ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДАҒЫ КОСОВО МӘСЕЛЕСІ
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
І ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР
ЖҮЙЕСІНДЕГІ КОСОВОНЫҢ ОРНЫ
1. Қазіргі кездегі Косовоның жағдайы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 9
2. Ұлы державалардың Косово мәселесіне қатысты ұстанымдары ... .13
ІІ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДАҒЫ КОСОВО МӘСЕЛЕСІ
2.1 Косово дағдарысының шығу себебі, тарихи алғы
шарттары ... ... ... ... ..21
2.2 Иосип Броз Титоның Косовоға қатысты саясаты(1963-
1980) ... ... ... ... 29
2.3 Косоводағы Слободан Милошевич режимінің
салдары ... ... ... ... ... ... ..33
III КОСОВО МӘСЕЛЕСІНІҢ ШЕШІЛУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Косовоның мәртебесі және оның тәуелсіздікті жариялағанынан кейінгі
даму
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...37
3.2 Косоводағы бітімгерлік
операциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...57
Қосымшалар
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Жанжалдар мен қарулы қақтығыстар халықаралық
қатынастар тарихындағы өзекті құбылыстардың бірі. 1945 жылдан кейін әлемде
200-ден аса аймақтық және жергілікті соғыстар мен жанжалдар орын алған. Осы
соғыстардың салдары көптеген адамдардың өліміне үлкен материалдық
тоқырауға, экологиялық апаттарға, халықтың моральдық-психологиялық жағынан
құлдырауына, әлемдегі хал-ахуалдың күрделенуіне алып келді. Көптеген
аймақтық жанжалдар өз шеңберінен шығып ғаламдық мәселеге айналды. Көп
жағдайда аймақтық мәселелер, жанжалдар сыртқы күштердің, яғни халықаралық
қатынастардың басқа субьектілерін араластыруына алып келіп жатады. Осындай
жанжалдың бір түрі Косово дағдарысы.
1999 жылы наурыз-маусым айларындағы НАТО-ның Югославияға қарсы әскери
операциясы бүкіл әлемді дүр сілкіндірді. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін
алғаш рет тәуелсіз еуропалық мемлекет, 19 мемлекет кіретін коалиция
тарапынан соққыға ұшырап, басқа мемлекеттер осы елдің ішкі істеріне
араласып, 1949 жылғы Вашингтон келісімін жоққа шығарғандай болды.
Осы жағдай жаңа халықаралық қатынастар, ғаламдық және еуропалық
қауіпсіздік, халықаралық құқық мәселелерін қызу талқылауларға түсіп, сынға
ілінді. Бұл талқылаулардың бір ерекшелігі – Югославияға қарсы жасалған НАТО-
ның іс-әрекетінің қарама-қайшылығы, халықаралық құқықтық база мен әлемдік
тәртіпке әсері. Көптеген дамушы елдерді осы жағдай қатты қобалжытты, себебі
Югославияның орнында осы елдер де гуманитарлық интервенцияның құрбаны
боларына ешкім кепіл бола алмады.
Балқандағы соғыс соның ішінде, Косоводағы жанжал бүкіл әлемді дүр
сілкіндірді. Косоводағы албандар мен сербтердің қақтығысынан басталған және
Еуропа елдерінің басқа елдің ішкі жағдайына қол сұғуы халықаралық тәртіптің
бұзылуына алып келді. 1990 жылдары аймақтық қақтығыстар халықаралық
қатынастардағы негізгі проблемалардың біріне айналды. Осындай аймақтарға
Сьерра-Леона, Судан, Сомали, Руанда, Босния, Косово және Шешенстан болды.
Зерттеуші Р.Фальктің пайымдауынша елдердің осындай мүшкіл жағдайы қырғи
қабақ соғысынан кейінгі қалыптасқан жаңа әлемдік тәртіпке байланысты.
Бұл елдердің жаһандану үрдісіне қосатын үлесі болмағандықтан әлемдік
державалар оларға ешқандай көмек көрсете алмауда. Алайда осы мәселелерді
шешуде қай ел көшбасшы болу керек деген сұрақ өте қайшы болып тұр.
Кейінгі уақытта, халықаралық қауымдастық адам құқықтары мәселелеріне
көп көңіл бөле бастады. Апартейдқа қарсы Оңтүстік Африкадағы және Шығыс
Еуропадағы азаматтық-саяси құқықтар үшін күрес науқандары үлкен
жетістіктерге жетті.
Косовадағы адамзатқа қарсы қылмысты АҚШ пен Еуропа бүкіл әлемге
бағытталған жаңа қауіп ретінде бағалады. Сондықтан да олар Рундадағы оқиға
қайталанбас үшін өте қатал шараларға барды.
Жалпы алғанда, Балқан түбегіндегі дағдарыстың шығу себептерін екі
фактормен айқындауға болады. Біріншіден – этникалық, екіншіден -
территориялық тарихқа көз жүгіртетін болсақ сербтер мен албандардың
қақтығысы Милошевичтің келуімен өрши түсті. Теқ қана 1458 жылы ғана
сербтердің саны 98% болып, албандардың саны 1% болатын болса, 2007 жылы
албандардың саны 92% ал сербтердікі 5% ғана. Осы қатынасқа қарай отырып
мұсылмандар мен христиан діндерінің бір территорияда орналасуы болашақта
қақтығысқа апарар жол боларын аңғару әсте қиын емес. Осман империясының қол
астында болған және албандармен қақтығыстар жүргізген сербтер қазіргі таңда
территориясының бөлінбеуінің қалауын дұрыс деп есептейді.
Қазіргі таңда Косово мәселесі өте өзекті. Себебі, Косово Шығыс Еуропада
орналасқан ел, соған қарамастан Батыс Еуропа мемлекеттерінің оған деген
мүддесі зор. Ол әлемдегі болып жатқан Израиль мен Палестина, Үндістан мен
Пәкістан арасындағы немесе түріктер мен күрдтер арасындағы қақтығыс сияқты,
албандар мен сербтердің, яғни өркениеттер қақтығысының құрбаны болып отыр.
Бұл қақтығыс ХХ ғасырдың туындысы емес, оның түп-тамыры тереңде жатыр.
Сербтер мен албандардың қақтығысында кінәлі немесе дұрыс жақты
көрсетуге болмайды. 80 жыл бойы екі жақ та өздерінің ерекшеліктерін
көрсеткісі келді. Иосип Броз Титоның Косовоға автономия статусын беруі де
Сербия саясатының көрінісі деп айта алмаймыз, себебі Титоның өзі серб
ұлтынан емес. Ол ЮСФР-ді құру арқылы барлық тұрғылықты ұлттардың жағдайын
жақсарту.
Үшінші жақтың араласуы керек еді, бірақ ол әскери сипат алмай, бейбіт
түрде болуы тиіс еді. Косовоға тәуелсіздік беру басқа бір елдердің саясаты
ғана, негізінен ол өзінше өмір сүре алмайды, себебі олардың тәуелсіз
мемлекет ретінде дамуға ешқандай ресурстары жоқ. Тек ол ғана емес, сонымен
қатар екі жақ өзара мәмілеге келе алмай отыр. Болашақта Косово Албанияның
құрамына кіріп, Косовоның бүкіл территориясы албандалған болып,
жергілікті сербтердің мәдени, архитектуралық жағынан құндылықтарын
жоғалтқан болады, ал оның өзі белгілі бір ұлттың ығыстырылуына алып
келеді. Ол жағдайда ауқымды албан-серб соғысына алып келуі мүмкін.
АҚШ пен НАТО-ның іс-әрекетіне келетін болсақ ол БҰҰ-ның рұқсатынсыз
басталған акция. Олардың ақталуы үлкен күмәндар туғызды.
НАТО-ның араласуына Косоводағы адам құқықтарының аяққа тапталуы,
албандарға қарсы геноцид саясатының жүргізілуі ықпал етті.
Осы мәселеде АҚШ-тың позициясы түсініксіз болып отыр. Америка
албандарды яғни мұсылман халқын қолдап отыр. Бір жағынан ол Ресей
Федерациясына көрсеткен күш ретінде, себебі Ресей өзінің көп
автономиясымен әйгілі. Егерде Косово Автономиялық Республикасы барлық елдер
тарапынан тәуелсіз мемлекет болып танылса Ресейдегі елдер де өз
тәуелсіздігін талап етуі мүмкін.
Дипломдық жұмысқа талдау жасауда фактілерге және БАҚ-тың берген
ақпараттарына сүйене отырып, сараптамалық қорытынды жасауға болады.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері. Косоводағы жан-жалдардың пайда
болып, уақыт өте өршіп отырғанынан осы уақытқа дейінгі аралықты қамтиды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының мақсаты осы
аймақтағы шиеленістердің шығу себептері мен қазіргі таңдағы Косово статусын
анықтау. Осы мәселелерге байланысты қорытындылар мен ұсыныстар жасау.
Осыған орай мынадай міндеттерді шешу:
- Қазіргі кездегі халықаралық қатынастар жүйесіндегі Косовоның
орнын ашып көрсету;
- Ұлы державалардың Косово мәселесіне қатысты ұстанымдарын
сипаттау;
- Косово дағдарысының шығу себебін, тарихи алғы шарттарын анықтау;
- Иосип Броз Титоның 1963-1980 аралығындағы Косовоға қатысты
саясатын ашып көрсету;
- Косоводағы Слободан Милошевич режимінің салдарын зерттеу;
- Косовоның мәртебесі және оның тәуелсіздікті жариялағанынан
кейінгі даму жолдарын қарастыру;
- Косоводағы бітімгерлік операцияларын бағалап, оларға сын беру.
Зерттеу обьектісі. Косоводағы қалыптасқан жағдай, тарихқа көз жүгірту,
Еуропа мемлекеттері мен АҚШ-тың негізгі мақсаттары, болашақтағы жағдай.
Диплом жұмысының деректік негізі. Диплом жұмысының алдына қойылған
мақсат-міндеттерге жету жолында деректік негіз болған деректердің
ерекшелігі мен сипатына қарай төмендегідей бірнеше топтамасы қолданылды:
Деректердің бірінші тобына Косоводағы жан-жалдардың пайда болу
себептерін, олардың алғышарттарын, Косово жан-жалының БҰҰ-да орын алуы
және халықаралық қатынастар жүйесіндегі орнын және оның қазіргі кездегі
жағдайына, Косоводағы барлығын қамтитын жағдайды, Косовоның келешек
мәртебесін анықтау үрдісін, қақтығыстарды келіссөздер арқылы ретке
келтіретін Қауіпсіздік Кеңесі қабылдаған Резолюциясы [1], БҰҰ Жарғысы [2],
халықаралық ұйымдардың Косовоға қатысты шешімдері, қарарлары жатқызылады.
Деректердің екінші тобына ел басыларының, сыртқы істер министрлерінің,
халықаралық ұйымдар басшыларының, елшілердің баяндамалары, өзара сапарлар
барысындағы сөйлеген сөздері және әртүрлі ақпарат құралдарына берген
сұхбаттары кіреді. Олар берілген жұмыстың теориялық-әдістемелік негізін
құрайды. Югославия президенті Слободан Милошевичтің сөз сөйлеулері Кто
разрушал Югославию? [3, C. 145], Сербы по-рыцарски защищали страну, НАТО
творило грязные преступления [4, C. 76], ОБСЕ Төрағасы Кнут Воллебэктің
Мы осуждаем терроризм и признаем территориальную целостность России [5,
C. 15-17], және осындай еңбектердің жеке бір тобына Қазақстан
Республикасының президенті Н. Назарбаевтың еңбектері, үкімет басшылары мен
қайраткерлерінің, дипломаттардың еңбектері, сөйлеген сөздері, баяндамалары,
сұхбаттары енгізілді [6].
Деректердің үшінші тобын мемуарлар мен естеліктер құрайды. Бұл
деректердің қатарында батыстың, Югославияны, Ресей, Қазақстанның басқа да
әлем елдерінің саяси қайраткерлерінің естеліктерін ерекше атап өткен жөн.
Бұл деректер Косово жан-жалын реттеуге, қақтығыстарды бейбіт жолмен
реттеуге, елдің сыртқы саясатына қатысты мәселелерді терең зерттеуге
көмектесті. Атап айтсақ Алексей Скворцовтың Косово и Метохия: можно ли
защищать права человека посредством насилия? [7, C. 245], Ж. Атталидің На
пороге нового тысячелетие [8, C. 95], Булатович Л. Генерал Младичтің
Военный преступник? [9, C. 201], Гуськова Е.Ю. Вооруженные конфликты на
территории бывшей Югославии [10, C. 277], Гуськова Е.Ю. Урегулирование на
Балканах: От Бриони до Дейтона (мирные планы 1991-1995) [11, C. 341],
Данилевский Н.Я. Горе победителям [12, C. 141], Калаич Д. Американское зло.
[13, С. 210], Лещиловская И.И. Исторические корни югославского конфликта.
[14, С. 40-56], Мартынова М.Ю. Балканский кризис: Народы и политика [15, C.
577], Миличевич П. Шесть агрессий Запада против южных славян в ХХ-ом
столетии [16, C. 97] атты еңбектері.
Деректердің төртінші тобын Ресейлік және шет елдік бұқаралық ақпарат
құралдарының деректері және қазіргі кездегі интернет сайттарындағы
мәліметтер, зерттеу тақырыбына байланысты мерзімді баспасөз беттерінде
жарияланған материалдар жатады. Оған республикалық және шетелдік газеттер
мен журналдармен қоса анықтамалық-энциклопедиялық материалдар құрайды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Косово мәселесін зерттеу Ресейлік Urgent
problems of Europe кітапшасында өз деңгейінде жазылған. Ол бойынша барлық
мәселелер қамтылған.[17, 39-бет]
Жалпы, Косово мәселесін қарастыру 2000 жылдан бастап тереңірек зерттеле
бастады. Солардың ішінде Балқан түбегіндегі мәселелерді зерттеуде Ресей
сарапшылары үлкен жетістіктерге қол жеткізді. Олар – Валев Э.Б. [18],
Волков В.К. [19, 3-32-бет], Б. А. Шмелев и А. А. Язьков [20, 173-бет],
Волхонский Б. [21, 26-29 бет], Д. Тренина и Е. Степановой [22, 309-бет],
Романенко С. А. [23, 89-105 бет], Григорян М. [24], Караваев А. [25].
Аса құнды зерттеу қатарында Е.Ю. Гуськованың История югославского
кризиса (1990-2000) монографиясы орын алады. Югославия дағдарысының
тарихын Е.Ю.Гуськова тізбектеп он жыл бойы қарастырады. Өзінің
монографиясында автор негізгі назарды келесі аударады: көп ұлттық мемлекет
шарттарында әлеуметтік-экономикалық мәселелердің кез-келген шиеленісуі
сөзсіз түрде оларды ұлттық мәселелерге айналдырады [26, 45-бет].
Құжаттарды талдау негізінде Гуськова республикадағы азаматтық соғыстың
басталуы мен сербия қозғалысының радикалдануына Белградтың қолдауы емес,
басқарушы партия – Хорватия демократиялық достастығының саясаты мен марқұм
президент Франьо Туджманның жеке ұстанымы әрекеттескенін көрсетеді. Босния
мен Герцеговинадағы аса күрделі үрдістерді қарастыра келе, автор, ең
бастапқы кезекте, мемлекеттегі үш негізгі халықтың ішкі мәселелеріне,
республикаларды бөлу үшін күресіне, оның әскери аспектісіне тоқталып
кетеді. Әсіресе, БҰҰ-ның қызметі лайықсыз болып көрінеді, ол жан-жалға
мұсылман үкіметі тарапынан араласты. Осы мағынада сербтерге қатысты
кішігірім объективті пікір айтулары үшін БҰҰ Күштерін өздерінің посттарынан
барлық бұйрық беретіндерді алып тастау көрнекті болып көрінеді. Е.Ю.
Гуськова ұсынылатын реттеу, оларды іске асыру жоспарларын және сәтсіздіктер
себептерін қарастыра отырып, Балкандағы келіссөз үрдісін жүйелендіреді.
Н.В. Буянова өзінің Специфика и причины этнополитического конфликта
[27, 22-25-бет] атты мақаласында этносаяси жан-жалдың ерекшелігін оның екі
жазықтықтары – саяси және этникалық арқылы ашып көрсетуге тырысып көрді.
Бірінші жағдайда, этникалық, этнос, этникалық жан-жал тәрізді түсініктері;
екінші жағдайда – саяси жан-жал, жан-жалдың саясаттандырылуы қарастырылады.
Мақалада саяси, әлеуметтік-экономикалық және этникалық салалардың жан-
жалдық деңгейі туралы мәселе де өз көрінісін табады, олардың соңғысы
өздігінен жан-жалдық болып табылмайды.
В.А. Шагалов өзінің Проблема урегулирования региональных конфликтов в
постбиполярную эпоху и участие российских военнослужащих в миротворческих
операциях [28, 355-бет] атты еңбегінде постбиполярлы дәуірдегі аймақтық
жан-жалдар мен БҰҰ-ның бейбіт саяси эволюциясының мәселелерін қарастыруға
ерекше назар аударды. Автор осы халықаралық ұйымының ХХ ғасырдың аяғында
жүргізген кейбір бейбіт операцияларына талдау жүргізе отырып, олардағы НАТО-
ның ұлғайып келе жатқан орнын ерекше атап өтеді. Мақалада ерекше назар
Ресейдің бейбіт операцияларға қатысуына аударылады.
П. Кандель мен П. Симичтің пікірінше, шетелдік қатысу бейбітшілікті
орнатып, жеке логика мен инерцияға ие болған жан-жалды тоқтату мүмкіндігін
береді. Мысалға, П. Кандель өзінің Босния: проигрывает сильнейший?
мақаласында келесідей бекіткен: әскери әрекеттер театрында үшінші –
халықаралық, әрі әділ күші үстемдік етпегенінше Боснияда бейбітшілік
болмайды [29, 36-бет]. Осындай күш ретінде П. Симич АҚШ пен НАТО-ны
есептейді. Ол келесідей жазады: Босния мен Герцеговина бойынша Дейтон
бейбіт келісімдері жаңа теңгерімнің маңызды тіреуі мен жаңа еуропалық
қауіпсіздік тәртібінің біріне айналды... Дейтон бейбіт келісімдері суық
соғыстан кейінгі АҚШ-тың Еуропадағы аса ірі сыртқы саяси жетістігіне
айналды.
Косово мәселесін зерттеуде International politic журналының да маңызы
жоғары болды. Ол журналда жалпы Югославия және Балқандағы жағдайлары ашып
көрсетілген. Шет елдердің зерттеушілері Сербия мен Албанияның қазіргі
таңдағы таластарын тарихи, діни және территориялық фактормен түсіндіреді.
Сонымен қатар, Греция зерттеушілері де өз ұсыныстары мен көзқарастарын
білдірген. Олар Косовоға тәуелсіздік беру қателік деп есептейді.
Зерттеу жұмысын жазу үшін жиналған материалдар мен әдебиеттер ресей
және американ сарапшыларының үлесінде. Көптеген Ресей ғалымдары Еуропа мен
Американың іс-әрекеттерін сынға алып, халықаралық тәртіпке қайшы деп
жазатын болса, американ зерттеушілері АҚШ пен НАТО-ның шараларын қолдайды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Косово мәселесі адамзат тарихындағы Батыс
Еуропа елдерінің коалиция құрып атқылағаны туралы жаһанды зерттелді.
Зерттеу барысында мынандай нәтижелерге қол жеткізілді: Өркениеттер
қақтығысына сәйкес сербттер мен албандардың діни қақтығыстары анықталды;
Косово мәселесінің саяси астары анықталған Косово мәселесінің әлемге ықпалы
және ерекшеліктері ашып көрсетілген; Қазіргі таңдағы Косовоның орнын
қарастырып, айқындау. Косово мәселесін шешуде ұсыныстар көрсетілген;
Халықаралық құқық тарапынан өқөыөтың бұзылуы; АҚШ-тың негізгі мақсаты
анықталды; НАТО-ның интервенциясы саяси және ғылыми түрде анықталды.
Зерттеу әдістері. Косоводағы жағдайды айқындау үшін ивент-анализ,
контент-анализ, когнитивті-карталау, саяси анықтамалар, эксперттік
сараптаулар, стандартты таңдаулы интервью секілді әдістерін қолдану осы
жұмыстың коптеген мәселелерін анықтауға көмек берді.
Бітіру жұмысының құрылымы. Бітіру жұмыс кіріспеден, үш тараудан,
қорытынды және пайдаланған әдебиеттерден тұрады. Бітіру жұмысының жалпы
көлемі 60 бет.
І ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР ЖҮЙЕСІНДЕГІ КОСОВОНЫҢ
ОРНЫ
1. Қазіргі кездегі Косовоның жағдайы
Балқандағы жағдайдың ең негізгісі Одақтық Югославия Республикасындағы
Косово автономиясында болды. 1999 жылы 24-25 наурызда басталған, 78 күнге
созылған Одақтық күш атты әскери интервенциясы басталды. Интервенцияның
формальді себебі – аймақтағы гуманитарлық апатты тоқтату, ал негізінен ол –
ОЮР-дің Еуропа елдері қойған талаптарды орындамауы.
Осы жағдайдың бастау алған жері 1992 жылы АҚШ-тың президенті Джордж
Буштың косоволық албандарға американдықтардың көмектесуге әрдайым дайын
екенін және егерде Босния-Герцеговиниядағы соғыс Косовоға ауысатын болса,
Милошевич жауапқа тартылатынын ескертті. Бірақ, 1999 жылға дейін АҚШ
ешқандай шаралар жүргізбеді. Оған қоса, 1998 жылдың 23 ақпанында Босния-
Герцеговинядағы АҚШ-тың арнайы өкілі Роберт Гельбард Косово Босату әскерін
лаңкестік ұйым деп жариялап, сербтердің жүргізіп отырған саясатын дұрыс деп
шешті.
Босния-Герцоговиниядағы соғысқа НАТО әскері кешігіп қалғандықтан,
Косовода бұл жағдайды қайталамауға тырысты. Аймақтағы жан-жалдарды БҰҰ-ның
санкциялары, ескертулері шеше алмайтындығын көрсетті [30].
Босния-Герцеговиниядағы соғысқа С.Милошевичтің ықпалы өте үлкен болды.
Дейтондағы келіссөздер жүргізілгенімен Косово мәртебесі туралы ештеңе
айтылмады. 1998 жылдың 9 наурызында Милошевичке аймақтағы әскерін алып
кетуге екі апта береді немесе Лондон тарапынан санкциялар жарияланады деп
мәлімдеді.
Бірақ 25 наурыз күні Ресей, Франция, Италия және Германия тарапынан
талаптарды орындау үшін тағы да бір ай уақыт беруін сұрады. Тек қана
Ұлыбритания АҚШ-пен бірге болып, Милошевич сияқты зұлымды трибуналға
тапсыру қажет деп есептеді. Наурыз айының соңында герман және француз
министрлері Милошевич талаптарымен келісе тұра аймақтағы геноцидті
тоқтатпағанын мәлімдеді, сонымен қатар серб полициялары Приштиндегі бейбіт
халықты өлтіріп жатқаны да назарсыз қалған жоқ.
Осы дағдарыстан кейін АҚШ-тың сыртқы саясатында демократиялық
принциптерді бүкіл әлемге тарату шаралары одан сайын күшейе түсті. Әлемдік
сахнада АҚШ адам құқықтарының бұзылуын сақтауда бірден-бір көшбасшыға
айналды. АҚШ-тың Югославияға Гуманитарлық интервенциясы көптеген
жағдайлармен түсіндіріледі. Көтеріліп келе жатқан Еуропалық Одақ, сонымен
қатар евроны айналымға шығару мәселелері
АҚШ-тың долларына қарсы тұра алатындай валюты болып, долларға қарағанда
сұранысқа көп ие болады деген үрей туғызады. Сөйтіп, Шығыс Еуропадағы
Югославия Одақтық Республикасының ішкі мәселелеріне Солтүстік Альянсты
тартып, аймақтағы құқықтардың бұзылуының бірден-бір себепшісі болды. Кейбір
зерттеушілердің пікірінше АҚШ өзінің күшін, билігін көрсеткісі келіп,
лайықты нысананы тапты дейді.
Көптеген елдер осы кезде БҰҰ-ның нақты жұмысын көрді. БҰҰ
резолюциялар қабылдап, санкция жариялағанымен Косово аймағындағы
қақтығыстарды тоқтатуға күші болмады. БҰҰ-ның жұмысын АҚШ пен НАТО
атқарғандай болды. Қазіргі таңда БҰҰ АҚШ-тың қолындағы қуыршақ екені
барлығына мәлім, себебі БҰҰ-ны қаржыландырып отырған негізгі ел ол АҚШ.
Косоводағы АҚШ пен Солтүстік Альянстың жасалған қылмысы туралы Халықаралық
Сотқа шағымданғанда бұл шағым қарастырылмады. Сонда Әлемдік саясатта
Халықаралық тәртіптің керегі қанша?,-деген сұрақ туындайды. Демократиялық
принциптерді орнатамыз деген ұранды ұстанған елдердің өздері сол
принциптерді аяққа басып отыр.
Стенфорд Университетінің Гувер орталығында қызмет ететін, құқық
мәселелерін зерттейтін Абрахам Софайер өзінің еңбектерінде НАТО-ның іс-
әрекеттерін жақтайды. Оның пікіріне сүйенетін болсақ, Балқандағы жағдайды
дипломатиялық жолдармен шешуге болмайды, жергілікті албандардың АҚШ пен
НАТО-дан көмек сұрағандықтан, оларға көмек бермеу мүмкін емес еді.
С.Милошевичтің сол аймақтағы геноцидіне байланысты көптеген ескертулер
болды, бірақ президент сол ескертулерге қарамастан өз саясатын жалғастыра
берді. Софайер пайымдауынша НАТО мен АҚШ-тың іс-әрекеттері дұрыс болғанымен
олар кнопкалық жақындасу (push-buttonapproach) жағынан олар алыс болды.
Сондықтан да Милошевичтің Халықаралық Сотқа шағымдануы орынды еді.
Бастапқы кезде АҚШ пен ЕО шекаралардың мызғымастығы қағидасын
басшылыққа ала отырып, мемлекеттердің мәлімдемелерін сепаратизм ретінде
әділ түрде бағалап, жаңа мемлекеттік бірлестіктерін мойындамады. Дегенмен,
КСРО-ның құлдырау үрдісінің жылдамдауымен, Батыста Кеңес Одағы тұрғысындағы
кідіртетін факторының жойылуымен Югославияның коммунисттік емес
республикаларын қолдау ойы ұстана бастады. Варшава Келісімінің
Ұйымдастырылуының (ВКҰ), Экономикалық өзаракөмек кеңесінің (ЭӨК) құлдырауы,
Кеңес Одағының құлдырауы әлемдегі күштердің қойылымын түбегейлі түрде
өзгертті. Батыс Еуропа елдері (ең бастапқы кезекте, біріккен Германия үшін)
мен АҚШ үшін өздерінің геосаяси мүдделерінің аймағын стратегиялық маңызды
аймақта кеңейту мүмкіндігі пайда болды [31, 11-50-бет].
Балкан ошағының қызу кезеңінде халықаралық қауымдастықта бірегей
пікірдің болмағанын айта кету керек. Балкандағы жағдай ұлттық, саяси және
конфессионалдық фактордың салуымен шиеленісті. 1991 ж. Социалистік
Федеративті Югославия Республикасының (СФЮР) құлдырау үрдісі Сербия
шектерінде Косовоның автомондық мәртебесінен бас тартудан басталды. Оның
үстіне, Югославияның құлдырауының бастамашылары ретінде басқалардың
қатарында хорваттар да шықты, бұл кезде ерекше екпін өздерін Югославияның
православ және мұсылман халқына қарама-қарсы қойған хорваттардың еуропалық
бірдейлігінің куәлігі ретінде католицизмге жасалған болатын. Халықаралық
қоғамдастық сол кезде СФРЮ мәселелері бойынша арнайы еуропалық
конференцияны өткізу туралы ұсыныстарын жасады, олар көптеген себептерден
іске асырылмады. Сол уақыттары КСРО, жартылай құлдырау кезеңінде бола тұра,
бүлік алдыңғы дебаттарымен өмір сүрді. Германия өзінің бірігу мәселелерін
шешумен айналысты. Өзінің бұрынғы достық байланыстығын іске асыра отырып,
ол Ватиканмен бірге Хорватия мен Словенияның тәуелсіздігін бірінші болып
мойындауға асықты. Батыс Еуропа Германия мен АҚШ-тың қысымымен барлық жан-
жалдасатындарды өз адамдары мен бөтендерге бөлді.
Католикалық Хорватия мен Словения, әрине, өз адамдарына жатқызылды.
Олар жеткілікті ұзақ уақыт бойы Австрия империясының құрамында болып,
объективті түрде Австрия мен Германияға құштар болды. Содан кейін СФРЮ
құрамынан шыққан православ Македония да өз адамдары қатарына кірді,
себебі оның басшылығы батысқа қарай бағытталып, өзінің аумағында БҰҰ
эгидасымен америка бітімгерлерінің орналасуына тез келісім берді. Жағдай
көп ұлтты және көп концессиялы Босния мен Герцеговинамен қиын болды. Тарихи
мұнда негізінен, үш этно-конфессионалды топтары өмір сүрді: католик-
хорваттар, славян-мұсылмандар (олар кейінірек босниялықтар деп аталына
бастады) және православлі сербтер. Босниялықтар дереу өз адамдары болды,
ал православ сербтері бөтен. Осындай бөлінуі бірнеше себептен болды.
Біріншіден, сербтер тарихтан бері Ресейдің Балкандағы одақтастары
ретінде алдыға шықты, сондықтан, оларды ең жоғары деңгейде әлсіздендіру
керек болды, бұл Ресейдің осы аумақтағы әсерін жанама түрде әлсіздендірді.
Екіншіден, мұсылмандарға қолдау көрсете отырып, америкалықтар және жалпы
алғанда, Батыс өзінің энергетикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету туралы
ойлады, себебі, ислам әлемінің мемлекеттері мұнайдың әлемдік қорының ең көп
бөлігіне бақылау жасаййды. Мұсылмандарға Балканда қолдау көрсетіп, Батыс
жанама түрде мұнайға бай ислам мемлекеттерінің ынта-ықыластарын жаулап
отырды. Басқа сөзбен айтқанда, Балкандағы батыс саясаты басынан бастап,
тараптарды бітістіру мен өршіп келе жатқан жан-жалды реттеу тұрғысынан
емес, өзінің саяси мүдделерінен бастама ала отырып, қалыптаса бастаған.
[32, 10-бет].
Жан-жалдың тараптардың әскери соқтығысуына ұзақ мерзімді ұлғаюы және
әлемдік қоғамдастықтың тараптарды бітістіру мен дағдарысты бейбіт жолмен
шешуді іздеу мүмкін болмауының нәтижесінде, дағдарыс НАТО-ның СРЮ-ға қарсы
әскери әрекеттеріне ұлғайды. Соғыстың басталуы туралы шешім 1999 ж. 21
наурызында НАТО Кеңесі – Еуропа мен Солтүстік Американың 19 мемлекеттерінің
аймақтық әскери-саяси ұйымы қабылданған болатын. Операцияның басталуы
туралы шешімді НАТО-ның Бас хатшысы Солана оған НАТО Кеңесі ұсынған
уәкілеттіліктеріне сәйкес қабылдады.
Күшті пайдалануға арналған негіз ретінде СРЮ үкіметінің этникалық
албандарға қатысты жүргізіп жатқан геноцид саясатымен туындаған гуманитарлы
апатты болдырмауға тырысу деп аталды. НАТО-ның Одақтық күш операциясы
1999 жылдың 24 наурызында басталып, 10 маусымда тоқтатылды, операцияның
аяқталуы – 1999 ж. 20 шілдесі. Соғыстың белсенді кезеңінің созылымдығы – 78
тәулік болды. Қатысқандар: бір жағынан, 14 мемлекетпен ұсынылған НАТО-ның
әскери-саяси блогы, олар әскери күшті немесе аумақты берді, әуе кеңістігін
бейтарап елдер - Албания, Болгария, Македония, Румыния ұсынды; екінші
жағынан — СРЮ-дың тұрақты әскері, полиция және тұрақты емес әскери
қалыптасулары. Үшінші тарап – Косово Азаттық әскері, ол базаларын СРЮ
аумағынан тыс пайдаланатын жартылай әскери қалыптасулар жиынтығы болды.
Әскери әрекеттер сипаты НАТО тарапынан әуе-теңіз шабуылды операциясы мен
СРЮ тарапынан әуе-қорғаныстық операциясы болды. НАТО күштерімен әуедегі
үстемдік жаулап алынды, әскери, әрі өндірістік нысандар бойынша бомбалық
және ракеталық соққыларымен: мұнай өңдеу өнеркәсібі мен отын қоры жойылды,
коммуникациялар бұзылды, байланыс жүйелері істен шықты, уақытша энергиялық
жүйелері істен шықты, мемлекеттің өнеркәсіптері мен инфрақұрылымы бұзылды.
Азаматтық халық арасындағы қазалар 1,2 мың өлгендер және 5 мың жараланғанды
құрады, шамамен 860 мың босқындар. [33, 180-бет].
НАТО әуе-теңіз шабуылды операциясын өткізу арқылы СРЮ басшылығының
Косовоға НАТО-ның соғыстың басталуына дейін алдыға қойылған капитуляциясына
қол жеткізді. Дегенмен, негізгі декларацияланатын саяси міндет –
провинциядағы гуманитарды апаттың алдын-алу – тек орындалмай ғана қоймай,
ол сонымен бірге, СРЮ әскерінің шығуынан кейін серб-босқындар ағымының өсуі
және бітімгерлік күштерін енгізу есебінен күшейді. НАТО БҰҰ ҚК-нің албан
босқындарын Косовоға қайтару бойынша шешімін бастамалады, бұл соғыста
жеңуді бекітуге және Косово мен Метозияны СРЮ үкіметінің билігінен шығаруға
қол жеткізді. Бітімгерлік контингентте НАТО-ның басшылығымен шамамен 50 мың
әскери қызметкерлері қызмет етеді [34, 91-бет]
Қазіргі таңда Косово аймағында бұрыңғыға тыныштық орнады, шешілмей
отырған мәселелер бар, солардың бірі Косовоның статусы. Косоводағы
дағдарыстан кейін БҰҰ бүл аймақты өз қарауына алды. 2007 жылдың сәуір
айында Косово статусына байланысты отырыс өтті, бірақ ешқандай нақты шешім
қабылданбады.
2008 жылдың 17 ақпанында Косово мәртебесі Серб өлкесі болды, ол бір
жақты тәртіпте өзінің тәуелсіздігі туралы жариялады. Оның әрекеттері
Сербияның конституциясына қарама-қайшы келеді, сондықтан, оған сәйкес,
Косово мен Метохия автономды өлкесі бұрынғыдай, Сербияның құрамына кіреді.
2008 жылдың 11 мамырына өткен Сербияның кезектен тыс парламенттік
сайлаулары елдің таяу жылдағы мемлекеттік басымдықтарын анықтауда негізгі
болуға арналған. 2008 ж. мамыр айында өткен сайлаулар сербия мемлекетін
соңғы жылдардағы тұңғиықтан шығаруы тиіс болды, ол кезде Скупщина мен
үкіметтегі саяси күштерді жайғастыру Белградқа тіпті Сербия үшін қасиетті
косово мәселесіне қатысты анық ұстанымды алуға қол жеткізбеді. Себебі 2008
ж. өткен президенттік сайлаулары сербия қоғамындағы жікке бөлінуді тек одан
сайын тереңдетті. Сондықтан, келешек коалицияның қаншалықты жұмыс қабілетті
және ең бастысы, ұлттық бағытталған болатынына байланысты Сербияның бірегей
мемлекет ретіндегі сақталуы тәуелді болады.
Сонымен, қазіргі таңда Косовоны тәуелсіз мемлекет ретінде танып отырған
мемлекеттер бар, алайда ең ірі деген ҚХР мен Ресей оны танып отырған
жоқ. Егерде Косовоға обьективті көзқарас беретін болсақ, Косово
болашақта өздігінен өмір сүре алмайды, себебі онда ешқандай капитал жоқ.
Табиғи ресурстарына да кедей. Косово статусын анықтауда екі жақ та бірдей
келісіп сербтер арасында референдум өткізу керек. Тарихты қарасақ негізінен
Косово территориясы үшін күрес жүргізген этникалық албандар болып табылады.
Олар территорияны Осман империясынан азат етуге көп күшін жұмсады.
1.2 Ұлы державалардың Косово мәселесіне қатысты
ұстанымдары
Балкандағы орын алған жағдайдың контекстінде негізгі зардап шеккен
Одақтық Югославия Республикасының автономды Косово аймағы болып табылады.
1999 жылың 24-25 наурыз айындағы 78 күнге созылған Одақтық күш атауын
алған әскери интервенция (құрамында НАТО-ның 19 елі). Югославияға соққы
берудің формальді себебі болып Косоводағы гуманитарлық дағдарыс болды.
Бұл аймақтағы іс-әрекеттер АҚШ пен НАТО-ны қатты сынға алды. Ең бірінші
осы аймақтағы шиеленістер не себептен басталғанын анықтау керек. Косово
негізінен сербтердің тарихи жері. Олар Осман империясының қол астында да
болған. Өздерінің тарихында сербтер өз жерлерін ешкімге бермеген, бірақ
уақыт өте албандардың саны күрт өсіп кетті. Сербтер өз жерлерінен
ығыстырыла басталып, албандықтар өз тәуелсіздігін талап етті. Ең соңғы
мәліметтерге қарағанда аймақтағы халықтың 90% албандар, 5% ғана сербтер
құрайды.
Ноэль Малькольм Косово тарихы атты еңбегінде Югославиядағы дағдарыс
Косовода басталып, сол жерде аяқталады,- деген. Дискриминацияға ұшырау,
тәуелсіздікті талап ету бұл аймақта бұрыннан байқалған құбылыс. Осы
қақтығыстардың басталуы негізінен Осман империясы құлағаннан кейінгі ұлы
державалардың біртұтас албан мемлекетін құра алмауында. Бірінші
дүниежүзілік соғыс аяқталғаннан кейін Сербия, Черногорие және Грециядағы
албандықтар топтарға бөлініп кетті.
1912 жылғы сербтердің, хорваттардың және словендердің корольдігі
құрылғаннан кейін Косовоның Сербияға интеграциялануы басталды. 1929 жылы ол
Югославия болып аты өзгертілді. Белградтағы серб саясаткерлері аймақтағы
демография мәселесін қатты қолға алғанымен аймақтағы албандардың саны өсе
берді.
Соған қарамастан олар Сербиядағы азшылық болып қала берді. Мысалы
статистиканы қарасақ, аймақтағы албандар саны: 1953 жылы-64,9 %, 1961 жылы-
68,2 %, 1971 жылы-73,7 %, 1981 жылы-77,4 %, 1991 жылы-81,6 % [35, 65-бет]
Екінші дүниежүзілік соғысы кезінде Косово, фашистік Албания
мемлекетінің бөлігі бола тұра, итальяндықтардың езгісінде қалды. Соғыстан
кейін Иосип Броз Тито Косовоны федеративті Югославия мемлекетінің құрамына
кіретін Сербия Республикасының Косово-Метохия автономиясына айналдырды. Осы
уақыттан бастап жергілікті албандықтар репрессияларға ұшырай бастады. 1974
жылы Тито Косовоны автономиялы провинция етіп жариялады.
1987 жылы Сербия президенті Слободан Милошевич сербтердің қатыгездігін
жандандырып, жаппай этникалық албандарға қарсы геноцид басталды. Милошевич
Косово автономиясын жойып, провинциядағы парламентті таратқаннан кейін
аймақтағы жағдай одан сайын өршіп кетті. Бұған жауап ретінде албандықтар өз
тәуелсіздіктерін жариялап, 1992 жылы Ибрагим Руговты президент қылып
сайлап, Косово Демократиялық лигасын құрды. Ругов осы аймақта денсаулық,
білімге байланысты көптеген іс-шаралар өткізді, қаражатты Батыс Еуропадағы
албандықтар құйды, бірақ Белградтағы Сербия үкіметі оны танымады.
Осы аймақтағы репрессияларға шыдамаған халық Косовоны азат ету әскері
құрылды. 1997 жылы олар белсенді түрде өз әрекеттерін бастады. 1990 жылы
АҚШ-тың Орталық Барлау Бөлімінде(ЦРУ) аймақтағы жағдайдың өршуі туралы
мәліметтер болғанымен Еуропа елдері оған мән бермеді. 1991 жылы АҚШ-тың
мемлекеттік хатшысы Джеймс Бейкердің С. Милошевичке айтқан сөзінде АҚШ
Югославияның территориялық біртұтастылығын сақтап қалуға мүдделі және осы
біртұтастылықты сақтап қалу үшін радикалды іс-әрекеттерді де жүргіземіз,-
деді [36, 17-19-бет].
1991-1997 жылдары Батыстың негізгі жұмысы аймақтағы соғысты тоқтату
емес, әскери іс-әрекеттерді тежеу болды. 1993 жылы БҰҰ-ның (UNPREDER)
әскері Македонияға барып көмек сұрады, бірақ Македония әскери көмекті бере
алмады.
Сербия үкіметімен Еуропа елдерінің компромисске келе алмау себебінен,
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі әлемдік саясатта НАТО мен АҚШ-тың
басқа бейнесін көрсеткендей болды.
Бұған дейін БҰҰ қауіпсіздігі кеңесінің № 1244 қарары бойынша БҰҰ
протектораты әрі Сербия өлкесі юолып саналып келген Косовоның тәуелсіздігін
жариялауы әлемінің түкпір-түкпіріндегі егемендігі мойындалмай, есесі кетіп,
бүлік шығарып жүрген ұлттарға сылтау болғандай. Косовоның тәуелсіздігі –
діни әр алуандылық пен тілдік алшақтық, ұлттық бірегейлік пен рухани
бірліктің қожырауының нәтижесі болды.
Сонау орта ғасырлардан бастап Балқан Еуропаның оқ-дәрі бөшкесі болып
келді. Басқа бірде-бір аймақта халықтардың тап осындай мидай араласуы жоқ
деуге болады. Косовоның тарихы туралы сербтер мен албандардың әрқайсысының
өзіндік пікірі бар. Сербтердің айтуынша, Косовоның сербтердің жері
екендігіне ХІІ ғасырдан бері деректер куә. Ал албандардың айтуынша, олардың
ата-бабалары Косовоға сербтерден мың жыл бұрын келген. Бұл - әрине, даулы
мәселе. Кейін Балұан түбегі ірі империялардың күрес алаңына айналды. Косово
жерінде діні бөлек албандар мен сербтер алма-кезек бірін-бірі ығыстырып,
кейде тұрақтап күн кешті.
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін социалистік Югославияның басшысы
И.Броз Тито Косовоға автономиялық құқық берді. Косово 1946 жылдан бастап
автономиялық облыс. 1963 жылдан бастап автономиялық өлке болды. Бұл кезде
албандар Косово халқының 90 пайызын құрады. Косовода албан мектептері
ашылды, албан газеттері шығарылды және радио мен телевидение құрылды.
1989 жылы Слободан Милошевичтің Косово автономиясын жойып жіберуіне
байланысты албандардың наразылық қозғалысы басталып, Косово мәселесі
шиелінісе түсті. 1996 жылы Косово Азаттық армиясы құрылды. 1998 жылы Сербия
билеушілері Косовоға әскер енгізді. Содан бері діні әр алуан, тілі бөлек
Косово өлкесі әлемдегі ыстық нүктелердің біріне айналды. Бүкіл әлем
халқын алаңдатып отырған күрделі мәселе күш қолдану мен қан төгу арқылы
емес, бейбіт әдіспен шешімін табуы қажет.
Бәлкім, тәуелсіздік жариялау мәселені бейбіт түрде шешудің әдісі болар.
Бұл жерде екі мәселенің ұшы қылтиып тұр. БҰҰ жарғысында Ұлттардың өзін-өзі
анықтауға құқы бар деген қағида бекітілген. Ал дүниежүзінде тәуелсіздігі
мойындалмаған мемлекеттерің саны 200-ден астып жығылады. Ал мәселенің
екінші қыры, Территориялық тұтастыққа қол соғуға болмайды дейтін
қағиданың бар екені белгілі. Міне, осы қос қағида өзара қарама-қайшылыққа
келіп отыр.
Дәл қазір Косовоны оп-оңай шеше салғанмен, ертеңгі күні жүздеген
елдердің бүйірін жарып шығар Косово синдромын сауықтыруға шамамыз
жетпейді. АҚШ-тың өзінде байырғы үндістер, Испаниядағы баскілер,
Британиядағы ирландықтар, Түркия мен Ирак ортасындағы күрдтер, Қытайдағы
ұйғырлар мәселесіне Косово ұшқын секілді әсер етуі әбден мүмкін. Әлемдік
қауымдастық Косовоға тәуелсіздік әперді дейік, ал қалған 200-ден астам
Косово синдромына қайтіп дауа табарсың. Жер жүзіндегі барлық ұлт пен
ұлысты бөлек отау етіп шығара беретін болсақ, әлемдік тұрақтылықтың шырқы
бұзылады. Қалай дегенмен де екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі
қалыптасқан әлемдік тәртіп пен халықаралық ортақ нормаларды бұзудың ешбір
қисыны жоқ.
Сондықтан өз басым еліміздің Сыртқы істер министірлігінің Косово
тәуелсіздігін танымау туралы ұстанымын толық қолдаймын. Еуропаның қақ
ортасындағы Балқан аймағындағы тұрақсыздық кімге тиімді, кімнің соры екенін
көзі қарақты азаматтың өзі парықтай алады. Мысалы, Косово албандарының
қолтығына су бүркіп жүрген АҚШ, ал сербтердің сүйеніші Ресей екені
бәрімізге мәлім. АҚШ Балқан түбегінде өздері мәлімдегендей, шынайы
демократия мен адам бостандығы емес, әскери базасын орнатып, проамерикалық
режимін таңғысы келді.
Кейбір зерттеушілердің пікірінше Косоводағы жағдай сол уақытта
түсініксіз болғанымен, келешекте оның салдары көп болады дейді. Мысалы
Ресей Федерациясының Сыртқы Істер Министірлігінде қызмет еткен А.А. Матвеев
Косоводан кейінгі жағдайға халықаралық қатынастардың дамуына алармистік
баға берді. Ол Югославиядағы соғыс саяси жүйенің жаңа табиғатына әкелі.
Саяси сенімділік пен халықаралық құқықтың тіреуі бұзылады. Кеше ғана барлық
келіспеушіліктерді дипломатиялық жолмен шешеміз деп ұйғарған
елдер, осы жүйенің құлауына бірден-бір себепші болып отыр,-дейді [37]
Көптеген мәселелер Ресейлік саясаткерлерді алаңдатып отыр. Олардың
қарастырып отырған мәселелерінің бірі болып: НАТО-ның тарихтағы ең бірінші
шабуылына қандай себептер әсер етіп отыр?
Осы сұраққа жауап беруде сарапшылар әр түрлі ойға келеді. Біреулер НАТО-
ның іс-әрекеттері аймақтағы гуманитарлық апаттың одан әрі таралуына жол
бермеу мақсатында десе, екіншілері Одақтық күш деген атаумен жасырынған
елдердің негізгі мақсаты болып өздерінің геосаяси, әскери-стратегиялық және
саяси мақсаттарына жүзеге асыру дейді.
Соңғылары С.Милошевичтің саясатымен келіспесе де оның аймақтағы
жүргізіп отырған саясаты, БАҚ-тың жазғанындай болмаған, аймақтағы
гуманитарлық апатты жасап отырған жергілікті албандардың өздері және бұл
апат НАТО-ның интервенциясы кезінде өрши түсті дейді. НАТО-ның
бітімгершілерінің қолынан қаза болған адамдардың саны, сол жердегі дағдарыс
кезіндегі адамдар санынан жоғары болған және олардың көпшілігі бейбіт
тұрғындар.
Осы аймақтағы интервенцияның тағы бір себебі ол саяси аренадан
С.Милошевичті жою. Оған қарсылық ретінде саясаткерлер бұл аймақта жағдайдың
қиын болғандығын айтып, НАТО-ның араласпауынсыз шешілмейтіндігін айтады.
Косовода этникалы албандардың, азшылықтың құқықтарының сақталмауы
халықаралық құқыққа, демократия принциптеріне қайшы келетіндігін айтты.
Тағы басқа пікірлерге сүйенетін болсақ, АҚШ пен НАТО-ға Югославия
КСРО мен Варшава келісіміне қарсы тұратындай күш болып, антиатлантикалық
бағытты ұстанумен қатар басқа Балтық елдеріне таратуы мүмкін деп
есептелген. Енді бір сарапшылар АҚШ-тың тікелей қорқынышын Еуропалық Одақ
шекара, еркін сауда зонасымен қоса өздерінің валютасын шығаруды көздеді.
Әрине бұл жайт АҚЩ-тың назарында болды. Болашақта доллардың құнының
еуропалық валютаға қарағанда төмен болуынан қоыққан гегемон белгілі-бір
шаралар өткізбекші болды. Сол шаралардың бірі Солтүстік Альянсты Балтық
елдеріндегі соғысқа тартып, Еуропалық Одақтың даму процессін тежеу болды
[38, 25-26-бет].
НАТО-ның гуманитарлық интервенцияны бастауының негізгі себептерін
анықтауда сарапшылар әр түрлі ойларын ұсынады, бірақ оның қандай мақсатты
көздегенін ешкім ашып көрсете алмайды.
Сербияның Сыртқы істер Министрі Вук Йеремич Косовоны мойындаған елдерді
олардың осы шешімдерін қайта қарастыруға шақырды. Бұл туралы ол БҰҰ ҚК
арнайы шақырылған мәжілісінде мәдімдеді. Оның айтуынша, Белград
тәуелсіздігін ақпанның ортасында жариялаған провинцияға қатысты күшті
пайдалануға немесе эмбарго енгізуге жоспарланбады. Барлық этникалық
қоғамдардың ауқаттылығы Белградтың өмірлік маңызды мүддесі болып табылады.
Өзінің тәуелсіздігін қорғау үшін Сербия барлық саяси және дипломаттық
құралдарын іске қосуға ниетті [39].
Кесте. Косовоны дереу түрде мойындаған елдер:
рн № Мемлекет Мойындаған уақыты
1. Австралия 2008 ж. 19 ақпаны
2. Австрия 2008 ж. 27 ақпаны
3. Албания 2008 ж. 18 ақпаны
4. Ауғанстан 2008. 18 ақпаны
5. Белгия 2008 ж. 25 ақпаны
6. Болгария 2008 ж. 20 наурызы
7. Ұлыбритания 2008 ж. 18 ақпаны
8. Венгрия 2008 ж. 19 наурызы
9. Германия 2008 ж. 20 ақпаны
10. Дания 2008 ж. 21 ақпаны
11. Ирландия 2008 ж. 29 ақпаны
12. Исландия 2008 ж. 5 наурызы
13. Италия 2008 ж. 21 ақпаны
14. Канада 2008 ж. 18 наурызы
15. Коста-Рика 2008 ж. 17 ақпаны
16. Латвия 2008 ж. 20 ақпаны
17. Лихтенштейн 2008 ж. 25 наурызы – Швейцария шешімімен
бірлесіп орындау
18. Люксембург 2008 ж. 21ақпаны
19. Малайзия 2008 ж. 20 ақпаны
20. Монако 2008 ж. 19 наурызы
21. Нидерланды 2008 ж. 4 наурызы
22. Норвегия 2008 ж. 28 наурызы
23. Перу 2008 ж. 22 ақпаны
24. Польша 2008 ж. 26 ақпаны
25. Корей 2008 ж. 28 наурызы
Республикасы
26. Сенегал 2008 ж. 19 ақпаны
27. Словения 2008 ж. 5 наурызы
28. АҚШ 2008 ж. 18 ақпаны
29. Түркия 2008 ж. 18 ақпаны
30. Финляндия 2008 ж. 7 наурызы
31. Франция 2008 ж. 18 ақпаны
32. Хорватия 2008 ж. 19 наурызы
33. Швейцария 27 ақпаны 2008
34. Швеция 2008 ж. 4 наурызы
35. Эстония 2008 ж. 21 ақпаны
36. Жапония 2008 ж. 18 наурызы
Косовоның жолын кішігірім халықтар да ұстана бастады. Жоқ дегенде бес
аумақ өзінің тәуелсіздігін мойындауға қол жеткізуге ниеттерін білдірді.
Алғашқылар болып Абхазия мен Оңтүстік Осетия талап етуді шешті. Содан
кейін посткеңестік кеңістіктегі үшінші автономия – Приднестровьенің құпиялы
жоспары туралы әйгілі болды. Алайда бұл әлі де барлығы емес. Ауқатты
Еуроодақтың ішінде де сепаратисттік көңіл-күйлері нығая бастады.
Аймақтық үкімет Басков елдері – Испанияның солтүстігіндегі автономды
облысы – Косовоның шешімінен соған ұқсау мысалын көрді. XXI ғасыр шағын
елдердің ұлттық дербестілігінің ғасырына айналады.
Басков елдеріндегі саяси жан-жал аймақтың өзін анықтау құқығына ие
болғаннан кейін ғана шешілуі мүмкін", - деп мәлімдеді баск әкімшілігінің
өкілі Мирен Аскарате.
Литвалық Сеймінің Косовоны мойындау туралы шешімі 2008 ж. 10 наурызында
қабылдауы тиіс еді. Алайда, 10 наурызда осы шешім қабылданбай, Литваның
өңірдің тәуелсіздігін мойындаудың нақты күні анық емес.
Нақты түрде Македония шекараның демаркациясын жүргізіп, Сербиямен емес,
нақ Косовомен шекаралық бақылауды бекітті. Алайда, парламентте, үкімет те
өңірдің тәуелсіздігін мойындау туралы шешім қабылдамады.
Пәкістан сыртқы істер министрлігі косоварлардың әрекеттерін әділ деп
мойындап, Косовоның тәуелсіздігіне қолдау көрсетті. Айта кететіні, қандай
да болса ресми мойындау туралы мемлекеттің Үкіметі хабарламады.
Панама бастапқы кезекте тәуелсіздікті дереу мойындауға бейім еді,
алайда ақпанның аяғында басшылық шешімін өзгертіп, косоварлардың өзін-өзі
анықтау құқығын қолдайтынына қарамастан, егжей-тегжейлі талдауды
өткізетінін мәлімдеді.
Сауд Аравиясы ағалық мұсылман халқының тәуелсздігін қолдауға ниет
білдірсе де, өңірді ресми деңгейде мойындауға асықпайды. Франция мен АҚШ-
тың күшті әсерінен, Тунис өңірді мойындауды ұстанады, алайда ол өзінің
ұстанымын әлі өңдемеді. Чехия Премьер-министрі Мирек Тополанектің айтуынша,
Чехия міндетті түрде Косовоны мойындайды, алады өңірдің барлық еуропалық
нормалар мен халықтың тең құқықтарын сақтау шартында [40].
Аргентина Косово оқиғасының Фолкленд жағалауларын ретке келтіруді
қиындататыны жөнінде қауіптерін айтты.
Босния мен Герцеговинада мемлекеттің үштен бір бөлігін сербтер құрайды,
бұл мәселені ерекше сезімтал етеді.
Боливия үшін Косово автономисттер үшін қауіпті оқиғаны қалыптастыруы
мүмкін, мемлекеттің шығыс аудандарындағы Греция мен Кипр Солтүстік Кипрдің
мүмкін тәуелсіздікті иемденуімен мазасызданады. Грузияда Абхазия мен
Оңтүстік Осетия аумақтарында қауіпті жағдай орын алады. Қазіргі уақытта
Израиль үкіметі Косовоның тәуелсіздігін мойындаған елдерге қосылмауға шешім
қабылдады, - деп жариялады Кнессет депутаты Рухама Авраам Балила. Оның
айтуынша, Израилде жағдайды өте қауіпті деп есептейді [41, 45-бет].
Индонезияда Косово Ачеха мен Ириана сепаратисттері үшін қауіпті оқиғаны
дамытады деп қауіптерін білдіреді.
Баск және каталон сепаратисттері Испанияға тиесілі өз аймақтарының
тәуелсіздігі үшін күреседі.
Қытай Тайваньді жоғалтқысы келмейді.
Молдавияда Косовоның Приднестровье үшін қауіпті жағдайға негіз беретін
айтты. Румыния Молдавия тұрғындарымен ең жоғары дәрежеде ортақтас болып
келеді.
Сербия Косово президентінің, премьер-министр мен парламент төрағасының
қылмыстық қудалауын бастады.
Словакия Косовоның елдің оңтүстігіндегі венгер азшылығы үшін қауіпті
жағдай туындатады деп күмәндануда.
Судан өзінің оңтүстік аумағындағы жан-жалмен уайым шегуде.
Украина халықаралық құқық қағидаларын ұстанып, Косовоны мемлекет деп
мойындамайды. Өңірдегі жағдайды егжей-тегжей зерттеу үрдісі басталды,
алайда президент шешім қабылдаумен асықпайтыны анық.
Филиппинада оңтүстік аудандардағы (Моро) сепаратисттердің идеяларымен
қамдануда.
Шри-Ланкада тамиль сепаратисттері өздерінің құқықтары үшін күресуде.
XVI-ші Бенедикт Владету Янкович, Сербияның жаңа елшісін Қасиетті
Тағында қабылдаған кезде келесідей сөйледі: Мен барлық тараптарды
ұқыптылықпен және бір қалыпты әрекет етуге, сонымен бірге, өзара құрметті
қолдайтын және ымыраға әрекеттесетін шешімдер іздеуге шақырамын [42, 26-
27].
Ендігі кезде, халықаралық ұйымдардың мәлімдемелеріне сүйенетін болсақ,
Біріккен Ұлттар Ұйымы келесідей білдірді: Ресей мен Қытайдың Косовоны
мойындаудан бас тартулары Косово үкіметіне БҰҰ-да өкілеттілікке ие болуға
қол жеткізбейтіні күтілуде, себебі, осы сұрақты қарастыру үшін және ол
бойынша дауыс беру үшін Бас Ассамблеяда БҰҰ-ның Қауіпсіздік кеңесінің
барлық бес тұрақты мүшелерінің мақұлдауы қадет.
ОБСЕ келесідей мәлімдеді: Ресей Косовоның аталмыш ұйымға мүшелік етуіне
қарсы шығады.
Еуродақ. 18 ақпан күні Брюсселде кездесу барысында Еуроодақ елдерінің
сыртқы саяси ведомосттерінің басшылары ЕО-тың әр мемлекеті Косовоның
тәуелсіздігін мойындау немесе мойындамауды, ұлттық тәжірибе мен заңды
нормаларына тәуелді, дербес түрде шешеді деген бірлескен мәлімдемені
қабылдады.
ПАСЕ. ПАСЕ басшысы Луис Мария де Пуч Косово парламенті өңірдің
Сербиядан тәуелсіздік туралы бір жақты декларациясын қабылдағаны жөнінде
өкінетінін мәлімдеді.
НАТО: НАТО-ның Косоводағы қауіпсіздікті кепілдеу жауапкершілігі мен
қабілеттігі өзгеріссіз болып қалады. Косоводағы тұрақтылықты қамтамасыз
етуге жауапты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
І ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР
ЖҮЙЕСІНДЕГІ КОСОВОНЫҢ ОРНЫ
1. Қазіргі кездегі Косовоның жағдайы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 9
2. Ұлы державалардың Косово мәселесіне қатысты ұстанымдары ... .13
ІІ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДАҒЫ КОСОВО МӘСЕЛЕСІ
2.1 Косово дағдарысының шығу себебі, тарихи алғы
шарттары ... ... ... ... ..21
2.2 Иосип Броз Титоның Косовоға қатысты саясаты(1963-
1980) ... ... ... ... 29
2.3 Косоводағы Слободан Милошевич режимінің
салдары ... ... ... ... ... ... ..33
III КОСОВО МӘСЕЛЕСІНІҢ ШЕШІЛУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Косовоның мәртебесі және оның тәуелсіздікті жариялағанынан кейінгі
даму
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...37
3.2 Косоводағы бітімгерлік
операциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...57
Қосымшалар
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Жанжалдар мен қарулы қақтығыстар халықаралық
қатынастар тарихындағы өзекті құбылыстардың бірі. 1945 жылдан кейін әлемде
200-ден аса аймақтық және жергілікті соғыстар мен жанжалдар орын алған. Осы
соғыстардың салдары көптеген адамдардың өліміне үлкен материалдық
тоқырауға, экологиялық апаттарға, халықтың моральдық-психологиялық жағынан
құлдырауына, әлемдегі хал-ахуалдың күрделенуіне алып келді. Көптеген
аймақтық жанжалдар өз шеңберінен шығып ғаламдық мәселеге айналды. Көп
жағдайда аймақтық мәселелер, жанжалдар сыртқы күштердің, яғни халықаралық
қатынастардың басқа субьектілерін араластыруына алып келіп жатады. Осындай
жанжалдың бір түрі Косово дағдарысы.
1999 жылы наурыз-маусым айларындағы НАТО-ның Югославияға қарсы әскери
операциясы бүкіл әлемді дүр сілкіндірді. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін
алғаш рет тәуелсіз еуропалық мемлекет, 19 мемлекет кіретін коалиция
тарапынан соққыға ұшырап, басқа мемлекеттер осы елдің ішкі істеріне
араласып, 1949 жылғы Вашингтон келісімін жоққа шығарғандай болды.
Осы жағдай жаңа халықаралық қатынастар, ғаламдық және еуропалық
қауіпсіздік, халықаралық құқық мәселелерін қызу талқылауларға түсіп, сынға
ілінді. Бұл талқылаулардың бір ерекшелігі – Югославияға қарсы жасалған НАТО-
ның іс-әрекетінің қарама-қайшылығы, халықаралық құқықтық база мен әлемдік
тәртіпке әсері. Көптеген дамушы елдерді осы жағдай қатты қобалжытты, себебі
Югославияның орнында осы елдер де гуманитарлық интервенцияның құрбаны
боларына ешкім кепіл бола алмады.
Балқандағы соғыс соның ішінде, Косоводағы жанжал бүкіл әлемді дүр
сілкіндірді. Косоводағы албандар мен сербтердің қақтығысынан басталған және
Еуропа елдерінің басқа елдің ішкі жағдайына қол сұғуы халықаралық тәртіптің
бұзылуына алып келді. 1990 жылдары аймақтық қақтығыстар халықаралық
қатынастардағы негізгі проблемалардың біріне айналды. Осындай аймақтарға
Сьерра-Леона, Судан, Сомали, Руанда, Босния, Косово және Шешенстан болды.
Зерттеуші Р.Фальктің пайымдауынша елдердің осындай мүшкіл жағдайы қырғи
қабақ соғысынан кейінгі қалыптасқан жаңа әлемдік тәртіпке байланысты.
Бұл елдердің жаһандану үрдісіне қосатын үлесі болмағандықтан әлемдік
державалар оларға ешқандай көмек көрсете алмауда. Алайда осы мәселелерді
шешуде қай ел көшбасшы болу керек деген сұрақ өте қайшы болып тұр.
Кейінгі уақытта, халықаралық қауымдастық адам құқықтары мәселелеріне
көп көңіл бөле бастады. Апартейдқа қарсы Оңтүстік Африкадағы және Шығыс
Еуропадағы азаматтық-саяси құқықтар үшін күрес науқандары үлкен
жетістіктерге жетті.
Косовадағы адамзатқа қарсы қылмысты АҚШ пен Еуропа бүкіл әлемге
бағытталған жаңа қауіп ретінде бағалады. Сондықтан да олар Рундадағы оқиға
қайталанбас үшін өте қатал шараларға барды.
Жалпы алғанда, Балқан түбегіндегі дағдарыстың шығу себептерін екі
фактормен айқындауға болады. Біріншіден – этникалық, екіншіден -
территориялық тарихқа көз жүгіртетін болсақ сербтер мен албандардың
қақтығысы Милошевичтің келуімен өрши түсті. Теқ қана 1458 жылы ғана
сербтердің саны 98% болып, албандардың саны 1% болатын болса, 2007 жылы
албандардың саны 92% ал сербтердікі 5% ғана. Осы қатынасқа қарай отырып
мұсылмандар мен христиан діндерінің бір территорияда орналасуы болашақта
қақтығысқа апарар жол боларын аңғару әсте қиын емес. Осман империясының қол
астында болған және албандармен қақтығыстар жүргізген сербтер қазіргі таңда
территориясының бөлінбеуінің қалауын дұрыс деп есептейді.
Қазіргі таңда Косово мәселесі өте өзекті. Себебі, Косово Шығыс Еуропада
орналасқан ел, соған қарамастан Батыс Еуропа мемлекеттерінің оған деген
мүддесі зор. Ол әлемдегі болып жатқан Израиль мен Палестина, Үндістан мен
Пәкістан арасындағы немесе түріктер мен күрдтер арасындағы қақтығыс сияқты,
албандар мен сербтердің, яғни өркениеттер қақтығысының құрбаны болып отыр.
Бұл қақтығыс ХХ ғасырдың туындысы емес, оның түп-тамыры тереңде жатыр.
Сербтер мен албандардың қақтығысында кінәлі немесе дұрыс жақты
көрсетуге болмайды. 80 жыл бойы екі жақ та өздерінің ерекшеліктерін
көрсеткісі келді. Иосип Броз Титоның Косовоға автономия статусын беруі де
Сербия саясатының көрінісі деп айта алмаймыз, себебі Титоның өзі серб
ұлтынан емес. Ол ЮСФР-ді құру арқылы барлық тұрғылықты ұлттардың жағдайын
жақсарту.
Үшінші жақтың араласуы керек еді, бірақ ол әскери сипат алмай, бейбіт
түрде болуы тиіс еді. Косовоға тәуелсіздік беру басқа бір елдердің саясаты
ғана, негізінен ол өзінше өмір сүре алмайды, себебі олардың тәуелсіз
мемлекет ретінде дамуға ешқандай ресурстары жоқ. Тек ол ғана емес, сонымен
қатар екі жақ өзара мәмілеге келе алмай отыр. Болашақта Косово Албанияның
құрамына кіріп, Косовоның бүкіл территориясы албандалған болып,
жергілікті сербтердің мәдени, архитектуралық жағынан құндылықтарын
жоғалтқан болады, ал оның өзі белгілі бір ұлттың ығыстырылуына алып
келеді. Ол жағдайда ауқымды албан-серб соғысына алып келуі мүмкін.
АҚШ пен НАТО-ның іс-әрекетіне келетін болсақ ол БҰҰ-ның рұқсатынсыз
басталған акция. Олардың ақталуы үлкен күмәндар туғызды.
НАТО-ның араласуына Косоводағы адам құқықтарының аяққа тапталуы,
албандарға қарсы геноцид саясатының жүргізілуі ықпал етті.
Осы мәселеде АҚШ-тың позициясы түсініксіз болып отыр. Америка
албандарды яғни мұсылман халқын қолдап отыр. Бір жағынан ол Ресей
Федерациясына көрсеткен күш ретінде, себебі Ресей өзінің көп
автономиясымен әйгілі. Егерде Косово Автономиялық Республикасы барлық елдер
тарапынан тәуелсіз мемлекет болып танылса Ресейдегі елдер де өз
тәуелсіздігін талап етуі мүмкін.
Дипломдық жұмысқа талдау жасауда фактілерге және БАҚ-тың берген
ақпараттарына сүйене отырып, сараптамалық қорытынды жасауға болады.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері. Косоводағы жан-жалдардың пайда
болып, уақыт өте өршіп отырғанынан осы уақытқа дейінгі аралықты қамтиды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының мақсаты осы
аймақтағы шиеленістердің шығу себептері мен қазіргі таңдағы Косово статусын
анықтау. Осы мәселелерге байланысты қорытындылар мен ұсыныстар жасау.
Осыған орай мынадай міндеттерді шешу:
- Қазіргі кездегі халықаралық қатынастар жүйесіндегі Косовоның
орнын ашып көрсету;
- Ұлы державалардың Косово мәселесіне қатысты ұстанымдарын
сипаттау;
- Косово дағдарысының шығу себебін, тарихи алғы шарттарын анықтау;
- Иосип Броз Титоның 1963-1980 аралығындағы Косовоға қатысты
саясатын ашып көрсету;
- Косоводағы Слободан Милошевич режимінің салдарын зерттеу;
- Косовоның мәртебесі және оның тәуелсіздікті жариялағанынан
кейінгі даму жолдарын қарастыру;
- Косоводағы бітімгерлік операцияларын бағалап, оларға сын беру.
Зерттеу обьектісі. Косоводағы қалыптасқан жағдай, тарихқа көз жүгірту,
Еуропа мемлекеттері мен АҚШ-тың негізгі мақсаттары, болашақтағы жағдай.
Диплом жұмысының деректік негізі. Диплом жұмысының алдына қойылған
мақсат-міндеттерге жету жолында деректік негіз болған деректердің
ерекшелігі мен сипатына қарай төмендегідей бірнеше топтамасы қолданылды:
Деректердің бірінші тобына Косоводағы жан-жалдардың пайда болу
себептерін, олардың алғышарттарын, Косово жан-жалының БҰҰ-да орын алуы
және халықаралық қатынастар жүйесіндегі орнын және оның қазіргі кездегі
жағдайына, Косоводағы барлығын қамтитын жағдайды, Косовоның келешек
мәртебесін анықтау үрдісін, қақтығыстарды келіссөздер арқылы ретке
келтіретін Қауіпсіздік Кеңесі қабылдаған Резолюциясы [1], БҰҰ Жарғысы [2],
халықаралық ұйымдардың Косовоға қатысты шешімдері, қарарлары жатқызылады.
Деректердің екінші тобына ел басыларының, сыртқы істер министрлерінің,
халықаралық ұйымдар басшыларының, елшілердің баяндамалары, өзара сапарлар
барысындағы сөйлеген сөздері және әртүрлі ақпарат құралдарына берген
сұхбаттары кіреді. Олар берілген жұмыстың теориялық-әдістемелік негізін
құрайды. Югославия президенті Слободан Милошевичтің сөз сөйлеулері Кто
разрушал Югославию? [3, C. 145], Сербы по-рыцарски защищали страну, НАТО
творило грязные преступления [4, C. 76], ОБСЕ Төрағасы Кнут Воллебэктің
Мы осуждаем терроризм и признаем территориальную целостность России [5,
C. 15-17], және осындай еңбектердің жеке бір тобына Қазақстан
Республикасының президенті Н. Назарбаевтың еңбектері, үкімет басшылары мен
қайраткерлерінің, дипломаттардың еңбектері, сөйлеген сөздері, баяндамалары,
сұхбаттары енгізілді [6].
Деректердің үшінші тобын мемуарлар мен естеліктер құрайды. Бұл
деректердің қатарында батыстың, Югославияны, Ресей, Қазақстанның басқа да
әлем елдерінің саяси қайраткерлерінің естеліктерін ерекше атап өткен жөн.
Бұл деректер Косово жан-жалын реттеуге, қақтығыстарды бейбіт жолмен
реттеуге, елдің сыртқы саясатына қатысты мәселелерді терең зерттеуге
көмектесті. Атап айтсақ Алексей Скворцовтың Косово и Метохия: можно ли
защищать права человека посредством насилия? [7, C. 245], Ж. Атталидің На
пороге нового тысячелетие [8, C. 95], Булатович Л. Генерал Младичтің
Военный преступник? [9, C. 201], Гуськова Е.Ю. Вооруженные конфликты на
территории бывшей Югославии [10, C. 277], Гуськова Е.Ю. Урегулирование на
Балканах: От Бриони до Дейтона (мирные планы 1991-1995) [11, C. 341],
Данилевский Н.Я. Горе победителям [12, C. 141], Калаич Д. Американское зло.
[13, С. 210], Лещиловская И.И. Исторические корни югославского конфликта.
[14, С. 40-56], Мартынова М.Ю. Балканский кризис: Народы и политика [15, C.
577], Миличевич П. Шесть агрессий Запада против южных славян в ХХ-ом
столетии [16, C. 97] атты еңбектері.
Деректердің төртінші тобын Ресейлік және шет елдік бұқаралық ақпарат
құралдарының деректері және қазіргі кездегі интернет сайттарындағы
мәліметтер, зерттеу тақырыбына байланысты мерзімді баспасөз беттерінде
жарияланған материалдар жатады. Оған республикалық және шетелдік газеттер
мен журналдармен қоса анықтамалық-энциклопедиялық материалдар құрайды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Косово мәселесін зерттеу Ресейлік Urgent
problems of Europe кітапшасында өз деңгейінде жазылған. Ол бойынша барлық
мәселелер қамтылған.[17, 39-бет]
Жалпы, Косово мәселесін қарастыру 2000 жылдан бастап тереңірек зерттеле
бастады. Солардың ішінде Балқан түбегіндегі мәселелерді зерттеуде Ресей
сарапшылары үлкен жетістіктерге қол жеткізді. Олар – Валев Э.Б. [18],
Волков В.К. [19, 3-32-бет], Б. А. Шмелев и А. А. Язьков [20, 173-бет],
Волхонский Б. [21, 26-29 бет], Д. Тренина и Е. Степановой [22, 309-бет],
Романенко С. А. [23, 89-105 бет], Григорян М. [24], Караваев А. [25].
Аса құнды зерттеу қатарында Е.Ю. Гуськованың История югославского
кризиса (1990-2000) монографиясы орын алады. Югославия дағдарысының
тарихын Е.Ю.Гуськова тізбектеп он жыл бойы қарастырады. Өзінің
монографиясында автор негізгі назарды келесі аударады: көп ұлттық мемлекет
шарттарында әлеуметтік-экономикалық мәселелердің кез-келген шиеленісуі
сөзсіз түрде оларды ұлттық мәселелерге айналдырады [26, 45-бет].
Құжаттарды талдау негізінде Гуськова республикадағы азаматтық соғыстың
басталуы мен сербия қозғалысының радикалдануына Белградтың қолдауы емес,
басқарушы партия – Хорватия демократиялық достастығының саясаты мен марқұм
президент Франьо Туджманның жеке ұстанымы әрекеттескенін көрсетеді. Босния
мен Герцеговинадағы аса күрделі үрдістерді қарастыра келе, автор, ең
бастапқы кезекте, мемлекеттегі үш негізгі халықтың ішкі мәселелеріне,
республикаларды бөлу үшін күресіне, оның әскери аспектісіне тоқталып
кетеді. Әсіресе, БҰҰ-ның қызметі лайықсыз болып көрінеді, ол жан-жалға
мұсылман үкіметі тарапынан араласты. Осы мағынада сербтерге қатысты
кішігірім объективті пікір айтулары үшін БҰҰ Күштерін өздерінің посттарынан
барлық бұйрық беретіндерді алып тастау көрнекті болып көрінеді. Е.Ю.
Гуськова ұсынылатын реттеу, оларды іске асыру жоспарларын және сәтсіздіктер
себептерін қарастыра отырып, Балкандағы келіссөз үрдісін жүйелендіреді.
Н.В. Буянова өзінің Специфика и причины этнополитического конфликта
[27, 22-25-бет] атты мақаласында этносаяси жан-жалдың ерекшелігін оның екі
жазықтықтары – саяси және этникалық арқылы ашып көрсетуге тырысып көрді.
Бірінші жағдайда, этникалық, этнос, этникалық жан-жал тәрізді түсініктері;
екінші жағдайда – саяси жан-жал, жан-жалдың саясаттандырылуы қарастырылады.
Мақалада саяси, әлеуметтік-экономикалық және этникалық салалардың жан-
жалдық деңгейі туралы мәселе де өз көрінісін табады, олардың соңғысы
өздігінен жан-жалдық болып табылмайды.
В.А. Шагалов өзінің Проблема урегулирования региональных конфликтов в
постбиполярную эпоху и участие российских военнослужащих в миротворческих
операциях [28, 355-бет] атты еңбегінде постбиполярлы дәуірдегі аймақтық
жан-жалдар мен БҰҰ-ның бейбіт саяси эволюциясының мәселелерін қарастыруға
ерекше назар аударды. Автор осы халықаралық ұйымының ХХ ғасырдың аяғында
жүргізген кейбір бейбіт операцияларына талдау жүргізе отырып, олардағы НАТО-
ның ұлғайып келе жатқан орнын ерекше атап өтеді. Мақалада ерекше назар
Ресейдің бейбіт операцияларға қатысуына аударылады.
П. Кандель мен П. Симичтің пікірінше, шетелдік қатысу бейбітшілікті
орнатып, жеке логика мен инерцияға ие болған жан-жалды тоқтату мүмкіндігін
береді. Мысалға, П. Кандель өзінің Босния: проигрывает сильнейший?
мақаласында келесідей бекіткен: әскери әрекеттер театрында үшінші –
халықаралық, әрі әділ күші үстемдік етпегенінше Боснияда бейбітшілік
болмайды [29, 36-бет]. Осындай күш ретінде П. Симич АҚШ пен НАТО-ны
есептейді. Ол келесідей жазады: Босния мен Герцеговина бойынша Дейтон
бейбіт келісімдері жаңа теңгерімнің маңызды тіреуі мен жаңа еуропалық
қауіпсіздік тәртібінің біріне айналды... Дейтон бейбіт келісімдері суық
соғыстан кейінгі АҚШ-тың Еуропадағы аса ірі сыртқы саяси жетістігіне
айналды.
Косово мәселесін зерттеуде International politic журналының да маңызы
жоғары болды. Ол журналда жалпы Югославия және Балқандағы жағдайлары ашып
көрсетілген. Шет елдердің зерттеушілері Сербия мен Албанияның қазіргі
таңдағы таластарын тарихи, діни және территориялық фактормен түсіндіреді.
Сонымен қатар, Греция зерттеушілері де өз ұсыныстары мен көзқарастарын
білдірген. Олар Косовоға тәуелсіздік беру қателік деп есептейді.
Зерттеу жұмысын жазу үшін жиналған материалдар мен әдебиеттер ресей
және американ сарапшыларының үлесінде. Көптеген Ресей ғалымдары Еуропа мен
Американың іс-әрекеттерін сынға алып, халықаралық тәртіпке қайшы деп
жазатын болса, американ зерттеушілері АҚШ пен НАТО-ның шараларын қолдайды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Косово мәселесі адамзат тарихындағы Батыс
Еуропа елдерінің коалиция құрып атқылағаны туралы жаһанды зерттелді.
Зерттеу барысында мынандай нәтижелерге қол жеткізілді: Өркениеттер
қақтығысына сәйкес сербттер мен албандардың діни қақтығыстары анықталды;
Косово мәселесінің саяси астары анықталған Косово мәселесінің әлемге ықпалы
және ерекшеліктері ашып көрсетілген; Қазіргі таңдағы Косовоның орнын
қарастырып, айқындау. Косово мәселесін шешуде ұсыныстар көрсетілген;
Халықаралық құқық тарапынан өқөыөтың бұзылуы; АҚШ-тың негізгі мақсаты
анықталды; НАТО-ның интервенциясы саяси және ғылыми түрде анықталды.
Зерттеу әдістері. Косоводағы жағдайды айқындау үшін ивент-анализ,
контент-анализ, когнитивті-карталау, саяси анықтамалар, эксперттік
сараптаулар, стандартты таңдаулы интервью секілді әдістерін қолдану осы
жұмыстың коптеген мәселелерін анықтауға көмек берді.
Бітіру жұмысының құрылымы. Бітіру жұмыс кіріспеден, үш тараудан,
қорытынды және пайдаланған әдебиеттерден тұрады. Бітіру жұмысының жалпы
көлемі 60 бет.
І ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР ЖҮЙЕСІНДЕГІ КОСОВОНЫҢ
ОРНЫ
1. Қазіргі кездегі Косовоның жағдайы
Балқандағы жағдайдың ең негізгісі Одақтық Югославия Республикасындағы
Косово автономиясында болды. 1999 жылы 24-25 наурызда басталған, 78 күнге
созылған Одақтық күш атты әскери интервенциясы басталды. Интервенцияның
формальді себебі – аймақтағы гуманитарлық апатты тоқтату, ал негізінен ол –
ОЮР-дің Еуропа елдері қойған талаптарды орындамауы.
Осы жағдайдың бастау алған жері 1992 жылы АҚШ-тың президенті Джордж
Буштың косоволық албандарға американдықтардың көмектесуге әрдайым дайын
екенін және егерде Босния-Герцеговиниядағы соғыс Косовоға ауысатын болса,
Милошевич жауапқа тартылатынын ескертті. Бірақ, 1999 жылға дейін АҚШ
ешқандай шаралар жүргізбеді. Оған қоса, 1998 жылдың 23 ақпанында Босния-
Герцеговинядағы АҚШ-тың арнайы өкілі Роберт Гельбард Косово Босату әскерін
лаңкестік ұйым деп жариялап, сербтердің жүргізіп отырған саясатын дұрыс деп
шешті.
Босния-Герцоговиниядағы соғысқа НАТО әскері кешігіп қалғандықтан,
Косовода бұл жағдайды қайталамауға тырысты. Аймақтағы жан-жалдарды БҰҰ-ның
санкциялары, ескертулері шеше алмайтындығын көрсетті [30].
Босния-Герцеговиниядағы соғысқа С.Милошевичтің ықпалы өте үлкен болды.
Дейтондағы келіссөздер жүргізілгенімен Косово мәртебесі туралы ештеңе
айтылмады. 1998 жылдың 9 наурызында Милошевичке аймақтағы әскерін алып
кетуге екі апта береді немесе Лондон тарапынан санкциялар жарияланады деп
мәлімдеді.
Бірақ 25 наурыз күні Ресей, Франция, Италия және Германия тарапынан
талаптарды орындау үшін тағы да бір ай уақыт беруін сұрады. Тек қана
Ұлыбритания АҚШ-пен бірге болып, Милошевич сияқты зұлымды трибуналға
тапсыру қажет деп есептеді. Наурыз айының соңында герман және француз
министрлері Милошевич талаптарымен келісе тұра аймақтағы геноцидті
тоқтатпағанын мәлімдеді, сонымен қатар серб полициялары Приштиндегі бейбіт
халықты өлтіріп жатқаны да назарсыз қалған жоқ.
Осы дағдарыстан кейін АҚШ-тың сыртқы саясатында демократиялық
принциптерді бүкіл әлемге тарату шаралары одан сайын күшейе түсті. Әлемдік
сахнада АҚШ адам құқықтарының бұзылуын сақтауда бірден-бір көшбасшыға
айналды. АҚШ-тың Югославияға Гуманитарлық интервенциясы көптеген
жағдайлармен түсіндіріледі. Көтеріліп келе жатқан Еуропалық Одақ, сонымен
қатар евроны айналымға шығару мәселелері
АҚШ-тың долларына қарсы тұра алатындай валюты болып, долларға қарағанда
сұранысқа көп ие болады деген үрей туғызады. Сөйтіп, Шығыс Еуропадағы
Югославия Одақтық Республикасының ішкі мәселелеріне Солтүстік Альянсты
тартып, аймақтағы құқықтардың бұзылуының бірден-бір себепшісі болды. Кейбір
зерттеушілердің пікірінше АҚШ өзінің күшін, билігін көрсеткісі келіп,
лайықты нысананы тапты дейді.
Көптеген елдер осы кезде БҰҰ-ның нақты жұмысын көрді. БҰҰ
резолюциялар қабылдап, санкция жариялағанымен Косово аймағындағы
қақтығыстарды тоқтатуға күші болмады. БҰҰ-ның жұмысын АҚШ пен НАТО
атқарғандай болды. Қазіргі таңда БҰҰ АҚШ-тың қолындағы қуыршақ екені
барлығына мәлім, себебі БҰҰ-ны қаржыландырып отырған негізгі ел ол АҚШ.
Косоводағы АҚШ пен Солтүстік Альянстың жасалған қылмысы туралы Халықаралық
Сотқа шағымданғанда бұл шағым қарастырылмады. Сонда Әлемдік саясатта
Халықаралық тәртіптің керегі қанша?,-деген сұрақ туындайды. Демократиялық
принциптерді орнатамыз деген ұранды ұстанған елдердің өздері сол
принциптерді аяққа басып отыр.
Стенфорд Университетінің Гувер орталығында қызмет ететін, құқық
мәселелерін зерттейтін Абрахам Софайер өзінің еңбектерінде НАТО-ның іс-
әрекеттерін жақтайды. Оның пікіріне сүйенетін болсақ, Балқандағы жағдайды
дипломатиялық жолдармен шешуге болмайды, жергілікті албандардың АҚШ пен
НАТО-дан көмек сұрағандықтан, оларға көмек бермеу мүмкін емес еді.
С.Милошевичтің сол аймақтағы геноцидіне байланысты көптеген ескертулер
болды, бірақ президент сол ескертулерге қарамастан өз саясатын жалғастыра
берді. Софайер пайымдауынша НАТО мен АҚШ-тың іс-әрекеттері дұрыс болғанымен
олар кнопкалық жақындасу (push-buttonapproach) жағынан олар алыс болды.
Сондықтан да Милошевичтің Халықаралық Сотқа шағымдануы орынды еді.
Бастапқы кезде АҚШ пен ЕО шекаралардың мызғымастығы қағидасын
басшылыққа ала отырып, мемлекеттердің мәлімдемелерін сепаратизм ретінде
әділ түрде бағалап, жаңа мемлекеттік бірлестіктерін мойындамады. Дегенмен,
КСРО-ның құлдырау үрдісінің жылдамдауымен, Батыста Кеңес Одағы тұрғысындағы
кідіртетін факторының жойылуымен Югославияның коммунисттік емес
республикаларын қолдау ойы ұстана бастады. Варшава Келісімінің
Ұйымдастырылуының (ВКҰ), Экономикалық өзаракөмек кеңесінің (ЭӨК) құлдырауы,
Кеңес Одағының құлдырауы әлемдегі күштердің қойылымын түбегейлі түрде
өзгертті. Батыс Еуропа елдері (ең бастапқы кезекте, біріккен Германия үшін)
мен АҚШ үшін өздерінің геосаяси мүдделерінің аймағын стратегиялық маңызды
аймақта кеңейту мүмкіндігі пайда болды [31, 11-50-бет].
Балкан ошағының қызу кезеңінде халықаралық қауымдастықта бірегей
пікірдің болмағанын айта кету керек. Балкандағы жағдай ұлттық, саяси және
конфессионалдық фактордың салуымен шиеленісті. 1991 ж. Социалистік
Федеративті Югославия Республикасының (СФЮР) құлдырау үрдісі Сербия
шектерінде Косовоның автомондық мәртебесінен бас тартудан басталды. Оның
үстіне, Югославияның құлдырауының бастамашылары ретінде басқалардың
қатарында хорваттар да шықты, бұл кезде ерекше екпін өздерін Югославияның
православ және мұсылман халқына қарама-қарсы қойған хорваттардың еуропалық
бірдейлігінің куәлігі ретінде католицизмге жасалған болатын. Халықаралық
қоғамдастық сол кезде СФРЮ мәселелері бойынша арнайы еуропалық
конференцияны өткізу туралы ұсыныстарын жасады, олар көптеген себептерден
іске асырылмады. Сол уақыттары КСРО, жартылай құлдырау кезеңінде бола тұра,
бүлік алдыңғы дебаттарымен өмір сүрді. Германия өзінің бірігу мәселелерін
шешумен айналысты. Өзінің бұрынғы достық байланыстығын іске асыра отырып,
ол Ватиканмен бірге Хорватия мен Словенияның тәуелсіздігін бірінші болып
мойындауға асықты. Батыс Еуропа Германия мен АҚШ-тың қысымымен барлық жан-
жалдасатындарды өз адамдары мен бөтендерге бөлді.
Католикалық Хорватия мен Словения, әрине, өз адамдарына жатқызылды.
Олар жеткілікті ұзақ уақыт бойы Австрия империясының құрамында болып,
объективті түрде Австрия мен Германияға құштар болды. Содан кейін СФРЮ
құрамынан шыққан православ Македония да өз адамдары қатарына кірді,
себебі оның басшылығы батысқа қарай бағытталып, өзінің аумағында БҰҰ
эгидасымен америка бітімгерлерінің орналасуына тез келісім берді. Жағдай
көп ұлтты және көп концессиялы Босния мен Герцеговинамен қиын болды. Тарихи
мұнда негізінен, үш этно-конфессионалды топтары өмір сүрді: католик-
хорваттар, славян-мұсылмандар (олар кейінірек босниялықтар деп аталына
бастады) және православлі сербтер. Босниялықтар дереу өз адамдары болды,
ал православ сербтері бөтен. Осындай бөлінуі бірнеше себептен болды.
Біріншіден, сербтер тарихтан бері Ресейдің Балкандағы одақтастары
ретінде алдыға шықты, сондықтан, оларды ең жоғары деңгейде әлсіздендіру
керек болды, бұл Ресейдің осы аумақтағы әсерін жанама түрде әлсіздендірді.
Екіншіден, мұсылмандарға қолдау көрсете отырып, америкалықтар және жалпы
алғанда, Батыс өзінің энергетикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету туралы
ойлады, себебі, ислам әлемінің мемлекеттері мұнайдың әлемдік қорының ең көп
бөлігіне бақылау жасаййды. Мұсылмандарға Балканда қолдау көрсетіп, Батыс
жанама түрде мұнайға бай ислам мемлекеттерінің ынта-ықыластарын жаулап
отырды. Басқа сөзбен айтқанда, Балкандағы батыс саясаты басынан бастап,
тараптарды бітістіру мен өршіп келе жатқан жан-жалды реттеу тұрғысынан
емес, өзінің саяси мүдделерінен бастама ала отырып, қалыптаса бастаған.
[32, 10-бет].
Жан-жалдың тараптардың әскери соқтығысуына ұзақ мерзімді ұлғаюы және
әлемдік қоғамдастықтың тараптарды бітістіру мен дағдарысты бейбіт жолмен
шешуді іздеу мүмкін болмауының нәтижесінде, дағдарыс НАТО-ның СРЮ-ға қарсы
әскери әрекеттеріне ұлғайды. Соғыстың басталуы туралы шешім 1999 ж. 21
наурызында НАТО Кеңесі – Еуропа мен Солтүстік Американың 19 мемлекеттерінің
аймақтық әскери-саяси ұйымы қабылданған болатын. Операцияның басталуы
туралы шешімді НАТО-ның Бас хатшысы Солана оған НАТО Кеңесі ұсынған
уәкілеттіліктеріне сәйкес қабылдады.
Күшті пайдалануға арналған негіз ретінде СРЮ үкіметінің этникалық
албандарға қатысты жүргізіп жатқан геноцид саясатымен туындаған гуманитарлы
апатты болдырмауға тырысу деп аталды. НАТО-ның Одақтық күш операциясы
1999 жылдың 24 наурызында басталып, 10 маусымда тоқтатылды, операцияның
аяқталуы – 1999 ж. 20 шілдесі. Соғыстың белсенді кезеңінің созылымдығы – 78
тәулік болды. Қатысқандар: бір жағынан, 14 мемлекетпен ұсынылған НАТО-ның
әскери-саяси блогы, олар әскери күшті немесе аумақты берді, әуе кеңістігін
бейтарап елдер - Албания, Болгария, Македония, Румыния ұсынды; екінші
жағынан — СРЮ-дың тұрақты әскері, полиция және тұрақты емес әскери
қалыптасулары. Үшінші тарап – Косово Азаттық әскері, ол базаларын СРЮ
аумағынан тыс пайдаланатын жартылай әскери қалыптасулар жиынтығы болды.
Әскери әрекеттер сипаты НАТО тарапынан әуе-теңіз шабуылды операциясы мен
СРЮ тарапынан әуе-қорғаныстық операциясы болды. НАТО күштерімен әуедегі
үстемдік жаулап алынды, әскери, әрі өндірістік нысандар бойынша бомбалық
және ракеталық соққыларымен: мұнай өңдеу өнеркәсібі мен отын қоры жойылды,
коммуникациялар бұзылды, байланыс жүйелері істен шықты, уақытша энергиялық
жүйелері істен шықты, мемлекеттің өнеркәсіптері мен инфрақұрылымы бұзылды.
Азаматтық халық арасындағы қазалар 1,2 мың өлгендер және 5 мың жараланғанды
құрады, шамамен 860 мың босқындар. [33, 180-бет].
НАТО әуе-теңіз шабуылды операциясын өткізу арқылы СРЮ басшылығының
Косовоға НАТО-ның соғыстың басталуына дейін алдыға қойылған капитуляциясына
қол жеткізді. Дегенмен, негізгі декларацияланатын саяси міндет –
провинциядағы гуманитарды апаттың алдын-алу – тек орындалмай ғана қоймай,
ол сонымен бірге, СРЮ әскерінің шығуынан кейін серб-босқындар ағымының өсуі
және бітімгерлік күштерін енгізу есебінен күшейді. НАТО БҰҰ ҚК-нің албан
босқындарын Косовоға қайтару бойынша шешімін бастамалады, бұл соғыста
жеңуді бекітуге және Косово мен Метозияны СРЮ үкіметінің билігінен шығаруға
қол жеткізді. Бітімгерлік контингентте НАТО-ның басшылығымен шамамен 50 мың
әскери қызметкерлері қызмет етеді [34, 91-бет]
Қазіргі таңда Косово аймағында бұрыңғыға тыныштық орнады, шешілмей
отырған мәселелер бар, солардың бірі Косовоның статусы. Косоводағы
дағдарыстан кейін БҰҰ бүл аймақты өз қарауына алды. 2007 жылдың сәуір
айында Косово статусына байланысты отырыс өтті, бірақ ешқандай нақты шешім
қабылданбады.
2008 жылдың 17 ақпанында Косово мәртебесі Серб өлкесі болды, ол бір
жақты тәртіпте өзінің тәуелсіздігі туралы жариялады. Оның әрекеттері
Сербияның конституциясына қарама-қайшы келеді, сондықтан, оған сәйкес,
Косово мен Метохия автономды өлкесі бұрынғыдай, Сербияның құрамына кіреді.
2008 жылдың 11 мамырына өткен Сербияның кезектен тыс парламенттік
сайлаулары елдің таяу жылдағы мемлекеттік басымдықтарын анықтауда негізгі
болуға арналған. 2008 ж. мамыр айында өткен сайлаулар сербия мемлекетін
соңғы жылдардағы тұңғиықтан шығаруы тиіс болды, ол кезде Скупщина мен
үкіметтегі саяси күштерді жайғастыру Белградқа тіпті Сербия үшін қасиетті
косово мәселесіне қатысты анық ұстанымды алуға қол жеткізбеді. Себебі 2008
ж. өткен президенттік сайлаулары сербия қоғамындағы жікке бөлінуді тек одан
сайын тереңдетті. Сондықтан, келешек коалицияның қаншалықты жұмыс қабілетті
және ең бастысы, ұлттық бағытталған болатынына байланысты Сербияның бірегей
мемлекет ретіндегі сақталуы тәуелді болады.
Сонымен, қазіргі таңда Косовоны тәуелсіз мемлекет ретінде танып отырған
мемлекеттер бар, алайда ең ірі деген ҚХР мен Ресей оны танып отырған
жоқ. Егерде Косовоға обьективті көзқарас беретін болсақ, Косово
болашақта өздігінен өмір сүре алмайды, себебі онда ешқандай капитал жоқ.
Табиғи ресурстарына да кедей. Косово статусын анықтауда екі жақ та бірдей
келісіп сербтер арасында референдум өткізу керек. Тарихты қарасақ негізінен
Косово территориясы үшін күрес жүргізген этникалық албандар болып табылады.
Олар территорияны Осман империясынан азат етуге көп күшін жұмсады.
1.2 Ұлы державалардың Косово мәселесіне қатысты
ұстанымдары
Балкандағы орын алған жағдайдың контекстінде негізгі зардап шеккен
Одақтық Югославия Республикасының автономды Косово аймағы болып табылады.
1999 жылың 24-25 наурыз айындағы 78 күнге созылған Одақтық күш атауын
алған әскери интервенция (құрамында НАТО-ның 19 елі). Югославияға соққы
берудің формальді себебі болып Косоводағы гуманитарлық дағдарыс болды.
Бұл аймақтағы іс-әрекеттер АҚШ пен НАТО-ны қатты сынға алды. Ең бірінші
осы аймақтағы шиеленістер не себептен басталғанын анықтау керек. Косово
негізінен сербтердің тарихи жері. Олар Осман империясының қол астында да
болған. Өздерінің тарихында сербтер өз жерлерін ешкімге бермеген, бірақ
уақыт өте албандардың саны күрт өсіп кетті. Сербтер өз жерлерінен
ығыстырыла басталып, албандықтар өз тәуелсіздігін талап етті. Ең соңғы
мәліметтерге қарағанда аймақтағы халықтың 90% албандар, 5% ғана сербтер
құрайды.
Ноэль Малькольм Косово тарихы атты еңбегінде Югославиядағы дағдарыс
Косовода басталып, сол жерде аяқталады,- деген. Дискриминацияға ұшырау,
тәуелсіздікті талап ету бұл аймақта бұрыннан байқалған құбылыс. Осы
қақтығыстардың басталуы негізінен Осман империясы құлағаннан кейінгі ұлы
державалардың біртұтас албан мемлекетін құра алмауында. Бірінші
дүниежүзілік соғыс аяқталғаннан кейін Сербия, Черногорие және Грециядағы
албандықтар топтарға бөлініп кетті.
1912 жылғы сербтердің, хорваттардың және словендердің корольдігі
құрылғаннан кейін Косовоның Сербияға интеграциялануы басталды. 1929 жылы ол
Югославия болып аты өзгертілді. Белградтағы серб саясаткерлері аймақтағы
демография мәселесін қатты қолға алғанымен аймақтағы албандардың саны өсе
берді.
Соған қарамастан олар Сербиядағы азшылық болып қала берді. Мысалы
статистиканы қарасақ, аймақтағы албандар саны: 1953 жылы-64,9 %, 1961 жылы-
68,2 %, 1971 жылы-73,7 %, 1981 жылы-77,4 %, 1991 жылы-81,6 % [35, 65-бет]
Екінші дүниежүзілік соғысы кезінде Косово, фашистік Албания
мемлекетінің бөлігі бола тұра, итальяндықтардың езгісінде қалды. Соғыстан
кейін Иосип Броз Тито Косовоны федеративті Югославия мемлекетінің құрамына
кіретін Сербия Республикасының Косово-Метохия автономиясына айналдырды. Осы
уақыттан бастап жергілікті албандықтар репрессияларға ұшырай бастады. 1974
жылы Тито Косовоны автономиялы провинция етіп жариялады.
1987 жылы Сербия президенті Слободан Милошевич сербтердің қатыгездігін
жандандырып, жаппай этникалық албандарға қарсы геноцид басталды. Милошевич
Косово автономиясын жойып, провинциядағы парламентті таратқаннан кейін
аймақтағы жағдай одан сайын өршіп кетті. Бұған жауап ретінде албандықтар өз
тәуелсіздіктерін жариялап, 1992 жылы Ибрагим Руговты президент қылып
сайлап, Косово Демократиялық лигасын құрды. Ругов осы аймақта денсаулық,
білімге байланысты көптеген іс-шаралар өткізді, қаражатты Батыс Еуропадағы
албандықтар құйды, бірақ Белградтағы Сербия үкіметі оны танымады.
Осы аймақтағы репрессияларға шыдамаған халық Косовоны азат ету әскері
құрылды. 1997 жылы олар белсенді түрде өз әрекеттерін бастады. 1990 жылы
АҚШ-тың Орталық Барлау Бөлімінде(ЦРУ) аймақтағы жағдайдың өршуі туралы
мәліметтер болғанымен Еуропа елдері оған мән бермеді. 1991 жылы АҚШ-тың
мемлекеттік хатшысы Джеймс Бейкердің С. Милошевичке айтқан сөзінде АҚШ
Югославияның территориялық біртұтастылығын сақтап қалуға мүдделі және осы
біртұтастылықты сақтап қалу үшін радикалды іс-әрекеттерді де жүргіземіз,-
деді [36, 17-19-бет].
1991-1997 жылдары Батыстың негізгі жұмысы аймақтағы соғысты тоқтату
емес, әскери іс-әрекеттерді тежеу болды. 1993 жылы БҰҰ-ның (UNPREDER)
әскері Македонияға барып көмек сұрады, бірақ Македония әскери көмекті бере
алмады.
Сербия үкіметімен Еуропа елдерінің компромисске келе алмау себебінен,
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі әлемдік саясатта НАТО мен АҚШ-тың
басқа бейнесін көрсеткендей болды.
Бұған дейін БҰҰ қауіпсіздігі кеңесінің № 1244 қарары бойынша БҰҰ
протектораты әрі Сербия өлкесі юолып саналып келген Косовоның тәуелсіздігін
жариялауы әлемінің түкпір-түкпіріндегі егемендігі мойындалмай, есесі кетіп,
бүлік шығарып жүрген ұлттарға сылтау болғандай. Косовоның тәуелсіздігі –
діни әр алуандылық пен тілдік алшақтық, ұлттық бірегейлік пен рухани
бірліктің қожырауының нәтижесі болды.
Сонау орта ғасырлардан бастап Балқан Еуропаның оқ-дәрі бөшкесі болып
келді. Басқа бірде-бір аймақта халықтардың тап осындай мидай араласуы жоқ
деуге болады. Косовоның тарихы туралы сербтер мен албандардың әрқайсысының
өзіндік пікірі бар. Сербтердің айтуынша, Косовоның сербтердің жері
екендігіне ХІІ ғасырдан бері деректер куә. Ал албандардың айтуынша, олардың
ата-бабалары Косовоға сербтерден мың жыл бұрын келген. Бұл - әрине, даулы
мәселе. Кейін Балұан түбегі ірі империялардың күрес алаңына айналды. Косово
жерінде діні бөлек албандар мен сербтер алма-кезек бірін-бірі ығыстырып,
кейде тұрақтап күн кешті.
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін социалистік Югославияның басшысы
И.Броз Тито Косовоға автономиялық құқық берді. Косово 1946 жылдан бастап
автономиялық облыс. 1963 жылдан бастап автономиялық өлке болды. Бұл кезде
албандар Косово халқының 90 пайызын құрады. Косовода албан мектептері
ашылды, албан газеттері шығарылды және радио мен телевидение құрылды.
1989 жылы Слободан Милошевичтің Косово автономиясын жойып жіберуіне
байланысты албандардың наразылық қозғалысы басталып, Косово мәселесі
шиелінісе түсті. 1996 жылы Косово Азаттық армиясы құрылды. 1998 жылы Сербия
билеушілері Косовоға әскер енгізді. Содан бері діні әр алуан, тілі бөлек
Косово өлкесі әлемдегі ыстық нүктелердің біріне айналды. Бүкіл әлем
халқын алаңдатып отырған күрделі мәселе күш қолдану мен қан төгу арқылы
емес, бейбіт әдіспен шешімін табуы қажет.
Бәлкім, тәуелсіздік жариялау мәселені бейбіт түрде шешудің әдісі болар.
Бұл жерде екі мәселенің ұшы қылтиып тұр. БҰҰ жарғысында Ұлттардың өзін-өзі
анықтауға құқы бар деген қағида бекітілген. Ал дүниежүзінде тәуелсіздігі
мойындалмаған мемлекеттерің саны 200-ден астып жығылады. Ал мәселенің
екінші қыры, Территориялық тұтастыққа қол соғуға болмайды дейтін
қағиданың бар екені белгілі. Міне, осы қос қағида өзара қарама-қайшылыққа
келіп отыр.
Дәл қазір Косовоны оп-оңай шеше салғанмен, ертеңгі күні жүздеген
елдердің бүйірін жарып шығар Косово синдромын сауықтыруға шамамыз
жетпейді. АҚШ-тың өзінде байырғы үндістер, Испаниядағы баскілер,
Британиядағы ирландықтар, Түркия мен Ирак ортасындағы күрдтер, Қытайдағы
ұйғырлар мәселесіне Косово ұшқын секілді әсер етуі әбден мүмкін. Әлемдік
қауымдастық Косовоға тәуелсіздік әперді дейік, ал қалған 200-ден астам
Косово синдромына қайтіп дауа табарсың. Жер жүзіндегі барлық ұлт пен
ұлысты бөлек отау етіп шығара беретін болсақ, әлемдік тұрақтылықтың шырқы
бұзылады. Қалай дегенмен де екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі
қалыптасқан әлемдік тәртіп пен халықаралық ортақ нормаларды бұзудың ешбір
қисыны жоқ.
Сондықтан өз басым еліміздің Сыртқы істер министірлігінің Косово
тәуелсіздігін танымау туралы ұстанымын толық қолдаймын. Еуропаның қақ
ортасындағы Балқан аймағындағы тұрақсыздық кімге тиімді, кімнің соры екенін
көзі қарақты азаматтың өзі парықтай алады. Мысалы, Косово албандарының
қолтығына су бүркіп жүрген АҚШ, ал сербтердің сүйеніші Ресей екені
бәрімізге мәлім. АҚШ Балқан түбегінде өздері мәлімдегендей, шынайы
демократия мен адам бостандығы емес, әскери базасын орнатып, проамерикалық
режимін таңғысы келді.
Кейбір зерттеушілердің пікірінше Косоводағы жағдай сол уақытта
түсініксіз болғанымен, келешекте оның салдары көп болады дейді. Мысалы
Ресей Федерациясының Сыртқы Істер Министірлігінде қызмет еткен А.А. Матвеев
Косоводан кейінгі жағдайға халықаралық қатынастардың дамуына алармистік
баға берді. Ол Югославиядағы соғыс саяси жүйенің жаңа табиғатына әкелі.
Саяси сенімділік пен халықаралық құқықтың тіреуі бұзылады. Кеше ғана барлық
келіспеушіліктерді дипломатиялық жолмен шешеміз деп ұйғарған
елдер, осы жүйенің құлауына бірден-бір себепші болып отыр,-дейді [37]
Көптеген мәселелер Ресейлік саясаткерлерді алаңдатып отыр. Олардың
қарастырып отырған мәселелерінің бірі болып: НАТО-ның тарихтағы ең бірінші
шабуылына қандай себептер әсер етіп отыр?
Осы сұраққа жауап беруде сарапшылар әр түрлі ойға келеді. Біреулер НАТО-
ның іс-әрекеттері аймақтағы гуманитарлық апаттың одан әрі таралуына жол
бермеу мақсатында десе, екіншілері Одақтық күш деген атаумен жасырынған
елдердің негізгі мақсаты болып өздерінің геосаяси, әскери-стратегиялық және
саяси мақсаттарына жүзеге асыру дейді.
Соңғылары С.Милошевичтің саясатымен келіспесе де оның аймақтағы
жүргізіп отырған саясаты, БАҚ-тың жазғанындай болмаған, аймақтағы
гуманитарлық апатты жасап отырған жергілікті албандардың өздері және бұл
апат НАТО-ның интервенциясы кезінде өрши түсті дейді. НАТО-ның
бітімгершілерінің қолынан қаза болған адамдардың саны, сол жердегі дағдарыс
кезіндегі адамдар санынан жоғары болған және олардың көпшілігі бейбіт
тұрғындар.
Осы аймақтағы интервенцияның тағы бір себебі ол саяси аренадан
С.Милошевичті жою. Оған қарсылық ретінде саясаткерлер бұл аймақта жағдайдың
қиын болғандығын айтып, НАТО-ның араласпауынсыз шешілмейтіндігін айтады.
Косовода этникалы албандардың, азшылықтың құқықтарының сақталмауы
халықаралық құқыққа, демократия принциптеріне қайшы келетіндігін айтты.
Тағы басқа пікірлерге сүйенетін болсақ, АҚШ пен НАТО-ға Югославия
КСРО мен Варшава келісіміне қарсы тұратындай күш болып, антиатлантикалық
бағытты ұстанумен қатар басқа Балтық елдеріне таратуы мүмкін деп
есептелген. Енді бір сарапшылар АҚШ-тың тікелей қорқынышын Еуропалық Одақ
шекара, еркін сауда зонасымен қоса өздерінің валютасын шығаруды көздеді.
Әрине бұл жайт АҚЩ-тың назарында болды. Болашақта доллардың құнының
еуропалық валютаға қарағанда төмен болуынан қоыққан гегемон белгілі-бір
шаралар өткізбекші болды. Сол шаралардың бірі Солтүстік Альянсты Балтық
елдеріндегі соғысқа тартып, Еуропалық Одақтың даму процессін тежеу болды
[38, 25-26-бет].
НАТО-ның гуманитарлық интервенцияны бастауының негізгі себептерін
анықтауда сарапшылар әр түрлі ойларын ұсынады, бірақ оның қандай мақсатты
көздегенін ешкім ашып көрсете алмайды.
Сербияның Сыртқы істер Министрі Вук Йеремич Косовоны мойындаған елдерді
олардың осы шешімдерін қайта қарастыруға шақырды. Бұл туралы ол БҰҰ ҚК
арнайы шақырылған мәжілісінде мәдімдеді. Оның айтуынша, Белград
тәуелсіздігін ақпанның ортасында жариялаған провинцияға қатысты күшті
пайдалануға немесе эмбарго енгізуге жоспарланбады. Барлық этникалық
қоғамдардың ауқаттылығы Белградтың өмірлік маңызды мүддесі болып табылады.
Өзінің тәуелсіздігін қорғау үшін Сербия барлық саяси және дипломаттық
құралдарын іске қосуға ниетті [39].
Кесте. Косовоны дереу түрде мойындаған елдер:
рн № Мемлекет Мойындаған уақыты
1. Австралия 2008 ж. 19 ақпаны
2. Австрия 2008 ж. 27 ақпаны
3. Албания 2008 ж. 18 ақпаны
4. Ауғанстан 2008. 18 ақпаны
5. Белгия 2008 ж. 25 ақпаны
6. Болгария 2008 ж. 20 наурызы
7. Ұлыбритания 2008 ж. 18 ақпаны
8. Венгрия 2008 ж. 19 наурызы
9. Германия 2008 ж. 20 ақпаны
10. Дания 2008 ж. 21 ақпаны
11. Ирландия 2008 ж. 29 ақпаны
12. Исландия 2008 ж. 5 наурызы
13. Италия 2008 ж. 21 ақпаны
14. Канада 2008 ж. 18 наурызы
15. Коста-Рика 2008 ж. 17 ақпаны
16. Латвия 2008 ж. 20 ақпаны
17. Лихтенштейн 2008 ж. 25 наурызы – Швейцария шешімімен
бірлесіп орындау
18. Люксембург 2008 ж. 21ақпаны
19. Малайзия 2008 ж. 20 ақпаны
20. Монако 2008 ж. 19 наурызы
21. Нидерланды 2008 ж. 4 наурызы
22. Норвегия 2008 ж. 28 наурызы
23. Перу 2008 ж. 22 ақпаны
24. Польша 2008 ж. 26 ақпаны
25. Корей 2008 ж. 28 наурызы
Республикасы
26. Сенегал 2008 ж. 19 ақпаны
27. Словения 2008 ж. 5 наурызы
28. АҚШ 2008 ж. 18 ақпаны
29. Түркия 2008 ж. 18 ақпаны
30. Финляндия 2008 ж. 7 наурызы
31. Франция 2008 ж. 18 ақпаны
32. Хорватия 2008 ж. 19 наурызы
33. Швейцария 27 ақпаны 2008
34. Швеция 2008 ж. 4 наурызы
35. Эстония 2008 ж. 21 ақпаны
36. Жапония 2008 ж. 18 наурызы
Косовоның жолын кішігірім халықтар да ұстана бастады. Жоқ дегенде бес
аумақ өзінің тәуелсіздігін мойындауға қол жеткізуге ниеттерін білдірді.
Алғашқылар болып Абхазия мен Оңтүстік Осетия талап етуді шешті. Содан
кейін посткеңестік кеңістіктегі үшінші автономия – Приднестровьенің құпиялы
жоспары туралы әйгілі болды. Алайда бұл әлі де барлығы емес. Ауқатты
Еуроодақтың ішінде де сепаратисттік көңіл-күйлері нығая бастады.
Аймақтық үкімет Басков елдері – Испанияның солтүстігіндегі автономды
облысы – Косовоның шешімінен соған ұқсау мысалын көрді. XXI ғасыр шағын
елдердің ұлттық дербестілігінің ғасырына айналады.
Басков елдеріндегі саяси жан-жал аймақтың өзін анықтау құқығына ие
болғаннан кейін ғана шешілуі мүмкін", - деп мәлімдеді баск әкімшілігінің
өкілі Мирен Аскарате.
Литвалық Сеймінің Косовоны мойындау туралы шешімі 2008 ж. 10 наурызында
қабылдауы тиіс еді. Алайда, 10 наурызда осы шешім қабылданбай, Литваның
өңірдің тәуелсіздігін мойындаудың нақты күні анық емес.
Нақты түрде Македония шекараның демаркациясын жүргізіп, Сербиямен емес,
нақ Косовомен шекаралық бақылауды бекітті. Алайда, парламентте, үкімет те
өңірдің тәуелсіздігін мойындау туралы шешім қабылдамады.
Пәкістан сыртқы істер министрлігі косоварлардың әрекеттерін әділ деп
мойындап, Косовоның тәуелсіздігіне қолдау көрсетті. Айта кететіні, қандай
да болса ресми мойындау туралы мемлекеттің Үкіметі хабарламады.
Панама бастапқы кезекте тәуелсіздікті дереу мойындауға бейім еді,
алайда ақпанның аяғында басшылық шешімін өзгертіп, косоварлардың өзін-өзі
анықтау құқығын қолдайтынына қарамастан, егжей-тегжейлі талдауды
өткізетінін мәлімдеді.
Сауд Аравиясы ағалық мұсылман халқының тәуелсздігін қолдауға ниет
білдірсе де, өңірді ресми деңгейде мойындауға асықпайды. Франция мен АҚШ-
тың күшті әсерінен, Тунис өңірді мойындауды ұстанады, алайда ол өзінің
ұстанымын әлі өңдемеді. Чехия Премьер-министрі Мирек Тополанектің айтуынша,
Чехия міндетті түрде Косовоны мойындайды, алады өңірдің барлық еуропалық
нормалар мен халықтың тең құқықтарын сақтау шартында [40].
Аргентина Косово оқиғасының Фолкленд жағалауларын ретке келтіруді
қиындататыны жөнінде қауіптерін айтты.
Босния мен Герцеговинада мемлекеттің үштен бір бөлігін сербтер құрайды,
бұл мәселені ерекше сезімтал етеді.
Боливия үшін Косово автономисттер үшін қауіпті оқиғаны қалыптастыруы
мүмкін, мемлекеттің шығыс аудандарындағы Греция мен Кипр Солтүстік Кипрдің
мүмкін тәуелсіздікті иемденуімен мазасызданады. Грузияда Абхазия мен
Оңтүстік Осетия аумақтарында қауіпті жағдай орын алады. Қазіргі уақытта
Израиль үкіметі Косовоның тәуелсіздігін мойындаған елдерге қосылмауға шешім
қабылдады, - деп жариялады Кнессет депутаты Рухама Авраам Балила. Оның
айтуынша, Израилде жағдайды өте қауіпті деп есептейді [41, 45-бет].
Индонезияда Косово Ачеха мен Ириана сепаратисттері үшін қауіпті оқиғаны
дамытады деп қауіптерін білдіреді.
Баск және каталон сепаратисттері Испанияға тиесілі өз аймақтарының
тәуелсіздігі үшін күреседі.
Қытай Тайваньді жоғалтқысы келмейді.
Молдавияда Косовоның Приднестровье үшін қауіпті жағдайға негіз беретін
айтты. Румыния Молдавия тұрғындарымен ең жоғары дәрежеде ортақтас болып
келеді.
Сербия Косово президентінің, премьер-министр мен парламент төрағасының
қылмыстық қудалауын бастады.
Словакия Косовоның елдің оңтүстігіндегі венгер азшылығы үшін қауіпті
жағдай туындатады деп күмәндануда.
Судан өзінің оңтүстік аумағындағы жан-жалмен уайым шегуде.
Украина халықаралық құқық қағидаларын ұстанып, Косовоны мемлекет деп
мойындамайды. Өңірдегі жағдайды егжей-тегжей зерттеу үрдісі басталды,
алайда президент шешім қабылдаумен асықпайтыны анық.
Филиппинада оңтүстік аудандардағы (Моро) сепаратисттердің идеяларымен
қамдануда.
Шри-Ланкада тамиль сепаратисттері өздерінің құқықтары үшін күресуде.
XVI-ші Бенедикт Владету Янкович, Сербияның жаңа елшісін Қасиетті
Тағында қабылдаған кезде келесідей сөйледі: Мен барлық тараптарды
ұқыптылықпен және бір қалыпты әрекет етуге, сонымен бірге, өзара құрметті
қолдайтын және ымыраға әрекеттесетін шешімдер іздеуге шақырамын [42, 26-
27].
Ендігі кезде, халықаралық ұйымдардың мәлімдемелеріне сүйенетін болсақ,
Біріккен Ұлттар Ұйымы келесідей білдірді: Ресей мен Қытайдың Косовоны
мойындаудан бас тартулары Косово үкіметіне БҰҰ-да өкілеттілікке ие болуға
қол жеткізбейтіні күтілуде, себебі, осы сұрақты қарастыру үшін және ол
бойынша дауыс беру үшін Бас Ассамблеяда БҰҰ-ның Қауіпсіздік кеңесінің
барлық бес тұрақты мүшелерінің мақұлдауы қадет.
ОБСЕ келесідей мәлімдеді: Ресей Косовоның аталмыш ұйымға мүшелік етуіне
қарсы шығады.
Еуродақ. 18 ақпан күні Брюсселде кездесу барысында Еуроодақ елдерінің
сыртқы саяси ведомосттерінің басшылары ЕО-тың әр мемлекеті Косовоның
тәуелсіздігін мойындау немесе мойындамауды, ұлттық тәжірибе мен заңды
нормаларына тәуелді, дербес түрде шешеді деген бірлескен мәлімдемені
қабылдады.
ПАСЕ. ПАСЕ басшысы Луис Мария де Пуч Косово парламенті өңірдің
Сербиядан тәуелсіздік туралы бір жақты декларациясын қабылдағаны жөнінде
өкінетінін мәлімдеді.
НАТО: НАТО-ның Косоводағы қауіпсіздікті кепілдеу жауапкершілігі мен
қабілеттігі өзгеріссіз болып қалады. Косоводағы тұрақтылықты қамтамасыз
етуге жауапты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz