жерге заттай құқықтарды бұзу
(ҚР ҚК 186-бабы) сияқты халықаралық-құқықтық нормаларға сәйкестендірілген
қылмыстың жаңа құрамдары енгізілді.
Нарықтық экономикаға өтуге байланысты сонымен меншік қатынастарының
нашарлауына және біздің еліміздің көптеген азаматтарының өмір сүру
деңгейінің төмендеуіне байланысты криминогендік жағдайға,бөтеннің мүлкіне
қол сұғушылықтың күрт өсуіне негіз болып отыр.
Сондықтан меншікке қарсы қылмыстар және олармен күрес қазіргі заманның
заңдық тәжірибесінің ең өзекті мәселелерінің бірі болып отыр.Сонымен қатар
ұрлықтың сараланған түрлерін де қарастырамыз.
Қазақстан Республикасында мемлекеттік меншік пен жеке меншік танылады
және бірдей қорғалады. Меншік міндет жүктейді, оны пайдалану сонымен қатар
қоғам игілігіне де қызмет етуге тиіс.
Меншік субъектілері мен объектілері, меншік иелерінің өз құқықтарын
жүзеге асыру көлемі мен шектері, оларды қорғау кепілдіктері заңмен
белгіленеді деп Қазақстан Республикасының Конституциясының 6-бабында
бекітілген. Қазақстан Республикасының Президентінің заң күші бар жарлығы
бойынша Қазақ ССР қылмыстық кодексінен алынып тасталынды, ал 2-і бөлімі
Меншікке қарсы қылмыстар деген атау алды.
Ол ешқандай өзгеріссіз Қазақстан Республикасының 1998-і жылғы қылмыстық
кодексінің ерекше бөліміне кірді.
Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексіндегі жауаптылыққа сәйкес,
біріншіден – жеке меншіктің барлық формаларына қол сұғушылық болып
табылады, егер олар заңдық іс әрекеттерімен жасалса, екіншіден – жеке
меншікке қарсы қылмыс үшін заңмен бекітілген, оның формасынан тәуелсіз
біртекті белгілерінің жиынтығы бекітілген, үшіншіден – жеке меншіктің
барлық формаларына ұқсас қол сұққаны үшін бірдей жауаптылық қарастырылады..
Дипломдық жұмыстың мақсаты: соңғы жылдардың тәжірибе материалдарын
жинап, қорыту адамдардың топ болып ұрлық жасау көлемінің өскенін көрсетеді.
Қылмыстық топтардың конспиративтік дәрежесінің жоғарылығы,
ұрланғандарды өткізудің жолға қойылған жүйесі, әртүрлі техникалық және
көліктік құралдарды қолданулары оларды ерекшелендіреді.
Қылмыскерлер мен қылмыстық топтардың көбісі ұрлық объектісін таңдауда
ол туралы ақпарат жинайды, бақылау жүргізеді, арнайы құралдар дайындайды.
Қылмыс жасау үшін ыңғайлы уақытты белгілейді.
Бөтен адамның мүлкін ұрлаудағы зор үлес салмақ және бір оның
тенденциясы жағынан ішкі істер органдарының қызметінің әсіресе төменгі
саптағы әлсіз ұйымдық, құқықтық және техникалық қамтамасыз етілуіне, ал
екінші жағынан жыл сайын мыңдаған қылмыстық істердің тоқтатылуына алып
келуде.
Қылмыстың өсу қарқыны мен ауқымы оны әлеуметтік реформаларды іске
асыруға бөгет болатын, азаматтардың өз өмірлері мен әл-ауқаттарына
алаңдаушылығын туғызатын, өкімет пен басқару органдарына, жүргізіліп
отырған мемлекеттік саясатқа сенімді төмендететін басты факторлардың біріне
айналдырды.
Қылмыс құрылымы мен динамикасындағы кері тенденциялар соңғы бір жарым
жылда ерекше байқалды, өйткені оның жалпы деңгейінің өсуіне түрғындардың
тұрмыс деңгейінің қатты төмендеуі және қоғамдық өмірдің барлық саласына
қылмыстың дендеп енуі септігін тигізген.
Зорлық көрсету арқылы жасалатын ауыр қылмыстар саны қарқындап өсуде.
Қылмыс күн өткен сайын ұйымшыл және кәсіпқой сипатқа ие болып барады.
Жасалған қылмыстардың қатыгездігі күшеюде және олардың салдары да
артуда, қылмыскерлердің әшкерелеуде өз өзін қорғау деңгейі өсуде, құқыққа
қарсы жауапкершілікке тұрғындардың көп бөлігі тартылуда. Қазіргі заманғы
қылмыстың жарқын бір тенденциясы ол қылмыстық құрылымдардың экономикада,
саясатта, мемлекеттік билік және басқару жүйесінде беку талпынысы болып
отыр.
Халық шаруашылығы қызметінің пайдалы салаларымен ресурсқа бай
аймақтарды иелену үшін болатын қатты бәсеке кезінде қылмыстық орта
ұйымдасады және қаруланады, өз қызметіне басқару аппаратын тартады және заң
шығару, атқару органдарына енеді.
Бұған едәуір дәрежеде капиталдың, қаржы және материалдық ресурстардың
пайда болуы мен қозғалысына мемлекет және бүкіл қоғам тарапынан тиімді
бақылаудың жоқтығы септігін тигізуде.
Азаматтардың көпшілік бөлігінің мемлекеттік мүлікті жекешелендіру
үрдісінен тыс қалуынан және қылмыстанған нарықтық қатынастар жағдайында
экономикалық мінез құлықтық амалдардың жоқтығынан тұрғындардың экономикалық
құқық бұзушылықтармен қьлмысқа қатысты виктимділігі өсті.
Азаматтардың мүліктерімен меншік құқықтарының қозғалу деңгейі өте төмен
болып отыр. Елдегі жүргізіліп отырған өзгерістердің әлеуметтік
мәртебелерінің тез өзгеруі әлеуметтік қарама қайшылықтарды шешудің
қылмыстық көш қолдану әрекеттерінің кеңінен таралуына әкеліп отыр.
Тұрғындардың өмір сүру деңгейінің төмендеуі, жұмыссыздық, жалақының
уақытылы төленбеуі, тұрғындардың әлеуметтік қорғалуының әлсіздігі соның
салдары іспетті мүлікке қатысты қылмыстар жасауға дайын мүліксіз
элементтердің үлесінің артуы босқындардың болуы жекешелендірудің түсініксіз
үрдістері, жеке құрылыстар торабының кеңеюі, объектілерді қылмыстық қол
сұғушылықтан қорғауға қажетті құралдардың жоқтығы -осының бәрі бөтен
біреудің мүлкін ұрлауға әкелетін себептердің бір бөлігі ғана.
Теориялық білім мен құқықтық қолданушылық практикалық аралық
ұстанымын бір ізділікпен жүзеге асыру, жасалатын ұрлықтардың
сипаты мен құрылымы туралы шынайы көзқарас қалыптастыруға, ашкөздік
қылмыстың бүгінгі жағдайын талдауға, осы қылмысқа қарсы
әрекеттердің формасын қалыптастыру мен жүзеге асыруға әсер ететін басты
факторларды даралауға мүмкіндік береді.
Дипломдық жұмыстың құрылымы екі бөлімнен тұрады
1. ҰРЛЫҚТЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ ҰҒЫМЫ
1.1 Ұрлықтың қылмыстық-құқықтық сипаттамасы
Бұдан бұрынғы қылмыстық заңнамаларды талдау мен қорытындылау бұрын
меншікке қарсы қылмыстар мүліктік қылмыстар деп аталғанын көрсетті. 1922
және 1926 жылдардағы Қылмыстық кодекстерінің тиісті тарауларының
тақырыптары осылайша аталды. Екі ұғымның екеуі де меншікке қарсы қылмыстар
өздерінің мүліктік затына ие болатындықтан бір біріне ұқсас. Меншікке қарсы
қылмыстардағы мүлік деп сыртқы дүниенің кез келген заттары мен объектілері
емес, адамның қолымен жасалған, қажеттілікті өтеуге болатын, белгілі бір
құны бар нәрселер, заттар, қару, құрал-жарақтар және тағысын тағылар
аталады.
Әлеуметтік құндылық жүйесінде меншік құқығы тұлғалардың ең бір маңызды
әлеуметтік игіліктері ретінде бағаланады.Қазақстан Республикасы Қылмыстық
кодексінің Меншікке қарсы қылмыстар деп аталалатын 6-тарауының заңдық
техникасы заң жүзінде жетілдірілген және аталған тараудың құрамдарына
жаңартулар енгізілді.
Сонымен, қазіргі қолданыстағы және бұрынғы Қылмыстық кодекстердің
арасындағы кейбір елеулі деген айырмашылықтарын көрсете кеткен жөн болар,
олар: ҚР ҚК 175-бабының ескертуінде заңды түрде бекітілген ұрлаудың жалпы
ұғымы; кінәлінің тауып алған немесе кездейсоқ қолына түскен бөтеннің мүлкін
иемденіп кетуі, ұсақ-түйек ұрлау сияқты қылмыс түрлері қылмыссыздандырылды;
ерекше құнды заттарды ұрлау (ҚР ҚК 180-бабы), жерге заттай құқықтарды бұзу
(ҚР ҚК 186-бабы) сияқты халықаралық-құқықтық нормаларға сәйкестендірілген
қылмыстың жаңа құрамдары енгізілді. ҚР ҚК Қарақшылық 179-бабы 2-бөлігінің
д тармағына денсаулыққа ауыр зиян келтірумен деген, ал ҚР ҚК 179-бабы 3-
бөлігінің б тармағына денсаулыққа ауыр зиян келтірумен деген сөздерден
кейін абайсызда жәбірленушінің өліміне әкеп соққан деген толықтыру
енгізілді.
Қорқытып алушылық қылмысының негізгі құрамындағы жекелеген белгілері
нақтыланды (ҚР ҚК 181-бабы). Қазақстан Республикасының 2005 жылғы 22-
қарашадағы Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне
интеллектуалдық меншік құқықтары мәселелері бойынша өзгертулер мен
толықтырулар енгізу туралы Заңымен ҚР ҚК 184-бабының атауы өзгертілді.
Енді ол бұдан былай ол Авторлық және сабақтас құқықтарды бұзу деп
аталатын болды. Сонымен бірге ҚР Қылмыстық кодексіне 184-1 Өнертабыстарға,
пайдалы модельдерге, өндірістік үлгілерге, селекциялық жетістіктерге немесе
интегралдық микросызбалар топологияларына құқықтарды бұзу деген жаңа бап
енгізілді, сондай-ақ ҚР ҚК 184 және 184-1-баптарының ескертулері
қарастырылды.
Көптеген қылмыс құрамдарының саралаушы белгілерінің мазмұндары мен
тізімдері өзгертілді; меншікке қарсы қылмыстардың көптеген санкцияларындағы
ауырлық дәрежесі айтарлықтай жеңілдетілді. Бөтеннің мүлкін ұрлаудың мәнін
түсіну үшін ең алдымен осы қылмыстың объектісін анықтап алу маңызды орын
алады.
Мұндай мәселені шешу қылмыстық құқық теориясында тыңғылықты жасалған
қылмыс объектісі туралы жалпы ережелерге негізделген болуы керек. Қол
сұғушылық объектісін дұрыс анықтау осы топтағы қылмыстың мән-мағынасын
ашуға мүмкіндік береді, соңғысының қоғамдық қауіптілік сипатын көрсетеді
және ең маңыздысы осы қылмыстарды дұрыс саралау үшін алғышарттар тудырады.
Меншікке қарсы қылмыстардың топтық обьектісі меншік иесінің иелену,
пайдалану немесе оған билік ету құқығын құрайтын меншікке байланысты
қоғамдық қатыныстар болып табылады. Меншікке қарсы қылмыстардың тектік
объектісі меншіктің нақты бір нысаны-мемлекеттің қоғамдық ұйымдардың,
бірлестіктердің немесе басқа ұйымдардың, жеке тұлғалардың меншігіне қол
сұғу болып табылады.
Демек, меншікке қарсы қылмыстардың тектік объектісі меншік болып
табылады деп атап өту керек. Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің
188-195-баптарына сәйкес, меншік құқығы – заңнамалық актілермен танылған
және қорғалатын субъектінің өзінің қалауы бойынша иелігіндегі мүліктерді
иемдену, пайдалану және билік жасау құқығы.
Сөйтіп, меншік иесінің құғына өзінің мүлкін иемдену, пайдалану және
басқарып ұйымдастыру жатады. Иемдену құқығы іс жүзіндегі мүліктен пайдалы
табиғи қасиеттерін алуын, сондай-ақ одан пайда көрудің заңды түрде
қамтамасыз етілген мүмкіндігімен көрінеді.
Пайдасын көру жемісі мен өнімін және өзге де кірісін алумен көрінеді.
Пайдалану құқығы іс жүзіндегі мүлікке ие болудың заңды түрде қамтамасыз
етілген мүмкіндігімен көрінеді. Билік жасау құқығы мүліктің заңды тағдырын
қамтамасыз ету мүмкіндігімен көрінеді (ҚР АК 188-б. 2-бөл.).
Меншік иесі өзінің қалауы бойынша өзінің иелігіндегі мүлікке қатысты
кез келген әрекетті қолдануға, соның ішінде оны басқа бір адамға мүлдем
беруге, өзінің иелігін сақтай отырып, бере тұруға, өзінің иемдену,
пайдалану және билік жасау құқығын сақтай отырып, кепілдікке беруге, билік
жасауға және басқа да жағдайларда бере алады (ҚР АК 188-б. 3-бөл.). Кейбір
меншікке қарсы қылмыстарда (тонауда, қарақшылықта) тікелей объекті тектік
объектімен сәйкес келеді.
Осыған қарай атап өту керек, заң әдебиеттерінде ұрлаудың тікелей
объектісін анықтауға байланысты бірыңғай көзқарас болған емес және болуы да
мүмкін емес. [5;24-б]. Атап айтқанда, тікелей объекті ретінде ұрланатын
мүліктердің мемлекеттік, кооперативтік, жеке меншіктік меншікке
жататындығын анықтауды қарастыру жөнінде пікірлер айтылды. П.С. Матышевский
ұрлау кезіндегі қол сұғушылықтың тікелей объектісі меншік құқығы болып
табылады, деп бекітіп айтады.
Басқа авторлардың пікірі бойынша, ұрлаудың тікелей объектісі мүлік
болып табылады.Ұрлау объектісі мүлік бола алмайтындықтан соңғы ережемен
келісуге болмайтын сияқты, оның үстіне бұл объекті ұғымының өзіне қайшы
келеді.
Ұрлау кезінде заттың өзі өздігінен ешқандай шығынға ұшырамайды, солай
бола тұрса да немен шығын келтірілсе сол объекті ретінде танылады. Сонымен
бірге меншікке субъективті құқықты да жеке мүліктік мүдделерді де қылмыстың
тікелей объектісі деп тануға болмайды.
Қылмыстық құқық теориясы тұрғысынан алғанда қылмыстық объектісі
объективті де және субъективті де мағынадағы құқық бола алмайды. Мұндай рөл
тек қана қоғамдық қатынастарға беріледі.
Атап өтетін болсақ, мүлік ұрланғанымен меншікке деген құқық тоқтап
қалмайды, өйткені меншік иесі сол мүлікті ұрлап алған адамнан қайтарып
алатын мүмкіндікке ие болады. Адамның өзінің меншігі мүлікке қарсы қылмыс
объектісі бола алмайды.
Меншік басқа да қылмыс түрлері жасалғанда да қылмыс объектісі ретінде
болып қала береді. Мәселен, бөтеннің мүлкін құртумен немесе бүлдірумен
жанасқан бұзақылық, өрт қоюмен мүліктерді қиратумен, құртумен немесе
бүлдірумен жалғасқан жаппай тәртіпсіздік және басқалар.
Бұл аталған қылмыстардағы меншіктік қатынастар қосымша объектілер
ретінде көрінеді. Заң шығарушы, меншікке қарсы қылмыстық іс-әрекеттер
туралы ережені қалыптастыра отырып, олардың кейбіреуі негізгі объектіге
тікелей қол сұға отырып, сөзсіз қол сұғушылықтың қосымша объектілері
ретінде көрінетін тұлғалардың белгілі бір мүдделеріне залал келтіретінін
немесе нақты қауіп төндіретінін ескереді.
Мысалы, тонау жолымен жасалған ұрлауда қосымша объекті ретінде
жәбірленушінің өмірі мен денсаулығына келтірілген зиян немесе осындай күш
қолданамын деп қорқыту болып табылады (ҚР ҚК 178-б. 2-бөл. а тар.). Бөтен
мүлікті ұрлау мақсатындағы қарақшылық (ҚР ҚК 179-б.) шабуылға тап болған
адамның денсаулығы мен өміріне нақты қауіп төндіреді. Алаяқтық жасауда
қосымша объекті болып жәбірленуші мен оның жақын-туыстарының денсаулығы,
абыройы мен ар-намысы табылады.
Сөйтіп, күш көрсетумен жасалатын мүліктік қылмыстарда тікелей объекті
болып меншік, ал қосымша объекті болып жәбірленушінің өмірі немесе
денсаулығы танылады.
Қылмыстық құқық теориясында объектіні қол сұғу нәрселерінен айыру үшін
қоғамдық қатынастың материалдық көрінісі ретінде қарастыру тұжырымдамасы
елеулі орын алады. Мәселен, бөтеннің мүлкін ұрлау кезінде мүлік осы
ұрлықтың заты болып қана қарастырылады.
Мүлік мүліктік қатынастардың қажетті материалдық негізі болып қана
табылады, ұрлық жасау кезінде осы мүліктік қатынасты бұзу жүзеге асады.
Мүлік пен оның иесі (немесе иемденушісі) бір-бірімен іс жүзінде тығыз
байланысты.
Сондықтан мүлікке қол сұғушылық бір мезгілде меншікке қол сұғушылық
болып табылады. Кінәлі, азаматтың бөтен мүлкін ұрлай отырып, тікелей
мүлікке және осы мүліктің иесіне шығын келтіреді.
Бұл жерде меншік құқығы қылмыстық қол сұғушылықтан шығын көрмейді,
ұрланған мүлік табылғаннан кейін заңды иесіне қайтарылу мүмкін. Қазақстан
Республикасы Жоғары Сотының 2006 жылғы 25-желтоқсандағы №4 Бөтеннің мүлкін
зансыз иемдену жөніндегі нормативті қаулысында ұрлау мен өзге де меншікке
қарсы қылмыстардың пәні бөтен, яғни кінәлінің иелігіндегі емес мүлік болып
табылады, деп атап өтілген.
Бұл жерде ұрланатын мүлік қылмыс жасалу кезінде меншік иесінің
иелігінде, сол сияқты осы мүлік сеніп тапсырылған адамның иелігінде немесе
заңсыз иелікте болуы мүмкін.
Басқа бір адамдармен бірлескен меншіктегі, соның ішінде
құрылтайшылардың арасында кінәлі адам бар заңды тұлғаның иелігендегі
мүлікті заңсыз алып қою ниеттің бағытына қарай ұрлау ретінде не озбырлық
деп саралануы мүмкін.
Кінәлінің тауып алған немесе қолына кездейсоқ жағдайда түскен бөтен
мүлікті иемденіп кетуі ұрлау деп бағалана алмайды. Кінәлінің ұрланған
мүлікті өзінің қалауынша пайдалануы (сату немесе басқа біреуге беру,
бүлдіру, бөлшектеп бұзу, құрту және т.б.) қылмыстың дербес құрамын құрмайды
және қосымша саралауды талап етпейді.
Ұрлық заты пайдалануға арналған орнына қарай шын мәнінде белгілі бір
бағасы бар құндылық ретінде көрінеді. Осының соңғы жағдайында ол басқа
құндылықтардың айғағы, олардың эквиваленті, оларға теңдес материалдық
құндылыққа ие болуы ретінде көрінеді.
Оларға ұрланған адамның еңбегімен өндірілген материалдық нәрселердің
нақты құнын бағалайтын ақша, құнды қағаздар, облигациялар, лоторея
билеттері жатады, бұлар сот материалдық нәрселер мен заттардың орнын
басатын болғандықтан олардан айырылу жәбірленушіге келетін тура шығын,
олардың материалдық игілігінің төмендеуі болып табылады. Негізінен мүліктік
құқық алаяқтық – ҚР ҚК 177-бабы және қорқытып алу – ҚР ҚК 181-бабы сияқты
қылмыс құрамының нәрселері болып табылады. Объективтік жағынан меншікке
қарсы қылмыстар іс-әрекет жасау жолымен жасалады (ҚР ҚК 175-188-баптары),
бұл жерде оларды заң шығарушы негізінен қылмыстың материалдық топтары
ретінде топтастырған.
Осыдан келіп, объективтік жақ: жасалған іс-әрекет, келтірілген зардап
және іс-әрекеттер мен зардаптардың арасындағы себепті байланыс сияқты үш
міндетті белгілерден тұрады деп қорытынды жасауға болады.
Сонымен бірге, қылмыстық зардап қашанда материалдық сипатқа ие болады
және ол мүліктік шығын келтіру түрінде көрінеді. Тек қарақшылық (ҚР ҚК 179-
бабы) пен қорқытып алушылық (ҚР ҚК 181-бабы) өздерінің құрылысы жағынан
формальды қылмыс болып табылады, өйткені бұларда материалдық қылмыстарға
қарағанда міндетті белгілері тек қана әрекет болып табылады да, ал зардап
осы екі қылмыстың екеуінде де қылмыс құрамынан тыс қалады.
Жекелеген меншікке қарсы қылмыстар үшін объективтік жағының міндетті
элементі қылмыстың жасалу әдісі болып табылады (күш көрсететін немесе күш
көрсетпейтін, жасырын немесе ашық).
Ұрлау кінәлінің ұрланған затты өзінің қалауы бойынша пайдалану немесе
билік ету не басқа үшінші бір адамға беру мүмкіндігіне ие болғанда
аяқталған деп саналады.
Ұрлауды аяқталған деп тану үшін кінәлінің іс жүзінде ұрланған затты
пайдалануы, одан пайда табуы қажет етілмейді. Ең маңыздысы – оның осындай
мүмкіндікке ие болуы.
Егер кінәлі адам бөтен мүлікті алып қоюға бағытталған әрекет жасап,
бірақ одан ешқандай пайда көре алмаса, онда оның бұл әрекеті ҚР ҚК 24-
бабының 3-бөлігінде көрсетілгендей ұрлауға оқталу ретінде және ҚР ҚК 175-
180-баптарында қарастырылған тиісті қылмыстарға сәйкес сараланады.
Күзетілетін жерден ұрлауды осы жерден мүлікті сыртқа алып шыққан кезде
ғана ол аяқталған деп табылады, өйткені әрекет жасаушының содан кейін ғана
осы мүлікті пайдалануға мүмкіндігі келеді.
Бұл жерде ұрланған мүліктің күзетілетін жерден қандай қашықтықта
шығарылғанының мәнісі жоқ. Өмір тәжірибесінде күзетілетін орынның қоршалған
дуалынан ұрланған затты сыртқа лақтырып жатқан кезде ұсталатын ұрылар жиі
кездеседі, мұндайда олардың әрекеті аяқталмаған ұрлық деп танылады. [6;24-
б].
Күзетілетін жерден ұрланған затты алып шығуға көмектескен немесе оған
қарсы ешқандай тосқауыл қоймай, әрекет жасамаған күзет қызметкеріне мүлікті
ұрлауға қатысты деп айып тағылып жауапқа тартылады.
Егер ұрланған мүлік ішіп-жеуге келмесе немесе оны күзетілетін жерде
пайдалану мүмкін болмаса, онда мүлік күзетілетін жердің шегінен шыққанша
ұрлау әрекеті аяқталмаған деп саналады. Ішіп-жеуге болатын (мысалы,
спирттік ішімдіктер, тамақ тағамдары) қылмыстың аяқталу сәті ұрланған затқа
қатысты ниетіне байланысты болады.
Егер кінәлі ұрланған мүлікті күзетілетін жердің өзінде иелік етіп,
жасарын жасаса, ұрлық аяқталған деп танылады. Егер кінәлінің ниеті ұрланған
затты күзетілетін жерден алып шыққаннан кейін бағытталған болса, онда оның
ұрланған зат болған жерде ұсталғаны қылмысқа оқталу болып саналады (ҚР ҚК
24-бабының 3-бөлігі және ұрлау нысанына қарай меншікке қарсы қылмыстар
туралы баптар бойынша).
Меншікке қарсы қылмыстардың субъектісі заңмен белгіленген жасқа толған
есі дұрыс жеке адам болып танылады. ҚР ҚК 15-бабының 3-бөлігіне сәйкес, 14
жастан бастап мынадай қылмыстары үшін жауаптылық басталады: ұрлық (ҚР ҚК
175-б.), қарақшылық (ҚР ҚК 179-б.), қорқытып алушылық (ҚР ҚК 181-б.), мән-
жайды ауырлататын жағдайдағы автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын
ұрлау мақсатынсыз заңсыз иелену (ҚР ҚК 185-б. 2,3,4-бөл.), мән-жайды
ауырлататын жағдайдағы бөтен адамның мүлкін қасақана жою немесе бүлдіру (ҚР
ҚК 187-б. 2,3-бөл.).
Бөтен мүлікті иелену немесе ысырап ету (ҚР ҚК 176-б.) сияқты қылмыста
субъекті арнайы болады. Жекелеген қылмыстарда арнайы субъекті сараланған
құрамның белгілері ретінде көрінеді, мысалы, мемлекеттік қызмет атқаруға
өкілетті немесе соған теңестірілген адам (ҚР ҚК 176-б. 3-бөл. г тар.);
қызмет бабын пайдаланған адам (ҚР ҚК 176-б. 2-бөл. в тар., ҚР ҚК 177-б. 2-
бөл. в тар., ҚР ҚК 182-б. 2-бөл. в тар., ҚР ҚК 186-б. 2-бөл).
Қылмыстық жауаптылықтың жас шамасына қарай басталуы тұрғысынан алғанда
осы тараудағы қылмыстарды екі топқа бөлуге болады. 16 жастан бастап мынадай
қылмыстар үшін қылмыстық жауаптылық басталады: бөтен мүлікті иелену немесе
ысырап ету (ҚР ҚК 176-бабы), алаяқтық (ҚР ҚК 177-бабы), ерекше құнды
заттарды ұрлау (ҚР ҚК 180-бабы), алдау немесе сенімге қиянат жасау жолымен
мүліктік залал келтіру (ҚР ҚК 182-бабы), көрінеу қылмыстық жолмен табылған
мүлікті сатып алу немесе сату (ҚР ҚК 183-бабы), интеллектуалдық меншік
құқықтарын бұзу (ҚР ҚК 184-бабы), өнертапқыштық, пайдалы модельдер,
өндірістік үлгілер, селекциялық жетістіктер немесе интегралдық
микросызбалар топологияларына құқықты бұзу ҚР ҚК 184-1-бабы), автомобильді
немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иелену
(ауырлататын мән-жайларсыз ҚР ҚК 185-б. 1-бөл.), жерге заттай құқықтарды
бұзу (ҚР ҚК 186-бабы), ауырлататын мән-жайларсыз бөтен адамның мүлкін
қасақана жою немесе бүлдіру (ҚР ҚК 187-бабы), бөтен адамның мүлкін
абайсызда жою немесе бүлдіру (ҚР ҚК 188-бабы).
Меншікке қарсы қылмыстар субъективтік жағынан негізінен кінәлінің
тікелей қасақаналық түрі арқылы жүзеге асырылады, тек бөтен адамның мүлкін
абайсызда жою немесе бүлдіру (188-бап) кінәнің абайсыздық нысаны арқылы
істеледі.
Меншікке қарсы қылмыстардың субьективтік жағының міндетті белгілеріне
–пайдакүнемдік ниет және мақсат жатады. Кінәлі өзінің бөтен мүлікті алғалы
тұрғанын ұғынады, өзінің әрекетімен меншік иесіне шығын келтіргелі тұрғанын
сезінеді және соны тілейді, ҚР ҚК Ерекше бөлімінің 6-тарауындағы бір ғана
қылмыс абайсыздықпен жасалады, ол – бөтен адамның мүлкін жою немесе бүлдіру
(ҚР ҚК 188-б.).
Ұрлаудағы міндетті түрдегі белгі пайдакүнемдік мақсат болып табылады.
Пайдакүнемдік мақсат ұрлаудың белгісі ретінде ұрлаудың анықтамасында заң
шығарушымен тура айтылған.
Ол өзінің пайдасына немесе басқа бір адамның пайдасына материалдық олжа
табуға деген ұмтылыстан көрінеді. Осы айтылғанның негізінде атап өту керек
меншікке қарсы қылмыстар деп өзінің немесе басқа да бір адамның пайдасы
үшін заңсыз айналысқа түсіру мақсатындағы пайдақорлықпен, сол сияқты
пайдақорлықсыз да бөтеннің меншігіне қол сұғушылық танылады. Меншікке қарсы
қылмыстарды мынадай түрлерге бөлуге болады: 1) пайдакүнемдік, 2)
пайдакүнемсіздік.
Пайдакүнемсіздік қылмыстарда субъективтік жақтарының міндетті белгілері
ретінде пайдакүнемдік мақсатпен пайдакүнемдік ниет танылады. Өз кезегінде
бұл қылмыстарды объективтік жағынан мынадай түрлерге бөлуге болады: ҚР ҚК
175-180-баптарында қарастырылған ұрлау деп аталатын, мүліктерді алумен
байланысқан қылмыстар; 181-186-баптарда көзделген ұрлаумен байланысы жоқ
қылмыстар.
Пайдакүнемсіздік қылмыстарға заң шығарушы: ҚР ҚК 187 және 188 бабында
көзделген бөтен адамның мүлкін қасақана жою немесе бүлдіру және бөтеннің
мүлкін абайсыздықта жою немесе бүлдіру.
Меншікке қарсы қылмыстардың негізгі тобын, сөйтіп мүлікті алумен
байланысқан пайдакүнемдік қол сұғушылық, яғни ұрлау құрайды.
ҚР қылмыстық заңнамалары ұрлау үшін жауаптылықты оның жасалу әдісіне
қарай реттейді және ҚР ҚК тиісті баптарында бөтен мүлікті ұрлаудың мындай
түрлері бекітіліп, енгізілген: ұрлық, иеленіп алу немесе ысырап ету,
алаяқтық, тонау, қарақшылық.
Адам және азаматтың құқығы мен бостандығы жүйесінде меншік құқығының
алар орны ерекше екендігі белгілі өйткені ол дегеніміз адамның жеке әл-
қуатының көрсеткіші болып табылады.
Меншік құқығын біздер қоғамдағы,тіпті мемлекеттер арасындағы
экономикалық қарым-қатынастардың реттеушісі немесе ұйытқысы санатында
қарастырамыз. [7;24-б].
ҚРК 6-бабында мемлекеттік және жеке меншіктер тең жағдайда бірдей
қорғалады деп көрсетілген. Ал ата заңымыздың 26-бабында азаматтарға заңды
түрде алынған кез келген мүлікке қатысты жеке меншік құқығы бекітілгені
туралы айтылған.
Қылмысты-құқықтық қорғау обьектісі ретінде меншік қоғам үшін негізгі
базалық экономикалық-заңдық құрылым болып табылады. Жеке меншікті құқықтық
тұрғыдан қорғау сұрақтары бойынша заңдық әдебиеттерді зерттеу,сараптау және
де бөтен мүлікті талан-таражға салу істері жөніндегі соттық тәжірибе
материалдары мен құжаттарын оқып,зерттеу қазіргі таңда осы тақырыптың
өзектілігін аңғартады.
ҚР 2000 жылы 5-мамырдағы ҚР қылмыстылықпен күрес сұрақтары бойынша
кейбір заң актілеріне өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы заңы және
жоғарғы сот органдарының басшылық түсініктемелері меншікке қарсы
қылмыстарды сараптау мәселелеріне бағыттайды.
Меншіктің барлық түрлерінің құқықтық тұрғыдан бірдей қорғалуы 1995 жылы
12-мамырдағы Елбасының қылмыстық заңдылыққа ҚР кейбір заң актілеріне
өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы қаулысына сәйкес қол жеткізілді.
Оларды қылмыстық құқық құралдарымен теңестіру мынаған келіп
сияды,біріншіден меншіктің сан алуан түрлеріне қол сұғушылық заңдық
тұрғыдан ұқсас келеді де соған байланысты олар бірдей сарапталады.
Екіншіден меншікке қол сұғушылыққа олардың қандай түрге жататынына
қарамастан негізінен бірдей ауырлатушы белгілер тізімі тағайындалған.
Үшіншіден заң бойынша меншіктің кез-келген түріне бірдей,жапсарлас қол
сұғушылық үшін жаза тағайындаудың тең, бірдей мөлшерлері,шектері
анықталған.
Меншікке қарсы жасалған қылмыстардағы кінәлінің әрекеттерін заңдық
тұрғыдан сараптаудың бірқатар ерекшеліктері бар және осы орайда оның кейбір
қиын,күрделі тұстары да жоқ емес.
Осы меншікті құқықтық тұрғыдан қорғауды заң тұрғысынан реттеудің ҚР
Қылмыстық кодекстің 6-тарауында Меншікке қарсы қылмыстар заңдық тұрғыдан
құқықтық жағдайлары жетілдірілген және де аталған тараудағы қылмыстар
құрамында жіктелгендігін атап өту керек.Сонымен ҚР қолданыстағы ҚК бұрынғы
кодестен қаншалықты айырмашылықтары бар екендігіне тоқталып өтейік.
Қол сұғушылықтың обьектісін дұрыс анықтау аталған қылмыстар мәнін ашуға
мүмкіндік берері сөзсіз.
Меншікке қарсы қылмыстардың тумалық объектісі дегеніміз меншік қарым-
қатынастар,яғни материалдық құндылықтарды саралау саласындағы қоғамдық
қатынастар олар дегеніміз жекеше немесе ұжымдық тұтынуға бағытталған не
өндіріс қызметіне жүзеге асыруға арналады.
Сәйкесінше,меншікке қарсы қылмыстардың тумалық обьектісі болып меншік
табылады. ҚР 1999 жылғы АК-не сәйкес,меншік құқығы субъект,яғни меншік
иесі өзіне тиесілі мүлікке басқа адамдардың меншігіне беріп,иелігінен
шығаруға өзі меншік иесі болып қала отырып оларға мүлікті иелену,пайдалану
және оған билік ету жөніндегі өкілеттігін тапсыруға мүлікті кепілге беруге
және оған басқада әдістермен ауыртпалық түсіруге,оларға өзгеше түрде билік
етуге құқылы.Меншікке қарсы қылмыстарда тонау,шабуыл жасап тонау және т.б
тікелей объект топтық обьектісімен сайма-сай келеді.
Меншікке қарсы қылмыстар объективтік жағынан материалды құрамға жатады.
Одан туындайтыны олардың объективтік жағы міндетті үш белгілерден тұрады:
әрекет,нәтижесі және олардың арасындағы себепті байланыс. Атап өту керек
қылмыстық зардаптар барлық уақытта материалдық сипатта болып және де
мүліктік залал келтіруімен ерекшеленеді.Меншікке қарсы кейбір қылмыстардың
объективтік жағының міндетті элементі болып қылмыс жасау тәсілі саналады.
Меншікке қарсы қылмыстардың субъектісі есі дұрыс,заңда көрсетілген
жасқа толған адам. Қазіргі қолданылып жүрген Қазақстан Республикасының
қылмыстық кодексінде ұрлық қылмыс түрі болып және тонаудың бір формасы
болып табылады.
Қылмыскер өз амал-тәсілдері арқылы бөтен мүлікке қол сұғып, ұрлық
жасайды.Сондықтанда ұрлықтың жалпы мінездемесін ашу үшін тонаудың
белгілерінің қорытындысына жүгіну керек, яғни меншікке қарсы қылмыстар деп
қарастыру керек.
Талан-тараж жасағанда мүлік меншік иесінен немесе мүлік қолында болған
тұлғадан алынады. Талан-тараж жасау кезінде мүлікті алу, оны өзінің
пайдасына жарату мен байланыстырады.
Ұрлап алушы мүлікке өзінікіндей иелік жүргізеді,заң түрінде меншік иесі
бола алмайды,өйткені меншік құқығына қылмыстық жолмен ие болуға болмайды.
Талан-тараж жасау,жәбірленушінің ұрланған затқа меншік құқығын
жоғалтуына әкеліп соқпайды, сондай-ақ заң шығарушы мен талан-тараж жасауды
анықтауда бөтен адамның мүлкін кінәлінің меншігіне қаратуы жайында емес,
өзінің пайдасына немесе басқа тұлғалардың пайдасына жаратуы жайлы
айтылатынын осымен түсіндіруге болады.
Ұрлықтың объективтік белгілері мыналар болып табылады:
1)Бөтен мүлікті талан-таражға салу, бұл мүлікті меншік иесінен немесе
басқа да заңды иесінен заңсыз түрде алу.
2)Меншік иесінің немесе басқада заңды иесінің құндылықтарының
жартысының жетіспеушіліктері.
3)Меншік иесінің немесе басқада заңды иесіне материалдық
жетіспеушіліктер келтіру, яғни оның құнды мүліктерінің белгілі бір мөлшерге
азаюы.
4)Мүлікті талан-таражға салумен зиян келтірудің арасындағы себепсіз
байланыс.
Субъективтік белгілері мыналар болып табылады:
1)Ұрлық жасаудың себебі-өзінің материалдық жетіспеушіліктерін басқа
біреудің есебімен қанағаттандыру,және мақсаты-бөтен мүлікті иемденіп,
қолданып, бұйрық ету.
2) Тікелей қасақанылықпен : яғни кінәлі адам өзінің қоғамға қауіп
әкелетінін және меншік иесіне немесе басқада заңды иесіне мүліктік зиян
келетінін біле тұра жасауы және зиянның келуін тілеуі.
Ұрлықтың басқа қылмыс түрлерінен айырмашылығы бұл меншік иесінің
құқығын бұзады. Басқа қылмыс түрлерінде меншік иесінің құқығы бұзылмайды.
Жоғарыда көрсетілген белгілер ұрлаудың маңызды белгілері болып табылады.
Егер бұл белгілердің біреуі болмаса,бұл қылмыс-ұрлық емес, басқа қылмыс
түрі болып қарастырылады. Қылмыстың аяқталуы деп мүлік ұрланғаннан кейін
кінәлі адам оны өз қажетіне пайдаланған кезден бастап таниды.
Ұрлық тонаудың формасы ретінде объективтік және субъективтік
белгілеріне жауап береді.Басқа тонау түрлерінен ерекшелігі,ол қауіпті
қылмыстардың бірі болып табылады.Ұрлық дегеніміз бөтен мүлікті жасырын
ұрлау.
Ұрлықтың нәтижесінде жәбірленушінің мүлкі азайып, ал қылмыскердің мүлкі
заңсыз көтеріледі.Жәбірленушінің мүлкін заңсыз уақытша иелену мен қатысты
басқада әрекеттер,яғни мүлікті бұзып алу немесе жоғалтып алуына байланысты,
бұл тонау немесе ұрлық болып қаралмайды.
Ұрлықтың басты белгілерінің санына тонау амалдары да кіреді. Ұрлық заң
арқылы мүлікті ашық тонау болып анықталады, ол зорлық арқылы және
зорлықсызда болуы да мүмкін.Жәбірленушінің өмірі мен денсаулығына қауіп
төнбейді.
Ұрлық үшін қылмыстық жауаптылыққа жауапты теориялық және практикалық
белгілер береді.Бұл белгілерді анықтау өте маңызды болып табылады.
Тәжірбиеде тергеушінің немесе соттың қылмыс жасаған адамға
жауаптылықпен жаза тағайындау кезінде қате жіберуі мүмкін.Ұрлық жасау мен
қарақшылық зорлық көрсетемін деген сөздер арқылы жасалады, ал қорқытып
алушылық-кінәлі адам жәбірленушіні әр түрлі әрекеттер арқылы қорқытады,
соның нәтижесінде ол мүлкін ұрлықшыға өзі бере салады.
Бұл қылмыстардың, ұрлық немесе қорқытып алушылық екендігін анықтау
үшін, көрсетілген зорлықты анықтау керек.
1.2 Ұрлау ұғымы және оның белгілері
Ұрлау деген ұғым заң шығарушыларға көптен бері белгілі болса да, оның
жалпы анықтамасы бұрын қылмыстық заңнамаға енгізілмеді. Заң әдебиеттерінде
оның жиырмаға шақты анықтамасы айтылды, солардың бәрін талдаудан
өткізіп,ұрлау ұғымының бір ғана анықтамасына тоқтауға тура келді.
Шынында көп уақытқа дейін осы ұрлау ұғымының заңды түрде белгіленген
анықтамасы болмай келді, мұның өзі меншіке қарсы қылмыстарды саралауда
қателікке жиі ұрындырып,сот тәжірибесіне көп нұқсан келтіріп, кері әсерін
тигізді.
Қылмыстық құқық ғылымында ұрлау ұғымы мен оның негізгі элементтерін
анықтап,ашып алу ұрлаудың барлық түріне тән белгілерін ашып және
негіздеуді, ұрлаудың нақты нысандарын талдауды жеңілдетеді, меншікке қарсы
қылмыстарды басқа қылмыстардан, сондай-ақ қылмыстық тәртіппен жазаланатын
әрекеттерден бөліп қарауды жеңілдетеді, деп танылады.
Бұл ұғымға әр жылдарда КСРО Жоғарғы сотының Пленумында әртүрлі
түсіндірме берді. КСРО Жоғарғы Кеңесі Президиумының 1954 жылғы 28-мамырдағы
КСРО Жоғарғы Кеңесі Президиумының 1947 жылғы 4-шілдедегі Мемлекет және
қоғам мүлкін ұрлағаны үшін қылмыстық жауаптылық туралы Жарлығын қолдану
жөніндегі Сот тәжірибесі туралы қаулысында ұрлауға жасалу нысаны мен
әдістеріне қарамастан мемлекет немесе қоғам мүлкін қасақаналықпен өз
меншігіне айналдыру деп анықтама берілді ал КСРО Жоғарғы Соты Пленумының
1972 жылғы 11-шілдедегі Мемлекет және қоғам мүлкін ұрлау туралы істер
бойынша Сот тәжірибесі туралы қаулысында, ұрлауды мемлекет немесе қоғам
мүлкін пайдакүнемдік мақсатта қайтарымсыз өзінің немесе басқа адамның
мүлкіне айналдыру деп тану ұсыналады.
Заңгер
ғалымдар–А.И.Санталов,Э.С.Тенчов,П. С.Матышевский,И.С.Тишкевич,Г.А.Криг ер,И.Ш
.Борчашвили және Қ.Ш.Ұқановтардың қарастырылып отырған ұғымға қатысты
берген түсіндірмелері мен анықтамаларын ескере отырып, бірнеше белгілерді
бөліп алып қарауға болады. Аталған ғалымдар олардың қатарынан мына
белгілерді көрсетті:
1) алудың заңсыздығы;
2) оның қайтарымсыздығы;
3) субъективті белгілер – ниет пен пайдакүнемдік мақсат.
Сонымен бірге, ғалымдардың іс-әрекетке сипаттама берудегі жинақы
терминдерді қолдануы бір-біріне қарама-қайшылық тудыратын сияқты. Атап
айтқанда мына термин сөздердің қолданылуы айналуы,
айналысы(А.И.Санталов, П.С.Матышевский); заңсыз иеленуі (Г.А.Кригер);
тауып алу (Б.А.Куринов) алып қою. Ұрлау анықтамасындағы терминдердің
мұндай әрқилылығы өмір тәжірибесінде заңдарды дұрыс қолдануға кері әсерін
тигізбей қоймайды. Қазіргі кезде берілген анықтамаларды нақтылап талдап
жатудың да онша қажеттілігі жоқ, өйткені ұрлау ұғымы ҚР ҚК 175-бабындағы
ескертудің 1-бөлігінде және Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2003
жылғы 11-шілдедегі Ұрлау туралы іс бойынша Сот тәжірибесі туралы
нормативті қаулысында да: ұрлық деп пайдакүнемдік мақсатта бөтен мүлікті
осы мүліктің меншік иесіне немесе өзге иеленушісіне залал келтіре отырып
айыптының немесе басқа адамдардың пайдасына заңсыз қайтарымсыз алып қою
және (немесе) айналдыру танылады деп берілген.Әрекетті ұрлық деп тану үшін
заң шығарушының аталған белгілердің бәрінің де болуы осы ұғым үшін міндетті
болып табылады. Осы белгілердің біреуінің болмай қалуы ұрлауды жоқ деп
айтуға себеп болады. Осы заңды анықтамаларға қарай ұрлаудың белгілері
мыналар болып табылады.
1) бөтен мүлікті кінәлінің өзінің немесе үшінші бір адамның пайдасы
үшін алып қою және немесе айналдыру;
2) алып қоюдың заңсыздығы;
3) алып қоюдың қайтарымсыздығы;
4) пайдакүнемдік мақсат;
5) залал келтіру.
Алып қою белгісі қарақшылықтан басқа ұрлаудың бәрінде де мүмкін деген
әдістерін қамтиды. Қарақшылықтың ерекшелігі, заң шығарушының адамның өмірі
мен денсаулығына қауіпті күш көрсетумен ұштасқан шабуыл жасау сәтінде
аяқталған деп тануымен көрінеді. Алып қою белгісі қылмысқа қатысты заңға
қайшы ықпал етудің сыртқы процесін неғұрлым айқынырақ көрсетеді және
белгілі бір дәрежеде қылмыстық-құқықтық қорғалатын объектіге зиян
келтірудің жолдарын көрсетеді. Олай дейтініміз алып қою әрекетінің өзі
ұрланатын мүліктің бір орыннан екінші орынға немесе бір қолдан екінші бір
қолға ауысуына байланысты. Соған орай меншікке қатысты қатысушылардың өзара
байланысы әлеуметтік жағынан ауысады.
Ұрлаудың белгісі ретіндегі мүлікті алып қою меншік иесінің иелігіндегі
тауарлы-материалдық құндылықтарды иелігінен айыру, бөтеннің мүлкі деген
жалпы атаудан шығару әрекетімен көрінеді. Алып қою фактісін анықтау үшін,
деп жазады Уголовное право (И.Я. Козаченконың редакциялауындағы)
оқулығының авторлары, бірнеше мән-жайлардың жиынтығы қажет.
Біріншіден, мүлік меншік иесінің қорында болуы керек: заңды тұлғаның не
жеке адамның–меншік иесінің балансында есепте болуы керек. Соның ішінде,
егер мүлік заңды тұлға кәсіпорын қорына әлі түсіп, тіркелмеген болса, онда
алып кою жөнінде және ұрлау туралы сөз қозғалуы тиіс емес.
Екіншіден, мұндай мүлік не меншік иесінің (заңды тұлғаның не жекелеген
адамның (жеке тұлғаның) қорынан алынғаны талап етіледі.
Ұрлық жасау кезінде мүлік меншік иесінің өзінен немесе оны күзететін
адамнан алынуы мүмкін. Бөтен мүлікті ұрлау мақсатынсыз өзінін немесе басқа
бір адамның уақытша пайдалануы үшін алуы ұрлау деп саналмайды.
Егер мүлік меншік иесінің иелігінен шығып қалып, мұндай мүліктің басқа
біреудің иеленіп алуы ұрлау болып есептелмейді. Тауып алған мүлікті заңсыз
иеленіп алу немесе кінәлінің қолына кездейсоқтан бөтеннің мүлкі түскен
болса онда бұл жағдай тек қана азаматтық-құқықтық жауапкершілік артады.
Ұрлау кезіндегі мүлікті алып қою оны өзінің немесе басқаның пайдасына
асырумен ұштасады. Мүлікті ұрлап алған адам оған өзінің қалауынша иелік
етеді, бірақ қылмыстық жолмен меншіктік құқыққа ие бола алмайтындықтан, ол
заңды түрде меншік иесі болып қала алмайды. Сондықтан ұрлау оның бұрынғы
иесін, жәбірленушіні меншіктік құқығынан айырмайды.
Сірә, мұнымен ұрлауға заңды түрде анықтама беруде бөтен мүлікті
кінәлінің меншігіне айналдыру жөнінде емес, кінәлінің немесе өзге адамның
пайдасына асыру жөнінде әңгіме қозғалатын жағдаймен түсіндіріледі.
Ұрлауды сипаттайтын келесі белгі алып қоюдың заңсыздығы болып табылады.
Заңсыздық белгісі нақты түрде болмайтын, және болуы да мүмкін емес
кінәлінің құқығын білдіреді. Нақты құқық белгілі бір мүлікті алу үшін заңға
негізделген құқықты білдіреді.
Бұл жерде оның заң тәртібімен бекітілген-бекітілмегендігінің мәні жоқ.
Ең басты назар жалпы алғанда осындай құқықтың шын мәнінде бар екендігіне
аударылады.
Меншік құқығы дербес, мәселен Қазақстан Республикасы Конституциясының
26-бабында соттың шешімінсіз ешкім де құқығынан айырылуға тиіс емес.Осыдан
келіп мынадай қорытынды шығаруға болады, егер адам мүлікті алу үшін заңды
негізге ие бола отырып оны берудің белгіленген тәртібін ғана бұзатын болса
ұрлау болған жоқ деп саналады.
Кінәлінің осындай әрекеті, азаматтардың немесе ұйымдардың құқықтары мен
заңды мүдделеріне, не қоғамның немесе мемлекеттің заңмен қорғалатын
мүдделеріне елеулі залал келтіретін болса, ол ҚР ҚК 327-бабы бойынша өзінше
билік ету, яғни заңмен белгіленген тәртіпке қарамастан, өзінің нақты немесе
болжамды құқығын жүзеге асыру деп сараланады.Қайтарымсыз алып қою меншік
иесінің еркіне қарамай мүлкін алғанымен орын толтырмаумен, яғни ешқандайда
балама құнын өтемеумен білінеді.
Егер мүлікті алу барысында меншік иесіне тиісті орнын толтыру
ұсынылатын болса, онда кінәлінің әрекетіндегі ұрлаудың қандай белгісі болса
да, ол шығын келтірген жоқ деп есептеледі.Балама құны ақшалай, заттай
немесе жұмыспен көрінуі мүмкін.
Ақашалай балама құны кезінде меншік иесі не заңды иеленуші мүліктің
орнына ұрланған мүліктің орнын толтырып, құнын өтейтіндей ақша алуы мүмкін.
Ал заттай балама құнды меншік иесіне басқа зат беріледі. Егер бұл зат
мүліктің құнына сай келетін болса, қайтарымсыз ұрлық болған жоқ деп
саналады.
Егер орнына беретін заттың құны кем болса, қайтарымсыз ұрлық болған
деп саналады. Мүлікті құны төмен сондай мүлікпен айырбастап алу әрекеті
саралауға әсер етпейді және ол алынған мүліктің құны мөлшеріндегі ұрлық деп
қарастырылуы тиіс.
Кінәлінің өзіне сеніп тапсырылған мүлікті өзінің иеленуі мен басқа
адамның пайдасы үшін одан қымбат түріне айырбастау жолымен әрекет алынған
мүліктің құны мөлшерінде ұрлық жасады деп саралануы тиіс.
Жұмысын істеп беру арқылы қайтарым жасау туралы мәселе еңбекақы немесе
мердігерлік келісім бойынша ақы төлеу түрінде ақша ұрлау кезінде
көтеріледі.
Мұндай белгіленген тәртіпті бұзу кінәліні қызмет өкілеттігін теріс
пайдаланғаны ҚК 307-бабы) немесе қызметтік жалғандық жасағаны (ҚК 314-бабы)
үшін қылмыстық жауаптылыққа жетелейді.
Мұндай жағдайдағы ақша қаражаты қайтарымсыз болып табылатын
болғандықтан жасалған әрекет ұрлық ретінде қарастырылмайды. Егерде іс
жүзінде атқарылмаған еңбекке ақы төлеу есептеліп және ол қолға тиген болса,
қайтарымсыздық белгісі айқын көрініп тұрғандықтан ол ұрлық ретінде
қарастырылады.
Шығынның орнын толтыру немесе ұрланған мүлікті қылмыс аяқталғаннан
кейін қайтару кінәліні жауаптылықтан босатпайды, бірақ жазаны жеңілдету
үшін негіз ретінде қызмет етеді.Ұрлаудың келесі бір белгісі пайдакүнемдік
мақсат болып табылады.
Бөтен мүлікті алып қойып және (немесе) өзінің меншігіне немесе басқа
адамның меншігіне айналдыру жөніндегі ойы, сол сияқты осы алып қою мен
иелікке айналдырудың заңға қайшы және қайтарымсыздығы баюға, олжа табуға,
пайда көруге ұмтылыс ретінде жасалған пайдакүнемдікті білдіреді.
Субъективтік жағынан алғанда ұрлау–қашанда пайдакүнемдік қылмыс.
Пайдакүнемдік мақсат заңсыз немесе қайтарымсыз алып қою және (немесе)
мүлікті өзінің немесе басқаның пайдасына айналдыру жолымен жасалған ұрлау
кезінде жүзеге асады.
Осының соңғы жағдайында баюға деген ұмтылыс мүлікті басқа біреуге
беретін адамның емес, өзінің меншігіне қайтарымсыз алып қойғысы келетін
адамның тарапынан жүзеге асырылады (мысалы, материалдық жауапты адам өзіне
сеніп тапсырылған мүлікті өйтуге құқығы жоқ болса да біреуге беріп
отырады). Жекелеген адамның пайдакүнемдік пиғылын қанағаттандыруға
бағытталған ұрлау мақсатсыз болмайды.
Алып қою нәтижесінде меншік иесіне не өзге де иеленушілерге материалдық
шығын келтіріледі.Ұрлау кезіндегі материалдық шығын тікелей нақты шығында
көрсетуі керек.
Ұрлаумен келтірілген шығындардың орнын толтыру кезінде, оның мөлшері
соттың қабылдаған сол кездегі тұратын бағасына қарай анықталады.
Меншік иесіне немесе заңды иесіне материалдық шығын келтірмеген мүлікт
алып қою ұрлау ретінде сараланбайды.Ұрлау заты ретіндегі мүлік белгілі бір
физикалық, экономикалық және заңдық қасиеттерге ие болады. Физикалық қасиет
мүліктің кеңістіктегі бейнеленген сыртқы дүниесінің заттық, материалдық
нәрсесін білдіреді.
Бұл–қоғамдық өндіріс барысында алынған материалдық қаражат. Нақ осы
сияқты заттың талданатын қасиеттерінің болмауына қарай, мүліктің өзіне әлі
ие болмай-ақ түрлі игіліктер мен мүліктік сипаттағы құқыққа ие болу
жөніндегі ойы мен пиғылы ұрлау болып саналмайды, мысалы көлікте тегін жүру
үшін жасанды билетті пайдалану.
Ұрлау заты ретіндегі мүліктің экономикалық қасиеті оның белгілі бір
экономикалық құндылыққа ие болатынын көрсетеді. Құндылықтың әдеттегі
көрінісі–оның бағасы, ақшаға бағалануы.Осыған орай іс жүзінде шаруашылыққа
қажетті құндылығын жоғалтқан, иесі керексіз деп тастаған заттарды иемденіп
алу ұрлау деп саналмайды.
Құндылықты анықтаудың өлшемдік негізі нақты бір мүлікті дайындауға,
жасауға, өндіруге немесе өсіруге жұмсалған адамның еңбегі танылады. Заттың
экономикалық қасиеті болмаса ұрлау болды деп танылмайды, мысалға, табиғат
жағдайындағы өсімдіктер немесе жан-жануарлар дүниесіне қатысты өзінің
немесе үшінші бір объектінің пайдасына айналдыруда.
Мұндай табиғат объектілер адамның еңбегі сіңірілмегендіктен нақты
бағалана алмайды. Егерде өсімдіктер немесе жан-жануарлар объектілеріне
адамның еңбегі сіңірілген болса, онда мұндай мүліктерді иеленіп алып қою
ұрлаудың құрамын құрайды.
Мысалы, белгілі бір шаруашылық қарамағындағы аңдар қорығынан қара түлкі
ұрлау немесе жасанды тоғаннан балық ұрлап аулау, сол сияқты бақта өсірілген
шыршаларды, безендіру бұталарын, басқа да ағаштарды кесіп алу меншікке
қарсы қылмыстарға жатады.Қазақстан Республикасы Жоғары Сотының 2003 жылғы
11-шілдедегі Ұрлау туралы істер бойынша Сот тәжірибесі туралы нормативті
қаулысының 15-тармағында қылмыс затына айналған мүліктің бағасын анықтау
кезінде тиісті бір құжаттармен айғақталған, сол қылмыс жасалған кездегі
меншік иесінің сатып алған мүлкінің бөлшек сауда, базар немесе комиссиялық
сауда бағасы анықталуы тиіс.
Ұрланған заттың құнын анықтау кезінде нақты бағасы белгісіз және даулы
мәселе тудыратын болса, мүліктің бағасы сарапшы қорытындысы бойынша
анықталады.
Зат ұрлаудың тағы бір қасиеті заңдық болап табылады. Ол мүліктің
кінәліге қатысы бойынша қашанда бөтен болуымен көрінеді. Кінәліде алып
жатқан затқа деген не шындығындағы, болжамды құқығы болуға тиіс емес.
Өз меншігіндегі мүлік ұрлау заты болуы мүмкін емес, сондықтан өзінің
мүлкін өзі заңсыз алу ұрлау құрамын құрамайды.Сөйтіп ұрлау баршасына бірдей
нысан болып табылатын белгілі бір белгілердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1. ҰРЛЫҚТЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ
ҰҒЫМЫ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .7
1.1 Ұрлықтың қылмыстық-құқықтық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Ұрлау ұғымы және оның
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.16
1.3 Бөтен мүлікті ұрлаудың
объектісі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...34
1.4 Бөтен мүлікті ұрлаудың объективтік
жағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
1.5 Бөтен мүлікті ұрлаудың
субъектісі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..42
1.6 Бөтен мүлікті ұрлаудың субъективтік
жағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 45
2. ҰРЛЫҚҚА ЖАУАПТЫЛЫҚТЫ АУЫРЛАТАТЫН МӘН-ЖАЙЛАР ... ... ... 49
2.1 Бірнеше рет жасалған
ұрлық ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...49
2.2 Адамдар тобының алдын-ала сөз байласуы бойынша жасалған
ұрлық ... ... .50
2.3 Тұрғын,қызметтік немесе өндірістік үй-жайға немесе басқа қоймаға заңсыз
кірумен жасалған
ұрлық ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...52
2.4 Ұйымдасқан топпен жасалған
ұрлық ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..5 4
2.5 Ірі мөлшерде жасалған
ұрлық ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .59
2.6 Ұрлық немесе қорқытып алушылық үшін бұрын екі немесе одан да көп рет
сотталған адам жасаған
ұрлық ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..60
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..6 7
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзекті мәселелері: Бұдан бұрынғы қылмыстық заңнамаларды
талдау мен қорытындылау бұрын меншікке қарсы қылмыстар мүліктік қылмыстар
деп аталғанын көрсетті. 1922 және 1926 жылдардағы Қылмыстық кодекстерінің
тиісті тарауларының тақырыптары осылайша аталды.
Екі ұғымның екеуі де меншікке қарсы қылмыстар өздерінің мүліктік затына
ие болатындықтан бір біріне ұқсас.
Меншікке қарсы қылмыстардағы мүлік деп сыртқы дүниенің кез келген
заттары мен объектілері емес, адамның қолымен жасалған, қажеттілікті өтеуге
болатын, белгілі бір құны бар нәрселер, заттар, қару, құралжарақтар және
тағысын тағылар аталады.
Әлеуметтік құндылық жүйесінде меншік құқығы тұлғалардың ең бір маңызды
әлеуметтік игіліктері ретінде бағаланады. Қазақстан Республикасы Қылмыстық
кодексінің Меншікке қарсы қылмыстар деп аталатын 6-тарауының заңдық
техникасы заң жүзінде жетілдірілген және аталған тараудың құрамдарына
жаңартулар енгізілді.
Сонымен, қазіргі қолданыстағы және бұрынғы Қылмыстық кодекстердің
арасындағы кейбір елеулі деген айырмашылықтарын көрсете кеткен жөн болар,
олар: ҚР ҚК 175-бабының ескертуінде заңды түрде бекітілген ұрлаудың жалпы
ұғымы; кінәлінің тауып алған немесе кездейсоқ қолына түскен бөтеннің мүлкін
иемденіп кетуі, ұсақ-түйек ұрлау сияқты қылмыс түрлері қылмыссыздандырылды;
ерекше құнды заттарды ұрлау (ҚР ҚК 180-бабы), жерге заттай құқықтарды бұзу
(ҚР ҚК 186-бабы) сияқты халықаралық-құқықтық нормаларға сәйкестендірілген
қылмыстың жаңа құрамдары енгізілді.
Нарықтық экономикаға өтуге байланысты сонымен меншік қатынастарының
нашарлауына және біздің еліміздің көптеген азаматтарының өмір сүру
деңгейінің төмендеуіне байланысты криминогендік жағдайға,бөтеннің мүлкіне
қол сұғушылықтың күрт өсуіне негіз болып отыр.
Сондықтан меншікке қарсы қылмыстар және олармен күрес қазіргі заманның
заңдық тәжірибесінің ең өзекті мәселелерінің бірі болып отыр.Сонымен қатар
ұрлықтың сараланған түрлерін де қарастырамыз.
Қазақстан Республикасында мемлекеттік меншік пен жеке меншік танылады
және бірдей қорғалады. Меншік міндет жүктейді, оны пайдалану сонымен қатар
қоғам игілігіне де қызмет етуге тиіс.
Меншік субъектілері мен объектілері, меншік иелерінің өз құқықтарын
жүзеге асыру көлемі мен шектері, оларды қорғау кепілдіктері заңмен
белгіленеді деп Қазақстан Республикасының Конституциясының 6-бабында
бекітілген. Қазақстан Республикасының Президентінің заң күші бар жарлығы
бойынша Қазақ ССР қылмыстық кодексінен алынып тасталынды, ал 2-і бөлімі
Меншікке қарсы қылмыстар деген атау алды.
Ол ешқандай өзгеріссіз Қазақстан Республикасының 1998-і жылғы қылмыстық
кодексінің ерекше бөліміне кірді.
Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексіндегі жауаптылыққа сәйкес,
біріншіден – жеке меншіктің барлық формаларына қол сұғушылық болып
табылады, егер олар заңдық іс әрекеттерімен жасалса, екіншіден – жеке
меншікке қарсы қылмыс үшін заңмен бекітілген, оның формасынан тәуелсіз
біртекті белгілерінің жиынтығы бекітілген, үшіншіден – жеке меншіктің
барлық формаларына ұқсас қол сұққаны үшін бірдей жауаптылық қарастырылады..
Дипломдық жұмыстың мақсаты: соңғы жылдардың тәжірибе материалдарын
жинап, қорыту адамдардың топ болып ұрлық жасау көлемінің өскенін көрсетеді.
Қылмыстық топтардың конспиративтік дәрежесінің жоғарылығы,
ұрланғандарды өткізудің жолға қойылған жүйесі, әртүрлі техникалық және
көліктік құралдарды қолданулары оларды ерекшелендіреді.
Қылмыскерлер мен қылмыстық топтардың көбісі ұрлық объектісін таңдауда
ол туралы ақпарат жинайды, бақылау жүргізеді, арнайы құралдар дайындайды.
Қылмыс жасау үшін ыңғайлы уақытты белгілейді.
Бөтен адамның мүлкін ұрлаудағы зор үлес салмақ және бір оның
тенденциясы жағынан ішкі істер органдарының қызметінің әсіресе төменгі
саптағы әлсіз ұйымдық, құқықтық және техникалық қамтамасыз етілуіне, ал
екінші жағынан жыл сайын мыңдаған қылмыстық істердің тоқтатылуына алып
келуде.
Қылмыстың өсу қарқыны мен ауқымы оны әлеуметтік реформаларды іске
асыруға бөгет болатын, азаматтардың өз өмірлері мен әл-ауқаттарына
алаңдаушылығын туғызатын, өкімет пен басқару органдарына, жүргізіліп
отырған мемлекеттік саясатқа сенімді төмендететін басты факторлардың біріне
айналдырды.
Қылмыс құрылымы мен динамикасындағы кері тенденциялар соңғы бір жарым
жылда ерекше байқалды, өйткені оның жалпы деңгейінің өсуіне түрғындардың
тұрмыс деңгейінің қатты төмендеуі және қоғамдық өмірдің барлық саласына
қылмыстың дендеп енуі септігін тигізген.
Зорлық көрсету арқылы жасалатын ауыр қылмыстар саны қарқындап өсуде.
Қылмыс күн өткен сайын ұйымшыл және кәсіпқой сипатқа ие болып барады.
Жасалған қылмыстардың қатыгездігі күшеюде және олардың салдары да
артуда, қылмыскерлердің әшкерелеуде өз өзін қорғау деңгейі өсуде, құқыққа
қарсы жауапкершілікке тұрғындардың көп бөлігі тартылуда. Қазіргі заманғы
қылмыстың жарқын бір тенденциясы ол қылмыстық құрылымдардың экономикада,
саясатта, мемлекеттік билік және басқару жүйесінде беку талпынысы болып
отыр.
Халық шаруашылығы қызметінің пайдалы салаларымен ресурсқа бай
аймақтарды иелену үшін болатын қатты бәсеке кезінде қылмыстық орта
ұйымдасады және қаруланады, өз қызметіне басқару аппаратын тартады және заң
шығару, атқару органдарына енеді.
Бұған едәуір дәрежеде капиталдың, қаржы және материалдық ресурстардың
пайда болуы мен қозғалысына мемлекет және бүкіл қоғам тарапынан тиімді
бақылаудың жоқтығы септігін тигізуде.
Азаматтардың көпшілік бөлігінің мемлекеттік мүлікті жекешелендіру
үрдісінен тыс қалуынан және қылмыстанған нарықтық қатынастар жағдайында
экономикалық мінез құлықтық амалдардың жоқтығынан тұрғындардың экономикалық
құқық бұзушылықтармен қьлмысқа қатысты виктимділігі өсті.
Азаматтардың мүліктерімен меншік құқықтарының қозғалу деңгейі өте төмен
болып отыр. Елдегі жүргізіліп отырған өзгерістердің әлеуметтік
мәртебелерінің тез өзгеруі әлеуметтік қарама қайшылықтарды шешудің
қылмыстық көш қолдану әрекеттерінің кеңінен таралуына әкеліп отыр.
Тұрғындардың өмір сүру деңгейінің төмендеуі, жұмыссыздық, жалақының
уақытылы төленбеуі, тұрғындардың әлеуметтік қорғалуының әлсіздігі соның
салдары іспетті мүлікке қатысты қылмыстар жасауға дайын мүліксіз
элементтердің үлесінің артуы босқындардың болуы жекешелендірудің түсініксіз
үрдістері, жеке құрылыстар торабының кеңеюі, объектілерді қылмыстық қол
сұғушылықтан қорғауға қажетті құралдардың жоқтығы -осының бәрі бөтен
біреудің мүлкін ұрлауға әкелетін себептердің бір бөлігі ғана.
Теориялық білім мен құқықтық қолданушылық практикалық аралық
ұстанымын бір ізділікпен жүзеге асыру, жасалатын ұрлықтардың
сипаты мен құрылымы туралы шынайы көзқарас қалыптастыруға, ашкөздік
қылмыстың бүгінгі жағдайын талдауға, осы қылмысқа қарсы
әрекеттердің формасын қалыптастыру мен жүзеге асыруға әсер ететін басты
факторларды даралауға мүмкіндік береді.
Дипломдық жұмыстың құрылымы екі бөлімнен тұрады
1. ҰРЛЫҚТЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ ҰҒЫМЫ
1.1 Ұрлықтың қылмыстық-құқықтық сипаттамасы
Бұдан бұрынғы қылмыстық заңнамаларды талдау мен қорытындылау бұрын
меншікке қарсы қылмыстар мүліктік қылмыстар деп аталғанын көрсетті. 1922
және 1926 жылдардағы Қылмыстық кодекстерінің тиісті тарауларының
тақырыптары осылайша аталды. Екі ұғымның екеуі де меншікке қарсы қылмыстар
өздерінің мүліктік затына ие болатындықтан бір біріне ұқсас. Меншікке қарсы
қылмыстардағы мүлік деп сыртқы дүниенің кез келген заттары мен объектілері
емес, адамның қолымен жасалған, қажеттілікті өтеуге болатын, белгілі бір
құны бар нәрселер, заттар, қару, құрал-жарақтар және тағысын тағылар
аталады.
Әлеуметтік құндылық жүйесінде меншік құқығы тұлғалардың ең бір маңызды
әлеуметтік игіліктері ретінде бағаланады.Қазақстан Республикасы Қылмыстық
кодексінің Меншікке қарсы қылмыстар деп аталалатын 6-тарауының заңдық
техникасы заң жүзінде жетілдірілген және аталған тараудың құрамдарына
жаңартулар енгізілді.
Сонымен, қазіргі қолданыстағы және бұрынғы Қылмыстық кодекстердің
арасындағы кейбір елеулі деген айырмашылықтарын көрсете кеткен жөн болар,
олар: ҚР ҚК 175-бабының ескертуінде заңды түрде бекітілген ұрлаудың жалпы
ұғымы; кінәлінің тауып алған немесе кездейсоқ қолына түскен бөтеннің мүлкін
иемденіп кетуі, ұсақ-түйек ұрлау сияқты қылмыс түрлері қылмыссыздандырылды;
ерекше құнды заттарды ұрлау (ҚР ҚК 180-бабы), жерге заттай құқықтарды бұзу
(ҚР ҚК 186-бабы) сияқты халықаралық-құқықтық нормаларға сәйкестендірілген
қылмыстың жаңа құрамдары енгізілді. ҚР ҚК Қарақшылық 179-бабы 2-бөлігінің
д тармағына денсаулыққа ауыр зиян келтірумен деген, ал ҚР ҚК 179-бабы 3-
бөлігінің б тармағына денсаулыққа ауыр зиян келтірумен деген сөздерден
кейін абайсызда жәбірленушінің өліміне әкеп соққан деген толықтыру
енгізілді.
Қорқытып алушылық қылмысының негізгі құрамындағы жекелеген белгілері
нақтыланды (ҚР ҚК 181-бабы). Қазақстан Республикасының 2005 жылғы 22-
қарашадағы Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне
интеллектуалдық меншік құқықтары мәселелері бойынша өзгертулер мен
толықтырулар енгізу туралы Заңымен ҚР ҚК 184-бабының атауы өзгертілді.
Енді ол бұдан былай ол Авторлық және сабақтас құқықтарды бұзу деп
аталатын болды. Сонымен бірге ҚР Қылмыстық кодексіне 184-1 Өнертабыстарға,
пайдалы модельдерге, өндірістік үлгілерге, селекциялық жетістіктерге немесе
интегралдық микросызбалар топологияларына құқықтарды бұзу деген жаңа бап
енгізілді, сондай-ақ ҚР ҚК 184 және 184-1-баптарының ескертулері
қарастырылды.
Көптеген қылмыс құрамдарының саралаушы белгілерінің мазмұндары мен
тізімдері өзгертілді; меншікке қарсы қылмыстардың көптеген санкцияларындағы
ауырлық дәрежесі айтарлықтай жеңілдетілді. Бөтеннің мүлкін ұрлаудың мәнін
түсіну үшін ең алдымен осы қылмыстың объектісін анықтап алу маңызды орын
алады.
Мұндай мәселені шешу қылмыстық құқық теориясында тыңғылықты жасалған
қылмыс объектісі туралы жалпы ережелерге негізделген болуы керек. Қол
сұғушылық объектісін дұрыс анықтау осы топтағы қылмыстың мән-мағынасын
ашуға мүмкіндік береді, соңғысының қоғамдық қауіптілік сипатын көрсетеді
және ең маңыздысы осы қылмыстарды дұрыс саралау үшін алғышарттар тудырады.
Меншікке қарсы қылмыстардың топтық обьектісі меншік иесінің иелену,
пайдалану немесе оған билік ету құқығын құрайтын меншікке байланысты
қоғамдық қатыныстар болып табылады. Меншікке қарсы қылмыстардың тектік
объектісі меншіктің нақты бір нысаны-мемлекеттің қоғамдық ұйымдардың,
бірлестіктердің немесе басқа ұйымдардың, жеке тұлғалардың меншігіне қол
сұғу болып табылады.
Демек, меншікке қарсы қылмыстардың тектік объектісі меншік болып
табылады деп атап өту керек. Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің
188-195-баптарына сәйкес, меншік құқығы – заңнамалық актілермен танылған
және қорғалатын субъектінің өзінің қалауы бойынша иелігіндегі мүліктерді
иемдену, пайдалану және билік жасау құқығы.
Сөйтіп, меншік иесінің құғына өзінің мүлкін иемдену, пайдалану және
басқарып ұйымдастыру жатады. Иемдену құқығы іс жүзіндегі мүліктен пайдалы
табиғи қасиеттерін алуын, сондай-ақ одан пайда көрудің заңды түрде
қамтамасыз етілген мүмкіндігімен көрінеді.
Пайдасын көру жемісі мен өнімін және өзге де кірісін алумен көрінеді.
Пайдалану құқығы іс жүзіндегі мүлікке ие болудың заңды түрде қамтамасыз
етілген мүмкіндігімен көрінеді. Билік жасау құқығы мүліктің заңды тағдырын
қамтамасыз ету мүмкіндігімен көрінеді (ҚР АК 188-б. 2-бөл.).
Меншік иесі өзінің қалауы бойынша өзінің иелігіндегі мүлікке қатысты
кез келген әрекетті қолдануға, соның ішінде оны басқа бір адамға мүлдем
беруге, өзінің иелігін сақтай отырып, бере тұруға, өзінің иемдену,
пайдалану және билік жасау құқығын сақтай отырып, кепілдікке беруге, билік
жасауға және басқа да жағдайларда бере алады (ҚР АК 188-б. 3-бөл.). Кейбір
меншікке қарсы қылмыстарда (тонауда, қарақшылықта) тікелей объекті тектік
объектімен сәйкес келеді.
Осыған қарай атап өту керек, заң әдебиеттерінде ұрлаудың тікелей
объектісін анықтауға байланысты бірыңғай көзқарас болған емес және болуы да
мүмкін емес. [5;24-б]. Атап айтқанда, тікелей объекті ретінде ұрланатын
мүліктердің мемлекеттік, кооперативтік, жеке меншіктік меншікке
жататындығын анықтауды қарастыру жөнінде пікірлер айтылды. П.С. Матышевский
ұрлау кезіндегі қол сұғушылықтың тікелей объектісі меншік құқығы болып
табылады, деп бекітіп айтады.
Басқа авторлардың пікірі бойынша, ұрлаудың тікелей объектісі мүлік
болып табылады.Ұрлау объектісі мүлік бола алмайтындықтан соңғы ережемен
келісуге болмайтын сияқты, оның үстіне бұл объекті ұғымының өзіне қайшы
келеді.
Ұрлау кезінде заттың өзі өздігінен ешқандай шығынға ұшырамайды, солай
бола тұрса да немен шығын келтірілсе сол объекті ретінде танылады. Сонымен
бірге меншікке субъективті құқықты да жеке мүліктік мүдделерді де қылмыстың
тікелей объектісі деп тануға болмайды.
Қылмыстық құқық теориясы тұрғысынан алғанда қылмыстық объектісі
объективті де және субъективті де мағынадағы құқық бола алмайды. Мұндай рөл
тек қана қоғамдық қатынастарға беріледі.
Атап өтетін болсақ, мүлік ұрланғанымен меншікке деген құқық тоқтап
қалмайды, өйткені меншік иесі сол мүлікті ұрлап алған адамнан қайтарып
алатын мүмкіндікке ие болады. Адамның өзінің меншігі мүлікке қарсы қылмыс
объектісі бола алмайды.
Меншік басқа да қылмыс түрлері жасалғанда да қылмыс объектісі ретінде
болып қала береді. Мәселен, бөтеннің мүлкін құртумен немесе бүлдірумен
жанасқан бұзақылық, өрт қоюмен мүліктерді қиратумен, құртумен немесе
бүлдірумен жалғасқан жаппай тәртіпсіздік және басқалар.
Бұл аталған қылмыстардағы меншіктік қатынастар қосымша объектілер
ретінде көрінеді. Заң шығарушы, меншікке қарсы қылмыстық іс-әрекеттер
туралы ережені қалыптастыра отырып, олардың кейбіреуі негізгі объектіге
тікелей қол сұға отырып, сөзсіз қол сұғушылықтың қосымша объектілері
ретінде көрінетін тұлғалардың белгілі бір мүдделеріне залал келтіретінін
немесе нақты қауіп төндіретінін ескереді.
Мысалы, тонау жолымен жасалған ұрлауда қосымша объекті ретінде
жәбірленушінің өмірі мен денсаулығына келтірілген зиян немесе осындай күш
қолданамын деп қорқыту болып табылады (ҚР ҚК 178-б. 2-бөл. а тар.). Бөтен
мүлікті ұрлау мақсатындағы қарақшылық (ҚР ҚК 179-б.) шабуылға тап болған
адамның денсаулығы мен өміріне нақты қауіп төндіреді. Алаяқтық жасауда
қосымша объекті болып жәбірленуші мен оның жақын-туыстарының денсаулығы,
абыройы мен ар-намысы табылады.
Сөйтіп, күш көрсетумен жасалатын мүліктік қылмыстарда тікелей объекті
болып меншік, ал қосымша объекті болып жәбірленушінің өмірі немесе
денсаулығы танылады.
Қылмыстық құқық теориясында объектіні қол сұғу нәрселерінен айыру үшін
қоғамдық қатынастың материалдық көрінісі ретінде қарастыру тұжырымдамасы
елеулі орын алады. Мәселен, бөтеннің мүлкін ұрлау кезінде мүлік осы
ұрлықтың заты болып қана қарастырылады.
Мүлік мүліктік қатынастардың қажетті материалдық негізі болып қана
табылады, ұрлық жасау кезінде осы мүліктік қатынасты бұзу жүзеге асады.
Мүлік пен оның иесі (немесе иемденушісі) бір-бірімен іс жүзінде тығыз
байланысты.
Сондықтан мүлікке қол сұғушылық бір мезгілде меншікке қол сұғушылық
болып табылады. Кінәлі, азаматтың бөтен мүлкін ұрлай отырып, тікелей
мүлікке және осы мүліктің иесіне шығын келтіреді.
Бұл жерде меншік құқығы қылмыстық қол сұғушылықтан шығын көрмейді,
ұрланған мүлік табылғаннан кейін заңды иесіне қайтарылу мүмкін. Қазақстан
Республикасы Жоғары Сотының 2006 жылғы 25-желтоқсандағы №4 Бөтеннің мүлкін
зансыз иемдену жөніндегі нормативті қаулысында ұрлау мен өзге де меншікке
қарсы қылмыстардың пәні бөтен, яғни кінәлінің иелігіндегі емес мүлік болып
табылады, деп атап өтілген.
Бұл жерде ұрланатын мүлік қылмыс жасалу кезінде меншік иесінің
иелігінде, сол сияқты осы мүлік сеніп тапсырылған адамның иелігінде немесе
заңсыз иелікте болуы мүмкін.
Басқа бір адамдармен бірлескен меншіктегі, соның ішінде
құрылтайшылардың арасында кінәлі адам бар заңды тұлғаның иелігендегі
мүлікті заңсыз алып қою ниеттің бағытына қарай ұрлау ретінде не озбырлық
деп саралануы мүмкін.
Кінәлінің тауып алған немесе қолына кездейсоқ жағдайда түскен бөтен
мүлікті иемденіп кетуі ұрлау деп бағалана алмайды. Кінәлінің ұрланған
мүлікті өзінің қалауынша пайдалануы (сату немесе басқа біреуге беру,
бүлдіру, бөлшектеп бұзу, құрту және т.б.) қылмыстың дербес құрамын құрмайды
және қосымша саралауды талап етпейді.
Ұрлық заты пайдалануға арналған орнына қарай шын мәнінде белгілі бір
бағасы бар құндылық ретінде көрінеді. Осының соңғы жағдайында ол басқа
құндылықтардың айғағы, олардың эквиваленті, оларға теңдес материалдық
құндылыққа ие болуы ретінде көрінеді.
Оларға ұрланған адамның еңбегімен өндірілген материалдық нәрселердің
нақты құнын бағалайтын ақша, құнды қағаздар, облигациялар, лоторея
билеттері жатады, бұлар сот материалдық нәрселер мен заттардың орнын
басатын болғандықтан олардан айырылу жәбірленушіге келетін тура шығын,
олардың материалдық игілігінің төмендеуі болып табылады. Негізінен мүліктік
құқық алаяқтық – ҚР ҚК 177-бабы және қорқытып алу – ҚР ҚК 181-бабы сияқты
қылмыс құрамының нәрселері болып табылады. Объективтік жағынан меншікке
қарсы қылмыстар іс-әрекет жасау жолымен жасалады (ҚР ҚК 175-188-баптары),
бұл жерде оларды заң шығарушы негізінен қылмыстың материалдық топтары
ретінде топтастырған.
Осыдан келіп, объективтік жақ: жасалған іс-әрекет, келтірілген зардап
және іс-әрекеттер мен зардаптардың арасындағы себепті байланыс сияқты үш
міндетті белгілерден тұрады деп қорытынды жасауға болады.
Сонымен бірге, қылмыстық зардап қашанда материалдық сипатқа ие болады
және ол мүліктік шығын келтіру түрінде көрінеді. Тек қарақшылық (ҚР ҚК 179-
бабы) пен қорқытып алушылық (ҚР ҚК 181-бабы) өздерінің құрылысы жағынан
формальды қылмыс болып табылады, өйткені бұларда материалдық қылмыстарға
қарағанда міндетті белгілері тек қана әрекет болып табылады да, ал зардап
осы екі қылмыстың екеуінде де қылмыс құрамынан тыс қалады.
Жекелеген меншікке қарсы қылмыстар үшін объективтік жағының міндетті
элементі қылмыстың жасалу әдісі болып табылады (күш көрсететін немесе күш
көрсетпейтін, жасырын немесе ашық).
Ұрлау кінәлінің ұрланған затты өзінің қалауы бойынша пайдалану немесе
билік ету не басқа үшінші бір адамға беру мүмкіндігіне ие болғанда
аяқталған деп саналады.
Ұрлауды аяқталған деп тану үшін кінәлінің іс жүзінде ұрланған затты
пайдалануы, одан пайда табуы қажет етілмейді. Ең маңыздысы – оның осындай
мүмкіндікке ие болуы.
Егер кінәлі адам бөтен мүлікті алып қоюға бағытталған әрекет жасап,
бірақ одан ешқандай пайда көре алмаса, онда оның бұл әрекеті ҚР ҚК 24-
бабының 3-бөлігінде көрсетілгендей ұрлауға оқталу ретінде және ҚР ҚК 175-
180-баптарында қарастырылған тиісті қылмыстарға сәйкес сараланады.
Күзетілетін жерден ұрлауды осы жерден мүлікті сыртқа алып шыққан кезде
ғана ол аяқталған деп табылады, өйткені әрекет жасаушының содан кейін ғана
осы мүлікті пайдалануға мүмкіндігі келеді.
Бұл жерде ұрланған мүліктің күзетілетін жерден қандай қашықтықта
шығарылғанының мәнісі жоқ. Өмір тәжірибесінде күзетілетін орынның қоршалған
дуалынан ұрланған затты сыртқа лақтырып жатқан кезде ұсталатын ұрылар жиі
кездеседі, мұндайда олардың әрекеті аяқталмаған ұрлық деп танылады. [6;24-
б].
Күзетілетін жерден ұрланған затты алып шығуға көмектескен немесе оған
қарсы ешқандай тосқауыл қоймай, әрекет жасамаған күзет қызметкеріне мүлікті
ұрлауға қатысты деп айып тағылып жауапқа тартылады.
Егер ұрланған мүлік ішіп-жеуге келмесе немесе оны күзетілетін жерде
пайдалану мүмкін болмаса, онда мүлік күзетілетін жердің шегінен шыққанша
ұрлау әрекеті аяқталмаған деп саналады. Ішіп-жеуге болатын (мысалы,
спирттік ішімдіктер, тамақ тағамдары) қылмыстың аяқталу сәті ұрланған затқа
қатысты ниетіне байланысты болады.
Егер кінәлі ұрланған мүлікті күзетілетін жердің өзінде иелік етіп,
жасарын жасаса, ұрлық аяқталған деп танылады. Егер кінәлінің ниеті ұрланған
затты күзетілетін жерден алып шыққаннан кейін бағытталған болса, онда оның
ұрланған зат болған жерде ұсталғаны қылмысқа оқталу болып саналады (ҚР ҚК
24-бабының 3-бөлігі және ұрлау нысанына қарай меншікке қарсы қылмыстар
туралы баптар бойынша).
Меншікке қарсы қылмыстардың субъектісі заңмен белгіленген жасқа толған
есі дұрыс жеке адам болып танылады. ҚР ҚК 15-бабының 3-бөлігіне сәйкес, 14
жастан бастап мынадай қылмыстары үшін жауаптылық басталады: ұрлық (ҚР ҚК
175-б.), қарақшылық (ҚР ҚК 179-б.), қорқытып алушылық (ҚР ҚК 181-б.), мән-
жайды ауырлататын жағдайдағы автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын
ұрлау мақсатынсыз заңсыз иелену (ҚР ҚК 185-б. 2,3,4-бөл.), мән-жайды
ауырлататын жағдайдағы бөтен адамның мүлкін қасақана жою немесе бүлдіру (ҚР
ҚК 187-б. 2,3-бөл.).
Бөтен мүлікті иелену немесе ысырап ету (ҚР ҚК 176-б.) сияқты қылмыста
субъекті арнайы болады. Жекелеген қылмыстарда арнайы субъекті сараланған
құрамның белгілері ретінде көрінеді, мысалы, мемлекеттік қызмет атқаруға
өкілетті немесе соған теңестірілген адам (ҚР ҚК 176-б. 3-бөл. г тар.);
қызмет бабын пайдаланған адам (ҚР ҚК 176-б. 2-бөл. в тар., ҚР ҚК 177-б. 2-
бөл. в тар., ҚР ҚК 182-б. 2-бөл. в тар., ҚР ҚК 186-б. 2-бөл).
Қылмыстық жауаптылықтың жас шамасына қарай басталуы тұрғысынан алғанда
осы тараудағы қылмыстарды екі топқа бөлуге болады. 16 жастан бастап мынадай
қылмыстар үшін қылмыстық жауаптылық басталады: бөтен мүлікті иелену немесе
ысырап ету (ҚР ҚК 176-бабы), алаяқтық (ҚР ҚК 177-бабы), ерекше құнды
заттарды ұрлау (ҚР ҚК 180-бабы), алдау немесе сенімге қиянат жасау жолымен
мүліктік залал келтіру (ҚР ҚК 182-бабы), көрінеу қылмыстық жолмен табылған
мүлікті сатып алу немесе сату (ҚР ҚК 183-бабы), интеллектуалдық меншік
құқықтарын бұзу (ҚР ҚК 184-бабы), өнертапқыштық, пайдалы модельдер,
өндірістік үлгілер, селекциялық жетістіктер немесе интегралдық
микросызбалар топологияларына құқықты бұзу ҚР ҚК 184-1-бабы), автомобильді
немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иелену
(ауырлататын мән-жайларсыз ҚР ҚК 185-б. 1-бөл.), жерге заттай құқықтарды
бұзу (ҚР ҚК 186-бабы), ауырлататын мән-жайларсыз бөтен адамның мүлкін
қасақана жою немесе бүлдіру (ҚР ҚК 187-бабы), бөтен адамның мүлкін
абайсызда жою немесе бүлдіру (ҚР ҚК 188-бабы).
Меншікке қарсы қылмыстар субъективтік жағынан негізінен кінәлінің
тікелей қасақаналық түрі арқылы жүзеге асырылады, тек бөтен адамның мүлкін
абайсызда жою немесе бүлдіру (188-бап) кінәнің абайсыздық нысаны арқылы
істеледі.
Меншікке қарсы қылмыстардың субьективтік жағының міндетті белгілеріне
–пайдакүнемдік ниет және мақсат жатады. Кінәлі өзінің бөтен мүлікті алғалы
тұрғанын ұғынады, өзінің әрекетімен меншік иесіне шығын келтіргелі тұрғанын
сезінеді және соны тілейді, ҚР ҚК Ерекше бөлімінің 6-тарауындағы бір ғана
қылмыс абайсыздықпен жасалады, ол – бөтен адамның мүлкін жою немесе бүлдіру
(ҚР ҚК 188-б.).
Ұрлаудағы міндетті түрдегі белгі пайдакүнемдік мақсат болып табылады.
Пайдакүнемдік мақсат ұрлаудың белгісі ретінде ұрлаудың анықтамасында заң
шығарушымен тура айтылған.
Ол өзінің пайдасына немесе басқа бір адамның пайдасына материалдық олжа
табуға деген ұмтылыстан көрінеді. Осы айтылғанның негізінде атап өту керек
меншікке қарсы қылмыстар деп өзінің немесе басқа да бір адамның пайдасы
үшін заңсыз айналысқа түсіру мақсатындағы пайдақорлықпен, сол сияқты
пайдақорлықсыз да бөтеннің меншігіне қол сұғушылық танылады. Меншікке қарсы
қылмыстарды мынадай түрлерге бөлуге болады: 1) пайдакүнемдік, 2)
пайдакүнемсіздік.
Пайдакүнемсіздік қылмыстарда субъективтік жақтарының міндетті белгілері
ретінде пайдакүнемдік мақсатпен пайдакүнемдік ниет танылады. Өз кезегінде
бұл қылмыстарды объективтік жағынан мынадай түрлерге бөлуге болады: ҚР ҚК
175-180-баптарында қарастырылған ұрлау деп аталатын, мүліктерді алумен
байланысқан қылмыстар; 181-186-баптарда көзделген ұрлаумен байланысы жоқ
қылмыстар.
Пайдакүнемсіздік қылмыстарға заң шығарушы: ҚР ҚК 187 және 188 бабында
көзделген бөтен адамның мүлкін қасақана жою немесе бүлдіру және бөтеннің
мүлкін абайсыздықта жою немесе бүлдіру.
Меншікке қарсы қылмыстардың негізгі тобын, сөйтіп мүлікті алумен
байланысқан пайдакүнемдік қол сұғушылық, яғни ұрлау құрайды.
ҚР қылмыстық заңнамалары ұрлау үшін жауаптылықты оның жасалу әдісіне
қарай реттейді және ҚР ҚК тиісті баптарында бөтен мүлікті ұрлаудың мындай
түрлері бекітіліп, енгізілген: ұрлық, иеленіп алу немесе ысырап ету,
алаяқтық, тонау, қарақшылық.
Адам және азаматтың құқығы мен бостандығы жүйесінде меншік құқығының
алар орны ерекше екендігі белгілі өйткені ол дегеніміз адамның жеке әл-
қуатының көрсеткіші болып табылады.
Меншік құқығын біздер қоғамдағы,тіпті мемлекеттер арасындағы
экономикалық қарым-қатынастардың реттеушісі немесе ұйытқысы санатында
қарастырамыз. [7;24-б].
ҚРК 6-бабында мемлекеттік және жеке меншіктер тең жағдайда бірдей
қорғалады деп көрсетілген. Ал ата заңымыздың 26-бабында азаматтарға заңды
түрде алынған кез келген мүлікке қатысты жеке меншік құқығы бекітілгені
туралы айтылған.
Қылмысты-құқықтық қорғау обьектісі ретінде меншік қоғам үшін негізгі
базалық экономикалық-заңдық құрылым болып табылады. Жеке меншікті құқықтық
тұрғыдан қорғау сұрақтары бойынша заңдық әдебиеттерді зерттеу,сараптау және
де бөтен мүлікті талан-таражға салу істері жөніндегі соттық тәжірибе
материалдары мен құжаттарын оқып,зерттеу қазіргі таңда осы тақырыптың
өзектілігін аңғартады.
ҚР 2000 жылы 5-мамырдағы ҚР қылмыстылықпен күрес сұрақтары бойынша
кейбір заң актілеріне өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы заңы және
жоғарғы сот органдарының басшылық түсініктемелері меншікке қарсы
қылмыстарды сараптау мәселелеріне бағыттайды.
Меншіктің барлық түрлерінің құқықтық тұрғыдан бірдей қорғалуы 1995 жылы
12-мамырдағы Елбасының қылмыстық заңдылыққа ҚР кейбір заң актілеріне
өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы қаулысына сәйкес қол жеткізілді.
Оларды қылмыстық құқық құралдарымен теңестіру мынаған келіп
сияды,біріншіден меншіктің сан алуан түрлеріне қол сұғушылық заңдық
тұрғыдан ұқсас келеді де соған байланысты олар бірдей сарапталады.
Екіншіден меншікке қол сұғушылыққа олардың қандай түрге жататынына
қарамастан негізінен бірдей ауырлатушы белгілер тізімі тағайындалған.
Үшіншіден заң бойынша меншіктің кез-келген түріне бірдей,жапсарлас қол
сұғушылық үшін жаза тағайындаудың тең, бірдей мөлшерлері,шектері
анықталған.
Меншікке қарсы жасалған қылмыстардағы кінәлінің әрекеттерін заңдық
тұрғыдан сараптаудың бірқатар ерекшеліктері бар және осы орайда оның кейбір
қиын,күрделі тұстары да жоқ емес.
Осы меншікті құқықтық тұрғыдан қорғауды заң тұрғысынан реттеудің ҚР
Қылмыстық кодекстің 6-тарауында Меншікке қарсы қылмыстар заңдық тұрғыдан
құқықтық жағдайлары жетілдірілген және де аталған тараудағы қылмыстар
құрамында жіктелгендігін атап өту керек.Сонымен ҚР қолданыстағы ҚК бұрынғы
кодестен қаншалықты айырмашылықтары бар екендігіне тоқталып өтейік.
Қол сұғушылықтың обьектісін дұрыс анықтау аталған қылмыстар мәнін ашуға
мүмкіндік берері сөзсіз.
Меншікке қарсы қылмыстардың тумалық объектісі дегеніміз меншік қарым-
қатынастар,яғни материалдық құндылықтарды саралау саласындағы қоғамдық
қатынастар олар дегеніміз жекеше немесе ұжымдық тұтынуға бағытталған не
өндіріс қызметіне жүзеге асыруға арналады.
Сәйкесінше,меншікке қарсы қылмыстардың тумалық обьектісі болып меншік
табылады. ҚР 1999 жылғы АК-не сәйкес,меншік құқығы субъект,яғни меншік
иесі өзіне тиесілі мүлікке басқа адамдардың меншігіне беріп,иелігінен
шығаруға өзі меншік иесі болып қала отырып оларға мүлікті иелену,пайдалану
және оған билік ету жөніндегі өкілеттігін тапсыруға мүлікті кепілге беруге
және оған басқада әдістермен ауыртпалық түсіруге,оларға өзгеше түрде билік
етуге құқылы.Меншікке қарсы қылмыстарда тонау,шабуыл жасап тонау және т.б
тікелей объект топтық обьектісімен сайма-сай келеді.
Меншікке қарсы қылмыстар объективтік жағынан материалды құрамға жатады.
Одан туындайтыны олардың объективтік жағы міндетті үш белгілерден тұрады:
әрекет,нәтижесі және олардың арасындағы себепті байланыс. Атап өту керек
қылмыстық зардаптар барлық уақытта материалдық сипатта болып және де
мүліктік залал келтіруімен ерекшеленеді.Меншікке қарсы кейбір қылмыстардың
объективтік жағының міндетті элементі болып қылмыс жасау тәсілі саналады.
Меншікке қарсы қылмыстардың субъектісі есі дұрыс,заңда көрсетілген
жасқа толған адам. Қазіргі қолданылып жүрген Қазақстан Республикасының
қылмыстық кодексінде ұрлық қылмыс түрі болып және тонаудың бір формасы
болып табылады.
Қылмыскер өз амал-тәсілдері арқылы бөтен мүлікке қол сұғып, ұрлық
жасайды.Сондықтанда ұрлықтың жалпы мінездемесін ашу үшін тонаудың
белгілерінің қорытындысына жүгіну керек, яғни меншікке қарсы қылмыстар деп
қарастыру керек.
Талан-тараж жасағанда мүлік меншік иесінен немесе мүлік қолында болған
тұлғадан алынады. Талан-тараж жасау кезінде мүлікті алу, оны өзінің
пайдасына жарату мен байланыстырады.
Ұрлап алушы мүлікке өзінікіндей иелік жүргізеді,заң түрінде меншік иесі
бола алмайды,өйткені меншік құқығына қылмыстық жолмен ие болуға болмайды.
Талан-тараж жасау,жәбірленушінің ұрланған затқа меншік құқығын
жоғалтуына әкеліп соқпайды, сондай-ақ заң шығарушы мен талан-тараж жасауды
анықтауда бөтен адамның мүлкін кінәлінің меншігіне қаратуы жайында емес,
өзінің пайдасына немесе басқа тұлғалардың пайдасына жаратуы жайлы
айтылатынын осымен түсіндіруге болады.
Ұрлықтың объективтік белгілері мыналар болып табылады:
1)Бөтен мүлікті талан-таражға салу, бұл мүлікті меншік иесінен немесе
басқа да заңды иесінен заңсыз түрде алу.
2)Меншік иесінің немесе басқада заңды иесінің құндылықтарының
жартысының жетіспеушіліктері.
3)Меншік иесінің немесе басқада заңды иесіне материалдық
жетіспеушіліктер келтіру, яғни оның құнды мүліктерінің белгілі бір мөлшерге
азаюы.
4)Мүлікті талан-таражға салумен зиян келтірудің арасындағы себепсіз
байланыс.
Субъективтік белгілері мыналар болып табылады:
1)Ұрлық жасаудың себебі-өзінің материалдық жетіспеушіліктерін басқа
біреудің есебімен қанағаттандыру,және мақсаты-бөтен мүлікті иемденіп,
қолданып, бұйрық ету.
2) Тікелей қасақанылықпен : яғни кінәлі адам өзінің қоғамға қауіп
әкелетінін және меншік иесіне немесе басқада заңды иесіне мүліктік зиян
келетінін біле тұра жасауы және зиянның келуін тілеуі.
Ұрлықтың басқа қылмыс түрлерінен айырмашылығы бұл меншік иесінің
құқығын бұзады. Басқа қылмыс түрлерінде меншік иесінің құқығы бұзылмайды.
Жоғарыда көрсетілген белгілер ұрлаудың маңызды белгілері болып табылады.
Егер бұл белгілердің біреуі болмаса,бұл қылмыс-ұрлық емес, басқа қылмыс
түрі болып қарастырылады. Қылмыстың аяқталуы деп мүлік ұрланғаннан кейін
кінәлі адам оны өз қажетіне пайдаланған кезден бастап таниды.
Ұрлық тонаудың формасы ретінде объективтік және субъективтік
белгілеріне жауап береді.Басқа тонау түрлерінен ерекшелігі,ол қауіпті
қылмыстардың бірі болып табылады.Ұрлық дегеніміз бөтен мүлікті жасырын
ұрлау.
Ұрлықтың нәтижесінде жәбірленушінің мүлкі азайып, ал қылмыскердің мүлкі
заңсыз көтеріледі.Жәбірленушінің мүлкін заңсыз уақытша иелену мен қатысты
басқада әрекеттер,яғни мүлікті бұзып алу немесе жоғалтып алуына байланысты,
бұл тонау немесе ұрлық болып қаралмайды.
Ұрлықтың басты белгілерінің санына тонау амалдары да кіреді. Ұрлық заң
арқылы мүлікті ашық тонау болып анықталады, ол зорлық арқылы және
зорлықсызда болуы да мүмкін.Жәбірленушінің өмірі мен денсаулығына қауіп
төнбейді.
Ұрлық үшін қылмыстық жауаптылыққа жауапты теориялық және практикалық
белгілер береді.Бұл белгілерді анықтау өте маңызды болып табылады.
Тәжірбиеде тергеушінің немесе соттың қылмыс жасаған адамға
жауаптылықпен жаза тағайындау кезінде қате жіберуі мүмкін.Ұрлық жасау мен
қарақшылық зорлық көрсетемін деген сөздер арқылы жасалады, ал қорқытып
алушылық-кінәлі адам жәбірленушіні әр түрлі әрекеттер арқылы қорқытады,
соның нәтижесінде ол мүлкін ұрлықшыға өзі бере салады.
Бұл қылмыстардың, ұрлық немесе қорқытып алушылық екендігін анықтау
үшін, көрсетілген зорлықты анықтау керек.
1.2 Ұрлау ұғымы және оның белгілері
Ұрлау деген ұғым заң шығарушыларға көптен бері белгілі болса да, оның
жалпы анықтамасы бұрын қылмыстық заңнамаға енгізілмеді. Заң әдебиеттерінде
оның жиырмаға шақты анықтамасы айтылды, солардың бәрін талдаудан
өткізіп,ұрлау ұғымының бір ғана анықтамасына тоқтауға тура келді.
Шынында көп уақытқа дейін осы ұрлау ұғымының заңды түрде белгіленген
анықтамасы болмай келді, мұның өзі меншіке қарсы қылмыстарды саралауда
қателікке жиі ұрындырып,сот тәжірибесіне көп нұқсан келтіріп, кері әсерін
тигізді.
Қылмыстық құқық ғылымында ұрлау ұғымы мен оның негізгі элементтерін
анықтап,ашып алу ұрлаудың барлық түріне тән белгілерін ашып және
негіздеуді, ұрлаудың нақты нысандарын талдауды жеңілдетеді, меншікке қарсы
қылмыстарды басқа қылмыстардан, сондай-ақ қылмыстық тәртіппен жазаланатын
әрекеттерден бөліп қарауды жеңілдетеді, деп танылады.
Бұл ұғымға әр жылдарда КСРО Жоғарғы сотының Пленумында әртүрлі
түсіндірме берді. КСРО Жоғарғы Кеңесі Президиумының 1954 жылғы 28-мамырдағы
КСРО Жоғарғы Кеңесі Президиумының 1947 жылғы 4-шілдедегі Мемлекет және
қоғам мүлкін ұрлағаны үшін қылмыстық жауаптылық туралы Жарлығын қолдану
жөніндегі Сот тәжірибесі туралы қаулысында ұрлауға жасалу нысаны мен
әдістеріне қарамастан мемлекет немесе қоғам мүлкін қасақаналықпен өз
меншігіне айналдыру деп анықтама берілді ал КСРО Жоғарғы Соты Пленумының
1972 жылғы 11-шілдедегі Мемлекет және қоғам мүлкін ұрлау туралы істер
бойынша Сот тәжірибесі туралы қаулысында, ұрлауды мемлекет немесе қоғам
мүлкін пайдакүнемдік мақсатта қайтарымсыз өзінің немесе басқа адамның
мүлкіне айналдыру деп тану ұсыналады.
Заңгер
ғалымдар–А.И.Санталов,Э.С.Тенчов,П. С.Матышевский,И.С.Тишкевич,Г.А.Криг ер,И.Ш
.Борчашвили және Қ.Ш.Ұқановтардың қарастырылып отырған ұғымға қатысты
берген түсіндірмелері мен анықтамаларын ескере отырып, бірнеше белгілерді
бөліп алып қарауға болады. Аталған ғалымдар олардың қатарынан мына
белгілерді көрсетті:
1) алудың заңсыздығы;
2) оның қайтарымсыздығы;
3) субъективті белгілер – ниет пен пайдакүнемдік мақсат.
Сонымен бірге, ғалымдардың іс-әрекетке сипаттама берудегі жинақы
терминдерді қолдануы бір-біріне қарама-қайшылық тудыратын сияқты. Атап
айтқанда мына термин сөздердің қолданылуы айналуы,
айналысы(А.И.Санталов, П.С.Матышевский); заңсыз иеленуі (Г.А.Кригер);
тауып алу (Б.А.Куринов) алып қою. Ұрлау анықтамасындағы терминдердің
мұндай әрқилылығы өмір тәжірибесінде заңдарды дұрыс қолдануға кері әсерін
тигізбей қоймайды. Қазіргі кезде берілген анықтамаларды нақтылап талдап
жатудың да онша қажеттілігі жоқ, өйткені ұрлау ұғымы ҚР ҚК 175-бабындағы
ескертудің 1-бөлігінде және Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2003
жылғы 11-шілдедегі Ұрлау туралы іс бойынша Сот тәжірибесі туралы
нормативті қаулысында да: ұрлық деп пайдакүнемдік мақсатта бөтен мүлікті
осы мүліктің меншік иесіне немесе өзге иеленушісіне залал келтіре отырып
айыптының немесе басқа адамдардың пайдасына заңсыз қайтарымсыз алып қою
және (немесе) айналдыру танылады деп берілген.Әрекетті ұрлық деп тану үшін
заң шығарушының аталған белгілердің бәрінің де болуы осы ұғым үшін міндетті
болып табылады. Осы белгілердің біреуінің болмай қалуы ұрлауды жоқ деп
айтуға себеп болады. Осы заңды анықтамаларға қарай ұрлаудың белгілері
мыналар болып табылады.
1) бөтен мүлікті кінәлінің өзінің немесе үшінші бір адамның пайдасы
үшін алып қою және немесе айналдыру;
2) алып қоюдың заңсыздығы;
3) алып қоюдың қайтарымсыздығы;
4) пайдакүнемдік мақсат;
5) залал келтіру.
Алып қою белгісі қарақшылықтан басқа ұрлаудың бәрінде де мүмкін деген
әдістерін қамтиды. Қарақшылықтың ерекшелігі, заң шығарушының адамның өмірі
мен денсаулығына қауіпті күш көрсетумен ұштасқан шабуыл жасау сәтінде
аяқталған деп тануымен көрінеді. Алып қою белгісі қылмысқа қатысты заңға
қайшы ықпал етудің сыртқы процесін неғұрлым айқынырақ көрсетеді және
белгілі бір дәрежеде қылмыстық-құқықтық қорғалатын объектіге зиян
келтірудің жолдарын көрсетеді. Олай дейтініміз алып қою әрекетінің өзі
ұрланатын мүліктің бір орыннан екінші орынға немесе бір қолдан екінші бір
қолға ауысуына байланысты. Соған орай меншікке қатысты қатысушылардың өзара
байланысы әлеуметтік жағынан ауысады.
Ұрлаудың белгісі ретіндегі мүлікті алып қою меншік иесінің иелігіндегі
тауарлы-материалдық құндылықтарды иелігінен айыру, бөтеннің мүлкі деген
жалпы атаудан шығару әрекетімен көрінеді. Алып қою фактісін анықтау үшін,
деп жазады Уголовное право (И.Я. Козаченконың редакциялауындағы)
оқулығының авторлары, бірнеше мән-жайлардың жиынтығы қажет.
Біріншіден, мүлік меншік иесінің қорында болуы керек: заңды тұлғаның не
жеке адамның–меншік иесінің балансында есепте болуы керек. Соның ішінде,
егер мүлік заңды тұлға кәсіпорын қорына әлі түсіп, тіркелмеген болса, онда
алып кою жөнінде және ұрлау туралы сөз қозғалуы тиіс емес.
Екіншіден, мұндай мүлік не меншік иесінің (заңды тұлғаның не жекелеген
адамның (жеке тұлғаның) қорынан алынғаны талап етіледі.
Ұрлық жасау кезінде мүлік меншік иесінің өзінен немесе оны күзететін
адамнан алынуы мүмкін. Бөтен мүлікті ұрлау мақсатынсыз өзінін немесе басқа
бір адамның уақытша пайдалануы үшін алуы ұрлау деп саналмайды.
Егер мүлік меншік иесінің иелігінен шығып қалып, мұндай мүліктің басқа
біреудің иеленіп алуы ұрлау болып есептелмейді. Тауып алған мүлікті заңсыз
иеленіп алу немесе кінәлінің қолына кездейсоқтан бөтеннің мүлкі түскен
болса онда бұл жағдай тек қана азаматтық-құқықтық жауапкершілік артады.
Ұрлау кезіндегі мүлікті алып қою оны өзінің немесе басқаның пайдасына
асырумен ұштасады. Мүлікті ұрлап алған адам оған өзінің қалауынша иелік
етеді, бірақ қылмыстық жолмен меншіктік құқыққа ие бола алмайтындықтан, ол
заңды түрде меншік иесі болып қала алмайды. Сондықтан ұрлау оның бұрынғы
иесін, жәбірленушіні меншіктік құқығынан айырмайды.
Сірә, мұнымен ұрлауға заңды түрде анықтама беруде бөтен мүлікті
кінәлінің меншігіне айналдыру жөнінде емес, кінәлінің немесе өзге адамның
пайдасына асыру жөнінде әңгіме қозғалатын жағдаймен түсіндіріледі.
Ұрлауды сипаттайтын келесі белгі алып қоюдың заңсыздығы болып табылады.
Заңсыздық белгісі нақты түрде болмайтын, және болуы да мүмкін емес
кінәлінің құқығын білдіреді. Нақты құқық белгілі бір мүлікті алу үшін заңға
негізделген құқықты білдіреді.
Бұл жерде оның заң тәртібімен бекітілген-бекітілмегендігінің мәні жоқ.
Ең басты назар жалпы алғанда осындай құқықтың шын мәнінде бар екендігіне
аударылады.
Меншік құқығы дербес, мәселен Қазақстан Республикасы Конституциясының
26-бабында соттың шешімінсіз ешкім де құқығынан айырылуға тиіс емес.Осыдан
келіп мынадай қорытынды шығаруға болады, егер адам мүлікті алу үшін заңды
негізге ие бола отырып оны берудің белгіленген тәртібін ғана бұзатын болса
ұрлау болған жоқ деп саналады.
Кінәлінің осындай әрекеті, азаматтардың немесе ұйымдардың құқықтары мен
заңды мүдделеріне, не қоғамның немесе мемлекеттің заңмен қорғалатын
мүдделеріне елеулі залал келтіретін болса, ол ҚР ҚК 327-бабы бойынша өзінше
билік ету, яғни заңмен белгіленген тәртіпке қарамастан, өзінің нақты немесе
болжамды құқығын жүзеге асыру деп сараланады.Қайтарымсыз алып қою меншік
иесінің еркіне қарамай мүлкін алғанымен орын толтырмаумен, яғни ешқандайда
балама құнын өтемеумен білінеді.
Егер мүлікті алу барысында меншік иесіне тиісті орнын толтыру
ұсынылатын болса, онда кінәлінің әрекетіндегі ұрлаудың қандай белгісі болса
да, ол шығын келтірген жоқ деп есептеледі.Балама құны ақшалай, заттай
немесе жұмыспен көрінуі мүмкін.
Ақашалай балама құны кезінде меншік иесі не заңды иеленуші мүліктің
орнына ұрланған мүліктің орнын толтырып, құнын өтейтіндей ақша алуы мүмкін.
Ал заттай балама құнды меншік иесіне басқа зат беріледі. Егер бұл зат
мүліктің құнына сай келетін болса, қайтарымсыз ұрлық болған жоқ деп
саналады.
Егер орнына беретін заттың құны кем болса, қайтарымсыз ұрлық болған
деп саналады. Мүлікті құны төмен сондай мүлікпен айырбастап алу әрекеті
саралауға әсер етпейді және ол алынған мүліктің құны мөлшеріндегі ұрлық деп
қарастырылуы тиіс.
Кінәлінің өзіне сеніп тапсырылған мүлікті өзінің иеленуі мен басқа
адамның пайдасы үшін одан қымбат түріне айырбастау жолымен әрекет алынған
мүліктің құны мөлшерінде ұрлық жасады деп саралануы тиіс.
Жұмысын істеп беру арқылы қайтарым жасау туралы мәселе еңбекақы немесе
мердігерлік келісім бойынша ақы төлеу түрінде ақша ұрлау кезінде
көтеріледі.
Мұндай белгіленген тәртіпті бұзу кінәліні қызмет өкілеттігін теріс
пайдаланғаны ҚК 307-бабы) немесе қызметтік жалғандық жасағаны (ҚК 314-бабы)
үшін қылмыстық жауаптылыққа жетелейді.
Мұндай жағдайдағы ақша қаражаты қайтарымсыз болып табылатын
болғандықтан жасалған әрекет ұрлық ретінде қарастырылмайды. Егерде іс
жүзінде атқарылмаған еңбекке ақы төлеу есептеліп және ол қолға тиген болса,
қайтарымсыздық белгісі айқын көрініп тұрғандықтан ол ұрлық ретінде
қарастырылады.
Шығынның орнын толтыру немесе ұрланған мүлікті қылмыс аяқталғаннан
кейін қайтару кінәліні жауаптылықтан босатпайды, бірақ жазаны жеңілдету
үшін негіз ретінде қызмет етеді.Ұрлаудың келесі бір белгісі пайдакүнемдік
мақсат болып табылады.
Бөтен мүлікті алып қойып және (немесе) өзінің меншігіне немесе басқа
адамның меншігіне айналдыру жөніндегі ойы, сол сияқты осы алып қою мен
иелікке айналдырудың заңға қайшы және қайтарымсыздығы баюға, олжа табуға,
пайда көруге ұмтылыс ретінде жасалған пайдакүнемдікті білдіреді.
Субъективтік жағынан алғанда ұрлау–қашанда пайдакүнемдік қылмыс.
Пайдакүнемдік мақсат заңсыз немесе қайтарымсыз алып қою және (немесе)
мүлікті өзінің немесе басқаның пайдасына айналдыру жолымен жасалған ұрлау
кезінде жүзеге асады.
Осының соңғы жағдайында баюға деген ұмтылыс мүлікті басқа біреуге
беретін адамның емес, өзінің меншігіне қайтарымсыз алып қойғысы келетін
адамның тарапынан жүзеге асырылады (мысалы, материалдық жауапты адам өзіне
сеніп тапсырылған мүлікті өйтуге құқығы жоқ болса да біреуге беріп
отырады). Жекелеген адамның пайдакүнемдік пиғылын қанағаттандыруға
бағытталған ұрлау мақсатсыз болмайды.
Алып қою нәтижесінде меншік иесіне не өзге де иеленушілерге материалдық
шығын келтіріледі.Ұрлау кезіндегі материалдық шығын тікелей нақты шығында
көрсетуі керек.
Ұрлаумен келтірілген шығындардың орнын толтыру кезінде, оның мөлшері
соттың қабылдаған сол кездегі тұратын бағасына қарай анықталады.
Меншік иесіне немесе заңды иесіне материалдық шығын келтірмеген мүлікт
алып қою ұрлау ретінде сараланбайды.Ұрлау заты ретіндегі мүлік белгілі бір
физикалық, экономикалық және заңдық қасиеттерге ие болады. Физикалық қасиет
мүліктің кеңістіктегі бейнеленген сыртқы дүниесінің заттық, материалдық
нәрсесін білдіреді.
Бұл–қоғамдық өндіріс барысында алынған материалдық қаражат. Нақ осы
сияқты заттың талданатын қасиеттерінің болмауына қарай, мүліктің өзіне әлі
ие болмай-ақ түрлі игіліктер мен мүліктік сипаттағы құқыққа ие болу
жөніндегі ойы мен пиғылы ұрлау болып саналмайды, мысалы көлікте тегін жүру
үшін жасанды билетті пайдалану.
Ұрлау заты ретіндегі мүліктің экономикалық қасиеті оның белгілі бір
экономикалық құндылыққа ие болатынын көрсетеді. Құндылықтың әдеттегі
көрінісі–оның бағасы, ақшаға бағалануы.Осыған орай іс жүзінде шаруашылыққа
қажетті құндылығын жоғалтқан, иесі керексіз деп тастаған заттарды иемденіп
алу ұрлау деп саналмайды.
Құндылықты анықтаудың өлшемдік негізі нақты бір мүлікті дайындауға,
жасауға, өндіруге немесе өсіруге жұмсалған адамның еңбегі танылады. Заттың
экономикалық қасиеті болмаса ұрлау болды деп танылмайды, мысалға, табиғат
жағдайындағы өсімдіктер немесе жан-жануарлар дүниесіне қатысты өзінің
немесе үшінші бір объектінің пайдасына айналдыруда.
Мұндай табиғат объектілер адамның еңбегі сіңірілмегендіктен нақты
бағалана алмайды. Егерде өсімдіктер немесе жан-жануарлар объектілеріне
адамның еңбегі сіңірілген болса, онда мұндай мүліктерді иеленіп алып қою
ұрлаудың құрамын құрайды.
Мысалы, белгілі бір шаруашылық қарамағындағы аңдар қорығынан қара түлкі
ұрлау немесе жасанды тоғаннан балық ұрлап аулау, сол сияқты бақта өсірілген
шыршаларды, безендіру бұталарын, басқа да ағаштарды кесіп алу меншікке
қарсы қылмыстарға жатады.Қазақстан Республикасы Жоғары Сотының 2003 жылғы
11-шілдедегі Ұрлау туралы істер бойынша Сот тәжірибесі туралы нормативті
қаулысының 15-тармағында қылмыс затына айналған мүліктің бағасын анықтау
кезінде тиісті бір құжаттармен айғақталған, сол қылмыс жасалған кездегі
меншік иесінің сатып алған мүлкінің бөлшек сауда, базар немесе комиссиялық
сауда бағасы анықталуы тиіс.
Ұрланған заттың құнын анықтау кезінде нақты бағасы белгісіз және даулы
мәселе тудыратын болса, мүліктің бағасы сарапшы қорытындысы бойынша
анықталады.
Зат ұрлаудың тағы бір қасиеті заңдық болап табылады. Ол мүліктің
кінәліге қатысы бойынша қашанда бөтен болуымен көрінеді. Кінәліде алып
жатқан затқа деген не шындығындағы, болжамды құқығы болуға тиіс емес.
Өз меншігіндегі мүлік ұрлау заты болуы мүмкін емес, сондықтан өзінің
мүлкін өзі заңсыз алу ұрлау құрамын құрамайды.Сөйтіп ұрлау баршасына бірдей
нысан болып табылатын белгілі бір белгілердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz