Орталық Азия ынтымақтастық ұйымы
ЖОСПАР
ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4-9
1 ОРТАЛЫҚ АЗИЯ МЕМЛЕКЕТТЕРІНДЕГІ ТРАНСФОРМАЦИЯЛАНУДЫҢ СТРАТЕГИЯЛЫҚ
ЭВОЛЮЦИЯСЫ ЖӘНЕ ҚАЛЫПТАСУ
КЕЗЕҢДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10-
31
1. Орталық Азия мемлекеттеріндегі өтпелі кезеңдегі саяси саладағы
жағдай ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10-19
2. Қалыптасқан саяси және экономикалық жүйеден жаңа жүйеге өтудегі
аймақтық
тәжірибе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ...19-31
2 ОРТАЛЫҚ АЗИЯ МЕМЛЕКЕТТЕРІНІҢ СТРАТЕГИЯЛЫҚ ӘРІПТЕСТІК ҚАТЫНАСЫ, ІШКІ ЖӘНЕ
СЫРТҚЫ ФАКТОРЛАРДЫҢ
ЫҚПАЛЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32-57
2.1 Ресей мен Қытайдың Орталық Азия республикаларына қатысты
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32-40
2.2 Орталық Азияға қатысты АҚШ-тың, ЕО-тың
ұстанымы ... ... ... ... ... ... ..4 0-49
2.3 Орталық Азия елдерінің ХХІ ғ. саяси трансформациялануының
нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49-57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 58-61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
2-64
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..65
ҚЫСҚАРТУЛАР
КСРО ( Кеңестік социалистік республикалар одағы
ТҰК ( трансұлттық корпорациялар
ҚР ( Қазақстан республикасы
ДСҰ ( Дүниежүзілік сауда ұйымы
ТМД ( Тәуелсіз мемлекеттер достастығы
БҰҰ ( Біріккен ұлттар ұйымы
БАҚ ( бұқаралы ақпарат құралдары
ЕО ( Еуропалық Одақ
ОАЫҰ ( Орталық Азия ынтымақтастық ұйымы
АҚШ ( Америка құрама штаттары
ХВҚ ( Халықаралық валюталық қор
ЖІӨ ( жалпы ішкі өнім
ОҚКҰ ( Ортақ қауіпсіздік келісімі ұйымы
ШЫҰ ( Шанхай ынтымақтастық ұйымы
ЕурАзЭҚ ( Еуразиялық экономикалық қауымдастық
ДСҰ ( Дүниежүзілік сауда ұйымы
ЕЫҚҰ ( Еуропалық ынтымақтастық және қауіпсіздік ұйымы
ОА ( Орталық Азия
ИКҰ ( Ислам конференциясы ұйымы
ЕҚДБ ( Еуропалық Қайта құру және Даму Банкі
РФ ( Ресей Федерациясы
ҚХР ( Қытай халық республикасы
ЕИДП ( Европейский инструмент добрососедства и партнерства
СВМДА ( Совещание по мерам взаимодействия и доверия в Азии
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі. Жаһандану жағдайында өтпелі кезеңдегі
саяси жүйелердің трансформациялануы мәселелерін зерттеудің өзектілігі
бірқатар себептерге негізделеді. Олардың қатарына ең бірінші кезекте бұрын
саясаттану тұрғысынан сараптамаға салынбаған саяси жүйе түрлерінің қызмет
ету ерекшеліктерін танып-білу мен сипаттама беру, өтпелі қоғамның
әлеуметтік тұрғыда күйзеліссіз модернизациялануын қамтамасыз ете алатын
саяси жүйелердің тиімді параметрлерін анықтау, өтпелі қоғам институттарының
аймақтық және жаһандық әлемдік жүйеге интеграциялану мүмкіндіктерін
айқындау жатады.
Жоғарыда аталған мәселелерді зерттеу теориялықпен қатар тәжірибелік
маңызға ие. Себебі, бүгінде бұрын беймәлім болған заңдылықтар мен даму
үлгілерін айқындауға жол ашатын өтпелі қоғамның шынайы саяси жүйелеріне
сараптама жүргізбей, олардың әлемдік қауымдастыққа интеграциялануының
тиімді жүйесін қалыптастыру, сонымен қатар қазіргі заманғы халықаралық
саяси институттардың дәстүрге қайта оралу мен модернизациялану үрдістерін
шектеу мақсатында пайдаланылуын тоқтату мүмкін емес.
Даму қарқынына түрлі деңгейде ішкі саяси, аймақтық және әлемдік
факторлар ықпал ету үстіндегі посткеңестік мемлекеттердің жаһандануға
қосылуы және модернизациялануы үрдістерін зерттеу ерекше ғылыми
маңыздылыққа ие. Оларды қарастырудың көрнекті мысалына қазіргі кездегі
Орталық Азия аймағы жатады. КСРО-ның ыдырауынан кейін орын алған өзгерістер
аталмыш аймақта бес тәуелсіз мемлекеттердің пайда болуына алып келді. Соның
нәтижесінде геосаяси шынайылықтың мүлдем жаңа форматы мен әлемде жаңа саяси
тәртіптің қалыптасуы жағдайындағы Орталық Азияның стратегиялық мәртебесі
айқындалды.
Қазіргі кезеңдегі ғаламдану жағдайында және жаңадан қалыптасып келе
жатқан көптүрлі әлемдік жүйенің дамуында Орталық Азия аймағы
геоэкономикалық тұрғыда маңызды орын алуда. Жаңа мыңжылдықтың басында
Орталық Азия аймағының геосаяси және геостратегиялық жағдайы арта түсті.
Соның негізінде, аймақ халықаралық саясаттың негізгі тақырыптарының біріне
айналып, халықаралық қауымдастық назарында ерекше орынды иеленіп отыр.
Соңғы жылдары орталық азиялық елдерде өзіндік идентификациялану және
дамудағы саяси бағыт-бағдар таңдау үрдістері жүрді. Сонымен қатар кең
көлемде мемлекеттік-саяси, әлеуметтік-экономикалық, құқықтық қайта
өзгертулер, жеке саяси жүйе құру жүзеге асырылды.
Осы үрдістер сипатын, көлемі мен нәтижелерін жан-жақты әрі терең
ізденісті қамтыған мәліметтерге негізделген ғылыми анализдеудің өзектілігі
күмәнсіз. Сеебі сол арқылы Орталық Азия мемлекеттері саяси жүйелерінің
жағдайына баға беріліп қана қоймайды, сонымен қатар олардың келешек даму
мүмкіндіктерін болжау, әрқайсысының модернизациялану тактикасы мен
стратегиясына оңтайлы әсер етуге негіз болады.
Аймақта бүгінгі таңда орын алып отырған жағдайды, әлеуметтік-саяси
тәртіптердің даму келешегін және азаматтық жағдайға халықаралық тараптардың
ықпалын бағалау үшін Орталық Азиядағы билік қатынастарының локалды әрі
жаһандық контексіндегі қарқынын анализдеу қажет. Аталмыш бағытта қыруар
жұмыс атқару нәтижесінде әлеуметтік-саяси стратегияның шынайы негізін
өтеуді қолға алу ОА республикалары деңгейінде ғана емес, әлемдік сатыда да
жүзеге асыруға, сонымен қатар сәйкесінше ресейлік бағдар ескерілген жаңа
заманғы қоғам құруда біртіндеп реформалар жүргізуге мүмкіндік береді.
Диплом тақырыбының ғылыми деңгейде игерілгендігі. Зерттеу барысында
қайнар көздеріне қарай ресейлік, шетелдік және орталық азиялық-отандық
баспа беттері басшылыққа алынды.
Қарастырылып отырған тақырып төңірегі Ресей ғалымдарының
зерттеулерінде ауқымды қарастырылған. Солардың қатарына 2006 жылы Саяси
және стратегиялық зерттеулер орталығы, РАН-ның Шығыстану институтында жарық
көрген Пятнадцать лет, которые изменили Центральную Азию (1991-2006) мен
аталмыш кітаптың толықтырылған әрі түзетілген екінші басылымы саналатын
2009 жылы шыққан Годы, которые изменили Центральную Азию атты еңбектері
жатады. Аталмыш еңбектерде Орталық Азияның посткеңестік даму кезеңі мен
аймақ мемлекеттеріндегі трансформациялану үрдісінің ерекшеліктері, қарқыны
мен келешегіне сараптама берілген. Орталық Азия мемлекеттеріндегі, сонымен
қатар жалпы посткеңестік кеңістіктегі трансформациялану үрдісін
сараптамалық тұрғыда зерттеуде орны ерекше болып табылатын Годы, которые
изменили Центральную Азию еңбегін даярлауға ресейлік атақты мамандардың
қатарынан А.Зайферт, И.Звягельская, А.Куртов, Д.Макаров, Д.Малышева,
А.Ниязи, В.Наумкин, В.Шагеев, Р.Шакиров секілді ғалымдар қатысты.
ОА аймағын зерттеуде маңызды мәнге ие баспа беттеріне сонымен қатар
З.А. Дадабаеваның Особенности развития политической системы в Центральной
Азии атты ғылыми баяндамасы мен Е.М. Кузьминаның Геополитика Центральной
Азии кітабын жатқызуға болады. Жоғарыда аталған баяндаманың дипломдық
жұмыс тақырыбын ашуда себебі зор болды. Еңбекте Орталық Азиядағы саяси
жүйелердің өтпелі кезеңдегі қалыптасуы мен қызмет ету үрдістері осы
жүйелердің интеграциялық мүмкіндіктерін ескере қарастырылады. Аймақ
мемлекеттеріндегі саяси жағдай авторитарлық тәртіптер мен бір жағынан,
рулық-тайпалық ортақтық дәстүрі, екінші жағынан, кеңестік номенклатураның
ұйымдастырылуы негізінде аймақтық элиталардың орын алуымен сипатталады.
Автор орталық азиялық саяси жағдайды бағалауда билік пен жергілікті саяси
таптардың өзара байланысы ішкі даму тенденциясын, алдыңғы қатарлы әкімшілік
және экономикалық реформаларды жүргізу мүмкіндіктерін анықтап отыр, сонымен
қатар аймақ елдерінің сыртқы саяси бағдарын белгілеуде ықпал етуде деген
қорытындыға келеді.
Е.М. Кузьминаның Геополитика в Центральной Азии кітабы дипломдық жұмыс
үшін аймақ елдеріндегі Ресей, Қытай, АҚШ, ЕО секілді әлемдік әрі аймақтық
көшбасшыларының ұстанымдарын зерттеуде пайдалы болды.
Ресейлік басылымдардың қатарында сонымен қатар Р.Аллисонның,
А.Богатуровтың, А.Казанцевтың, А.Джекшенкуловтың, З.Бжезинскийдің
еңбектерін атап кеткен жөн.
Шетелдік баспа беттерінен қолданылған маңызды басылымдарға К.Оффенің
Туннель в конце света, расследования политической трансформации на новом
Востоке кітабы жатады. Еңбекте ОА аймағының мемлекеттерінде тәуелсіздік
алғаннан кейін жүргізілген саяси өзгерістер тереңдей баяндалған. Құнды
шетелдік еңбектердің ішінде Индиана университетінің баспасында жарық көрген
Нэнси Любиннің Central Asia: issues and challenges for United States
policy. The New Geopolitics of Central Asia and Its Borderlands атты
жинағы да бар.
Дипломдық жұмыста басшылыққа алынған қайнар көздердің келесі тобын
орталық азиялық ғалымдар мен отандық зерттеушілердің көрнекті еңбектері
құрайды. Ерекше атап өтуге Н.Омаровтың 2008 жылы шыққан Государства
Центральной Азии в эпоху глобализации: поиски стратегии развития кітабы
лайықты. Аталмыш еңбек жаһандану жағдайында Орталық Азия мемлекеттеріндегі
трансформациялану мәселелерін зерттеудегі алғаш жазбалардың бірі болып
табылады. Автор еңбегінде кең көлемді ақпарат көздерін қолдану арқылы
тәуелсіздік жылдарындағы аймақ елдерінің даму нәтижелеріне толыққанды
сараптама жүргізіп, олардың келешектегі даму әлеуетіне орынды болжамдар
жасаған. Сонымен қатар қырғызстандық А.Курганбаев, Г.Мовкебаев, М.Суюнбаев
секілді тұлғалардың аймақтағы саяси үрдістерді зерттеудегі қосқан үлестері
зор.
Қазақстандық ғалымдардың ішінде М.Лаймуллиннің Центральная
Азия в зарубежной политологии и мировой геополитике және Казахстан в
современных международных отношениях: безопасность, геополитика,
политология (2000) атты монографиясы, М.Ашимбаевтың Политический транзит
в Казахстане: содержание процесса и его особенности, сонымен қатар
С.Көшкімбаев, Р.Мукимджанованың еңбектері назар аударарлық деңгейде.
Р.Мукимджанованың Страны Центральной Азии: Азиатский вектор внешней
политики (2005) атты еңбегінде Орталық Азия мемлекеттерінің Қытай және
шекаралас Орта Шығыс елдерімен қатынасының эволюциясы мен түрлі тараптардың
геосаясат саласындағы мүдделерінің қайшылықтары қарастырылады. Орталық
Азияға арналған геосаяси сипаттағы басылымдар арасында С.Көшкімбаевтың
Центральная Азия на путях интеграции: геополитика, этничность,
безопасность (2002) атты еңбегі де ерекше орын алады.
Отандық және ресейлік мерзімдік басылымдардың ішінде Центральная
Азия, Эксперт, Независимая газета, Мировая экономика и международные
отношения газет-журналдары, Казинформ және Kazakhstan Today ақпарат
көздерінде жарияланған В.Я. Белокриницкий, Н.Злобин, Д.Малышеваның
мақалалары пайдаланылды. Соладың ішінде Б.Сейдахметованың Трансформация
политических режимов в странах Центральной Азии атты мақаласының мәні
зор. Автор аймақтың әр мемлекетіндегі саяси тәртіптерге баға беру, саяси
трансформацияланудың келешегі мен 2009-2013 жылдар аралығында жоспарланған
барлық президенттік, парламенттік сайлауларды сараптау бойынша тереңдей
зерттеу жүргізген.
Бұл тақырыпты зерттеуде БАҚ және ақпараттық басылымдарда жарияланған
орталық азиялық мемлекеттердің түрлі ведомстваларының кезекті және ресми
материалдары мен құжаттары, саяси қайраткерлердің еңбектері, мемлекетаралық
келісімдер пайдаланылды. Сондай-ақ, РАН-ның Шығыстану Институтында, РФ-
ның СІМ МГИМО мен Дипломатиялық академияларында, Орталық Азия елдерінің
басқа да институттарында, сонымен бірге Таяу және Орта Шығыстың
бірқатар елдеріндегі институттарында өткізілген, қазіргі таңдағы
дамудың теориялық мәселелеріне қатысты бірқатар конференциялардың
мәліметтерімен танысу мүмкіндігі болды.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың басты
мақсаты - XX ғасырдың аяғы - XXI ғасырдың басындағы Орталық Азия
мемлекеттеріндегі саяси саладағы трансформацияланудың стратегиялық
эволюциясы және қалыптасу кезеңдерін сараптау арқылы аймақ елдеріндегі
трансформациялану үрдісінің нәтижелерін айқындау. Қойылған мақсатқа жету
үшін төмендегідей міндеттер алға қойылды:
- ОА мемлекеттерінің заңнамалық және сыртқы саяси құжаттарын
сараптаудың негізінде олардың ішкі әрі сыртқы саяси ерекшеліктерін және
басымды бағыттарын айқындау;
- сыртқы халықаралық ойыншылардың Орталық Азияға қатысты сыртқы саяси
концепцияларының негізінде орталық азиялық бағытының басымдылықтарын
көрсету;
- АҚШ, ЕО, Ресей және Қытайдың Орталық Азияға қатысты сыртқы саяси
концепцияларын зерттеудің негізінде ықпал ету механизмдерін қарастыру;
- аймаққа қызығушылығын танытып отырған тараптардың Орталық Азия
елдерімен екіжақты және көпжақты деңгейдегі келісім-шарттарын зерттеудің
негізінде сол тараптардың аймақ елдерімен ынтымақстастықты дамытудағы
мүдделерін сараптау.
Диплом жұмысының хронологиялық шеңбері. Хронологиялық тұрғыдан диплом
жұмысы ОА елдерінің тәуелсіздікке қол жеткізген тұсынан, яғни ХХ ғасырдың
аяғынан қазіргі кезеңге дейінгі уақыт аралығын қамтиды. Сондай-ақ аймақтағы
саяси трансформациялану эволюциясы екі кезеңде қарастырылады. Бірінші кезең
1991-1997 жылдарды, екінші кезең мемлекеттердегі өзіндік даму стратегиясы
айқындалған ХХІ ғасырдың басынан қазіргі кезге дейінгі аралықты қамтиды.
Диплом жұмысының дерек көздері. Қойылған мақсат пен міндеттерге қол
жеткізу үшін дипломдық зерттеуде дерек көздерінің кең шеңбері қолданылды.
олар ерекшеліктері мен сипатына қарай келесідей бірнеше топтамаға жіктелді:
Деректердің бірінші тобын ОА мемлекеттерінің Конституциясы, сыртқы
саясатына қатысты дипломатиялық құжаттар мен аймақ елдерінің өзге
тараптармен арасындағы қарым-қатынастар туралы екіжақты және көпжақты
келісім құжаттары құрайды. Олар әр елдің саяси мақсаттарын ресми айқындауға
біршама мүмкіндік берді.
Деректердің екінші тобына орталық азиялық мемлекеттердің саяси
тұлғаларының белгілі бір саяси мәселелер жөнінде көзқарастарын білдіретін
елбасымыз Н.Назарбаевтың, Өзбекстан президенті И.Каримовтың, Қырғызстан
президенті А.Акаевтың, Қырғызстан сыртқы істер министрі А.Джекшенкуловтың
сөздері жатады.
Үшінші топқа жататын дерек көздерін зерттеу тақырыбына қатысты
мерзімді баспасөз беттері және интернет сайттарында жарияланған материалдар
құрайды. Олардың қатарына республикалық, ресейлік және шетелдік газеттер
мен журналдар, құзырлы мекемелердің интернет желісіндегі веб-сайттары
кіреді. Осы топтамадағы деректер ОА аймағындағы саяси жағдайды жан-жақты
бағалауға, елдердің сыртқы саяси ұстанымдарын талқылауға мүмкіндік берді.
Диплом жұмысының әдістемелік негізі. Зерттеу жұмысының әдістемесі
зерттеу пәні мен объектісі, сондай-ақ қойылған мақсат пен одан туындайтын
міндеттердің сипатына байланысты таңдалынды. Осы зерттеу жұмысында қазіргі
кездегі саясаттану және тарих ғылымдарындағы халықаралық қатынастар мен
сыртқы саясатты зерттеуге арналған әдістер жинағы қолданылды. Халықаралық
қатынастар мен мемлекетаралық ынтымақтастық мәселелерін қарастыру барысында
тарихи және ғылыми объективтілік қағидасы басшылыққа алынып, белгілі бір
елдің екінші бір елге, не болмаса белгілі бір аймаққа қатысты сыртқы саяси
бағыты мен оның даму үрдісін зерттеуде кешенді типологиялық тәсілдер
пайдаланылды.
Дипломдық жұмыста қолданған әдістерге жүйелі, деңгейлі, секторалды
талдаулар кіреді. Аталған әдістер екіжақты қарым-қатынастар дамуының
эволюциясы мен аймақты дамыту мәселелерін жан-жақты сараптауда тиімді пайда
берді. Зерттеу жұмысының теоретикалық негізін неореализм, либерализм,
либералды институционализм элементтері құрайды.
Диплом жұмысының жаңашылдығы. Қазіргі кезде қарастырылып отырған
тақырыпта кешенді зерттеу жұмысы жүргізілмегендіктен, аймақтану мамандығы
бойынша аталмыш дипломдық жұмыс жаңа зерттеу жұмыстары қатарында.
Зерттеулер барысында төмендегідей негізделген нәтижелерге қол
жеткізілді:
– қарастырылып отырған зерттеуде алғаш рет Орталық Азиядағы
саяси трансформацияланудың актив әрі пассив тұстары сараланды;
– дипломдық жұмыста аймаққа мүдделі халықаралық
қатынастардағы сыртқы акторлар мен Орталық Азия елдері қатынастарының
басымдылығы аймақтың қауіпсіздігі мен тұрақтылығына қолдау көрсету екендігі
тұжырымдалды;
– аймақтың жекелеген мемлекеттеріндегі трансформациялану
қарқынының айырмашылығы бағаланып, олардың ішінде осы үрдісте анағұрлым аз
шығынмен шығатын жақтары айқындалды;
– елеулі мәдени айырмашылықтар контекстінде түрлі ұстанымдар
конвергенциясы, яғни либералды даму үлгісінің жергілікті ерекшелікпен қатар
болу мүмкіндіктері анықталды;
– жалпы саяси трансформацияланудың ОА аймағындағы ортақ әрі
өзіндік тұстары белгіленіп, аймақтағы өзгерістердің нәтижелері мен
келешегіне болжамдар жасалынды.
Диплом жұмысының құрылымы. дипломдық жұмыс кіріспеден,негізгі бөлімі
екі тараудан, қорытындыдан тұрады. Жұмыстың соңында қолданылу тәртібіне
байланысты жұмыста пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген. Диплом
жұмысының көлемі 64 беттен тұрады.
1 ОРТАЛЫҚ АЗИЯ МЕМЛЕКЕТТЕРІНДЕГІ ТРАНСФОРМАЦИЯЛАНУДЫҢ СТРАТЕГИЯЛЫҚ
ЭВОЛЮЦИЯСЫ ЖӘНЕ ҚАЛЫПТАСУ КЕЗЕҢДЕРІ
1.1 Орталық Азия мемлекеттеріндегі өтпелі кезеңдегі саяси саладағы жағдай
Іс жүзінде Орталық Азиядағы трансформациялану қазіргі кездегі
қақтығыс түсінігінің сипаттамаларына сай келеді: саяси билік үшін талас,
жеке меншік пен ресурстарды қайта бөлуге байланысты қарама-қайшылықтар,
саяси бағыттардағы қоғамдық бәсекелестік, аймақтық қақтығыстар,
мемлекетаралық шекаралар мәселелері, экологиялық апат және халықаралық әрі
аймақтық ойыншылардың араласуы.
Орталық Азия аймағындағы трансформацияланудың өзіндік ерекшелігі
өзара байланысқан үш бағыттың үндесуімен сипатталады: кеңестік социалистік
жүйенің батыстық капитализм үлгісіне ауысуы, мемлекет және оның басқару
жүйесін қалыптастыру, ұлттық бірігу (консолидация) үрдісі. Бүгінде аймақ
үшін жаһандық даму мәселелері маңызды орын алған жағдайда аталмыш бағыттар
трансформацияланудың бірден-бір негізін құрайды.
Теориялық пікір-таластарда трансформацияланудың бір уақытта жүзеге
асу дилеммасы теориясы орын алды. Ол бойынша посткеңестік кеңістіктегі
тарихи даму үрдісі үш сатыдан тұрады: демократиядан (3) капитализмге (2)
өту арқылы ұлттық мемлекеттің пайда болуы (1) (1, 65(.
Қарастырылып отырған тақырыпты тереңірек зерттеу мақсатында аймақ
мемлекеттеріндегі трансформациялану үрдісіне жеке тоқталған жөн. Көптеген
қазақстандық саясаттанушылар Қазақстандағы экономикалық әрі саяси
тарнсформациялану үрдісін төрт кезеңде қарастырады: 1990-1993 ж., 1993-1995
ж., 1995-1998 ж., 1998 жылдан қазіргі уақыт аралығы (2, 15(. Мұндай бөлуде
өзіндік логика бар. Бірінші кезең КСРО-ның құлдырауы мен одақтық
республикалардың тәуелсіздікке қол жеткізуімен байланысты болды. Бұл
кезеңде орын алған өзгерістер негізінен жаңа жүйені қалыптастыруға емес, ең
бастысы бұрынғыны күйретуге бағытталды. Алғашқы кезең қорытындысына 1993
жылы қабылданған Конституция жатады. Нәтижесінде Қазақстан Республикасы
казақ ұлтымен айқындалған мемлекеттік формада бекіді.
Екінші кезең елдегі саяси және әлеуметтік-экономикалық жағдайдың
шиеленісуімен сипатталады. 1995 жылы 30 тамызда қабылданған жаңа
Конституция негізінде президенттік билік заң шығарушы, атқарушы әрі сот
тармақтарынан жоғары тәуелсіз биліктің қайнар көзі ретінде жарияланды.
Сонымен қатар осы тұста кіші жекешелендіру үрдісі басталды. Бұрынғы
социалистік меншіктен толықтай арылу арқылы елде демократиялық қайта
құрулардың жүзеге асырылуының орнына мемлекет өзін өндіріс құралдарының
толық заңды иесі ретінде жариялады. Бұл осы уақыт аралығында саяси және
әлеуметтік салаларда кереғар тұстардың қалыптасуына негіз болды.
Үшінші кезеңде авторитарлық шегіну мен үлкен жекешелендіру жүрді.
Бұл үрдістердің нәтижесінде, бірқатар сарапшылардың бағалауынша, біріншіден
Қазақстандағы өнеркәсіп өндірісінің 40%, сыртқы сауданың шамамен 50% ТҰК
қолына шоғырланды (3, 73(. Екіншіден, қазақстандық зерттеуші Н.
Амрекуловтың түйіндеуінше, рулық қауым (партия, кәсіби қоғамдастықтар,
т.с.с. қарағанда) элиталардың топтасуының басты формасы ретінде қайтадан
орын алды (4, 71(. Кезең 1998 жылдың қазан айында ҚР Конституциясына
өзгерістер енгізілуімен аяқталды. Аталмыш оқиға Нурсултан Назарбаевтың 2005-
2006 жылдардағы және 1999 жылы 10 қаңтарда өтетін президенттік сайлауға
қатысуына жол ашты. Жоғарыда аталған екі оқиғаның орын алуы өз кезегінде
Қазақстан Республикасындағы саяси және экономикалық трансформацияланудың
жаңа кезеңіне бастама болды.
Биліктің ауысуы алғаш рет күш көрсету арқылы шешілген посткеңестік
Орталық Азия мемлекеті Қырғызстан тәуелсіздік алған бойда бірден
неолибералдық реформалар жолына бет бұрды. Ел баға мен сыртқы сауданы
либерализациялау, монетаризациялау және жекешелендіру бойынша Орталық
Азияның өзге мемлекеттерін басып озды, батыстық үлгідегі Азаматтық кодекс
қабылдап, алғаш болып жерге жеке меншік орнатуға рұқсат берді, ДСҰ-на
мүшелікке қабылданды. Дегенмен 13 жыл өткен соң Шығыстағы демократиялық
және нарықтық реформалардың үлгісіне айналу табалдырығын аттағалы тұрған
Қырғызстан азаматтық соғыс пен экономикалық дағдарыс күйіне душар болды.
Мемлекеттегі кедейлік соғыстан кейін құлдыраған Тәжікстандағы
көрсеткіштермен пара-пар деңгейге дейін жетті (5, 42-44(.
КСРО-ның ыдырауымен байланысты қырғыз қоғамы күшті дағдарысқа ұшырап,
тәуелсіз мемелекеттілік орнаған тұста дәстүрлі құрылымдар, байланыстар мен
құндылықтар өз ұстанымдарын саяси-әлеуметтік өмірде қарқынды түрде
жандандыра бастады. Қырғызстан саяси жүйені қалыптастырудың партиялық-
номенклатуралық принциптерінен рулық-иерархиялық түріне өту кезеңін бастан
кешірді.
Демократиялық транзит кезеңіндегі республиканың дамуын батыстың
белгілі ақпарат көзі төмендегідей бағалайды: Қырғызстан...демократиялық
дәстүрлер мен нарықтық экономиканың жоқтығына қарамастан демократиялық және
экономикалық дамуда үлкен жетістіктерге қол жеткізді. Елдің ресурстарға өте
тапшы екенін ескере, саяси элита шетелдік инвестицияны тарту мақсатында күн
тәртібінде батыстық даму бағытын алға қойды. Тұрақсыз болса да, плюралистік
партия жүйесі орнады; көптеген азаматтық ұйымдар құрылды; сын көзбен
қарайтын баспасөз қалыптасты. Сайлаулар халықаралық стандартқа біршама
жақын бола түсті, жеке тұлғаның негізгі құқықтарына кепілдік берілді.
Ауқымды экономикалық реформалар жүзеге асырылып, еркін баға мен валюта
бағамы енгізілді. ДСҰ-на мүшелікке қабылдану барысында сыртқы сауданың
либерализациялануына қол жеткізілді және жерді сату-сатып алу
заңдастырылды (6, 13(. Дегенмен уақыт өте Қырғызстанның саяси
трансформациялануы тежеліп қалды. Авторитарлық құрылымдар мен әдістер кең
етек алды... Жүзеге асырылған реформалардың нәтижелері кейінге ысырылды.
Мұндай жағдай әсіресе саяси өкілдік пен интеграция салаларын жанап өтті.
Экономикалық трансформациялану азын-аулақ деңгейде ғана ілгері жылжыды.
Шешім қабылдау құқына ие саясатшылар экономикалық трансформациялану үрдісін
сапалы түрде нығайта алмады... (6, 2(.
Жоғарыда аталған жетістіктер нәтижесінде 1990 жылдары Қырғызстан
әсіресе көршілес мемлекеттерде болып жатқан оқиғалармен салыстырғанда
Орталық Азиядағы демократия ошағы беделіне ие болды. Дегенмен жылдың
аяғында қоғамда А.Акаевтың басқаруына қанағаттанбаушылық байқала бастады.
Көптеген бақылаушылардың пікірінше, дамып отырған авторитаризм реформаларды
жалғастыру емес, сыни бастамаларды шектеу мен билікті қолда сақтап қалуға
бағытталған болатын (7, 2(.
Қырғызстандық саясаттанушы Н. Омаровтың пайымдауынша, қырғызстандық
демократия ошағының Орталық Азиялық авторитаризм айдынында біртіндеп
орнын жоғалта бастауы 1993 жылы Конституцияның қабылдануынан соң белең алды
(8(. Конституциялық реформалар нәтижесінде президент өкілеттілігі
айтарлықтай кеңейді, ал парламент билігі шектелді (9(. Нәтижесінде
Қырғызстандағы билік моделі жартылай президенттік және президенттік
республика элементтерін біріктірді.
Тәуелсіздікке қол жеткізгеннен кейінгі кезеңде Қырғызстанда тез
қарқынмен партиялық құрылымдама жүзеге асырыла бастады. Дегенмен бұл тұста
да, парламенттік сайлау кампаниялары ұйымдастыруда да саяси сахнада аймаққа
бөліну мен рулық-ағайындық элементтер орын алды. Саяси модернизацияланудың
кейбір жетістіктеріне қарамастан, Қырғызстанда негізінен саяси партиялар
емес, аймақтық және рулық-туыстық топтар басым қоғамның ескі саяси
құрылымы сақталды (10, 14(.
1996 жылдан бастап үкімет құрылымын президент жеке бекітетін болды,
премьер-министрмен консультация өткізумен шектеліп, парламенттің
келісімінсіз тағайындауға дейін мүмкіндіктер алды. Парламент үкімет және
оның өкілдері есебін талап ету күшінен айырылды, ал президент үкіметті кез
келген мезетте қалауынша тарату өкілдігіне ие болды.
Республиканың саяси өмірінде орын алған сайлау алды кампанияларда
әкімшілік ресуртарды кеңінен қолдану, оппозициялық кандидаттарға қысым
көрсету, референдум мен сайлаудың қорытындыларын жалған ету жағдайлары
дағдылы сипат алды. Толық тоқталмай-ақ, Эридан холдингі иесі Д.Усенов,
ішкі істер министрі Ф.Кулов, Эркиндик оппозициялық партия көшбасшысы
Т.Тургуналиев, сот-құқықтық мәселелері және заңдылық жөнінде парламент
Комитетінің төрағасы А.Бекназаров істерін атап кету жеткілікті.
Қырғызстанда өткізілген сайлаулардың сапасы жайында жазылған парақ беттері
аз емес (7, 37-40(.
Қырғызстандағы саяси тәртіптің трансформациялануының негізгі векторы
авторитарлық сипатта болғанына күмән жоқ. Дегенмен, елдің саяси және
экономикалық дамуының басты шарттарын қарастыратын болсақ,
трансформацияланудың екі сатысының (демократиялық және авторитарлық)
өзара қатты қарама-қайшы жүргізілгені анық көрінеді.
Тәжікстан жағдайында трансформацияланудың бастапқы сатысында орын
алған азаматтық соғыс (1992-1997) елдегі саяси және экономикалық
өзгерістердің дамуы, мәні мен нәтижелеріне елеулі әсер етті. Аталмыш
соғыстың салдары қисапсыз құрбан болған адамдар мен шамамен жарты миллион
босқындардың санымен ғана шектелмейді, сонымен қатар бұл оқиға 1991 жылы 9
қыркүйекте жарияланған жас мемлекеттің әрі қарай өмір сүру ықтималдылығына
да зор қауіп төндірді. Осылайша, 1997 жылға дейін саяси биліктің қалыптасуы
мен жүзеге асырылуы соғыспен байланысқан күш көрсету арқылы анықталып
отырды. Трансформациялану үрдісінің аталмыш сатысы 1997 жылы 27 маусымда
азаматтық соғыстың аяқталуымен тамамдалды. Нәтижесінде жаңа парламент (1997
ж. маусым – 2000 ж. ақпан) сайланып, елдегі өзгерістер өтпелі кезең арқылы
біршама тыныш бағытқа бет бұрды. 2000 жылдан бастап қана
трансформацияланудың бейбіт көрінісі туралы сөз қозғауға болады (11, 157(.
Функционалдық капиталистік жүйе жаңадан бастау ала дамыған Тәжікстан
жағдайында трансформациялану Батыс тарапынан көрсетілген күшті саяси және
экономикалық қысым негізінде жүрді. Нәтижесінде трансформацияның
абстрактылы үлгісін енгізу барлық әлеуметтік жүйелердің нашарлануына алып
келді. КСРО кезінде орын алған әлеуметтік қамсыздандыру жүйесі толығымен
күйреді, ал оның орнын бірден жаңа жүйемен толтыру әлсіз тәжік қоғамы үшін
мүмкін емес қадам болды. Аталмыш жайттардың салдарынан елде табыс және
тұтынуың төмен деңгейі, табыс көздері мен негізгі әлеуметтік қызметтерге
(білім беру, денсаулық сақтау, су және жылу) қол жетімділіктің
шектеулілігі, қырқынды түрде күшейіп отырған гендерлік теңсіздік, ана мен
бала өлімінің өсуі, сауатсыздық мәселесі және өмір сүру ұзақтығының
қысқаруы мәселелері туындады. Трансформациялану басқарылмайтын сипат алды:
озбырлық, күш қолдану саяси және экономикалық билікті жүзеге асырудың бас
құралына айналды. Шығыстық халықтың көп бөлігі аман қалудың амалын
дәстүрлі әлеуметтік құрылымдардан іздей бастады. Әлі де патриархалды сарын
сақталған дәстүрлі әлеуметтік құрылымдардың жандануы халықтың
трансформациялану үрдісіне қатысты қарым-қатынасының айқындалуы қажет
кезеңде жүзеге асты.
Тәжікстандағы трансформациялану үрдісін анализдеп бағалауда басты үш
факторларды атап көрсетуге болады: 1) бастапқыдан орын алған қолайсыз
жағдай; 2) осындай жағдайда демократияны қалыптастыруды бірегей талап ету;
3) аталмыш талаптар орындалуы мүмкін болатын әлеуметтік жағдай (11, 158(.
КСРО-ның ыдырауы салдарынан аймақтық-рулық жүйеде дисбаланс орнауы
және сыртқы реттеуші күштің жойылуы азаматтық соғыстың басталуына әсер
еткен маңызды себептердің бірі болды. Тәжіктік сипаттағы жаңа мемлекетті
жаулай бастаған аймақтық элиталар (Ленинабад (қазіргі Соғды) облысы,
Каратегін, Куляб, т.с.с.) арасында бақталастық бастау алды. Дегенмен әскери-
саяси тұрғыда оппозицияны жеңгеннен кейін (Тәжікстан Жоғарғы Кеңесінің 16-
сессиясы, 1992 ж., қараша) Куляб рулық ауданының жекелеген микротоптары
арасында қарама-қайшылықтар басталды. Алдыңғы қатарда Тәжікстан
Республикасының президенті Э. Рахмонов (бүгінде Э. Рахмон) басшылығындағы
дангар тобы көзге түсті. Хатлон облысының Куляб зонасының жазықтық қонысы
мен Вахие немесе Вахье (Обихингоу өзенінің аңғары) алқабы арасында аралық
орынға ие ховалингтіктер микротобы аутсайдерлер жағдайында қалды. Топ
көшбасшысы Қорғанысқа көмек көрсету Республикалық қоғамдастығының төрағасы
Ф. Камилов болып табылады. Аталмыш бәсекелестік нәтижесінде тәжік саяси
құрылымының негізгі ерекшелігі айқындалды: орталықтандырылған кеңестік
мемлекеттің билік құрылымындағы үйлесімділіктің жоқтығы және тәжік
қоғамындағы дәстүрлі аймақтық плюрализм. Куляб ауданы өкілдерінің басым
болуы жағдайындағы түрлі рулық топтар арасындағы қарым-қатынас жалпы саяси
тұрақтылықтың келешегін анықтайды. Аталмыш этноаймақтық топ ел халқының
жалпы санының шамамен 35% құрайды, өкілдері көптеген маңызды министрлік
қызметтерді иеленіп отыр (11, 160(.
Тәжікстанның саяси жүйесі әлі де рулық-аймақтық сипатта болады. Сол
себепті елдегі трансформацияланудың басты міндеті жеке рулық топ немесе
аймақтың үстемдік етуін тежейтін саяси-құқықтық жүйе құру болып табылады.
Дегенмен аталмыш міндеттің орындалуы жақын болашақтың жемісі деп пайымдау
қиынға соғады.
Түркменстан Орталық Азия аймағындағы ғана емес, жалпы посткеңестік
кеңістіктегі бірден-бір ерекше мемлекет болып табылады. Бұл ерекшелік елдің
бүгінгі даму қарқыны жағдайында бірқатар негізгі факторлармен айқындалады.
Біріншіден, Түркменстан жер қойнауында қазба байлықтардың мол көлемінің
барлануы. Елдегі экономикалық саясат негізінен аталмыш ресурс негізінде
жүргізілді. Екіншіден, ел өзінің сыртқы саясатында бұрынғы КСРО
республикаларынан айрықша өзіндік курс - бейтарап мемлекет позициясын
таңдады. Үшіншіден, Түркменстанда бір тұлғаның, яғни мәні бойынша
тоталитарлық тәртіпке жатқызуға болатын мемлекет басшысы билігінің саяси
тәртібі қалыптасты. Түркменстанның посткеңестік мемлекеттердің ортақ
сарында трансформациялануы қатарынан шығуын ел дамуын тежеген фактор
ретінде қарастыруға болмайды. Бұл жайт өз кезегінде ерекше феномен болып
табылады.
Одақтың құлдырауы республика экономикасында өз әсерін қалдырды. Ел
экономикасы біртұтас халық шаруашылығы кешенінің бір бөлігі еді, сонымен
қатар кейбір аспектілер тұрғысында Түркменстан өзінің солтүстік көршілеріне
тәуелді болатын. Республикада заман ағымына сай өнеркәсіптік орындар саны
аз болды және олардың басым көпшілігі басты екі өнім түрі – табиғи газ
өндіру және мақта өсіруге бейімделді. Екі бағытта да өнімнің негізгі бөлігі
одақтас республикалар арқылы шетелге шығарылуға арналды. Аталмыш жайт
республиканың географиялық орналасуымен, сонымен қатар жаңа заман тарихы
ерекшеліктерімен айқындалды. Түркменстан одақтың шалғай шекаралық аумағына
жатты және Иран, Ауғанстанмен шекаралық аймақтар арнайы қорғалды.
Түркменстан президенті Ниязов халық шаруашылығы кешенін реформалау
міндеттерін айқындай келе, қуатты мемлекеттік макроэкономикалық реттеу
негізіндегі аралас типтегі нарықтық экономика құру қажеттігін мәлімдеген
еді. Алға жүз жылдықтың аяғында ресурсқа бай дамыған елдер деяңгейіне
шығу мақсаты қойылды. 1993 жылы даярланған 10 жылдық тұрақтылық
бағдарламасы аясында мұнай-газ кешені ерекше назарға алынды. Жоспар
толықтай уақытылы жүзеге аспағанымен, елдегі көмірсутектік экспорттық
бағытта мамандандыру әрекеттері ақталғандығын кейінгі жылдар көрсетті (12,
23(.
Түркменстанның дамуын тежейтін факторлардың бірі 1990-жылдардың
бірінші жартыжылдығында елдің Орта Азия-Орталық магистралды желісіне
толықтай тәуелді болуы еді. Себебі тек қана аталмыш құбыр арқылы табиғи газ
Өзбекстан және Қазақстан шекараларынан өтіп Ресейге жететін және одан әрі
салмақты тұтынушыларға дейін баратын. Түркмен газын кең көлемде
тұтынушыларға Батыс еуропа елдері емес, ТМД мемлекеттері, солардың
қатарында Украина, Грузия, Армения және Әзербайжан жатты. Бастарына төнген
экономикалық дағдарыс салдарынан бұл елдер түркмен газы үшін айналымдағы
валютадан бұрын, баспа-бас айырбас тауарларымен де еркін есесін қайтара
алмады. Нәтижесінде осындай мемлекеттердің барлығы газ тасымалы үшін
Түркменстанға қарызға батты.
ТМД-ның өзге мемлекеттерінен Түркменстан тағы бір жағдаймен
ерекшеленеді. 1995 жылдың 12 желтоқсанында Біріккен Ұлттар ұйымының Бас
Ассамблеясының № 5080А Түркменстанның тұрақты бейтараптығы Резолюциясы
қабылданған болатын. Осы жылдың 27 желтоқсанында Халк Маслихат және Меджлис
шешімімен Түркменстан Конституциясының 4-бөлімінің 1-бабына БҰҰ БА
Резолюциясына сілтеме жасау негізінде өзгертулер енгізілді және әлемдік
қауымдастықпен танылған Түрменстанның тұрақты бейтараптық статусы
мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатының негізі болып табылатындығы
белгіленді. Ашхабад тарапынан аталмыш саяси қадам дүниежүзілік тарихи оқиға
ретінде таратылды. 12 желтоқсан күні мемлекеттік мереке – Бейтараптық күні
деп белгіленді. Резолюция мәтініне сәйкес БҰҰ Түркменстанның тұрақты
бейтараптық статусын қолдады (13(.
Объективтілік үшін келесі бір аспект – гуманитарлық бағытты да
саралап кеткен жөн. Түркменстанның бейтараптығын мойындайтын Резолюцияны
БҰҰ ел дипломаттарының аталмыш шешім нәтижесінде Түркменстан адам
құқықтарын одан әрі қорғайтынына сендіре алу шеберлігі салдарынан
қабылдады. Осы жерде сәл тоқтау жасаған жөн. Қазіргі кезде Ашхабадта
Түркменстанның адам құқықтары бойынша 40 халықаралық актілерге қосылғандығы
жөнінде көп айтылады. Ал іс жүзінде Түркменстан билігі адам құқықтарына
өрескел қарайтындығы баршаға мәлім жағдай. Бұл туралы Ресейлік
басылымдардың мол қоры белгілі (14, 73(.
Бейтараптық өз кезегінде Түркменстанның оқшаулануын қамтамасыз ету
құралына айналды. Оған елдегі мемлекеттік қалың мал заңы айғақ.
Түркменстанның билігі тарапынан жүйелі түрде өз азаматтарының басқа
мемлекеттерге бағытталған миграциясына қатысты жасанды жол бермеу
әрекеттері үнемі жүзеге асырылып отырды (15, 17(.
Түркменстанды тоталитарлық мемлекеттер қатарына жатқызуға болады.
Дегенмен, түркменстандық тоталитаризм батыс еуропалық тоталитарлық
тәртіптердің классикалық нұсқаларының (Бенито Муссолини кезіндегі
итальяндық тоталитаризм; Адольф Гитлер тұсындағы германдық нұсқа; испандық
Каудильо Франко кезеңіндегі тәртіп) көшірмесі деп түсінген қате болады.
Бірқатар ұқсас тұстары болғанымен де, түркмендік нұсқа кеңестік коммунистік
тоталитаризмнің қарапайым жалғасы да емес.
Түркменстан тоталитаризмі Шығыс елдеріне тән көне катал тәртіп
элементтері мен қазіргі заманғы аграрлы-индустриалды мемлекеттердегі жаңа
авторитарлық тәртіптің белгілерін құрайды. Бірқатар тұстарында түркмендік
нұсқа бүгінгі солтүстік корейлік тәртіпке сай келеді.
Түркменстанда орын алған тоталитаризмнің келесідей өзіндік
ерекшеліктерін атап өтуге болады:
Біріншіден, түркмен тоталитаризмі өз уақытында Италия, Германия,
Испания немесе Ресейде болғандай бірқатар жағдайларда азаматтық соғысқа
ұласқан ішкі шиеленістердің нәтижесінде қалыптаспады. Түркменстанда ешбір
мемлекеттік төңкерістер орын алмады, тоталитарлық көшбасшы билік басына
бейбіт жолмен орнықты.
Екіншіден, түркмендік нұсқаға өз саяси қарсыластарына қарсы кең
масштабта саяси жазалау да тән болмады. Түркменстан билік басындағылар
белгілі бір көлемде күштеу, зорлық әрекеттерге барғанымен де, КСРО
кезеңіндегі тәжірибеден немесе Үшінші рейхтегі арий халқының тазалығы
үшін жүргізілген күрестен айтарлықтай алшақ.
Үшіншіден, классикалық батыс еуропалық тоталитаризм нұсқаларына
қарағанда түркмендік феномен тәртіптің индустриалдық қоғам жағдайында
қалыптаспағандығымен де ерекшеленеді. Батыс Еуропада тоталитарлық
диктаторлар көп жағдайда билік басына өз елдерінің бизнес тобының қолдау
көрсетуіне сүйене келді. Түркменстанды индустриалды қоғам немесе толық
нарықтық экономикаға ие деп тану орынсыз болып табылады. Сол себепті ел
өзінің аграрлы-шикізаттық шаруашылығы салдарынан ескінің қатал тәртіптерін
қолдануға да мәжбүр. Бұл өз кезегінде экономикалық саланың дамуын тежегіш
фактор саналады. Түркменстан көмірсутектерін сату нәтижесінде түсірілген
қаржы тиімсіз падаланылып, көп жағдайда беделді объектілердің құрылысын
орнатуға жұмсалады. Ал халық елдегі қазба байлықтарының мол қорынан түсетін
пайданы сезбей келеді (16, 156(.
Өзбекстан – Орталық Азиядағы ең тығыз қоныстанған республика. Халықтың
жартысына тең бөлігі 18 жасқа толмаған балалардан құралуы мемлекетте
тұрақты түрде сақталып келе жатқан құбылыс.
Республика стратегиялық минералды-шикізаттық ресурстарға бай, әлемдік
стандарттарға сай сапалы алтын өндіру көлемі бойынша ТМД шеңберінде ІІ
орында. Басты мақта өндіруші әрі мақта өнімдерін ТМД-ға тасымалдаушы бірден-
бір ел болып табылады. Республикада байланыс желілерін орнатуға көп көңіл
бөлінеді. Ел аймақтағы саны жөнінен ең үлкен жауынгерлік даярлықтан өткен,
заманауи қарумен жабдықталған әскер көлеміне ие. Мемлекет үшін анағұрлым
қолайлы жағдайда 38 елмен келісімдерге қол қойылған (11, 219(.
Өзбекстанда мемлекет және атқарушы билік басшысы функцияларын
біріктіретін президенттік институт 1990 жылы құрылды. Осылайша кеңестік
кезеңдегі трансформациялану дәуірі өзбек ұлтын қалыптастыруға көшумен
аяқталды. 1991 жылы тәуелсіздікке қол жеткізу Өзбекстан алдында халықаралық
қатынастар жүйесіне интеграциялану бойынша кешенді міндеттер қойды. Бұл
оқулықтарда нарықтық қатынастарға өту және демократиялық жүйе құру
(басқарылатын демократия деген дұрысырақ, өз кезегінде Өзбекстан бұған
Қазақстан мен Ресейге қарағанда бірінші болып қол жеткізді) жүзеге
асырылатын трансформациялану деп аталды. Негізінен ел үкіметінің қызметі
келесідей міндеттермен сипатталды:
– эволюциялық түрде біртіндеп нарықтық шарушылыққа өту;
– экономиканың саясаттан жоғары қойылуы;
– заңға бағыныштылық және күшті әлеуметтік саясат.
Үкімет аталмыш үрдістің сатылы жүзеге асырылуын трансформацияланудың
басты шарты ретінде белгіледі. Өзбекстанның әлемдік саясатта субъект
ретінде бейімделуі әлемдік қауымдастықтың қатал бақылауы негізінде дамып
келеді. Р. Легволд баяндағандай, ұлы державалардың КСРО құлдырауынан кейін
бұрынғы Кеңестік Одақтың ауқымды кеңістігімен не болмақ деп абыржып қалуы
(17, 1( тәуелсіздікті нығайту бағдарламасын іске асыруды біршама
күрделендірген жағдайлардың бірі болды.
Өзбекстанның трансформациялануын сырт көзбен бағалауда басымдық
әдетте қауіпсіздік мәселесіне беріледі. Бұл кезеңде қауіпсіздік мәселесі
халықаралық қатынастардың дамуындағы орталық концепцияға айналған еді.
Елдің географиялық тұрғыда Орталық Азиның орталығында орналасуы
аналитикалық қауымдастықтың Өзбекстанды аймақтың шешуші ойыншысы ретінде
қабылдауына себеп болды.
Орталық азиялық мемлекеттердің посткеңестік дамуын сараптай келе 2005
жылы Р.Аллисон көп жақты аймақтық жобалар президенттік немесе авторитарлық
берік тәртіппен қарама-қайшы болды деген қорытындыға келді. Сарапшының
пайымдауынша, билік аймақтық ынтымақтастық құрылымдардың ел іс-
әрекеттеріне қол сұғуы мүмкіндігінен қауіптенді (18, 13(.
1990 жылдардың аяғында өзбек басшылығымен белгіленген ауқатты
мемлекет құру курсы (19, 25( қуатты оппозицияға дамыған елдер тарапынан
ғана кезікпеді. Өзбекстандық реформалар кешенінің ядросы болып табылатын
модернизациялау саясаты мен оның аясында жүргізіліп жатқан экономиканы
либерализациялау әрекеттері ислам қайта жаңару белсенділері жоспарына
қайшы келді және бұл жағдай ел ішінде ғана емес, сонымен қатар сыртта да
орын алды. Дегенмен 2005 жылғы Әндіжандағы мамыр оқиғалары көрсеткеніндей,
республиканың әлеуметтік-саяси үрдістеріндегі ислам қайта жаңаруының
маңыздылығына қарамастан, бірігу идеясын жақтаушылар Өзбекстанда басты
қоғамдық әрі саяси қозғалысқа айнала қоймады.
Өзбекстан тәуелсіз мемлекет құрғаннан бергі аз уақытты қамтитын
тарихында үнемі дерлік діни экстремистермен күрес жүргізіп келеді (Қосымша
А). Аталмыш типтегі алғаш ұйымдар республикада 1990 жылдардың басында-ақ
айқындала бастады. Адолат, Тавба, Таблих, Нур, акромидтер, кейінгі
кезеңде Хизбу т-Тахрир діни оппозициялық топтардың басты ошағына Ферғана
жазығы қалалары мен елді-мекендері айналды. Бұл аймаққа тәуелсіздіктің
алғашқы айларында-ақ мессионерлер ағыны жайлады. Түрлі атауларға ие бұл
ұйымдар өз мақсаттарында ортақ мүддені көздеді. Бұл – ұлттан жоғары тұратын
теократиялық кеңістік құру еді (Қосымша Б).
Өзбекстандағы трансформациялануға қатысты бірқатар сараптамалар
Ферғана факторын есепке ала түйінделгені байқалады. Әдетте Ферғана
жазығындағы жағдай ресми биліктің оппозициялық тұсы ретінде түсіндіріледі,
ал аймақтағы үкімет әрекеттері батыс аналитикалық шолуларда қатал сынға
алынады. Ескере кететін жайт, ағымдағы саяси жүйе шеңберінде алғаш ауқымды
қозғалыс ферғаналық Адолат партиясымен 1991 жылы Наманган қаласында орын
алған болатын. Ал бұл оқиғаның алдында КСРО ыдырауы қарсаңында болған
Ферғанадағы этникалық шиеленіс әлемдік жариялылық алған еді (11, 215(.
Ферғана мәселесінде өзбек үкіметіне Ферғана маңында таралған
жасырын және 1998 жылғы қарай қаруланған оппозициямен ғана күресуге тура
келмеді, сонымен қатар халықаралық ортада өз конституциялық құрылымын
сақтап қалуда жүргізген күресінің заңды орын алғанын қорғау қажет болды.
Ұзақ уақыт өтпей Қырғызстан мен Өзбекстанның зайырлы тәртіптеріне кезекті
соққы Ош қаласында орын алды. 2000 жылдың жазында Өзбекстан ислам
қозғалысының содырлары қырғыз Баткен арқылы (оңтүстік Ферғана) жазыққа ене
жару әрекеттері қамдалды, ал 2005 жылы Әндіжанда жасырын Акромийя тобы
мүшелерімен қарулы бүлік ұйымдастырылды. Осылайша, оппозиция қаруланған
күрес әдісін, ал мәселені шешуде билік тарапы өз қарулы күші ресурстарын
қолданған қақтығыстардың басым көпшілігі осы Ферғана жазығында орын алғаны
белгілі. Кейінгі уақыттағы оқиғалар (әсіресе Әндіжанда) көрсеткендей,
Ферғана алқабы экстремистер үшін стратегиялық мәнге ие (19, 52(. Алқап
Швейцария, андорра, Сан-Марино, Бутан, Непал және т.б. қатар Ферғана және
маңындағы аумақтар геосаяси қорғаныс кедергісі атты әлемдік тізімге енген
аймақтарға жатады (20, 30(.
1991 жылы тәуелсіздік алғаннан кейін үкімет жоспарлы экономикалық
жүйе (кеңестік үлгі) – әлеуметтік мемлекет үстемесіне ұмтылу және өндіріс
пен бағаның белгіленуін қатаң бақылауда ұстаудан бірден бас тарта қоймады.
Өзбекстандағы саяси үрдістер посткеңестік кеңістіктегі секілді сыртқы
факторлардың ықпал етуі негізінде дамып келеді. Соңғы жылдарда
Өзбекстандағы саяси элитаның қалыптасу технологиясы елеулі түрде жаңарды.
1999-2000 жылдарға қарағанда саяси элита құрамы біркелкі мәнге ие болды
және жекелеген тұстарда ғана рулық сипат сақталды. Кеңестік дәуірдегі саяси
жүйенің тепе-теңдігін қамтамасыз еткен билікті рулық принципте бөлу
тамамдалғаны кейінгі жылдарда орын алған оқиғалардан айқын байқалады.
Республикада қызмет ететін БАҚ-ның басым көпшілігі өз құрылтайшыларына
тәуелді. Құрушы тараптарға әдетте мемлекеттік институттар немесе жартылай
мемлекеттік бизнес құрылымдары жатады. Аталмыш ерекшелік БАҚ мен мысқыл
сыни көзқарастардың айтарлықтай деңгейде ұстамды сипат алуының басты
себебі десек те болады.
Аймақта даулы ошаққа жататын әрі жоғарыда аталған мемлекеттердің
мүдделері тоғысып, оларды геосаяси топқа біріктіретін Ферғана жазығы да
өзіндік із қалдыруда. Ферғананың геосаяси маңыздылығы әлемдік саясаттағы
шекаралар феноменін зерттеу бойынша К.Хаусхофердің еңбектерінде баяндалған.
Орталық Азия аймағындағы экономикалық өзгерістердің нәтижелері өзара алшақ
болғанымен, қайта құру әрекеттерінің салдарынан радикалды экономикалық
реформалар жүзеге асырылғанын, нарықтық экономиканың негізі қаланғанын, кең
ауқымды жекешелендіру жүргізілгенін, жеке сектор жұмыс жасайтынын, ұлттық
валюта іс жүзінде еркін айырбасталатынын атап айтқан жөн. Келешекте
шаруашылықты жоспарлы жүргізуге қайта оралу мүмкіндігі төмен екенін
түйіндеуге болады. Саяси трансформацияланудың мәні кеңестік басқару жүйесі
мен идеологиясының қайта орнауының мүмкін еместігін болжауға негіз береді.
Орталық Азия халықтары енді тәуелсіздіктен айырыла қоймас.
1.2 Қалыптасқан саяси және экономикалық жүйеден жаңа жүйеге өтудегі
аймақтық тәжірибе
Орталық Азиядағы аймақтық жобаларды сараптай келе, бірінші кезекте
халықаралық қатынастардағы орталық азиялық трансформациялану мәселесінің
мәнін құрайтын географиялық сілтемелерге тоқталған жөн (Қосымша В). Ш.
Гарнеттің пайымдауынша, Орталық Азия Мароккодан Филиппинге дейін жайылған
ислам әлемінің солтүстік квадрантына айналуда . Бұл тұста аймақ Ішкі Азия
деп өзгертілуі тиіс (21, 9(. Ф. Старр посткеңестік Орталық Азияға Ауғанстан
қосылып, аймақтың Үлкен Орталық Азия аталуын ұсынады (22, 72-88(.
А. Бордың пікіріне жүгінсек, 2001 жылдан аймақтық интеграция
анағұрлым анық сипатқа ие бола бастады. ЕО-та орталық азиялық аймақтану
өңір халқының мәдени және діни ерекшеліктері шеңберінде қарастырылады. Ал
жергілікті акторлар бастамасымен құрылған экономикалық, экологиялық мақсат-
мүддені көздейтін мемлекетаралық бірлестіктер (ОАЭО, ОАЫҰ, Аралды сақтап
қалу қоры және т.б.) аймақтық интеграция мен егемендікті нығайтуда тиімді
механизмге айнала алмады. АҚШ-тың стратегиялық әріптесі ретінде
Ауғанстандағы жағдайға байланысты өз қарулы күштерін модернизациялаумен
таныла бастаған Өзбекстан аймақтық гегемондыққа трансформациялану
мүмкіндігін иеленді (19, 83(.
Өзбекстан ұлттық мүддедегі басты назарын әлемдік нарыққа және
халықаралық саяси қатынастарға интеграциялану мақсатында демократизациялану
және экономикалық реформалануға бұрса, сыртқы орта өз кезегінде Орталық
Азияда аймақтық қауіпсіздік жүйесін құруды трансформацияланудың бірінші
кезектегі міндеті деп таныды.
Бір жағынан халықаралық ортаға интеграциялану, екінші жағынан
экономикалық сәтсіздікке ұшырау белгілері мен жоғары деңгейлі инфляция ел
алдында шаруашылық реформаларды одан әрі дамыту, сыртқы қаржы көздерін
іздеу міндеттерін айқындады. 1994 жылдың ортасында қатал қаржы саясатын
жүргізу, жекешелендіру, мемлекеттің экономикадағы рөлін қысқарту, шетел
инвесторларының қызметі үшін қолайлы жағдай жасау түрінде ұлттық
экономиканың либерализациялауына жол берілгенімен, реформалар шұғыл
құрылымдық өзгерістерге алып келмеді. Либерализацияланудың сапасына
қанағаттанбаған ХВҚ 1996 жылдың аяғында жергілікті валюта тұрақтылығын
қамтамасыз ету мақсатында ашылған несие беру қызметін уақытша тоқтатты.
Шетел сарапшыларының қорытынды пікірлерінде теріс бағалар берілгенімен,
Өзбекстан ТМД көлемінде бірінші болып (2000 ж.) ЖІӨ-ді 10%-ға арттыру
арқылы дағдарыс алды көрсеткішін артта қалдырды (23, 330(.
2007 жылға дейін Өзбекстан экономикасында жоғары даму қарқыны мен
макроэкономикалық тұрақтылық сақталғанымен, реформалаудың әрбір жаңа
сатысымен ел экономикасы алдында тұрған мәселелер одан әрі күрделене
түсуде. Инвесторлардың Өзбекстанға қызығушылығы көп жағдайда елдің мол
шикізаттық ресурстарымен айқындалады. Мемлекет әлемнің экономикалық
көшбасшыларына шикізаттық бағынышты позицияда қалып қоймауын қадағалауды
қолға алуы тиіс.
2000 жылы Ауғанстанда орын тепкен Өзбекстан ислам қозғалысы
отрядтарының Ферғана жазығына басып кіруі Орталық Азиядағы талибтер мен
радикалды топтардың тығыз байланысын анық көрсетті. Орталық Азия,
Ауғанстан, Пәкістан, Шешенстан, Синьцзяндағы діни бірлестіктер негізіндегі
теріс бағытты аймақтық байланыстардың қалыптасуы Өзбестанды ШЫҰ-на кіруіне
итермелесе, 2004 жылы елдің ГУУАМ-нан шығып кеткені белгілі. 2006 жылы
Өзбекстан ОҚКҰ-на қосылды, ЕурАзЭҚ экономикалық қауымдастығына бірігіп,
2008 жылы қарашада мүшелігін тоқтатты. Осы тұсты қысқаша сараптасақ, ел
идеологиялық артықшылықтарға тәуелсіз еркін шешімдер қабылдайтынын,
Батыстың Өзбекстанға қатысты ұстанымының өзгеруіне сәйкес сыртқы саясатының
векторын сол бағытқа бұрып отырғанын атап өткен жөн (11, 227-228(.
Тәуелсіздіктің екінші онжылдығы президенттік биліктің қысқартылуымен
белгілі: президент өкілдігінің белгілі бір бөлігі Министрлер Кабинетіне
көшірілді, ал Кабинет құрамын тағайындау құқығы заң шығарушы органдар
қызметі белгіленді. Аталмыш енгізулер келешекте ағымдағы саяси тәртіптің
толықтай өзгеруіне және басқару құрылымдары иерархиялылығының
трансформациялануына әкеп соқтыруы мүмкін. 2007 жылы 23 желтоқсанда елде
орын алған президенттік сайлауға (күтілгендей 88,1% дауыспен И. Каримов
жеңді) 30 елден келген 264 бақылаушылар қатысты (ТМД-дан 79, ЕҚЫҰ-нан 26,
ШЫҰ-нан 3, ИКҰ-нан 6 адам). Бақылаушы тараптардың барлығы дерлік сайлауға
ашық, жариялылық түрде, еркін әрі заңды өтті деген баға берсе,
қысқартылған құрамда қатысқан ЕҚЫҰ бақылаушы миссиясы Өзбекстандағы
сайлаудың демократиялық стандарттарға сәйкес емес өткізілгендігін
жариялады: ЕҚЫҰ делегациясы Орталық сайлау комиссиясының бірқатар
құжаттарына жіберілмеді; президенттікке кандидаттармен кездесе алмады.
Бұған қоса Өзбекстанда аймақтың өзге республикаларында да орын алып
отырған көппартиялы жүйе үстіртін параллель дамып келеді. Өзбекстан Әділет
министрлігінде тіркелген бес саяси партия: Өзбекстанның Адолат социал-
демократиялық партиясы, Миллий Тикланиш демократиялық партиясы, либералды-
демократиялық партиясы – кәсіпкерлер мен әскер адамдар қозғалысы,
Фидокорлар ұлттық-демократиялық партиясы және ұлттық-демократиялық
партиясы өкілдері өзбек парламентінің төменгі палатасын толық иемденіп
отыр. Бирлик, Эрк, Өзбекстан ислам қозғалысы секілді оппозициялық саяси
бірлестіктерге тыйым салынған. Партиялық құрылымдағы қиыншылықтар
көппартиялы жүйе қызметінің ел үшін дәстүрлі болмауы, қоғамның түрлі
қабаттары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4-9
1 ОРТАЛЫҚ АЗИЯ МЕМЛЕКЕТТЕРІНДЕГІ ТРАНСФОРМАЦИЯЛАНУДЫҢ СТРАТЕГИЯЛЫҚ
ЭВОЛЮЦИЯСЫ ЖӘНЕ ҚАЛЫПТАСУ
КЕЗЕҢДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10-
31
1. Орталық Азия мемлекеттеріндегі өтпелі кезеңдегі саяси саладағы
жағдай ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10-19
2. Қалыптасқан саяси және экономикалық жүйеден жаңа жүйеге өтудегі
аймақтық
тәжірибе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ...19-31
2 ОРТАЛЫҚ АЗИЯ МЕМЛЕКЕТТЕРІНІҢ СТРАТЕГИЯЛЫҚ ӘРІПТЕСТІК ҚАТЫНАСЫ, ІШКІ ЖӘНЕ
СЫРТҚЫ ФАКТОРЛАРДЫҢ
ЫҚПАЛЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32-57
2.1 Ресей мен Қытайдың Орталық Азия республикаларына қатысты
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32-40
2.2 Орталық Азияға қатысты АҚШ-тың, ЕО-тың
ұстанымы ... ... ... ... ... ... ..4 0-49
2.3 Орталық Азия елдерінің ХХІ ғ. саяси трансформациялануының
нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49-57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 58-61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
2-64
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..65
ҚЫСҚАРТУЛАР
КСРО ( Кеңестік социалистік республикалар одағы
ТҰК ( трансұлттық корпорациялар
ҚР ( Қазақстан республикасы
ДСҰ ( Дүниежүзілік сауда ұйымы
ТМД ( Тәуелсіз мемлекеттер достастығы
БҰҰ ( Біріккен ұлттар ұйымы
БАҚ ( бұқаралы ақпарат құралдары
ЕО ( Еуропалық Одақ
ОАЫҰ ( Орталық Азия ынтымақтастық ұйымы
АҚШ ( Америка құрама штаттары
ХВҚ ( Халықаралық валюталық қор
ЖІӨ ( жалпы ішкі өнім
ОҚКҰ ( Ортақ қауіпсіздік келісімі ұйымы
ШЫҰ ( Шанхай ынтымақтастық ұйымы
ЕурАзЭҚ ( Еуразиялық экономикалық қауымдастық
ДСҰ ( Дүниежүзілік сауда ұйымы
ЕЫҚҰ ( Еуропалық ынтымақтастық және қауіпсіздік ұйымы
ОА ( Орталық Азия
ИКҰ ( Ислам конференциясы ұйымы
ЕҚДБ ( Еуропалық Қайта құру және Даму Банкі
РФ ( Ресей Федерациясы
ҚХР ( Қытай халық республикасы
ЕИДП ( Европейский инструмент добрососедства и партнерства
СВМДА ( Совещание по мерам взаимодействия и доверия в Азии
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі. Жаһандану жағдайында өтпелі кезеңдегі
саяси жүйелердің трансформациялануы мәселелерін зерттеудің өзектілігі
бірқатар себептерге негізделеді. Олардың қатарына ең бірінші кезекте бұрын
саясаттану тұрғысынан сараптамаға салынбаған саяси жүйе түрлерінің қызмет
ету ерекшеліктерін танып-білу мен сипаттама беру, өтпелі қоғамның
әлеуметтік тұрғыда күйзеліссіз модернизациялануын қамтамасыз ете алатын
саяси жүйелердің тиімді параметрлерін анықтау, өтпелі қоғам институттарының
аймақтық және жаһандық әлемдік жүйеге интеграциялану мүмкіндіктерін
айқындау жатады.
Жоғарыда аталған мәселелерді зерттеу теориялықпен қатар тәжірибелік
маңызға ие. Себебі, бүгінде бұрын беймәлім болған заңдылықтар мен даму
үлгілерін айқындауға жол ашатын өтпелі қоғамның шынайы саяси жүйелеріне
сараптама жүргізбей, олардың әлемдік қауымдастыққа интеграциялануының
тиімді жүйесін қалыптастыру, сонымен қатар қазіргі заманғы халықаралық
саяси институттардың дәстүрге қайта оралу мен модернизациялану үрдістерін
шектеу мақсатында пайдаланылуын тоқтату мүмкін емес.
Даму қарқынына түрлі деңгейде ішкі саяси, аймақтық және әлемдік
факторлар ықпал ету үстіндегі посткеңестік мемлекеттердің жаһандануға
қосылуы және модернизациялануы үрдістерін зерттеу ерекше ғылыми
маңыздылыққа ие. Оларды қарастырудың көрнекті мысалына қазіргі кездегі
Орталық Азия аймағы жатады. КСРО-ның ыдырауынан кейін орын алған өзгерістер
аталмыш аймақта бес тәуелсіз мемлекеттердің пайда болуына алып келді. Соның
нәтижесінде геосаяси шынайылықтың мүлдем жаңа форматы мен әлемде жаңа саяси
тәртіптің қалыптасуы жағдайындағы Орталық Азияның стратегиялық мәртебесі
айқындалды.
Қазіргі кезеңдегі ғаламдану жағдайында және жаңадан қалыптасып келе
жатқан көптүрлі әлемдік жүйенің дамуында Орталық Азия аймағы
геоэкономикалық тұрғыда маңызды орын алуда. Жаңа мыңжылдықтың басында
Орталық Азия аймағының геосаяси және геостратегиялық жағдайы арта түсті.
Соның негізінде, аймақ халықаралық саясаттың негізгі тақырыптарының біріне
айналып, халықаралық қауымдастық назарында ерекше орынды иеленіп отыр.
Соңғы жылдары орталық азиялық елдерде өзіндік идентификациялану және
дамудағы саяси бағыт-бағдар таңдау үрдістері жүрді. Сонымен қатар кең
көлемде мемлекеттік-саяси, әлеуметтік-экономикалық, құқықтық қайта
өзгертулер, жеке саяси жүйе құру жүзеге асырылды.
Осы үрдістер сипатын, көлемі мен нәтижелерін жан-жақты әрі терең
ізденісті қамтыған мәліметтерге негізделген ғылыми анализдеудің өзектілігі
күмәнсіз. Сеебі сол арқылы Орталық Азия мемлекеттері саяси жүйелерінің
жағдайына баға беріліп қана қоймайды, сонымен қатар олардың келешек даму
мүмкіндіктерін болжау, әрқайсысының модернизациялану тактикасы мен
стратегиясына оңтайлы әсер етуге негіз болады.
Аймақта бүгінгі таңда орын алып отырған жағдайды, әлеуметтік-саяси
тәртіптердің даму келешегін және азаматтық жағдайға халықаралық тараптардың
ықпалын бағалау үшін Орталық Азиядағы билік қатынастарының локалды әрі
жаһандық контексіндегі қарқынын анализдеу қажет. Аталмыш бағытта қыруар
жұмыс атқару нәтижесінде әлеуметтік-саяси стратегияның шынайы негізін
өтеуді қолға алу ОА республикалары деңгейінде ғана емес, әлемдік сатыда да
жүзеге асыруға, сонымен қатар сәйкесінше ресейлік бағдар ескерілген жаңа
заманғы қоғам құруда біртіндеп реформалар жүргізуге мүмкіндік береді.
Диплом тақырыбының ғылыми деңгейде игерілгендігі. Зерттеу барысында
қайнар көздеріне қарай ресейлік, шетелдік және орталық азиялық-отандық
баспа беттері басшылыққа алынды.
Қарастырылып отырған тақырып төңірегі Ресей ғалымдарының
зерттеулерінде ауқымды қарастырылған. Солардың қатарына 2006 жылы Саяси
және стратегиялық зерттеулер орталығы, РАН-ның Шығыстану институтында жарық
көрген Пятнадцать лет, которые изменили Центральную Азию (1991-2006) мен
аталмыш кітаптың толықтырылған әрі түзетілген екінші басылымы саналатын
2009 жылы шыққан Годы, которые изменили Центральную Азию атты еңбектері
жатады. Аталмыш еңбектерде Орталық Азияның посткеңестік даму кезеңі мен
аймақ мемлекеттеріндегі трансформациялану үрдісінің ерекшеліктері, қарқыны
мен келешегіне сараптама берілген. Орталық Азия мемлекеттеріндегі, сонымен
қатар жалпы посткеңестік кеңістіктегі трансформациялану үрдісін
сараптамалық тұрғыда зерттеуде орны ерекше болып табылатын Годы, которые
изменили Центральную Азию еңбегін даярлауға ресейлік атақты мамандардың
қатарынан А.Зайферт, И.Звягельская, А.Куртов, Д.Макаров, Д.Малышева,
А.Ниязи, В.Наумкин, В.Шагеев, Р.Шакиров секілді ғалымдар қатысты.
ОА аймағын зерттеуде маңызды мәнге ие баспа беттеріне сонымен қатар
З.А. Дадабаеваның Особенности развития политической системы в Центральной
Азии атты ғылыми баяндамасы мен Е.М. Кузьминаның Геополитика Центральной
Азии кітабын жатқызуға болады. Жоғарыда аталған баяндаманың дипломдық
жұмыс тақырыбын ашуда себебі зор болды. Еңбекте Орталық Азиядағы саяси
жүйелердің өтпелі кезеңдегі қалыптасуы мен қызмет ету үрдістері осы
жүйелердің интеграциялық мүмкіндіктерін ескере қарастырылады. Аймақ
мемлекеттеріндегі саяси жағдай авторитарлық тәртіптер мен бір жағынан,
рулық-тайпалық ортақтық дәстүрі, екінші жағынан, кеңестік номенклатураның
ұйымдастырылуы негізінде аймақтық элиталардың орын алуымен сипатталады.
Автор орталық азиялық саяси жағдайды бағалауда билік пен жергілікті саяси
таптардың өзара байланысы ішкі даму тенденциясын, алдыңғы қатарлы әкімшілік
және экономикалық реформаларды жүргізу мүмкіндіктерін анықтап отыр, сонымен
қатар аймақ елдерінің сыртқы саяси бағдарын белгілеуде ықпал етуде деген
қорытындыға келеді.
Е.М. Кузьминаның Геополитика в Центральной Азии кітабы дипломдық жұмыс
үшін аймақ елдеріндегі Ресей, Қытай, АҚШ, ЕО секілді әлемдік әрі аймақтық
көшбасшыларының ұстанымдарын зерттеуде пайдалы болды.
Ресейлік басылымдардың қатарында сонымен қатар Р.Аллисонның,
А.Богатуровтың, А.Казанцевтың, А.Джекшенкуловтың, З.Бжезинскийдің
еңбектерін атап кеткен жөн.
Шетелдік баспа беттерінен қолданылған маңызды басылымдарға К.Оффенің
Туннель в конце света, расследования политической трансформации на новом
Востоке кітабы жатады. Еңбекте ОА аймағының мемлекеттерінде тәуелсіздік
алғаннан кейін жүргізілген саяси өзгерістер тереңдей баяндалған. Құнды
шетелдік еңбектердің ішінде Индиана университетінің баспасында жарық көрген
Нэнси Любиннің Central Asia: issues and challenges for United States
policy. The New Geopolitics of Central Asia and Its Borderlands атты
жинағы да бар.
Дипломдық жұмыста басшылыққа алынған қайнар көздердің келесі тобын
орталық азиялық ғалымдар мен отандық зерттеушілердің көрнекті еңбектері
құрайды. Ерекше атап өтуге Н.Омаровтың 2008 жылы шыққан Государства
Центральной Азии в эпоху глобализации: поиски стратегии развития кітабы
лайықты. Аталмыш еңбек жаһандану жағдайында Орталық Азия мемлекеттеріндегі
трансформациялану мәселелерін зерттеудегі алғаш жазбалардың бірі болып
табылады. Автор еңбегінде кең көлемді ақпарат көздерін қолдану арқылы
тәуелсіздік жылдарындағы аймақ елдерінің даму нәтижелеріне толыққанды
сараптама жүргізіп, олардың келешектегі даму әлеуетіне орынды болжамдар
жасаған. Сонымен қатар қырғызстандық А.Курганбаев, Г.Мовкебаев, М.Суюнбаев
секілді тұлғалардың аймақтағы саяси үрдістерді зерттеудегі қосқан үлестері
зор.
Қазақстандық ғалымдардың ішінде М.Лаймуллиннің Центральная
Азия в зарубежной политологии и мировой геополитике және Казахстан в
современных международных отношениях: безопасность, геополитика,
политология (2000) атты монографиясы, М.Ашимбаевтың Политический транзит
в Казахстане: содержание процесса и его особенности, сонымен қатар
С.Көшкімбаев, Р.Мукимджанованың еңбектері назар аударарлық деңгейде.
Р.Мукимджанованың Страны Центральной Азии: Азиатский вектор внешней
политики (2005) атты еңбегінде Орталық Азия мемлекеттерінің Қытай және
шекаралас Орта Шығыс елдерімен қатынасының эволюциясы мен түрлі тараптардың
геосаясат саласындағы мүдделерінің қайшылықтары қарастырылады. Орталық
Азияға арналған геосаяси сипаттағы басылымдар арасында С.Көшкімбаевтың
Центральная Азия на путях интеграции: геополитика, этничность,
безопасность (2002) атты еңбегі де ерекше орын алады.
Отандық және ресейлік мерзімдік басылымдардың ішінде Центральная
Азия, Эксперт, Независимая газета, Мировая экономика и международные
отношения газет-журналдары, Казинформ және Kazakhstan Today ақпарат
көздерінде жарияланған В.Я. Белокриницкий, Н.Злобин, Д.Малышеваның
мақалалары пайдаланылды. Соладың ішінде Б.Сейдахметованың Трансформация
политических режимов в странах Центральной Азии атты мақаласының мәні
зор. Автор аймақтың әр мемлекетіндегі саяси тәртіптерге баға беру, саяси
трансформацияланудың келешегі мен 2009-2013 жылдар аралығында жоспарланған
барлық президенттік, парламенттік сайлауларды сараптау бойынша тереңдей
зерттеу жүргізген.
Бұл тақырыпты зерттеуде БАҚ және ақпараттық басылымдарда жарияланған
орталық азиялық мемлекеттердің түрлі ведомстваларының кезекті және ресми
материалдары мен құжаттары, саяси қайраткерлердің еңбектері, мемлекетаралық
келісімдер пайдаланылды. Сондай-ақ, РАН-ның Шығыстану Институтында, РФ-
ның СІМ МГИМО мен Дипломатиялық академияларында, Орталық Азия елдерінің
басқа да институттарында, сонымен бірге Таяу және Орта Шығыстың
бірқатар елдеріндегі институттарында өткізілген, қазіргі таңдағы
дамудың теориялық мәселелеріне қатысты бірқатар конференциялардың
мәліметтерімен танысу мүмкіндігі болды.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың басты
мақсаты - XX ғасырдың аяғы - XXI ғасырдың басындағы Орталық Азия
мемлекеттеріндегі саяси саладағы трансформацияланудың стратегиялық
эволюциясы және қалыптасу кезеңдерін сараптау арқылы аймақ елдеріндегі
трансформациялану үрдісінің нәтижелерін айқындау. Қойылған мақсатқа жету
үшін төмендегідей міндеттер алға қойылды:
- ОА мемлекеттерінің заңнамалық және сыртқы саяси құжаттарын
сараптаудың негізінде олардың ішкі әрі сыртқы саяси ерекшеліктерін және
басымды бағыттарын айқындау;
- сыртқы халықаралық ойыншылардың Орталық Азияға қатысты сыртқы саяси
концепцияларының негізінде орталық азиялық бағытының басымдылықтарын
көрсету;
- АҚШ, ЕО, Ресей және Қытайдың Орталық Азияға қатысты сыртқы саяси
концепцияларын зерттеудің негізінде ықпал ету механизмдерін қарастыру;
- аймаққа қызығушылығын танытып отырған тараптардың Орталық Азия
елдерімен екіжақты және көпжақты деңгейдегі келісім-шарттарын зерттеудің
негізінде сол тараптардың аймақ елдерімен ынтымақстастықты дамытудағы
мүдделерін сараптау.
Диплом жұмысының хронологиялық шеңбері. Хронологиялық тұрғыдан диплом
жұмысы ОА елдерінің тәуелсіздікке қол жеткізген тұсынан, яғни ХХ ғасырдың
аяғынан қазіргі кезеңге дейінгі уақыт аралығын қамтиды. Сондай-ақ аймақтағы
саяси трансформациялану эволюциясы екі кезеңде қарастырылады. Бірінші кезең
1991-1997 жылдарды, екінші кезең мемлекеттердегі өзіндік даму стратегиясы
айқындалған ХХІ ғасырдың басынан қазіргі кезге дейінгі аралықты қамтиды.
Диплом жұмысының дерек көздері. Қойылған мақсат пен міндеттерге қол
жеткізу үшін дипломдық зерттеуде дерек көздерінің кең шеңбері қолданылды.
олар ерекшеліктері мен сипатына қарай келесідей бірнеше топтамаға жіктелді:
Деректердің бірінші тобын ОА мемлекеттерінің Конституциясы, сыртқы
саясатына қатысты дипломатиялық құжаттар мен аймақ елдерінің өзге
тараптармен арасындағы қарым-қатынастар туралы екіжақты және көпжақты
келісім құжаттары құрайды. Олар әр елдің саяси мақсаттарын ресми айқындауға
біршама мүмкіндік берді.
Деректердің екінші тобына орталық азиялық мемлекеттердің саяси
тұлғаларының белгілі бір саяси мәселелер жөнінде көзқарастарын білдіретін
елбасымыз Н.Назарбаевтың, Өзбекстан президенті И.Каримовтың, Қырғызстан
президенті А.Акаевтың, Қырғызстан сыртқы істер министрі А.Джекшенкуловтың
сөздері жатады.
Үшінші топқа жататын дерек көздерін зерттеу тақырыбына қатысты
мерзімді баспасөз беттері және интернет сайттарында жарияланған материалдар
құрайды. Олардың қатарына республикалық, ресейлік және шетелдік газеттер
мен журналдар, құзырлы мекемелердің интернет желісіндегі веб-сайттары
кіреді. Осы топтамадағы деректер ОА аймағындағы саяси жағдайды жан-жақты
бағалауға, елдердің сыртқы саяси ұстанымдарын талқылауға мүмкіндік берді.
Диплом жұмысының әдістемелік негізі. Зерттеу жұмысының әдістемесі
зерттеу пәні мен объектісі, сондай-ақ қойылған мақсат пен одан туындайтын
міндеттердің сипатына байланысты таңдалынды. Осы зерттеу жұмысында қазіргі
кездегі саясаттану және тарих ғылымдарындағы халықаралық қатынастар мен
сыртқы саясатты зерттеуге арналған әдістер жинағы қолданылды. Халықаралық
қатынастар мен мемлекетаралық ынтымақтастық мәселелерін қарастыру барысында
тарихи және ғылыми объективтілік қағидасы басшылыққа алынып, белгілі бір
елдің екінші бір елге, не болмаса белгілі бір аймаққа қатысты сыртқы саяси
бағыты мен оның даму үрдісін зерттеуде кешенді типологиялық тәсілдер
пайдаланылды.
Дипломдық жұмыста қолданған әдістерге жүйелі, деңгейлі, секторалды
талдаулар кіреді. Аталған әдістер екіжақты қарым-қатынастар дамуының
эволюциясы мен аймақты дамыту мәселелерін жан-жақты сараптауда тиімді пайда
берді. Зерттеу жұмысының теоретикалық негізін неореализм, либерализм,
либералды институционализм элементтері құрайды.
Диплом жұмысының жаңашылдығы. Қазіргі кезде қарастырылып отырған
тақырыпта кешенді зерттеу жұмысы жүргізілмегендіктен, аймақтану мамандығы
бойынша аталмыш дипломдық жұмыс жаңа зерттеу жұмыстары қатарында.
Зерттеулер барысында төмендегідей негізделген нәтижелерге қол
жеткізілді:
– қарастырылып отырған зерттеуде алғаш рет Орталық Азиядағы
саяси трансформацияланудың актив әрі пассив тұстары сараланды;
– дипломдық жұмыста аймаққа мүдделі халықаралық
қатынастардағы сыртқы акторлар мен Орталық Азия елдері қатынастарының
басымдылығы аймақтың қауіпсіздігі мен тұрақтылығына қолдау көрсету екендігі
тұжырымдалды;
– аймақтың жекелеген мемлекеттеріндегі трансформациялану
қарқынының айырмашылығы бағаланып, олардың ішінде осы үрдісте анағұрлым аз
шығынмен шығатын жақтары айқындалды;
– елеулі мәдени айырмашылықтар контекстінде түрлі ұстанымдар
конвергенциясы, яғни либералды даму үлгісінің жергілікті ерекшелікпен қатар
болу мүмкіндіктері анықталды;
– жалпы саяси трансформацияланудың ОА аймағындағы ортақ әрі
өзіндік тұстары белгіленіп, аймақтағы өзгерістердің нәтижелері мен
келешегіне болжамдар жасалынды.
Диплом жұмысының құрылымы. дипломдық жұмыс кіріспеден,негізгі бөлімі
екі тараудан, қорытындыдан тұрады. Жұмыстың соңында қолданылу тәртібіне
байланысты жұмыста пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген. Диплом
жұмысының көлемі 64 беттен тұрады.
1 ОРТАЛЫҚ АЗИЯ МЕМЛЕКЕТТЕРІНДЕГІ ТРАНСФОРМАЦИЯЛАНУДЫҢ СТРАТЕГИЯЛЫҚ
ЭВОЛЮЦИЯСЫ ЖӘНЕ ҚАЛЫПТАСУ КЕЗЕҢДЕРІ
1.1 Орталық Азия мемлекеттеріндегі өтпелі кезеңдегі саяси саладағы жағдай
Іс жүзінде Орталық Азиядағы трансформациялану қазіргі кездегі
қақтығыс түсінігінің сипаттамаларына сай келеді: саяси билік үшін талас,
жеке меншік пен ресурстарды қайта бөлуге байланысты қарама-қайшылықтар,
саяси бағыттардағы қоғамдық бәсекелестік, аймақтық қақтығыстар,
мемлекетаралық шекаралар мәселелері, экологиялық апат және халықаралық әрі
аймақтық ойыншылардың араласуы.
Орталық Азия аймағындағы трансформацияланудың өзіндік ерекшелігі
өзара байланысқан үш бағыттың үндесуімен сипатталады: кеңестік социалистік
жүйенің батыстық капитализм үлгісіне ауысуы, мемлекет және оның басқару
жүйесін қалыптастыру, ұлттық бірігу (консолидация) үрдісі. Бүгінде аймақ
үшін жаһандық даму мәселелері маңызды орын алған жағдайда аталмыш бағыттар
трансформацияланудың бірден-бір негізін құрайды.
Теориялық пікір-таластарда трансформацияланудың бір уақытта жүзеге
асу дилеммасы теориясы орын алды. Ол бойынша посткеңестік кеңістіктегі
тарихи даму үрдісі үш сатыдан тұрады: демократиядан (3) капитализмге (2)
өту арқылы ұлттық мемлекеттің пайда болуы (1) (1, 65(.
Қарастырылып отырған тақырыпты тереңірек зерттеу мақсатында аймақ
мемлекеттеріндегі трансформациялану үрдісіне жеке тоқталған жөн. Көптеген
қазақстандық саясаттанушылар Қазақстандағы экономикалық әрі саяси
тарнсформациялану үрдісін төрт кезеңде қарастырады: 1990-1993 ж., 1993-1995
ж., 1995-1998 ж., 1998 жылдан қазіргі уақыт аралығы (2, 15(. Мұндай бөлуде
өзіндік логика бар. Бірінші кезең КСРО-ның құлдырауы мен одақтық
республикалардың тәуелсіздікке қол жеткізуімен байланысты болды. Бұл
кезеңде орын алған өзгерістер негізінен жаңа жүйені қалыптастыруға емес, ең
бастысы бұрынғыны күйретуге бағытталды. Алғашқы кезең қорытындысына 1993
жылы қабылданған Конституция жатады. Нәтижесінде Қазақстан Республикасы
казақ ұлтымен айқындалған мемлекеттік формада бекіді.
Екінші кезең елдегі саяси және әлеуметтік-экономикалық жағдайдың
шиеленісуімен сипатталады. 1995 жылы 30 тамызда қабылданған жаңа
Конституция негізінде президенттік билік заң шығарушы, атқарушы әрі сот
тармақтарынан жоғары тәуелсіз биліктің қайнар көзі ретінде жарияланды.
Сонымен қатар осы тұста кіші жекешелендіру үрдісі басталды. Бұрынғы
социалистік меншіктен толықтай арылу арқылы елде демократиялық қайта
құрулардың жүзеге асырылуының орнына мемлекет өзін өндіріс құралдарының
толық заңды иесі ретінде жариялады. Бұл осы уақыт аралығында саяси және
әлеуметтік салаларда кереғар тұстардың қалыптасуына негіз болды.
Үшінші кезеңде авторитарлық шегіну мен үлкен жекешелендіру жүрді.
Бұл үрдістердің нәтижесінде, бірқатар сарапшылардың бағалауынша, біріншіден
Қазақстандағы өнеркәсіп өндірісінің 40%, сыртқы сауданың шамамен 50% ТҰК
қолына шоғырланды (3, 73(. Екіншіден, қазақстандық зерттеуші Н.
Амрекуловтың түйіндеуінше, рулық қауым (партия, кәсіби қоғамдастықтар,
т.с.с. қарағанда) элиталардың топтасуының басты формасы ретінде қайтадан
орын алды (4, 71(. Кезең 1998 жылдың қазан айында ҚР Конституциясына
өзгерістер енгізілуімен аяқталды. Аталмыш оқиға Нурсултан Назарбаевтың 2005-
2006 жылдардағы және 1999 жылы 10 қаңтарда өтетін президенттік сайлауға
қатысуына жол ашты. Жоғарыда аталған екі оқиғаның орын алуы өз кезегінде
Қазақстан Республикасындағы саяси және экономикалық трансформацияланудың
жаңа кезеңіне бастама болды.
Биліктің ауысуы алғаш рет күш көрсету арқылы шешілген посткеңестік
Орталық Азия мемлекеті Қырғызстан тәуелсіздік алған бойда бірден
неолибералдық реформалар жолына бет бұрды. Ел баға мен сыртқы сауданы
либерализациялау, монетаризациялау және жекешелендіру бойынша Орталық
Азияның өзге мемлекеттерін басып озды, батыстық үлгідегі Азаматтық кодекс
қабылдап, алғаш болып жерге жеке меншік орнатуға рұқсат берді, ДСҰ-на
мүшелікке қабылданды. Дегенмен 13 жыл өткен соң Шығыстағы демократиялық
және нарықтық реформалардың үлгісіне айналу табалдырығын аттағалы тұрған
Қырғызстан азаматтық соғыс пен экономикалық дағдарыс күйіне душар болды.
Мемлекеттегі кедейлік соғыстан кейін құлдыраған Тәжікстандағы
көрсеткіштермен пара-пар деңгейге дейін жетті (5, 42-44(.
КСРО-ның ыдырауымен байланысты қырғыз қоғамы күшті дағдарысқа ұшырап,
тәуелсіз мемелекеттілік орнаған тұста дәстүрлі құрылымдар, байланыстар мен
құндылықтар өз ұстанымдарын саяси-әлеуметтік өмірде қарқынды түрде
жандандыра бастады. Қырғызстан саяси жүйені қалыптастырудың партиялық-
номенклатуралық принциптерінен рулық-иерархиялық түріне өту кезеңін бастан
кешірді.
Демократиялық транзит кезеңіндегі республиканың дамуын батыстың
белгілі ақпарат көзі төмендегідей бағалайды: Қырғызстан...демократиялық
дәстүрлер мен нарықтық экономиканың жоқтығына қарамастан демократиялық және
экономикалық дамуда үлкен жетістіктерге қол жеткізді. Елдің ресурстарға өте
тапшы екенін ескере, саяси элита шетелдік инвестицияны тарту мақсатында күн
тәртібінде батыстық даму бағытын алға қойды. Тұрақсыз болса да, плюралистік
партия жүйесі орнады; көптеген азаматтық ұйымдар құрылды; сын көзбен
қарайтын баспасөз қалыптасты. Сайлаулар халықаралық стандартқа біршама
жақын бола түсті, жеке тұлғаның негізгі құқықтарына кепілдік берілді.
Ауқымды экономикалық реформалар жүзеге асырылып, еркін баға мен валюта
бағамы енгізілді. ДСҰ-на мүшелікке қабылдану барысында сыртқы сауданың
либерализациялануына қол жеткізілді және жерді сату-сатып алу
заңдастырылды (6, 13(. Дегенмен уақыт өте Қырғызстанның саяси
трансформациялануы тежеліп қалды. Авторитарлық құрылымдар мен әдістер кең
етек алды... Жүзеге асырылған реформалардың нәтижелері кейінге ысырылды.
Мұндай жағдай әсіресе саяси өкілдік пен интеграция салаларын жанап өтті.
Экономикалық трансформациялану азын-аулақ деңгейде ғана ілгері жылжыды.
Шешім қабылдау құқына ие саясатшылар экономикалық трансформациялану үрдісін
сапалы түрде нығайта алмады... (6, 2(.
Жоғарыда аталған жетістіктер нәтижесінде 1990 жылдары Қырғызстан
әсіресе көршілес мемлекеттерде болып жатқан оқиғалармен салыстырғанда
Орталық Азиядағы демократия ошағы беделіне ие болды. Дегенмен жылдың
аяғында қоғамда А.Акаевтың басқаруына қанағаттанбаушылық байқала бастады.
Көптеген бақылаушылардың пікірінше, дамып отырған авторитаризм реформаларды
жалғастыру емес, сыни бастамаларды шектеу мен билікті қолда сақтап қалуға
бағытталған болатын (7, 2(.
Қырғызстандық саясаттанушы Н. Омаровтың пайымдауынша, қырғызстандық
демократия ошағының Орталық Азиялық авторитаризм айдынында біртіндеп
орнын жоғалта бастауы 1993 жылы Конституцияның қабылдануынан соң белең алды
(8(. Конституциялық реформалар нәтижесінде президент өкілеттілігі
айтарлықтай кеңейді, ал парламент билігі шектелді (9(. Нәтижесінде
Қырғызстандағы билік моделі жартылай президенттік және президенттік
республика элементтерін біріктірді.
Тәуелсіздікке қол жеткізгеннен кейінгі кезеңде Қырғызстанда тез
қарқынмен партиялық құрылымдама жүзеге асырыла бастады. Дегенмен бұл тұста
да, парламенттік сайлау кампаниялары ұйымдастыруда да саяси сахнада аймаққа
бөліну мен рулық-ағайындық элементтер орын алды. Саяси модернизацияланудың
кейбір жетістіктеріне қарамастан, Қырғызстанда негізінен саяси партиялар
емес, аймақтық және рулық-туыстық топтар басым қоғамның ескі саяси
құрылымы сақталды (10, 14(.
1996 жылдан бастап үкімет құрылымын президент жеке бекітетін болды,
премьер-министрмен консультация өткізумен шектеліп, парламенттің
келісімінсіз тағайындауға дейін мүмкіндіктер алды. Парламент үкімет және
оның өкілдері есебін талап ету күшінен айырылды, ал президент үкіметті кез
келген мезетте қалауынша тарату өкілдігіне ие болды.
Республиканың саяси өмірінде орын алған сайлау алды кампанияларда
әкімшілік ресуртарды кеңінен қолдану, оппозициялық кандидаттарға қысым
көрсету, референдум мен сайлаудың қорытындыларын жалған ету жағдайлары
дағдылы сипат алды. Толық тоқталмай-ақ, Эридан холдингі иесі Д.Усенов,
ішкі істер министрі Ф.Кулов, Эркиндик оппозициялық партия көшбасшысы
Т.Тургуналиев, сот-құқықтық мәселелері және заңдылық жөнінде парламент
Комитетінің төрағасы А.Бекназаров істерін атап кету жеткілікті.
Қырғызстанда өткізілген сайлаулардың сапасы жайында жазылған парақ беттері
аз емес (7, 37-40(.
Қырғызстандағы саяси тәртіптің трансформациялануының негізгі векторы
авторитарлық сипатта болғанына күмән жоқ. Дегенмен, елдің саяси және
экономикалық дамуының басты шарттарын қарастыратын болсақ,
трансформацияланудың екі сатысының (демократиялық және авторитарлық)
өзара қатты қарама-қайшы жүргізілгені анық көрінеді.
Тәжікстан жағдайында трансформацияланудың бастапқы сатысында орын
алған азаматтық соғыс (1992-1997) елдегі саяси және экономикалық
өзгерістердің дамуы, мәні мен нәтижелеріне елеулі әсер етті. Аталмыш
соғыстың салдары қисапсыз құрбан болған адамдар мен шамамен жарты миллион
босқындардың санымен ғана шектелмейді, сонымен қатар бұл оқиға 1991 жылы 9
қыркүйекте жарияланған жас мемлекеттің әрі қарай өмір сүру ықтималдылығына
да зор қауіп төндірді. Осылайша, 1997 жылға дейін саяси биліктің қалыптасуы
мен жүзеге асырылуы соғыспен байланысқан күш көрсету арқылы анықталып
отырды. Трансформациялану үрдісінің аталмыш сатысы 1997 жылы 27 маусымда
азаматтық соғыстың аяқталуымен тамамдалды. Нәтижесінде жаңа парламент (1997
ж. маусым – 2000 ж. ақпан) сайланып, елдегі өзгерістер өтпелі кезең арқылы
біршама тыныш бағытқа бет бұрды. 2000 жылдан бастап қана
трансформацияланудың бейбіт көрінісі туралы сөз қозғауға болады (11, 157(.
Функционалдық капиталистік жүйе жаңадан бастау ала дамыған Тәжікстан
жағдайында трансформациялану Батыс тарапынан көрсетілген күшті саяси және
экономикалық қысым негізінде жүрді. Нәтижесінде трансформацияның
абстрактылы үлгісін енгізу барлық әлеуметтік жүйелердің нашарлануына алып
келді. КСРО кезінде орын алған әлеуметтік қамсыздандыру жүйесі толығымен
күйреді, ал оның орнын бірден жаңа жүйемен толтыру әлсіз тәжік қоғамы үшін
мүмкін емес қадам болды. Аталмыш жайттардың салдарынан елде табыс және
тұтынуың төмен деңгейі, табыс көздері мен негізгі әлеуметтік қызметтерге
(білім беру, денсаулық сақтау, су және жылу) қол жетімділіктің
шектеулілігі, қырқынды түрде күшейіп отырған гендерлік теңсіздік, ана мен
бала өлімінің өсуі, сауатсыздық мәселесі және өмір сүру ұзақтығының
қысқаруы мәселелері туындады. Трансформациялану басқарылмайтын сипат алды:
озбырлық, күш қолдану саяси және экономикалық билікті жүзеге асырудың бас
құралына айналды. Шығыстық халықтың көп бөлігі аман қалудың амалын
дәстүрлі әлеуметтік құрылымдардан іздей бастады. Әлі де патриархалды сарын
сақталған дәстүрлі әлеуметтік құрылымдардың жандануы халықтың
трансформациялану үрдісіне қатысты қарым-қатынасының айқындалуы қажет
кезеңде жүзеге асты.
Тәжікстандағы трансформациялану үрдісін анализдеп бағалауда басты үш
факторларды атап көрсетуге болады: 1) бастапқыдан орын алған қолайсыз
жағдай; 2) осындай жағдайда демократияны қалыптастыруды бірегей талап ету;
3) аталмыш талаптар орындалуы мүмкін болатын әлеуметтік жағдай (11, 158(.
КСРО-ның ыдырауы салдарынан аймақтық-рулық жүйеде дисбаланс орнауы
және сыртқы реттеуші күштің жойылуы азаматтық соғыстың басталуына әсер
еткен маңызды себептердің бірі болды. Тәжіктік сипаттағы жаңа мемлекетті
жаулай бастаған аймақтық элиталар (Ленинабад (қазіргі Соғды) облысы,
Каратегін, Куляб, т.с.с.) арасында бақталастық бастау алды. Дегенмен әскери-
саяси тұрғыда оппозицияны жеңгеннен кейін (Тәжікстан Жоғарғы Кеңесінің 16-
сессиясы, 1992 ж., қараша) Куляб рулық ауданының жекелеген микротоптары
арасында қарама-қайшылықтар басталды. Алдыңғы қатарда Тәжікстан
Республикасының президенті Э. Рахмонов (бүгінде Э. Рахмон) басшылығындағы
дангар тобы көзге түсті. Хатлон облысының Куляб зонасының жазықтық қонысы
мен Вахие немесе Вахье (Обихингоу өзенінің аңғары) алқабы арасында аралық
орынға ие ховалингтіктер микротобы аутсайдерлер жағдайында қалды. Топ
көшбасшысы Қорғанысқа көмек көрсету Республикалық қоғамдастығының төрағасы
Ф. Камилов болып табылады. Аталмыш бәсекелестік нәтижесінде тәжік саяси
құрылымының негізгі ерекшелігі айқындалды: орталықтандырылған кеңестік
мемлекеттің билік құрылымындағы үйлесімділіктің жоқтығы және тәжік
қоғамындағы дәстүрлі аймақтық плюрализм. Куляб ауданы өкілдерінің басым
болуы жағдайындағы түрлі рулық топтар арасындағы қарым-қатынас жалпы саяси
тұрақтылықтың келешегін анықтайды. Аталмыш этноаймақтық топ ел халқының
жалпы санының шамамен 35% құрайды, өкілдері көптеген маңызды министрлік
қызметтерді иеленіп отыр (11, 160(.
Тәжікстанның саяси жүйесі әлі де рулық-аймақтық сипатта болады. Сол
себепті елдегі трансформацияланудың басты міндеті жеке рулық топ немесе
аймақтың үстемдік етуін тежейтін саяси-құқықтық жүйе құру болып табылады.
Дегенмен аталмыш міндеттің орындалуы жақын болашақтың жемісі деп пайымдау
қиынға соғады.
Түркменстан Орталық Азия аймағындағы ғана емес, жалпы посткеңестік
кеңістіктегі бірден-бір ерекше мемлекет болып табылады. Бұл ерекшелік елдің
бүгінгі даму қарқыны жағдайында бірқатар негізгі факторлармен айқындалады.
Біріншіден, Түркменстан жер қойнауында қазба байлықтардың мол көлемінің
барлануы. Елдегі экономикалық саясат негізінен аталмыш ресурс негізінде
жүргізілді. Екіншіден, ел өзінің сыртқы саясатында бұрынғы КСРО
республикаларынан айрықша өзіндік курс - бейтарап мемлекет позициясын
таңдады. Үшіншіден, Түркменстанда бір тұлғаның, яғни мәні бойынша
тоталитарлық тәртіпке жатқызуға болатын мемлекет басшысы билігінің саяси
тәртібі қалыптасты. Түркменстанның посткеңестік мемлекеттердің ортақ
сарында трансформациялануы қатарынан шығуын ел дамуын тежеген фактор
ретінде қарастыруға болмайды. Бұл жайт өз кезегінде ерекше феномен болып
табылады.
Одақтың құлдырауы республика экономикасында өз әсерін қалдырды. Ел
экономикасы біртұтас халық шаруашылығы кешенінің бір бөлігі еді, сонымен
қатар кейбір аспектілер тұрғысында Түркменстан өзінің солтүстік көршілеріне
тәуелді болатын. Республикада заман ағымына сай өнеркәсіптік орындар саны
аз болды және олардың басым көпшілігі басты екі өнім түрі – табиғи газ
өндіру және мақта өсіруге бейімделді. Екі бағытта да өнімнің негізгі бөлігі
одақтас республикалар арқылы шетелге шығарылуға арналды. Аталмыш жайт
республиканың географиялық орналасуымен, сонымен қатар жаңа заман тарихы
ерекшеліктерімен айқындалды. Түркменстан одақтың шалғай шекаралық аумағына
жатты және Иран, Ауғанстанмен шекаралық аймақтар арнайы қорғалды.
Түркменстан президенті Ниязов халық шаруашылығы кешенін реформалау
міндеттерін айқындай келе, қуатты мемлекеттік макроэкономикалық реттеу
негізіндегі аралас типтегі нарықтық экономика құру қажеттігін мәлімдеген
еді. Алға жүз жылдықтың аяғында ресурсқа бай дамыған елдер деяңгейіне
шығу мақсаты қойылды. 1993 жылы даярланған 10 жылдық тұрақтылық
бағдарламасы аясында мұнай-газ кешені ерекше назарға алынды. Жоспар
толықтай уақытылы жүзеге аспағанымен, елдегі көмірсутектік экспорттық
бағытта мамандандыру әрекеттері ақталғандығын кейінгі жылдар көрсетті (12,
23(.
Түркменстанның дамуын тежейтін факторлардың бірі 1990-жылдардың
бірінші жартыжылдығында елдің Орта Азия-Орталық магистралды желісіне
толықтай тәуелді болуы еді. Себебі тек қана аталмыш құбыр арқылы табиғи газ
Өзбекстан және Қазақстан шекараларынан өтіп Ресейге жететін және одан әрі
салмақты тұтынушыларға дейін баратын. Түркмен газын кең көлемде
тұтынушыларға Батыс еуропа елдері емес, ТМД мемлекеттері, солардың
қатарында Украина, Грузия, Армения және Әзербайжан жатты. Бастарына төнген
экономикалық дағдарыс салдарынан бұл елдер түркмен газы үшін айналымдағы
валютадан бұрын, баспа-бас айырбас тауарларымен де еркін есесін қайтара
алмады. Нәтижесінде осындай мемлекеттердің барлығы газ тасымалы үшін
Түркменстанға қарызға батты.
ТМД-ның өзге мемлекеттерінен Түркменстан тағы бір жағдаймен
ерекшеленеді. 1995 жылдың 12 желтоқсанында Біріккен Ұлттар ұйымының Бас
Ассамблеясының № 5080А Түркменстанның тұрақты бейтараптығы Резолюциясы
қабылданған болатын. Осы жылдың 27 желтоқсанында Халк Маслихат және Меджлис
шешімімен Түркменстан Конституциясының 4-бөлімінің 1-бабына БҰҰ БА
Резолюциясына сілтеме жасау негізінде өзгертулер енгізілді және әлемдік
қауымдастықпен танылған Түрменстанның тұрақты бейтараптық статусы
мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатының негізі болып табылатындығы
белгіленді. Ашхабад тарапынан аталмыш саяси қадам дүниежүзілік тарихи оқиға
ретінде таратылды. 12 желтоқсан күні мемлекеттік мереке – Бейтараптық күні
деп белгіленді. Резолюция мәтініне сәйкес БҰҰ Түркменстанның тұрақты
бейтараптық статусын қолдады (13(.
Объективтілік үшін келесі бір аспект – гуманитарлық бағытты да
саралап кеткен жөн. Түркменстанның бейтараптығын мойындайтын Резолюцияны
БҰҰ ел дипломаттарының аталмыш шешім нәтижесінде Түркменстан адам
құқықтарын одан әрі қорғайтынына сендіре алу шеберлігі салдарынан
қабылдады. Осы жерде сәл тоқтау жасаған жөн. Қазіргі кезде Ашхабадта
Түркменстанның адам құқықтары бойынша 40 халықаралық актілерге қосылғандығы
жөнінде көп айтылады. Ал іс жүзінде Түркменстан билігі адам құқықтарына
өрескел қарайтындығы баршаға мәлім жағдай. Бұл туралы Ресейлік
басылымдардың мол қоры белгілі (14, 73(.
Бейтараптық өз кезегінде Түркменстанның оқшаулануын қамтамасыз ету
құралына айналды. Оған елдегі мемлекеттік қалың мал заңы айғақ.
Түркменстанның билігі тарапынан жүйелі түрде өз азаматтарының басқа
мемлекеттерге бағытталған миграциясына қатысты жасанды жол бермеу
әрекеттері үнемі жүзеге асырылып отырды (15, 17(.
Түркменстанды тоталитарлық мемлекеттер қатарына жатқызуға болады.
Дегенмен, түркменстандық тоталитаризм батыс еуропалық тоталитарлық
тәртіптердің классикалық нұсқаларының (Бенито Муссолини кезіндегі
итальяндық тоталитаризм; Адольф Гитлер тұсындағы германдық нұсқа; испандық
Каудильо Франко кезеңіндегі тәртіп) көшірмесі деп түсінген қате болады.
Бірқатар ұқсас тұстары болғанымен де, түркмендік нұсқа кеңестік коммунистік
тоталитаризмнің қарапайым жалғасы да емес.
Түркменстан тоталитаризмі Шығыс елдеріне тән көне катал тәртіп
элементтері мен қазіргі заманғы аграрлы-индустриалды мемлекеттердегі жаңа
авторитарлық тәртіптің белгілерін құрайды. Бірқатар тұстарында түркмендік
нұсқа бүгінгі солтүстік корейлік тәртіпке сай келеді.
Түркменстанда орын алған тоталитаризмнің келесідей өзіндік
ерекшеліктерін атап өтуге болады:
Біріншіден, түркмен тоталитаризмі өз уақытында Италия, Германия,
Испания немесе Ресейде болғандай бірқатар жағдайларда азаматтық соғысқа
ұласқан ішкі шиеленістердің нәтижесінде қалыптаспады. Түркменстанда ешбір
мемлекеттік төңкерістер орын алмады, тоталитарлық көшбасшы билік басына
бейбіт жолмен орнықты.
Екіншіден, түркмендік нұсқаға өз саяси қарсыластарына қарсы кең
масштабта саяси жазалау да тән болмады. Түркменстан билік басындағылар
белгілі бір көлемде күштеу, зорлық әрекеттерге барғанымен де, КСРО
кезеңіндегі тәжірибеден немесе Үшінші рейхтегі арий халқының тазалығы
үшін жүргізілген күрестен айтарлықтай алшақ.
Үшіншіден, классикалық батыс еуропалық тоталитаризм нұсқаларына
қарағанда түркмендік феномен тәртіптің индустриалдық қоғам жағдайында
қалыптаспағандығымен де ерекшеленеді. Батыс Еуропада тоталитарлық
диктаторлар көп жағдайда билік басына өз елдерінің бизнес тобының қолдау
көрсетуіне сүйене келді. Түркменстанды индустриалды қоғам немесе толық
нарықтық экономикаға ие деп тану орынсыз болып табылады. Сол себепті ел
өзінің аграрлы-шикізаттық шаруашылығы салдарынан ескінің қатал тәртіптерін
қолдануға да мәжбүр. Бұл өз кезегінде экономикалық саланың дамуын тежегіш
фактор саналады. Түркменстан көмірсутектерін сату нәтижесінде түсірілген
қаржы тиімсіз падаланылып, көп жағдайда беделді объектілердің құрылысын
орнатуға жұмсалады. Ал халық елдегі қазба байлықтарының мол қорынан түсетін
пайданы сезбей келеді (16, 156(.
Өзбекстан – Орталық Азиядағы ең тығыз қоныстанған республика. Халықтың
жартысына тең бөлігі 18 жасқа толмаған балалардан құралуы мемлекетте
тұрақты түрде сақталып келе жатқан құбылыс.
Республика стратегиялық минералды-шикізаттық ресурстарға бай, әлемдік
стандарттарға сай сапалы алтын өндіру көлемі бойынша ТМД шеңберінде ІІ
орында. Басты мақта өндіруші әрі мақта өнімдерін ТМД-ға тасымалдаушы бірден-
бір ел болып табылады. Республикада байланыс желілерін орнатуға көп көңіл
бөлінеді. Ел аймақтағы саны жөнінен ең үлкен жауынгерлік даярлықтан өткен,
заманауи қарумен жабдықталған әскер көлеміне ие. Мемлекет үшін анағұрлым
қолайлы жағдайда 38 елмен келісімдерге қол қойылған (11, 219(.
Өзбекстанда мемлекет және атқарушы билік басшысы функцияларын
біріктіретін президенттік институт 1990 жылы құрылды. Осылайша кеңестік
кезеңдегі трансформациялану дәуірі өзбек ұлтын қалыптастыруға көшумен
аяқталды. 1991 жылы тәуелсіздікке қол жеткізу Өзбекстан алдында халықаралық
қатынастар жүйесіне интеграциялану бойынша кешенді міндеттер қойды. Бұл
оқулықтарда нарықтық қатынастарға өту және демократиялық жүйе құру
(басқарылатын демократия деген дұрысырақ, өз кезегінде Өзбекстан бұған
Қазақстан мен Ресейге қарағанда бірінші болып қол жеткізді) жүзеге
асырылатын трансформациялану деп аталды. Негізінен ел үкіметінің қызметі
келесідей міндеттермен сипатталды:
– эволюциялық түрде біртіндеп нарықтық шарушылыққа өту;
– экономиканың саясаттан жоғары қойылуы;
– заңға бағыныштылық және күшті әлеуметтік саясат.
Үкімет аталмыш үрдістің сатылы жүзеге асырылуын трансформацияланудың
басты шарты ретінде белгіледі. Өзбекстанның әлемдік саясатта субъект
ретінде бейімделуі әлемдік қауымдастықтың қатал бақылауы негізінде дамып
келеді. Р. Легволд баяндағандай, ұлы державалардың КСРО құлдырауынан кейін
бұрынғы Кеңестік Одақтың ауқымды кеңістігімен не болмақ деп абыржып қалуы
(17, 1( тәуелсіздікті нығайту бағдарламасын іске асыруды біршама
күрделендірген жағдайлардың бірі болды.
Өзбекстанның трансформациялануын сырт көзбен бағалауда басымдық
әдетте қауіпсіздік мәселесіне беріледі. Бұл кезеңде қауіпсіздік мәселесі
халықаралық қатынастардың дамуындағы орталық концепцияға айналған еді.
Елдің географиялық тұрғыда Орталық Азиның орталығында орналасуы
аналитикалық қауымдастықтың Өзбекстанды аймақтың шешуші ойыншысы ретінде
қабылдауына себеп болды.
Орталық азиялық мемлекеттердің посткеңестік дамуын сараптай келе 2005
жылы Р.Аллисон көп жақты аймақтық жобалар президенттік немесе авторитарлық
берік тәртіппен қарама-қайшы болды деген қорытындыға келді. Сарапшының
пайымдауынша, билік аймақтық ынтымақтастық құрылымдардың ел іс-
әрекеттеріне қол сұғуы мүмкіндігінен қауіптенді (18, 13(.
1990 жылдардың аяғында өзбек басшылығымен белгіленген ауқатты
мемлекет құру курсы (19, 25( қуатты оппозицияға дамыған елдер тарапынан
ғана кезікпеді. Өзбекстандық реформалар кешенінің ядросы болып табылатын
модернизациялау саясаты мен оның аясында жүргізіліп жатқан экономиканы
либерализациялау әрекеттері ислам қайта жаңару белсенділері жоспарына
қайшы келді және бұл жағдай ел ішінде ғана емес, сонымен қатар сыртта да
орын алды. Дегенмен 2005 жылғы Әндіжандағы мамыр оқиғалары көрсеткеніндей,
республиканың әлеуметтік-саяси үрдістеріндегі ислам қайта жаңаруының
маңыздылығына қарамастан, бірігу идеясын жақтаушылар Өзбекстанда басты
қоғамдық әрі саяси қозғалысқа айнала қоймады.
Өзбекстан тәуелсіз мемлекет құрғаннан бергі аз уақытты қамтитын
тарихында үнемі дерлік діни экстремистермен күрес жүргізіп келеді (Қосымша
А). Аталмыш типтегі алғаш ұйымдар республикада 1990 жылдардың басында-ақ
айқындала бастады. Адолат, Тавба, Таблих, Нур, акромидтер, кейінгі
кезеңде Хизбу т-Тахрир діни оппозициялық топтардың басты ошағына Ферғана
жазығы қалалары мен елді-мекендері айналды. Бұл аймаққа тәуелсіздіктің
алғашқы айларында-ақ мессионерлер ағыны жайлады. Түрлі атауларға ие бұл
ұйымдар өз мақсаттарында ортақ мүддені көздеді. Бұл – ұлттан жоғары тұратын
теократиялық кеңістік құру еді (Қосымша Б).
Өзбекстандағы трансформациялануға қатысты бірқатар сараптамалар
Ферғана факторын есепке ала түйінделгені байқалады. Әдетте Ферғана
жазығындағы жағдай ресми биліктің оппозициялық тұсы ретінде түсіндіріледі,
ал аймақтағы үкімет әрекеттері батыс аналитикалық шолуларда қатал сынға
алынады. Ескере кететін жайт, ағымдағы саяси жүйе шеңберінде алғаш ауқымды
қозғалыс ферғаналық Адолат партиясымен 1991 жылы Наманган қаласында орын
алған болатын. Ал бұл оқиғаның алдында КСРО ыдырауы қарсаңында болған
Ферғанадағы этникалық шиеленіс әлемдік жариялылық алған еді (11, 215(.
Ферғана мәселесінде өзбек үкіметіне Ферғана маңында таралған
жасырын және 1998 жылғы қарай қаруланған оппозициямен ғана күресуге тура
келмеді, сонымен қатар халықаралық ортада өз конституциялық құрылымын
сақтап қалуда жүргізген күресінің заңды орын алғанын қорғау қажет болды.
Ұзақ уақыт өтпей Қырғызстан мен Өзбекстанның зайырлы тәртіптеріне кезекті
соққы Ош қаласында орын алды. 2000 жылдың жазында Өзбекстан ислам
қозғалысының содырлары қырғыз Баткен арқылы (оңтүстік Ферғана) жазыққа ене
жару әрекеттері қамдалды, ал 2005 жылы Әндіжанда жасырын Акромийя тобы
мүшелерімен қарулы бүлік ұйымдастырылды. Осылайша, оппозиция қаруланған
күрес әдісін, ал мәселені шешуде билік тарапы өз қарулы күші ресурстарын
қолданған қақтығыстардың басым көпшілігі осы Ферғана жазығында орын алғаны
белгілі. Кейінгі уақыттағы оқиғалар (әсіресе Әндіжанда) көрсеткендей,
Ферғана алқабы экстремистер үшін стратегиялық мәнге ие (19, 52(. Алқап
Швейцария, андорра, Сан-Марино, Бутан, Непал және т.б. қатар Ферғана және
маңындағы аумақтар геосаяси қорғаныс кедергісі атты әлемдік тізімге енген
аймақтарға жатады (20, 30(.
1991 жылы тәуелсіздік алғаннан кейін үкімет жоспарлы экономикалық
жүйе (кеңестік үлгі) – әлеуметтік мемлекет үстемесіне ұмтылу және өндіріс
пен бағаның белгіленуін қатаң бақылауда ұстаудан бірден бас тарта қоймады.
Өзбекстандағы саяси үрдістер посткеңестік кеңістіктегі секілді сыртқы
факторлардың ықпал етуі негізінде дамып келеді. Соңғы жылдарда
Өзбекстандағы саяси элитаның қалыптасу технологиясы елеулі түрде жаңарды.
1999-2000 жылдарға қарағанда саяси элита құрамы біркелкі мәнге ие болды
және жекелеген тұстарда ғана рулық сипат сақталды. Кеңестік дәуірдегі саяси
жүйенің тепе-теңдігін қамтамасыз еткен билікті рулық принципте бөлу
тамамдалғаны кейінгі жылдарда орын алған оқиғалардан айқын байқалады.
Республикада қызмет ететін БАҚ-ның басым көпшілігі өз құрылтайшыларына
тәуелді. Құрушы тараптарға әдетте мемлекеттік институттар немесе жартылай
мемлекеттік бизнес құрылымдары жатады. Аталмыш ерекшелік БАҚ мен мысқыл
сыни көзқарастардың айтарлықтай деңгейде ұстамды сипат алуының басты
себебі десек те болады.
Аймақта даулы ошаққа жататын әрі жоғарыда аталған мемлекеттердің
мүдделері тоғысып, оларды геосаяси топқа біріктіретін Ферғана жазығы да
өзіндік із қалдыруда. Ферғананың геосаяси маңыздылығы әлемдік саясаттағы
шекаралар феноменін зерттеу бойынша К.Хаусхофердің еңбектерінде баяндалған.
Орталық Азия аймағындағы экономикалық өзгерістердің нәтижелері өзара алшақ
болғанымен, қайта құру әрекеттерінің салдарынан радикалды экономикалық
реформалар жүзеге асырылғанын, нарықтық экономиканың негізі қаланғанын, кең
ауқымды жекешелендіру жүргізілгенін, жеке сектор жұмыс жасайтынын, ұлттық
валюта іс жүзінде еркін айырбасталатынын атап айтқан жөн. Келешекте
шаруашылықты жоспарлы жүргізуге қайта оралу мүмкіндігі төмен екенін
түйіндеуге болады. Саяси трансформацияланудың мәні кеңестік басқару жүйесі
мен идеологиясының қайта орнауының мүмкін еместігін болжауға негіз береді.
Орталық Азия халықтары енді тәуелсіздіктен айырыла қоймас.
1.2 Қалыптасқан саяси және экономикалық жүйеден жаңа жүйеге өтудегі
аймақтық тәжірибе
Орталық Азиядағы аймақтық жобаларды сараптай келе, бірінші кезекте
халықаралық қатынастардағы орталық азиялық трансформациялану мәселесінің
мәнін құрайтын географиялық сілтемелерге тоқталған жөн (Қосымша В). Ш.
Гарнеттің пайымдауынша, Орталық Азия Мароккодан Филиппинге дейін жайылған
ислам әлемінің солтүстік квадрантына айналуда . Бұл тұста аймақ Ішкі Азия
деп өзгертілуі тиіс (21, 9(. Ф. Старр посткеңестік Орталық Азияға Ауғанстан
қосылып, аймақтың Үлкен Орталық Азия аталуын ұсынады (22, 72-88(.
А. Бордың пікіріне жүгінсек, 2001 жылдан аймақтық интеграция
анағұрлым анық сипатқа ие бола бастады. ЕО-та орталық азиялық аймақтану
өңір халқының мәдени және діни ерекшеліктері шеңберінде қарастырылады. Ал
жергілікті акторлар бастамасымен құрылған экономикалық, экологиялық мақсат-
мүддені көздейтін мемлекетаралық бірлестіктер (ОАЭО, ОАЫҰ, Аралды сақтап
қалу қоры және т.б.) аймақтық интеграция мен егемендікті нығайтуда тиімді
механизмге айнала алмады. АҚШ-тың стратегиялық әріптесі ретінде
Ауғанстандағы жағдайға байланысты өз қарулы күштерін модернизациялаумен
таныла бастаған Өзбекстан аймақтық гегемондыққа трансформациялану
мүмкіндігін иеленді (19, 83(.
Өзбекстан ұлттық мүддедегі басты назарын әлемдік нарыққа және
халықаралық саяси қатынастарға интеграциялану мақсатында демократизациялану
және экономикалық реформалануға бұрса, сыртқы орта өз кезегінде Орталық
Азияда аймақтық қауіпсіздік жүйесін құруды трансформацияланудың бірінші
кезектегі міндеті деп таныды.
Бір жағынан халықаралық ортаға интеграциялану, екінші жағынан
экономикалық сәтсіздікке ұшырау белгілері мен жоғары деңгейлі инфляция ел
алдында шаруашылық реформаларды одан әрі дамыту, сыртқы қаржы көздерін
іздеу міндеттерін айқындады. 1994 жылдың ортасында қатал қаржы саясатын
жүргізу, жекешелендіру, мемлекеттің экономикадағы рөлін қысқарту, шетел
инвесторларының қызметі үшін қолайлы жағдай жасау түрінде ұлттық
экономиканың либерализациялауына жол берілгенімен, реформалар шұғыл
құрылымдық өзгерістерге алып келмеді. Либерализацияланудың сапасына
қанағаттанбаған ХВҚ 1996 жылдың аяғында жергілікті валюта тұрақтылығын
қамтамасыз ету мақсатында ашылған несие беру қызметін уақытша тоқтатты.
Шетел сарапшыларының қорытынды пікірлерінде теріс бағалар берілгенімен,
Өзбекстан ТМД көлемінде бірінші болып (2000 ж.) ЖІӨ-ді 10%-ға арттыру
арқылы дағдарыс алды көрсеткішін артта қалдырды (23, 330(.
2007 жылға дейін Өзбекстан экономикасында жоғары даму қарқыны мен
макроэкономикалық тұрақтылық сақталғанымен, реформалаудың әрбір жаңа
сатысымен ел экономикасы алдында тұрған мәселелер одан әрі күрделене
түсуде. Инвесторлардың Өзбекстанға қызығушылығы көп жағдайда елдің мол
шикізаттық ресурстарымен айқындалады. Мемлекет әлемнің экономикалық
көшбасшыларына шикізаттық бағынышты позицияда қалып қоймауын қадағалауды
қолға алуы тиіс.
2000 жылы Ауғанстанда орын тепкен Өзбекстан ислам қозғалысы
отрядтарының Ферғана жазығына басып кіруі Орталық Азиядағы талибтер мен
радикалды топтардың тығыз байланысын анық көрсетті. Орталық Азия,
Ауғанстан, Пәкістан, Шешенстан, Синьцзяндағы діни бірлестіктер негізіндегі
теріс бағытты аймақтық байланыстардың қалыптасуы Өзбестанды ШЫҰ-на кіруіне
итермелесе, 2004 жылы елдің ГУУАМ-нан шығып кеткені белгілі. 2006 жылы
Өзбекстан ОҚКҰ-на қосылды, ЕурАзЭҚ экономикалық қауымдастығына бірігіп,
2008 жылы қарашада мүшелігін тоқтатты. Осы тұсты қысқаша сараптасақ, ел
идеологиялық артықшылықтарға тәуелсіз еркін шешімдер қабылдайтынын,
Батыстың Өзбекстанға қатысты ұстанымының өзгеруіне сәйкес сыртқы саясатының
векторын сол бағытқа бұрып отырғанын атап өткен жөн (11, 227-228(.
Тәуелсіздіктің екінші онжылдығы президенттік биліктің қысқартылуымен
белгілі: президент өкілдігінің белгілі бір бөлігі Министрлер Кабинетіне
көшірілді, ал Кабинет құрамын тағайындау құқығы заң шығарушы органдар
қызметі белгіленді. Аталмыш енгізулер келешекте ағымдағы саяси тәртіптің
толықтай өзгеруіне және басқару құрылымдары иерархиялылығының
трансформациялануына әкеп соқтыруы мүмкін. 2007 жылы 23 желтоқсанда елде
орын алған президенттік сайлауға (күтілгендей 88,1% дауыспен И. Каримов
жеңді) 30 елден келген 264 бақылаушылар қатысты (ТМД-дан 79, ЕҚЫҰ-нан 26,
ШЫҰ-нан 3, ИКҰ-нан 6 адам). Бақылаушы тараптардың барлығы дерлік сайлауға
ашық, жариялылық түрде, еркін әрі заңды өтті деген баға берсе,
қысқартылған құрамда қатысқан ЕҚЫҰ бақылаушы миссиясы Өзбекстандағы
сайлаудың демократиялық стандарттарға сәйкес емес өткізілгендігін
жариялады: ЕҚЫҰ делегациясы Орталық сайлау комиссиясының бірқатар
құжаттарына жіберілмеді; президенттікке кандидаттармен кездесе алмады.
Бұған қоса Өзбекстанда аймақтың өзге республикаларында да орын алып
отырған көппартиялы жүйе үстіртін параллель дамып келеді. Өзбекстан Әділет
министрлігінде тіркелген бес саяси партия: Өзбекстанның Адолат социал-
демократиялық партиясы, Миллий Тикланиш демократиялық партиясы, либералды-
демократиялық партиясы – кәсіпкерлер мен әскер адамдар қозғалысы,
Фидокорлар ұлттық-демократиялық партиясы және ұлттық-демократиялық
партиясы өкілдері өзбек парламентінің төменгі палатасын толық иемденіп
отыр. Бирлик, Эрк, Өзбекстан ислам қозғалысы секілді оппозициялық саяси
бірлестіктерге тыйым салынған. Партиялық құрылымдағы қиыншылықтар
көппартиялы жүйе қызметінің ел үшін дәстүрлі болмауы, қоғамның түрлі
қабаттары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz