Ілеспе аударманың қолданылуы
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...3 – 5
1. Ауызша аударманың жалпы сипаты, тарихы ... ... ... ... ... ... ... . . 5 –
14
2. Аударма
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .. 15 – 16
2.1 Ілеспе аударманың жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ..16 –
29
2.2 Ізбе-із аударманың жалпы
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..30 – 65
3. Аудармашылық дағдылар мен кәсіби талаптар ... ... ... ... ... ... . 66 –
69
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... . 70 – 71
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 72 – 74
I. Кіріспе
Аударма – ең алдымен адамдардың қарым-қатынасының басты қажеттілігі. Жаңа
заман ғалымдарының зерттеуі бойынша жер планетасында 2500-ден 5000 жуық
тілдер барына ұқсайды. Бірақ бұл тілдердің көбінде өте аз адамдар сөйлейді.
Мысалға айтар болсақ, Африканың Жаңа Гвинея аралының өзінде 700 жуық тіл
бар екен. Сондықтан бұл елдердің азаматтары көбіне 2-3 тілді меңгеруге
тырысады және ұсақ елдерде көбіне бірнеше мемлекеттік тіл заңдастырылған.
Ілеспе және ізбе-із аудармашы – қазіргі таңда өте қажетті мамандық.
Барған сайын оның қажеттілігі Қазақстанның қазіргі халықаралық
қатынастарында, экономикалық дамуында, саяси, мәдени, қоғамдық т.б.
салаларында айрықша маңызға ие. Отанымыздың әлем аренасында халықаралық
мәртебесінің нығаюына байланысты түрлі форум, мәслихат, симпозиум, кеңес,
жиындар жиі өткізілуде. Мұндай жағдайда ауызша аударманың да рөлі барынша
артып, қолдану аясы да кеңейе түсуде.
Ауызша аударманың түрлерінің атауларына байланысты өткір мәселелер бар.
Синхронды аударманы кезінде елімізде мемлекеттік терминологиялық комиссия
ілеспе аударма деп бекіткен. Бірақ бұл түбірімен қате деп есептейді
филология ғылымдарының докторы Әнуар Тарақов. Тарақовтың айтуынша,
Синхронды деген ұғымның өзі уақытқа үйлесу, сөзге үйлесу. Олай болса – оны
үйлеспелі деп атау да дұрыс болар еді. Бірақ оны ақылдасып шешу қажет.
Қазіргі таңда ауызша аударманың түрлерін атауда әрбір оқу орны әр түрлі
нұсқасын қолданып жүр. Қалай десек те синхронды аударма өзінің қалыпты
атауын иеленуі жөн. Сондықтан Қазақстанның мемлекеттік терминологиялық
комиссиясы бекіткен нұсқасымен – синхронды аударманы ілеспе аударма деп, ал
последовательный аударманы ізбе-із аударма деп алып отырмын. Сонымен
ілеспе және ізбе-із аударма – ауызша аударманың заңды екі жүйесі, бөлек екі
түрі.
Қазіргі таңда ауызша және жазбаша аударма күнделікті өмірде жиі
қолданылуда. Мемлекетаралық сауда, экономикалық, әскери іс, мәдени,
іскерлік т.б. түрлі байланыстар аударманың ауызша және жазбаша түрінде
мамандануды өткір талап етуде. Халықаралық олимпиадалар, біріншіліктер,
түрлі маңызды мәдени, спорттық шаралар ауызша аудармашыларды көбейтуді
қажетсінуде. Қазіргі қарқынды дамыған ғылым мен техника, интернет пен
компьютер, автоматика мен кибернетика, ғарыштық технология заманы кәсіби
аудармашы мамандығының нағыз шебері болуды талап етуде.
Ауызша аударма – әрі қызықты, әрі қиын мамандықтардың бірі. Ең алдымен,
ол өзге елдің тілін үйретеді. Аудармашы болу – үлкен абырой, зор мәртебе.
Зерттеу жұмысының өзектілігі: аудармашы тек тілді ғана жетік меңгеріп
қана қоймай, коммуникация теориясының негізгі қырларын, әдеп, мәдениет
туралы білімін, мәдениетаралық коммуникацияның ерекшеліктерін, оқыған
тілдің халқының әдет-ғұрпын, салтын, ол елдің саясаты жайында, географиялық
орналасу жайында жалпы оқыған тілінің мемлекеті жайында толық мағлұматқа ие
болуы керек. Бір тілде айтылған сөзді тыңдап барып, екінші тілде жинақтап,
ойда қорытып, есте сақтап, қайта жеткізу әркімнің қолынан келе қоймайды.
Сөйленген сөзді басқа тілде айтып жеткізу – аса сезімталдықты,
түйсіктілікті, айрықша қабілеттілікті талап етеді. Әлемде неше алуан тіл,
неше алуан ел өмір сүріп отырған жағдайда аударма мәселесінің күнделікті
қажетті іске айналуы заңды. Аударма – әрі өнер, әрі мамандық. Аудармашы
мамандығы көбінесе көркем және жазбаша түрлеріне қатысты жиі айтылып жүрсе,
соңғы кездері, әсіресе, еліміздің тәуелсіздігіне байланысты жаңа сипат
алды. Мемлекетаралық байланыстардың жандануы аударманың қай түрінің де,
аудармашылықтың қай салада да қажеттілігін айқындай түсуде. Г. Маркес
Аударма – оқудың ең терең тәсілі деп бекерге айтпаса керек [11]. Ауызша
аударма – бұл тыңдаудың, қабылдаудың, түсінудің ең терең психологиялық
үдерісі. Мұнда сөзді байыппен тыңдап, мұқият ойға түйсініп, түсініп, санада
саралап, сараптап жеткізу – жүйке, ақыл-ой жүйесінің бір мүмкіндігін
пайдалануға қатысты.
Зерттеу нысаны: Бұл жұмыстың негізгі зерттеу нысаны ауызша аударманың
жүргізілуі және оның ішінде ілеспе, ізбе-із аудармалардың дұрыс жүргізілуін
зерттеу.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері: Зерттеу жұмысының негізгі
мақсаты ауызша аударманың қалыптасу тарихы, оның түрлері және әлемдік
стандартта жүргізілуін жеткізу. Осы мақсатқа сай төмендегідей міндеттер
көзделеді:
• Әлемдік ауызша аударма тарихына қысқаша шолу жасау;
• Аударма түрлерін зерттеу;
• Ілеспе аударманың тарихы, жүргізілуі;
• Ізбе-із аударманың тарихы, жүргізілуі онда қолданатын жазбаларды
зерттеу;
Зерттеу жұмыстарының әдіс-тәсілдері. Зерттеу барысында алға қойған
мақсат-міндеттерді орындау үшін төмендегідей әдістер мен тәсілдер
басшылыққа алынады: аудару тәсілі, талдау, салыстыру тәсілдері.
Зерттеу жұмысының дереккөздері. Негізгі материалдар отандық ғалымдар
Әнуар Тарақов, Жақыпов Ж. А. т.б. Аликина Елена Вадимовна, Чужакин Андрей
Павлович сияқты аударматану ғылымының тарландарының еңбектері, интернет
көздерінен және басқа да ғылыми еңбектерден алынды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден. үлкен үш
тараудан, екінші тарау екі кішкене тараушадан, қорытынды, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Ауызша аударманың жалпы сипаты, тарихы.
Ауызша аударма тарихы.
Тарихи деректерден белгілі болғандай, ежелгі гректер басқа халықтарға
менсінбеушілікпен қарап, оларды варварлар деп атаған. Жыртқыштардың
тіліне де аса мән бермеді. Сондықтан Гректер сыртқы әлеммен байланыс үшін
сол жыртқыштардың арасынан грек тілін білетін жалдамалы тілмашылардың
қызметін пайдаланды. Мұндай аудармашылар жайлы тіпті әдеби ескерткіштерде
Флавий Филостратттың (б.з.д. 2 ғ.) Аполлон Тианскийдің өмірі атты
романында атап өтілген. Бізге мәлім ең алғашқы ауызша аудармашы бұл сенатор
Гай Ацилий. Сонау 155 жылы Римге Корнеад, Диоген, Криптолай т.б.
философтары бар грек елшілігі келгенде, ол сенатта тәржімешілік қызмет
жасаған. Жалпы аудармшы мамандығы ең көне мамандықтардың бірі болып
есептеледі. Ауызша аударманың тарихы жазбаша аударманың тарихына қарағанда
терең. Өйткені, жазу өнері қалыптасып, дамығанша, ел мен елді, ұлт пен
ұлтты өзара жақындастыруда, ортақ тіл табыстыруда ауызша аударманың үлкен
үлесі болғаны белгілі. Көне заман адамдары басқа тілде сөйлеушілермен қарым-
қатынас орнату мен оларды түсінудің қажет екенін білген. Осындай жағдайда
адамдардың түрлі топтар арасындағы қарым-қаттынас орнату үшін тез
түсінетін, жылдам ойлай алатын, есте сақтау қабілеті жоғары, сөйлеушіні
түсініп, оның айтқанын жеткізіп бере алатын адамдар болғаны белгілі [20].
Белгілі Ресей аударматанушысы Комиссаров Современное переводоведение
кітабында төмендегідей деректер берген.
Аударманың 1000 ж. Тарихы бар екендігіне көптеген деректер куә. Мысалы
Ежелгі вавилон мен Ассирияда ел билеушілердің халыққа айтқан жарлықтары.
Ежелгі Египетте көрші елдермен байланыс үшін арнайы мектептер болғаны
мәлім. Комиссаровтың ғылыми болжамы бойынша алғашқы қауымда өзге тілді
зерттеудің алғашқысы әйел болса керек. Тұтқынға түскен немесе басқа тайпаға
тұрмысқа шыққан әйел адам еріксіз тіл үйреніп делдал аудармашы болған.
Сонымен қатар олар балаларын әкесінің тіліне және анасының, яғни өзінің
тіліне үйреткен. Сондықтан да оларда алғашқы қос тілділік билингвизм
пайда болған [10].
Ал Чужакин берген деректерде Әулие Антоний жайлы айтылады. Ол ХVІ ғ.
Өмір сүрген. Антоний кезінде көптеген ұлы істер атқарған деген деректер
бар. Әулие Антоний Италиядағы кішігірім және көркем Падуя қаласында
жерленген. Қазіргі таңда оның табыты жатқан жер көптеген тәуіп етушілер мен
сыйынушылардың баратын орны. Ең таңғаларлығы, діни деректерге сенсек оның
жерленгеніне екі жүз жыл уақыт өткеннен кейін мәйітін жаңа табытқа
ауыстырған кезде куәгерлердің таңқалғандығы сондай! Олардың айтуынша, Әулие
Антонийдің тілі алқызыл түстес болған және ол жыбырлап неше түрлі дыбыстар
шығарған. Сол себепті де Әулие Антонийді ауызша аударманың атасы деп санауы
бекер емес. Қай деректі негізге алсақ та, ауызша аударманың ең көне
мамандықтардың бірі екені анық. [5]
Ауызша аударма әркез бір ғана негізгі мақсатты көздеді, ол – адамдарға
барынша түсінікті ұғымдағы ақпаратты жеткізу. Бұл үшін қалыптасқан дағды,
білім, білік, қабілет, сөйлеу шеберлігі талап етілді. Ауызша аудармашы
қызметінің аясы әлі күнге шектеулі. Шектеулі болу себебі, ол қажеттілікте
ғана қолданылады.
Аударманың жасалу мүмкіндігіне ХХ ғасырдың басында лингвистикадағы
психологиялық бағыттарды қалыптастыруға байланысты күмән туындады. Көп
жағдайда ауызша аудармада оның дәлдігіне, жақындығына, мағыналық
сәйкестігіне белгілі бір дәрежеде нашар орындалған жағдайда күмән
қалыптасқаны белгілі.
Қазақ хандығының, қазақ елінің ежелден көрші елдермен кең ауқымда сауда,
экономикалық, саяси, дипломатиялық қарым-қатынастарында тілмаштық қызмет
үлкен рөл атқарған. Тіпті кейбір хандарымыз (Абылай хан) көрші елдердің
тілдерін жақсы білген. Ресми хаттарда да жазу мәдениетін жақсы меңгерген.
Көрші мемлекеттермен елшілер арасындағы кездесулерде арада екі тілді
білетін тілмаштар жүрген. Солардың есімдерінің де тарихта қалмауы осы
жауапкершілігі зор кәсіптің қадірін кезінде жете түсінбеушілік болса керек.
Дегенімен, сол тілмаштар ел мүддедсіне, ханға шынайы берілген адамдар
болған. Өйткені ел тарихында қандай хандық дәуірде де елдік мүддені сатып
кеткен, болмаса, елшілік дауын туғызған тілмаш жайлы дерек кездеспейді.
Ресейдің қазақ жерін отарлау саясатына байланысты тілмаштардың қызметі
мен беделі арта түскені белгілі. Өйткені патша әкімшілігі тілмаштарды өз
мақсатына пайдаланған. Мол ақша және жергілікті бай-болыстардың қомақты
тартуына дәніккен тілмаштар үшін ел мүддесінен көрі билеушілердің зұлым
пиғылдарын қолдап, қоштау басым еді.
Ресей отарлығы кезінде тілмаштардың дүмбілезділігі, бұра тартушылығы,
ақшаға, малға малданып, отарлаушыларға қызмет еткені сол кезді баяндайтын
шығармаларда да аз айтылмайды.
ХХ ғасырдың басында тілмаштық кәсіпті қалай ермек еткендер жайлы
А.Байтұрсынов та жазған: Бұлардың 5-6 жыл оқып білгені шала-шарпы орыс
тілі, шала-шарпы орыс жазуы... Переводчик, хатшылық орын-морын табылса
жарады, табылмаса елде тұрып, тіл де, жазу да ұмытылып оқымаған қалпына
түседі... аз білімін көпсініп, көп қазаққа епсініп, переводчик я хатшы
болса, пысықсып тінектейтіндер осылардан шығады. Бұдан сол кездегі
тілмаштың бет-бейнесі аңғарылады. Өркениетті, озық елдер аудармашылықты
ішкі саясатта, мәдениет, білім, ғылымда қолданумен бірге, басқа
мемлекеттерде өз мүддесін жүргізуге де пайдаланған. Аудармашылық кәсіпке
фашистік Германиямен болған соғыс жылдары ерекше көңіл бөлінді.
Қазіргі уақытта халықаралық саяси ірі шараларда аудармашылар жұмысының
маңыздылығы арта түсуде. Озық, өркениетті елдер аудармаға ерекше мән
берген. Әлем халықтарының, көрші елдердің тілін білу, үйрену мәселесін
ыждаһатты түрде қолға алып отырған. Соныдықтан оларды аударма түрлері
дамып, аудармашылық мектептер қалыптасып, жетілдірілуі елді өзге
мемлекеттермен байланыстыруға әрі өзге елдерге сол мемлекетті жете
таныстыруға негізделген.
Бүкіл әлемде аудармашылар кәсіби одаққа, қауымдастық пен бірлестікке
біріккен. Мұндағы мақсат – кәсіби құқықты қорғау, мәртебені нығайту,
ақпарат алмасу, кәсіби тәжірибе алмасу. Солардың арасында анағұрлым белгілі
халықаралық ұйымдар:
FIT (Federation International Des Traducers), Аудармашылардың
Халықаралық Федерациясы.
APC (Association International Des Interpress Conferens), Ауызша
Конференц Аудармашылардың Халықаралық Ассоциациясы.
CEATL Conseil Europian Des Association Tradusers), Әдеби Аудармашылардың
Еуропалық Қауымдастығы. Аудармашылар одағы әр елде бар. Мысалы АҚШ-та
Американ аудармашылар қауымдастығы, Германияда ауызша және жазбаша
аудармашылардың федералдық одағы, көркем және ғылыми әдебиеттер
аудармашыларының феодалдық одағы бар. Ресей аудармашылар одағы 1991 жылы
құрылып, 1993 жылы Халықаралық Аудармашылар Федерациясы құрамына кірген.
1991жылы Халықаралық Аудармашылар Федерациясы (FIT) бүкіләлемдік
аудармашылар күнін 30-қыркүйек күні аталып өтетінін бекіткен [2].
Ауызша аударма үдерісі.
Әнуар Тарақов теориясының негізінде – екі тілді білгеннің бәрі аудармашы
болып шықпайды. Кәсіби аудармашы болу үшін арнайы теориялық білім алады.
Содан соң біраз уақыт тәжірибелік тұрғыдан шыңдалады. Аудармашылық
мектептер, оқу орындарының жұмысы аудармашыны кәсіби маман ретінде
дайындауға негізделген. Қазіргі заман талабы аудармашылықтың тәжірибе
жинаумен емес, теориялық мол әзірлікпен қалыптасатындығын дәлелдеп отыр.
Бұрындары ауызша аударғанда арнайы теория қалыптаспағандықтан дәлелдеп
отыр. Бұрындары ауызша аударғанда арнайы теория қалыптаспағандықтан, әр
аудармашы өз қабілетіне, тілді меңгеру мүмкіндігіне сүйенеді. Көптеген
күрделі аудармашылық шешімдердің өзі теориялық тұрғыдан терең талдап
түсіндіру қиындығын туғызғанымен, көп жағдайда аудармашының кәсіби танымы
мен шығармашылық машығына негізделді.
Аударма теориясы ең алдымен аудармашының кәсіби негіздегі жинақталған
білімін, қос тілділік жағдайындағы ізденісін, жаңа ой-тұжырымдармен,
тәжірибелермен толықтыруға, аудармашылық машықты жетілдіріп, ізденісін,
шеберлігін ұштауға көмектеседі. Аудармашылық әдеп нормаларын сақтауға
дағдыландырады. Аударма теориясы аударма жасаудың түрлі тәсілдерін
үйретеді, жаңа ізденістің үлгілерін көрсетеді, тәжірибе жетілдіреді,
аударма ісіне қолданылып жүрген жаңа терминдермен таныстырады.
Ауызша аударма – шығармашылық іс емес, техникалық сипаттағы үдеріс.
Аударма үдерісі мықты теориялық білім нәтижелерінсіз әрі үнемі ізденіп,
жаттығусыз мүмкін емес. Аударма теориясын жақсы меңгеру арқылы болашақ
аудармашы тәжірибе жинақтайды. Ауызша аударма – аса жауапты жұмыс. Ауызша
аударманың жасалу технологиясы, әдістемелері, аударма үдерістері, аудармашы
әдебі, мәдениеті – кәсіби маманданудың басты негіздері. Қазіргі өмір
тәжірибесі көрсеткендей, кәсіби теориялық білімсіз аударма жүзеге
асырылмайды. Екі немесе бірнеше тілді жақсы меңгеру аудармашыға
жеткіліксіз. Оның кәсіби ой-өрісін дамыту үшін аударма теориясы әбден
қажет. Ең алдымен жалпы тіл білімін, теориялық грамматиканы, лингвистиканы,
аударма тілінің стилистикасын салысчтырмалы стилистика, лингвомәдениеттану,
лингвоелтану, нейрофизиология пәндерін жете білу қажет. Ауызша аудармашы
шешен де шебер сөйлеуге дағдыланумен бірге, тіл мәдениетін жетік меңгеруі
тиіс. Ойды дұрыс, жинақы жеткізу, сөзді жедел есте сақтап, жылдам қайталап
айту белсенділігін меңгеруге логика және аударма психологиясының ықпалы да
бар.
Шет тілін білетін кез-келген адам аударма жасай алмайды. Бірақ нағыз
кәсіби маман болып қалыптасып, мамандық биігіне жету үшін, соған бейімделі
үнемі ізденісті қажет етеді. Ауызекі сөйлеуге негізделген жағдайда тілді
терең меңгерумен бірге, шешендігі мен жедел есте сақтау қабілеті мықты адам
ғана ауызша аудармашы бола алады. Сондықтан да аудармашы болу үшін шет тілі
мен ана тілін жетік білу, сөз сөйлеу ұшқырлығы, жедел есте сақтау қабілеті
керек. Аударма мамандығына оқуға қабылдау кезінде де осы ерекшелік
ескеріледі. Оның үстіне даусы анық, ашық үн-ырғақ, интонация нақты, айқын
болғаны дұрыс. Тіл мүкістігі немесе жекелеген әріпті дұрыс жеткізбеу мүлде
ұшыраспайды. Сонымен бірге жалпы ой-өрістің, дүниетанымның кеңдігі де
керек.
Шет елдегі оқу орындарындағы қабылдау сынақтары әрқилы. Мысалы:
Сорбондағы аударма мектебіне түсушілер қазіргі өмірге қатысты кез-келген
тақырыпта негізінен жұмыстық шет тілінде қайта айтып шығады. Одан кейін
ағылшын тілінде мәтін үзіндісін тыңдап алып, мәтіннің толық мазмұнын ана
тілінде аударып жеткізеді. Осы және басқа да бірнеше сынақтар жасалады.
Бұдан әрі оқу кезінде күн сайын тест жүргізіледі. Ондағы нәтижелер мына
көрсеткіштер бойынша анықталады. Мұның өзі ауызша аудармаға мамандану
негізі болып табылады.
1. Аудармадағы сөз сөйлеу жылдамдығы, мөлшері;
2. Аударма тұтастылығы (ақпарат санының қаншалықты кеміп қалғаны);
3. Айтылған сөздердің бұрмаланып кетпеуінен сақтану. Мұнда мәтіннің
толығымен жеткізілуіне зер салынады;
4. Сөйлеу реттілігі (түсініктілігі), сөйлемді анық, ұғымды тиянақтап
аяқтау, сөз қайталауларға жиі жол бермеу;
5. Сөйлеу дұрыстығы (әдеби тіл нормасын сақтау, ауызекі қарапайым
сөздердің қатыспауы, дикцияның дұрыстығы, дауыс әуезділігі,
айқындылығы);
6. Аудармашылық мінез-құлық (емеурін ишара, ұстамдылық, дауыс
көтеріңкілігі (қаттылығы), сөз сөйлеу сенімділігі, еркіндік,
сабырлылық.
Бұл көрсеткіштер барлық аударма мектептеріне ортақ. Мысалы Гейдельберг
институтын бітіруші аудармашы бұдан бұрын оқытылған тақырып бойынша 10-15
минут ілеспе аударма жасаса, содан соң белгілі тақырып бойынша жазбаша
аударма жасау арқылы (жазбаша нотация) ізбе-із аударма орындайды. Монтеррей
институтында ізбе-із аударма жасауға 12-20 минут беріледі [7].
Оқудың аты – оқу. Арнайы аудармашылық оқу орындарын бітіргендердің бәрі
де аудармашы болып кете алмайды. Жақсы маман болып қалыптасу үшін өзіндік
қосымша даярлық, машықтану дағдысы, кәсіптік тәжірибелік негізде үздіксіз
жетілдіру, іс жүзінде үнемі іздену, жаттығу көмекке келеді. Ауызша аударма
- әркез адамның өз бетінше оқып үйреніп, үзбей жаттығуын талап ететін
мамандық.
Ауызша аудармашының мәдениеті.
Соңғы жылдары аударма ісі психологтардан бөлек, мәдениеттанушылардың да
зерттеу нысанына айналды. Өйткені, аударма – халықтар арасындағы мәдени
қатынас құралы, тілдердің өзара ықпалдастығында айқындалатын мәдениеттілік
өнегесі. Мәдениетаралық коммуникация мен аударма мәселесінде негізгі рөлді
аудармашы атқарады. Екі немесе бірнеше тіл білетін адам мәдениетаралық
коммуникацияны қамтамасыз етеді. Мәдениетаралық коммуникация мен мен
аударма ісі бір-бірінен өзара бөлінбейтін құрылым. Аударма тіларалық және
мәдениетаралық коммуникацияның әр алуан сипаты болып табылады. Екі тілді
жетік білу (билингвистік) дағдылы, қалыпты жай саналса, көп тілді білу
(полиглоттық) өте сирек қабілет иесіне тән. Тілдер өзара алмасу, кірігу
және конвергенция нәтижесінде бір-біріне ықпал етеді. Аударма – тілдер
дамуының өзегі. Кез-келген мамандықтың өзіне тән моральдық нормалары,
кәсіби мінез-құлық, әдептік заңдылықтары бар. Әлемдік аударма тәжірибесінде
кәсіби кодекс заңды түрде бекітілмегенімен, аудармашының міндеттері мен
оған қойылар талаптар айқын.
Аудармашы дегеніміз мәтінді бір тілден екінші тілге ауызша және жазбаша
қайта жасап шығатын екі тілді жетік меңгерген коммуникациялық қатынасты
қалыптастырушы тұлға.
Осыдан шығатын қорытынды, мәтін аудармашысының сөйленген сөздә аударма
кезінде өзінің қалауынша өзгертуге, оны негізсіз қысқартуға немесе ойдан
қосып түрлендіруге еш құқығы жоқ. Алайда сөйлеушінің ойы жиі қайталанып
жатса немесе ұқсас сөздер молынан ұшырасса, мұндай жағдайда жинақтап,
нақтылап жеткізуге болады. Аудару кезінде аудармашы өзіне жақсы кәсіби іс-
әрекеттің көмегімен аударатын тілдің инвариантын әркез мейлінше толық
жеткізуге ұмтылады.
Кейбір жағдайда ілеспе және ізбе-із аударма барысында аударма
жеңілдетілген түрде жүреді. Дипломатиялық өкілеттілік (мәселен халықаралық
қатынастар кезіндегі ірі қайраткерлердің) сөзін аударуда жауапкершілік жүгі
еселене түседі. Егерде аудармашы ретінде дипломатиялық өкілеттілігі
мойындалған жағдайда айтылған сөздің аудармада мағынасын бұза қалса
айыпталуға құқысы бар. Өйткені аудармашы дипломатиялық қатынасты қолдайтын
қосалқы тұлға қызметін атқарады. Мұндай кезде аудармашы қандай да бір елдің
қызығушылығын қорғауға міндетті емес. Аудармашы екі жаққа тең дәрежеде
қызмет жасауға, еларалық байланысты сақтауға толық мүдделі.
Саяси пікірталас, мемлекеттік кездесуде туындайтын екі жақтың
арақатынасындағы дау-жанжалға, т.б. жағдайларға аудармашының араласуға құқы
жоқ. Ол мұндай кезде аударылатын мәтіннің мазмұнына қатысты өзінің
ұстанымын айқындай білуі тиіс.
Аудармашы материалдың мазмұнына қатынас бойынша кез-келген жағдайда
құпиялық сақтауы керек, арнайы ресми орындар рұқсат, келісімінсіз өз
еркінен тыс жария етуіне болмайды.
Аудармашы өзіне белгілі тәсілдермен түпнұсқа тілінің жүйесіндегі аударма
тіліндегі, аударма техникасындағы және мәтін тақырыбындағы жан-жақты
білімділіктің жоғары деңгейін қамтамасыз етеді.
Ауызша аудармашы кәсібі жан-жақты біліктіліктің жоғары деңгейін
қамтамасыз етуде өзіне қажетті барлық мүмкіндікті, соның ішінде, өзінің
жұмыс жағдайына сәйкестін (ауызшааударма кезінде – аударып жеткізетін
аппаратураның сенімділігін, тіпті қажет болғанда шешен сөзі жылдамдығының
бәсеңдетілуін, ілеспе аударма кезінде шешендердің сөйлейтін сөзінің алдын-
ала ұсынылуын, жұмыс кезінде демалыс үшін кідіріс жасау т.б.)
ерекшеліктерін күні бұрын әзірліктен өткізеді. Жазбаша аударма кезінде
тақырып бойынша анықтамалармен, басқа да қажетті әдебиеттермен танысып
шығуға құқылы.
Аудармашы аударма дәлдігі, сапасы үшін жауап береді, егер де аудармашы
көркем немесе публицистикалық аудармаға қатысса, ол жарияланған жағдайда
заң жүзінде қорғалғандай, автор есебінде өзінің аты-жөнін көрсетуге
міндетті. Бұған толық құқы бар.
Аудармашы – елінің, ұлттық тілінің, мәдениеттің, салт-дәстүрінің
насихатшысы. Оған терең ой-өріс пен кең дүниетаным, жан-жақты білім мен
үлкен қабілет тән. Бұл ауызша аудармаға ғана емес, жолсерік-аудармашыға да
(гидке) қатысты. Аудармашыны кей жағдайда өкілетті өкіл қатарында да
атайды. Өйткені, ол - өз елін басқа мемлекеттерге таныстырушы тұлға.
Аудармашы мәдениеттілігі оның қалай дұрыс, сапалы аударма жасауына ғана
емес, азаматтық, адамдық болмыс-бітімін үнемі сақтай білуіне, сыпайы,
ықыласты қарым-қатынас жасауына да қатысты. Аудармашыға қарап, бүтіндей бір
ұлттың сипатын танып, оның тұрмысын, әдет-ғұрпын, мінез-құлық
ерекшеліктерін, саяси экономикалық жүйесін талдап, сараптайды. Ең бастысы –
жолсерік-аудармашыға қойылар талап зор. Оған барынша жоғары жеке тұлғалық,
саяси және кәсіби жауапкершіліктер міндеттеледі.
Көбінесе жолсерік-аудармашыларды аудармашы дипломаттар деу қалыптасқан.
Олар әр саланы терең, бүге-шігесіне дейін білгені жөн. Аудармашы сапардағы
таныстыру барысында ілеспе сөйлеген сөзіне зер салып, жекелеген
сөйлемдердің аралығында кідіріс жасау арқылы немесе олар ойларын толық,
жинақы түрде жеткізгеннен де, басты қиындығы айтылған сөздерді ұмытпай,
жедел есте сақтап, қайтара баяндап беруінде. Оған екі тілді жан-жақты,
жақсы білумен бірге, аудармашылыққа кәсіби тұрғыдан дағдылану керек, сөзді
ойда ұзақ сақтай алатын, оны еш бұрмалаусыз, шынайы қалпында қайта
жеткізетін зерек қабілет иесі болу керек. Мұндай дағды рентетивтілік деп
аталады. Кейде сөйлеген сөз мазмұнына сай жедел жазба жүргізіледі.
Аудармашылық есте сақтау дағдысы тәжірибе жинау негізінде қалыптасады.
Бұған дағдылану үшін сабырлық, шыдамдылық керек.
Аудармашыны қиын жағдайдан жан-жақты кәсіби біліммен бірге тосын
тапқырлық құтқарады. Сөзді байыпты қабылдап, мағынасын ойда қайта
мазмұндап, жайлап аударып жеткізу ерекше ұстамдылықты, сабырлықты талап
етеді. Ауызша аудармаға батылдық, табандылық керек. Мысалы халықаралық
жиында, ресми кездесу барысында өткір пікірталас туындап, қызу өрбіген
әңгімеде аудармашы нағыз сынға түседі. Аудармашы белсенділігі де арта
түседі. Айтылған сөзді мұқият тыңдап, қабылдау, шешеннің эмоциясын этикасын
ескеріп, қайталап аудару үздіксіз сабақтасып отырады. Кейде лауазымды
тұлғалардың абайсызда орынсыз, ыңғайсыз айтқан сөзін талғамға салып, ортақ
арнадан ығыстыруға тура келеді. Мұндай жағдайда оны көпшілік назарынан тыс
қалдырып, тапқырлықпен ойды басқа мәселеге бұру арқылы ол өзін де, өзгені
де құтқара алады. Аудармашының нағыз кәсіби шеберлігі күрделі, қиын
жағдайда жүйелі сөйлеу сипатынан көрінеді.
Маңызды халықаралық келісімдерге негізінен екі ілеспе аудармашы қатысады,
олар өзара кезектесіп аударма жасайды. Сауд Арабиясы королі Фахд кезінде
Кеңес Одағына ресми сапармен келген кездесудің бірінде сөз сөйлегенде
Әскери институтты бітірген аудармашы мәртебелі мейманның ойын түсінбей, бір
үлкен танк және кіші танк сыйланатынын жеткізген. Егер аударма сол күйінде
кетсе, үлкен масқараға қалдырғандай еді. Бақытына орай, демалып отырған
екінші аудармашы (Ленинград мемлекеттік университетінің түлегі) аудармаға
араласып, әріптесінің қателігін дереу түзеткен. Қатенің кетуіне себеп, сауд
арабтары диалектісінде қолданылатын дубб-аю сөзі сөзі даббаға ұқсас (екі
сөзде дабба-еңбектеу деген бір түбірден шыққан). Король сөзінің тура
мағынасы – аюды қонжығымен сыйлау. Сөйтіп әскери аудармашы өзіне таныс
терминді аудармаға балама етіп алған. Ол уақытта КСРО танкке зәру мемлекет
емес. Ал араб мемлекеті қару сыйлайтындай жағдайда емес еді.
Айтылған сөз – атылған оқ. Ауыздан абайсызда шығып кеткен оқыс сөз опық
жегізеді. Ал басқа мемлекетте, басқа мәдени ортада айтылған қате сөзді
түзейтін де – аудармашы. Абайсызда айтылған өрескел сөзді егер шебер,
білімді, тәжірибелі аудармашы болса, дереу түзетіп, мағынасын өзгертеді.
Мысалы: КСРО Жоғары Кеңесі Президумының төрағасы К.Е.Ворошилов Камбоджаға
ресми сапармен барып, Ангхор-Ват храм кешенін аралап көріп, тасқа ойылған
таңбаларға таңданып, алтындалған будда мүсіндеріне қызығып тұрып Өздері
жалаң шалбармен жүріп, ақшаны қайда шашқан азиаттар деп міңгірлесе керек.
Бір елдің мәдени мұраларына ғана емес, ұлт намысына тиетін өрескел сөзді
аудармашы сол күйінде жеткізсе не болар еді? Мәртебелі мейман не айтты екен
деп камбоджалықтар тұс-тұстан сұрағанда, аудармашы ойланбастан: Жолдас
Ворошилов Комбоджаның ұлы тарихына таңданады, оның айтуынша бәрін
ығыстыратын батыс өркениеті мынадай керемет мүсіндердің саусағына да
тұрмайды - депті. Сөйтіп олақ ойдан шыққан шолақ сөзді басқа мағынада
жеткізген.
Ілеспе аудармашыларға білімділік пен тапқырлық аса қажет қасиет. Соның
бір үлгісі мынадай. Бірде БҰҰ-ның комиссияның қаражаттық есеп беру кезінде
баяндамашылар көптеген сандарды мысалға келтіріп, ұзақ тұрып алған. Оны
аудару қиын емес, бірақ мұқият зейін салуды қажет етеді, тыңдаушыларды
соншалықты жібереді. БҰҰ аудармашысы, орыс эмигранты, граф Орлов қиын
жағдайдан оңай құтылған. Шешен кілең тізілген санды оқи бастаған кезде
Сіздерге бұл сандарды аударып жатудың қажеті де шамалы, бәрібір есте
сақтай алмайсыздар. Одан да кейінгі кезде шыққан бір-екі анекдотты айтып
бергенім дұрыс шығар деген. Нәтижесінде көңілсіз қаражат баяндамасы
залдағы көңілді күлкіге ұласқан. Шешен баяндама мәтініне ауысқан кезде
Орлов анекдотты үзіп жіберіп, тағы да сондай мүмкіндік болса, анекдотымды
айта беремін деп уәде етіп, тікелей мәтін аударуға кіріскен.
Аудармашы мәдениетіне кезінде қазақтың оқымысты зиялылары да ой-
пікірлерін білдірген. Ә.Бөкейханов 1917 жылы 28 ақпанында Қазақ газетіне
жазған мақаласында Ресей жеріне майданға алынған қазақ жігіттерінің
денсаулығын қарайтын ұлттық дәрігер, фельдшерлердің дұрыс жұмыс істеуі үшін
оларға тілмаш керектігін өткір қозғаған. Тілмаштың пара алмауын, еріншек
болмауын қатты ескерткен. Мұның өзі ұлтына жанашырлық көзқарасты
айғақтаумен бірге, тілмаштың әдеп мәселесіне назар аударғанын байқатады.
Өйткені, сол кездегі қазақ ауылдарындағы тілмаштар жеке басының қамын
күйттеп, пара алатын болған. Болыс, байлардың ықпалынан шыға алмай,
солардың айтқанымен жүрген. Демек, аудармашы мәдениеті сол кезде де өткір
қозғалған.
Кәсіби ауызша аударманың үштік үрдісі.
А.Чужакиннің теориясы бойынша ауызша аударма үрдісін үш кезеңге бөліп
қараған жөн:
Сөйлеу мәдениеті және алғашқы таныстыру
Алдын-ала болжам
Аудармашылық тәсілдер
жасау және аудармашылық шешімге
келу
Барлық үш құраушы өзара алмасымдылыққа ие, бірінің орнын бірі басуға
мүмкіндіктері бар, ауызша аударманың барысында және экстролингвистикалық
жағдайға да байланысты.
1. Жағдайға байланысты мүмкіндік – (болжам) – келеңсіз жағдайларды
болдырмау (үндемей қалу, ұзақ үзілістер, т.с.с.).
2. Сөйлеу мәдениеті – мәліметтің айтылуын алдын-ала қарау, реттеу және
хаттау.
3. Кәсіби аудармашылық тәсілдер – аударманың сапасының жоғары деңгейде
болуына және де олқылықтар мен келеңсіз жағдайларды болдырмауға өз
септігін тигізеді.
Кәсіби аудармашылық тәсілдер түрі:
1. генерализациялау (жалпылау)
2. конкретизациялау
3. антонимикалық аударма
4. тастап кету (артық мәліметтерді)
5. дәйекті қайта сұрау
6. редакциялау (түпнұсқаны жақсарту. Мысалы: сөйлеуші немесе шешен
байқаусыздан намысқа тиер сөз сөйлесе, аудармашы ол сөзді басқаша
мағынада жеткізуіне әбден болады).
7. сөйлемдерді бөлу
8. сөйлемдерді біріктіру
9. ұзақ сөйлемдерге логикалық түзетулер енгізу
10. шиеленісті жағдайларды қалыпқа келтіре білу
11. сөйлеу ырғағын түрлендіре білу, сөйлеушіден ұзаққа қалып қоймауға
тырысу.
• анық мақам, орфоэпия ережелерін бұзбау;
• сөздің тыңдаушыға тікелей бағытталуы;
• артық қимыл жасамау, қандай жағдай болмасын өзін ұстай білу;
• шиеленісті жағдайды болдырмау (беттің қызаруы, қолды мөлшерден көп
бұлғау);
• дене бітімін дұрыс, түзу отыруды қалыптастыру;
• сырт келбет отырысқа сай болу керек (киім, аяқ киім, керек-жарақ
т.б.). (5-әдебиет 5-6.б.)
Аударма түрінің сипаттамасы.
№ 1-кесте
2. Аударма түрлері
Абзацты – фразалы аударма.
(абзацно-фразовый перевод) – аудармашы шағын сөздер тобы немесе сөйлем
деңгейінде жұмыс істейді. Өйткені жедел есте сақтайтын ақпарат көлемі онша
ұзақ болмауы керек. Абзацты-фразалы аудармада мәтін тыңдалып немесе оқылып
болғаннан кейін толығымен емес, әдетте абзацтарға немесе фразаларға бөліп-
бөліп тәржімеленеді. Аударманың бұл түрі бірден-бір қарапайым аударма болып
есептеледі, сондықтан да аталмыш аударма мәтіннің көлемді үзінділерін есте
сақтауды қажет етпейді. (3-әдебиет. 12 б.). Бұл аударма түрлі жазба жасауды
қажет етпейді. Қысқаша маңызды ақпаратты жазып отыру пайдалы. Аударма
тұрмыстық қатынаста, ресми емес кездесулерде, қонақ қабылдауда екі жақты
кездесу түрінде қолданылады. Аударма аудармашыдан алғыр ойды, есте сақтау
мықтылығын, аудару жылдамдығын, жағдайға бірден бейімделуді, бағдарлануды,
әңгімелесу ретін, сөйлеу әдебін сақтауды, жағдайға қатысты дайын сөз
үлгілерін таңдай білуді, ой-өріс кеңдігін талап етеді. Кейде әңгімеде
түсініспеушілік туады. Ол тарихи-мәдени деректерге жанама сілтеме жасауға
қатысты. Әңгімелеуші жақсы білгенімен, аудармашы онымен таныс болмауы
мүмкін.
Парақтан аудару.
Парақтан аудару көп адамдарға аударманың ең оңай түрі болып көрінеді.
Бірақ бұл үстірт әсер ғана. Парақтан аударуды аудармашылар даярлайтын ірі
оқу орындарының бәрінде ұзақ уақыт бойы үйретеді. Мұның қиындығы неде?
Аудармашыға дайындықсыз (немесе бірнеше минуттық дайындықпен) жазбаша
мәтінді парақтан оқығандай дауыстап аударып беру керек. Бұл оңай сияқты
көрінеді. Жадыға күш түспейді, жазба тірек көз алдында. бірақ мұның жазбаша
аудармашыдан айырмашылығы сол, парақтан аударушы тұтас мәтінге толықтай
сүйене алмайды. Ол бірнеше белгілер арқылы мәтіннің типін, оның
стилистикалық ерекшелігін, мәтінде талқыланған мәселенің мәнін, тақырыбын
және білім саласын жылдам анықтай алатын қасиетке ие болуы керек. Ең оңай
жағдайда, іскерлік хатты аударғанның өзінде мәтін терминологиялармен,
ерекше сөз орамдарымен күрделенуі мүмкін. Парақтан резолюцияларды,
декларацияларды, манифестерді, яғни құқықтық мәртебеге ие, аудармада ерекше
дәлділікті талап ететін құжаттар аударылады [12].
Коммуналдық аударма.
(Институтционалдық аударма)
Бұл – ауызша аударманың даму жолындағы қазіргі кезеңде кеңінен қолданылып
жүрген бағыт. Көбінесе медициналық және басқа әкімшілік мекемелерде
қолданылады. Мұның өзгешелігі аударманың өзінде емес, аудармашы ерекшелігі
тұрғысында. Әрине, аудармашылар бұрын да қажеттілігі бойынша соттарда,
ауруханаларда, түрмелерде аударып жүрген. Олардың мақсаты тіларалық
байланысты қамтамасыз ету болатын. Алайда соңғы кездері тіларалық
тосқауылдарды ғана жою жеткіліксіз екендігі белгілі болды. Елдің тілін,
оның заңдар жүйесін, ережелері мен құндылықтарын білмейтін шетел азаматының
құқығын үйлестіру үшін мәдениетаралық тосқауылдарды да жеңу қажет. Осы
себептен түсінбестік жиі болуы ықтимал. Коммуналдық аудармашының мақсаты –
шетел азаматы мен биліктің арасындағы байланысты жеңілдету. Бұл үшін екі
тілдің өкілі болып отырған елдер мен халықтардың мәдениеті мен әлеуметтік
ерекшеліктері туралы терең білім, сондай-ақ олардың әлеуметтік және жеке
психологияларын білу қажет.
2.1 Ілеспе аударманың жалпы сипаты, тарихы.
Ілеспе аударманың жалпы сипаты.
Ілеспе аударма – аударманың ең күрделі түрі. Оның басты ерекшелігі: шешен
сөзін бір мезетте жарыспалы түрде қатар қабылдау және аударма тіліндегі
сөздің туындауы. Уақыттың қатаң түрде шектеулігіне байланысты айтылған
сөзге үйлесімді тәржіме жасау. Ілеспе аудармаға берілген уақыт ізбе-із
аудармадан екі есе аз, сөйленген сөздің жазбаша мәтінінен 20-30 рет аз.
Сонымен бірге шешен сөзінен кейін кідіріп қалмау, сөйлеу жылдамдығына ілесу
әрі сөз сөйлеу қарқынымен сәйкесіп отыру қажет. Ең басты дәстүрлі ережесі –
екі тілді терең жетік білумен бірге, әңгіменің мәнін, маңызын жете түсініп,
мүмкіндігінше толық қайта мазмұндау.
Ілеспе аудармашы шешен сөзінің басталуынан кейін шұғыл аудару әрекетіне
көшеді. Ол сөйленген сөзді бар зейінмен тыңдай отырып, аудару барысында
дұрыс шешім қабылдауға дағдыланады. Алғашында баяндама немесе шешен сөзін
тыңдаған залдағы бар адамдар бар зейінімен оның аударылуын асыға күтеді.
Шешен сөзінің айтылу шапшаңдығы секундтар үлесінде. Тіпті санаулы
секундтарға созылғандықтан, өте тез аяқталады. Аудармашыдан мәтінді дұрыс
қабылдап, анық, айқын түсініп, сапалы, жақсы аудару, сонымен қатар, сәтті
сәйкестік пен дәл баламаларды жедел таба білу, оны сөзбен тез, қисынды
байланыстыру талап етіледі.
Шетелдік аударма зерттеуші Ж.Илья ілеспе аударма қызметін 4 кезеңге бөліп
қарастырады:
1. аударма әрекетінің қалыптасуы;
2. сөйлемді тыңдап алу;
3. оны іштей ойда аударып шығу;
4. келесі сөйленген сөзді қабылдау.
З.А.Кочкина түсінігінде негізгі аударылатын мәтінді қабылдау мен аудырма
мәтінін жеткізу барысында аудармашы біріншіден ақпарат көлемін қысқартады,
екіншіден шешен сөзімен салыстырғанда өз сөзін жылдам айтып жеткізеді [9].
Шешен мен аудармашы сөздерінің уақытқа сәйкестілігінің сандық сипаттамасын
алу кезінде екі негізгі нұсқаны атауға болады:
1) Шешен сөзінің кідіріс уақытындағы аударма тілінде мәтіннің жеткізілуі
немесе шешен сөйлеген уақыттағы оның бөліктерінің жеткізілуі.
2) Аударма тіліндегі мәтіннің жеткізілуі. Ілеспе аудармаға ақпаратты
ықшамдау, мәтіндегі сөздерді жинақтап мазмұндау тән. Сөйленген сөздерде
қыстырмалар, қайталаулар ұшырасады. Ол сөйлеу қызметіндегі лингвистикалық
және психологиялық заңдылықтар қатарынан, жекелей алғанда сөйлеу ақпаратын
жеткізу ауқымынан шығып кетеді. Сөздің ақпараттық толықтығы арқасында
компрессия қалыптасады. Ол шешен сөзінің қарқынына аударма тілінің
үйлесуімен айтарлықтай дәрежеде айқындалады.
Негізгі мәтіндегі бағдарлау үдерісі шешен сөзінің басталуынан аяқталуына
дейінгі аралықта туындайды. Бағдарлау үдерісі – шешен сөзін ойда қабылдау
ғана емес. Ол – аудармашылық шешімді іздестіру мен таңдау жүйесіне қызмет
ететін аудармашы белсенділігі. Шешен сөзіне аудармашының бағдарлануы,
бейімделуі – коммуникативтік қатынас жағдайындағы терең білімге,
аудармашылық тәжірибеге, негізгі айтылған ойлардың мақсатын, тақырыбын,
мәнін, мәтіннің мағыналық мазмұнын және тілдік түрлерін тұспалдауға,
болжауға сүйенеді. Бағдарлау табысты болу үшін аудармашы мағыналық
тізбектегі бағдарлау нысанының сапасын анықтай келе, сөйленген сөзден
небәрі 1-3 секундтай ғана қалып отырады. Аудармашылық шешімді жүзеге асыру
мәтін тыңдалып біткеннен кейін аяқталады.
Ілеспе аударма ізбе-із аудармадан өзінің құрылымымен, аударма әрекетінің
орындалу жылдамдығымен, шешеннің айтқан ойларын үйлеспелі сипатта
лингвистикалық негізде қайта жасаумен және сөйлеудің лексико-грамматикалық
құралдарының дұрыс ұйымдастырылуымен ерекшеленеді. Ілеспе аудармашы
қызметінің басты ерекшелігі уақытпен ұдайы сәйкесу болса, бұл үдеріс сөзді
бір тілде тыңдау, жедел аудармашылық шешім табу және басқа тілге кідіріссіз
аударуды қамтиды.
Ілеспе аударма жүйке жүйесіне ерекше күш түсіреді, сондықтан ол – ойлау
қызметінің ең күрделі түрінің бірі. Аудармашылық шешімдерді іздестіру мен
қабылдау, сәтті балама табу жағдайына дағдылану жүйкеге айрықша
психологиялық ауыртпалық түсіреді. Мұнда ұзақ есте сақтау мен жедел есте
сақтау қабілетінің рөлі айрықша. Ілеспе аударма – айтылған мәтінді бір
мезгілде тыңдау, түсіну, ойда жинақтау, қайта екінші тілде сөйлеу жүйесінде
жасалатын психологиялық құбылыс. Ол алдымен сөзді мұқият тыңдау (мағыналық
жағынан толық қабылдау), содан кейін сөйлеу қызметінің жедел белсенділігі
мен қайта баяндауға негізделеді.
Сөзге шебер шешен мүдірмей сөйлеумен бірге, ұлттық тілінің байлығын,
сөздік қорының молдығын көрсетеді.Аудармашы сөйленген сөзге жедел ілесіп,
іркілмей тәржімелеп отырады. Бұл жағдайда жедел есте сақтау қызметінің мәні
зор. Сөйлеуші тілге шорқақ немесе асықпай сөйлейтін болса немесе бір сөзді
жиі қайталап, бір нәрсені бастап тұрып, аяқ асты екінші бір мәселеге ауыса
қалса, мұндайда алдыңғы ойды соңғы ойлармен сабақтастыру әрі сөздерді
құрастырып, байланыстыру үшін ұзақ есте сақтау қабілеті айрықша қызмет
атқарады.
Ілеспе аудармада қатысып отырған тыңдаушылар оны тыңдап, түсініп,
қабылдаумен бірге, кейде аударманың қаншалықты дәл, шебер жеткізілуін
қадағалайды. Сыншылық көзқараспен аударманың жасалу деңгейін саралап,
сараптайды. Бұл аударма үдерісі – жауапты, ауыр жұмыс.
Ілеспе аударма тарихы.
Тәжірибелік аударманың мүмкіндігін кеңейтудің жарқын сипаты ілеспе
аударманың дүниеге келуі. Алайда техниканың осынау жағалығы өмірге
оңайлықпен енбеді. Кейбір деректер бойынша І Дүниежүзілік соғыстан кейін
1926 жылы ілеспе аударманың құралдарын жасау патентіне Ай-Би-Эм
компаниясының инженері, әрі электроник Гордан Финли ие болған. Алайда соңғы
деректер ілеспе аударманы американдық кәсіпкер Эдвард Файленнің және ІВМ
фирмасының жетекшісі Т.Уотсонның қолданғанын анықтап отыр. Олар Файлен
–Финлей Ай-Би-Эм жүйесін ойлап тапты. Бұл жүйе телефоннан, екі
микрофоннан, сым желіден және құлаққа ілдірмеден (наушник) тұрды.
Өнертапқыштар алдымен бұл жаңалықты БҰҰ-ындағы 1927 жылғы мәслихатта
қолданды. Алғашқы ілеспе аударма болғандықтан, аудармашылар тікелей
тәжірмелемей, сөйленетін мәтінді алдын ала алып, аудармаға әзерлік жасаған
еді. 1930 жылы Берлиндегі Гальскіде Сименс фирмасы соған ұқсас техника
шығарды.
1935 жылы Санкт-Петербургте (сол кезде Ленинград) ХV Халықаралық
психологтар мәслихатында академик Павловтың сөзі бірден неміс, француз және
ағылшын тіліне ілеспе түрде аударылды. 30-жылдар ішінде ілеспе аударма
мәслихаттарда, халықаралық кездесулерде және БАҚ-да белсенді түрде
пайдаланылды. 1934 жылы сол кездегі белгілі аудармашы Андрэ Каллинкер
Мюнхендегі партия съезіндегі Гитлердің радиодан сөйлеген сөзін ілеспе түрде
аударған. Бұдан кейінгі жылдары халықаралық жағдайдың күрт шиеленісуі, әрі
ІІ Дүниежүзілік соғыстың басталуы жаңадан енген бұл техниканы ұмыт
қалдырды. Оны кеңінен пайдалану жүзеге аспады. Әрі құны қымбат
тұратындықтан, ІІ Дүниежүзілік соғыс соңына дейін ешбір елде қолданылмады.
Бұрынғысынша ізбе-із аударма жүргізілді.
Ілеспе аударма іс жүзінде 1945 жылғы 20-қарашадан 1946 жылғы 1-қазанға
дейінгі Нюрнбергтегі халықаралық сот үдерісінде қолданылады. Бұл аппарат
сот мәжілісі жүргізілген кезде тек сот мүшелері мен айыптаушылар
арақатынасына қызмет еткен жоқ, олардың бір-бірімен сөйлесуіне де қызмет
етті. Бұрынғысынша алдын ала тергеу жұмысына ізбе-із аударма қолданылды.
Аудармаға арналған жабдықтар ІВМ фирмасы жабдықтады. аударма бір мезгілде
неміс, ағылшын, француз, орыс тілдерінде жүргізілді.
12 аудармашыдан тұратын ауысыммен жұмыс істейтін 3 топ құрылды. Әр бөлмеде
3 аудармашыдан отырды, үшеуінің біреуі аталған тілдердің бірінен аударма
жасады. Әрбір аудармашы тек өз тіліне ғана аударды. Алайда сөйлеушілерге де
талап қойылды. Өте жылдам сөйлеп кетпеу, минутына 60 сөзден артық айтпау.
Алғашқы тәжірибе ілеспе аудармада ізбе-із аудармаға қарағанда анағұрлым
уақыт үнемдейтініне қатысушылардың көзін жеткізді. Тіпті айыптаушылар да
мұны мойындаған. Нюрнберг сот процесінің куәгері Зигррид Рамлер
сотталғандардың бірі, әскери қылмыскер Берингтің Ілеспе аударма жүйесі
бойынша тиімді, алайда, ол менің өмірімді қысқартады ғой деген сөзін жазып
алған.
БҰҰ делегациясы Нюрнбергке арнайы келіп, ілеспе аударма жүйесін, сапасын
іс жүзінде көзімен көріп қайтты. Техниканың жаңалығы қуандырғанымен,
олардың аудармашыларға көңілі тола қоймады. Аудармашылар өте дәл аудармайды
деген көзқарас сол кезде туды. Бұл көзқарасқа аға буынның тәжірибелі
аудармашыларының көбі қосылды. Әрине, бұл пікірлер орынды болатын.
Қателіктер де жиі кездесіп отырды. Негізгі себебі – ілеспе аудармашылардың
техниканың мұндай жаңалығына үйрене алмауы. Оның үстіне жеткілікті кәсіби
әрі психологиялық әзірліктің болмауы. Мұның өзі ілеспе аудармашылар даярлау
қажеттілігін күн тәртібіне қойды. Алғашқылардың бірі болып БҰҰ болашақ
ілеспе аудармашылар үшін арнайы курс ашты. Бұған оқытушылыққа Нюрнберг сот
процесінде ілеспе аударманы меңгерген мамандар алынды. БҰҰ-ның
аудармашылары ілеспе режимінде алғаш рет 1947 жылдың күзінен жұмыс істей
бастады. 1950 жылы ілеспе аударма кеңінен қолданысқа енді. 1946 жылдың
соңына қарай, 1950 жылдың басында ілеспе аударманы оқып үйрену Женева мен
Канададағы университеттерде жүргізілді.
Ілеспе аударма – қазіргі таңда ең жиі қолданылатын ауызша аударма түрі.
Оның техникалық мүмкіндіктері де арта түсуде, технологиялық жабдықталуы да
жақсаруда. Ілеспе аударма – аудармашылық мамандықтың құрылымына да өзгеріс
енгізді. Сонымен бірге ауызша аударманың техникалық жетістікке сүйенген
жаңа тәсілі болып өмірге берік енді.
Қазақстанда ілеспе аударма тәуелсіздік алғаннан соң қалыптаса бастады.
Ілеспе аударма мамандарының айтуынша елімізде 1991жылдан бастап, Республика
Парламентінің мәжілісінде, т.б. халықаралық маңызды жиын шараларда
қолданылып келеді. Қазіргі кезде оның қолдану аясы арта түсуде.
Ілеспе аударманың қолданылуы.
Халықаралық мәслихат, кеңестерде, жиындар мен симпозиум, ірі мәдени
шараларда, маңызды кездесулерде бір мезгілде жүргізілетін ілеспе аударма
біраздан бері қолданылып келеді. Бұрын мұндай жағдайда алдымен шешен сөз
тыңдалынып, соңынан аударма ілеспелі түрде болса, ғылым мен байланыс
техникасының дамуы уақытты үнемдеу мақсатында аударманың жаңа түрін
енгізді. Бұл жүйе бойынша аудармашы сөйлеуші, не баяндамашымен қатар
тұрмайды, одан қашықтау тұтастығы арнайы акустикалық жағынан ыңғайланған
микрофон, дыбыс изоляторы (өз дауысы шешеннің сөзін басып кетпеу үшін)
жабдықталған жайлы шағын бөлмеде (кабинада) аударма жасайды. Ілеспе
аудармашы сөйлеуші ойын жеткізе бастағаннан кейін, яғни бірнеше сөзінен
кейін, бір мезгілде аударып отырады. Құлаққа ілдірмеге алғаш шет тілінде
сөйлеген сөз түседі, аудармашы оны тыңдап, қабылдап, ойда жедел қорытып,
жинақтап, қосарлана, қатарласа аудара бастайды. Басқа тілдегі кабиналар бір
мезгілде жетекші, яғни баяндамашы не сөз сөйлеуші сөзіне қосылады. Ал
арнайы кабиналар болмаған жағдайда ауыспалы микротелефон аппараты
қолданылады.
Ілеспе аударма – техникалық прогрестің құбылысы әрі үлкен жетістігі.
Аударманы коммуникациялық жүйесіне енгізген ғылым мен техниканың
жиырмасыншы ғасырдың елеулі жетістігі. Ілеспе сөз гректің syn (бірге)
және chromos (уақыт) бірмезгілділік деген сөздерінен енген. Яғни сөйлеген
сөзбен бір мезгілде жасалатын аударма. Дәлірек айтқанда, сөйленген уақытқа
үйлесіп отыратын ауызша аударманың ең күрделі түрі. Кез-келген халықаралық
форумдар мен жиындарда шет елдік делегация таңдауына сай өзі жақсы білетін
халықаралық тілдің бірінде еркін сөйлесуіне мүмкіндік берілу мақсатында
жасалады. Тіпті ол төрт, бес шет тілін білсе де, ана тілінде ойын жеткізу
құрметіне ие болады.
Венгрлік ауызша аударма маманы К.Ломб: Әрине аудармашы аударылатын сөзге
енуге міндетті емес. Алайда жүйке жүйесі және аөыл-ой қызметіне түсіретін
ауыртпашылық...еш бәсеңдемейді деп, ауызша аударманың қиындығын айтады.
Медицина тәжірибесіне сүйенсек, жұмыс кезінде ілеспе аудармашының тамыры
минутына 160 рет жиілікте соғады екен. Бұл штангашының бір сәттегі штанга
көтергенінен жиырма есе артық [10].
Ілеспе аударма қос тілділік (билингвизм) деңгейінде жүреді. Яғни
аудармашы екі тілде бірдей ойлау қабілетін игереді. Олай болу себебі, ол
бір тілдегі қабылдаған сөзді екінші тілге аударумен бірге, керісінше ана
тіліндегі сөйлеген сөзді өзге тілге аударуға да қатысады. Ілеспе
аудармашыға қажетті дағдылар мыналар:
1. Айтылған сөзді мұқият тыңдау;
2. Айтылған сөзді жедел ойда қорытып, қайта жеткізу;
3. Сауатты сөйлеу және әр дыбысты анық, ашық жеткізе білу;
4. Бір тілдегі ойдан екіншісіне жылдам ауысу қабілеті;
5. Зейін, зерде, есте сақтау қабілетін дамыту;
6. Шешендік өнерді жетілдіру;
Шешендік өнерді меңгеру – аудармашының асыл қыры. Жалпы аудармашы
мамандығына даярлануда шешендік өнер мен логика пәні оқытылуы тиіс.
Шешеннің әдемі сөйлеумен бірге дұрыс, жүйелі түрде ойлай білуі ауызша
аудармаға мамандануға үлкен пайдасын тигізеді. Қазіргі уақытта ілеспе
аударма ауызша аударманың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...3 – 5
1. Ауызша аударманың жалпы сипаты, тарихы ... ... ... ... ... ... ... . . 5 –
14
2. Аударма
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .. 15 – 16
2.1 Ілеспе аударманың жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ..16 –
29
2.2 Ізбе-із аударманың жалпы
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..30 – 65
3. Аудармашылық дағдылар мен кәсіби талаптар ... ... ... ... ... ... . 66 –
69
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... . 70 – 71
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 72 – 74
I. Кіріспе
Аударма – ең алдымен адамдардың қарым-қатынасының басты қажеттілігі. Жаңа
заман ғалымдарының зерттеуі бойынша жер планетасында 2500-ден 5000 жуық
тілдер барына ұқсайды. Бірақ бұл тілдердің көбінде өте аз адамдар сөйлейді.
Мысалға айтар болсақ, Африканың Жаңа Гвинея аралының өзінде 700 жуық тіл
бар екен. Сондықтан бұл елдердің азаматтары көбіне 2-3 тілді меңгеруге
тырысады және ұсақ елдерде көбіне бірнеше мемлекеттік тіл заңдастырылған.
Ілеспе және ізбе-із аудармашы – қазіргі таңда өте қажетті мамандық.
Барған сайын оның қажеттілігі Қазақстанның қазіргі халықаралық
қатынастарында, экономикалық дамуында, саяси, мәдени, қоғамдық т.б.
салаларында айрықша маңызға ие. Отанымыздың әлем аренасында халықаралық
мәртебесінің нығаюына байланысты түрлі форум, мәслихат, симпозиум, кеңес,
жиындар жиі өткізілуде. Мұндай жағдайда ауызша аударманың да рөлі барынша
артып, қолдану аясы да кеңейе түсуде.
Ауызша аударманың түрлерінің атауларына байланысты өткір мәселелер бар.
Синхронды аударманы кезінде елімізде мемлекеттік терминологиялық комиссия
ілеспе аударма деп бекіткен. Бірақ бұл түбірімен қате деп есептейді
филология ғылымдарының докторы Әнуар Тарақов. Тарақовтың айтуынша,
Синхронды деген ұғымның өзі уақытқа үйлесу, сөзге үйлесу. Олай болса – оны
үйлеспелі деп атау да дұрыс болар еді. Бірақ оны ақылдасып шешу қажет.
Қазіргі таңда ауызша аударманың түрлерін атауда әрбір оқу орны әр түрлі
нұсқасын қолданып жүр. Қалай десек те синхронды аударма өзінің қалыпты
атауын иеленуі жөн. Сондықтан Қазақстанның мемлекеттік терминологиялық
комиссиясы бекіткен нұсқасымен – синхронды аударманы ілеспе аударма деп, ал
последовательный аударманы ізбе-із аударма деп алып отырмын. Сонымен
ілеспе және ізбе-із аударма – ауызша аударманың заңды екі жүйесі, бөлек екі
түрі.
Қазіргі таңда ауызша және жазбаша аударма күнделікті өмірде жиі
қолданылуда. Мемлекетаралық сауда, экономикалық, әскери іс, мәдени,
іскерлік т.б. түрлі байланыстар аударманың ауызша және жазбаша түрінде
мамандануды өткір талап етуде. Халықаралық олимпиадалар, біріншіліктер,
түрлі маңызды мәдени, спорттық шаралар ауызша аудармашыларды көбейтуді
қажетсінуде. Қазіргі қарқынды дамыған ғылым мен техника, интернет пен
компьютер, автоматика мен кибернетика, ғарыштық технология заманы кәсіби
аудармашы мамандығының нағыз шебері болуды талап етуде.
Ауызша аударма – әрі қызықты, әрі қиын мамандықтардың бірі. Ең алдымен,
ол өзге елдің тілін үйретеді. Аудармашы болу – үлкен абырой, зор мәртебе.
Зерттеу жұмысының өзектілігі: аудармашы тек тілді ғана жетік меңгеріп
қана қоймай, коммуникация теориясының негізгі қырларын, әдеп, мәдениет
туралы білімін, мәдениетаралық коммуникацияның ерекшеліктерін, оқыған
тілдің халқының әдет-ғұрпын, салтын, ол елдің саясаты жайында, географиялық
орналасу жайында жалпы оқыған тілінің мемлекеті жайында толық мағлұматқа ие
болуы керек. Бір тілде айтылған сөзді тыңдап барып, екінші тілде жинақтап,
ойда қорытып, есте сақтап, қайта жеткізу әркімнің қолынан келе қоймайды.
Сөйленген сөзді басқа тілде айтып жеткізу – аса сезімталдықты,
түйсіктілікті, айрықша қабілеттілікті талап етеді. Әлемде неше алуан тіл,
неше алуан ел өмір сүріп отырған жағдайда аударма мәселесінің күнделікті
қажетті іске айналуы заңды. Аударма – әрі өнер, әрі мамандық. Аудармашы
мамандығы көбінесе көркем және жазбаша түрлеріне қатысты жиі айтылып жүрсе,
соңғы кездері, әсіресе, еліміздің тәуелсіздігіне байланысты жаңа сипат
алды. Мемлекетаралық байланыстардың жандануы аударманың қай түрінің де,
аудармашылықтың қай салада да қажеттілігін айқындай түсуде. Г. Маркес
Аударма – оқудың ең терең тәсілі деп бекерге айтпаса керек [11]. Ауызша
аударма – бұл тыңдаудың, қабылдаудың, түсінудің ең терең психологиялық
үдерісі. Мұнда сөзді байыппен тыңдап, мұқият ойға түйсініп, түсініп, санада
саралап, сараптап жеткізу – жүйке, ақыл-ой жүйесінің бір мүмкіндігін
пайдалануға қатысты.
Зерттеу нысаны: Бұл жұмыстың негізгі зерттеу нысаны ауызша аударманың
жүргізілуі және оның ішінде ілеспе, ізбе-із аудармалардың дұрыс жүргізілуін
зерттеу.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері: Зерттеу жұмысының негізгі
мақсаты ауызша аударманың қалыптасу тарихы, оның түрлері және әлемдік
стандартта жүргізілуін жеткізу. Осы мақсатқа сай төмендегідей міндеттер
көзделеді:
• Әлемдік ауызша аударма тарихына қысқаша шолу жасау;
• Аударма түрлерін зерттеу;
• Ілеспе аударманың тарихы, жүргізілуі;
• Ізбе-із аударманың тарихы, жүргізілуі онда қолданатын жазбаларды
зерттеу;
Зерттеу жұмыстарының әдіс-тәсілдері. Зерттеу барысында алға қойған
мақсат-міндеттерді орындау үшін төмендегідей әдістер мен тәсілдер
басшылыққа алынады: аудару тәсілі, талдау, салыстыру тәсілдері.
Зерттеу жұмысының дереккөздері. Негізгі материалдар отандық ғалымдар
Әнуар Тарақов, Жақыпов Ж. А. т.б. Аликина Елена Вадимовна, Чужакин Андрей
Павлович сияқты аударматану ғылымының тарландарының еңбектері, интернет
көздерінен және басқа да ғылыми еңбектерден алынды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден. үлкен үш
тараудан, екінші тарау екі кішкене тараушадан, қорытынды, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Ауызша аударманың жалпы сипаты, тарихы.
Ауызша аударма тарихы.
Тарихи деректерден белгілі болғандай, ежелгі гректер басқа халықтарға
менсінбеушілікпен қарап, оларды варварлар деп атаған. Жыртқыштардың
тіліне де аса мән бермеді. Сондықтан Гректер сыртқы әлеммен байланыс үшін
сол жыртқыштардың арасынан грек тілін білетін жалдамалы тілмашылардың
қызметін пайдаланды. Мұндай аудармашылар жайлы тіпті әдеби ескерткіштерде
Флавий Филостратттың (б.з.д. 2 ғ.) Аполлон Тианскийдің өмірі атты
романында атап өтілген. Бізге мәлім ең алғашқы ауызша аудармашы бұл сенатор
Гай Ацилий. Сонау 155 жылы Римге Корнеад, Диоген, Криптолай т.б.
философтары бар грек елшілігі келгенде, ол сенатта тәржімешілік қызмет
жасаған. Жалпы аудармшы мамандығы ең көне мамандықтардың бірі болып
есептеледі. Ауызша аударманың тарихы жазбаша аударманың тарихына қарағанда
терең. Өйткені, жазу өнері қалыптасып, дамығанша, ел мен елді, ұлт пен
ұлтты өзара жақындастыруда, ортақ тіл табыстыруда ауызша аударманың үлкен
үлесі болғаны белгілі. Көне заман адамдары басқа тілде сөйлеушілермен қарым-
қатынас орнату мен оларды түсінудің қажет екенін білген. Осындай жағдайда
адамдардың түрлі топтар арасындағы қарым-қаттынас орнату үшін тез
түсінетін, жылдам ойлай алатын, есте сақтау қабілеті жоғары, сөйлеушіні
түсініп, оның айтқанын жеткізіп бере алатын адамдар болғаны белгілі [20].
Белгілі Ресей аударматанушысы Комиссаров Современное переводоведение
кітабында төмендегідей деректер берген.
Аударманың 1000 ж. Тарихы бар екендігіне көптеген деректер куә. Мысалы
Ежелгі вавилон мен Ассирияда ел билеушілердің халыққа айтқан жарлықтары.
Ежелгі Египетте көрші елдермен байланыс үшін арнайы мектептер болғаны
мәлім. Комиссаровтың ғылыми болжамы бойынша алғашқы қауымда өзге тілді
зерттеудің алғашқысы әйел болса керек. Тұтқынға түскен немесе басқа тайпаға
тұрмысқа шыққан әйел адам еріксіз тіл үйреніп делдал аудармашы болған.
Сонымен қатар олар балаларын әкесінің тіліне және анасының, яғни өзінің
тіліне үйреткен. Сондықтан да оларда алғашқы қос тілділік билингвизм
пайда болған [10].
Ал Чужакин берген деректерде Әулие Антоний жайлы айтылады. Ол ХVІ ғ.
Өмір сүрген. Антоний кезінде көптеген ұлы істер атқарған деген деректер
бар. Әулие Антоний Италиядағы кішігірім және көркем Падуя қаласында
жерленген. Қазіргі таңда оның табыты жатқан жер көптеген тәуіп етушілер мен
сыйынушылардың баратын орны. Ең таңғаларлығы, діни деректерге сенсек оның
жерленгеніне екі жүз жыл уақыт өткеннен кейін мәйітін жаңа табытқа
ауыстырған кезде куәгерлердің таңқалғандығы сондай! Олардың айтуынша, Әулие
Антонийдің тілі алқызыл түстес болған және ол жыбырлап неше түрлі дыбыстар
шығарған. Сол себепті де Әулие Антонийді ауызша аударманың атасы деп санауы
бекер емес. Қай деректі негізге алсақ та, ауызша аударманың ең көне
мамандықтардың бірі екені анық. [5]
Ауызша аударма әркез бір ғана негізгі мақсатты көздеді, ол – адамдарға
барынша түсінікті ұғымдағы ақпаратты жеткізу. Бұл үшін қалыптасқан дағды,
білім, білік, қабілет, сөйлеу шеберлігі талап етілді. Ауызша аудармашы
қызметінің аясы әлі күнге шектеулі. Шектеулі болу себебі, ол қажеттілікте
ғана қолданылады.
Аударманың жасалу мүмкіндігіне ХХ ғасырдың басында лингвистикадағы
психологиялық бағыттарды қалыптастыруға байланысты күмән туындады. Көп
жағдайда ауызша аудармада оның дәлдігіне, жақындығына, мағыналық
сәйкестігіне белгілі бір дәрежеде нашар орындалған жағдайда күмән
қалыптасқаны белгілі.
Қазақ хандығының, қазақ елінің ежелден көрші елдермен кең ауқымда сауда,
экономикалық, саяси, дипломатиялық қарым-қатынастарында тілмаштық қызмет
үлкен рөл атқарған. Тіпті кейбір хандарымыз (Абылай хан) көрші елдердің
тілдерін жақсы білген. Ресми хаттарда да жазу мәдениетін жақсы меңгерген.
Көрші мемлекеттермен елшілер арасындағы кездесулерде арада екі тілді
білетін тілмаштар жүрген. Солардың есімдерінің де тарихта қалмауы осы
жауапкершілігі зор кәсіптің қадірін кезінде жете түсінбеушілік болса керек.
Дегенімен, сол тілмаштар ел мүддедсіне, ханға шынайы берілген адамдар
болған. Өйткені ел тарихында қандай хандық дәуірде де елдік мүддені сатып
кеткен, болмаса, елшілік дауын туғызған тілмаш жайлы дерек кездеспейді.
Ресейдің қазақ жерін отарлау саясатына байланысты тілмаштардың қызметі
мен беделі арта түскені белгілі. Өйткені патша әкімшілігі тілмаштарды өз
мақсатына пайдаланған. Мол ақша және жергілікті бай-болыстардың қомақты
тартуына дәніккен тілмаштар үшін ел мүддесінен көрі билеушілердің зұлым
пиғылдарын қолдап, қоштау басым еді.
Ресей отарлығы кезінде тілмаштардың дүмбілезділігі, бұра тартушылығы,
ақшаға, малға малданып, отарлаушыларға қызмет еткені сол кезді баяндайтын
шығармаларда да аз айтылмайды.
ХХ ғасырдың басында тілмаштық кәсіпті қалай ермек еткендер жайлы
А.Байтұрсынов та жазған: Бұлардың 5-6 жыл оқып білгені шала-шарпы орыс
тілі, шала-шарпы орыс жазуы... Переводчик, хатшылық орын-морын табылса
жарады, табылмаса елде тұрып, тіл де, жазу да ұмытылып оқымаған қалпына
түседі... аз білімін көпсініп, көп қазаққа епсініп, переводчик я хатшы
болса, пысықсып тінектейтіндер осылардан шығады. Бұдан сол кездегі
тілмаштың бет-бейнесі аңғарылады. Өркениетті, озық елдер аудармашылықты
ішкі саясатта, мәдениет, білім, ғылымда қолданумен бірге, басқа
мемлекеттерде өз мүддесін жүргізуге де пайдаланған. Аудармашылық кәсіпке
фашистік Германиямен болған соғыс жылдары ерекше көңіл бөлінді.
Қазіргі уақытта халықаралық саяси ірі шараларда аудармашылар жұмысының
маңыздылығы арта түсуде. Озық, өркениетті елдер аудармаға ерекше мән
берген. Әлем халықтарының, көрші елдердің тілін білу, үйрену мәселесін
ыждаһатты түрде қолға алып отырған. Соныдықтан оларды аударма түрлері
дамып, аудармашылық мектептер қалыптасып, жетілдірілуі елді өзге
мемлекеттермен байланыстыруға әрі өзге елдерге сол мемлекетті жете
таныстыруға негізделген.
Бүкіл әлемде аудармашылар кәсіби одаққа, қауымдастық пен бірлестікке
біріккен. Мұндағы мақсат – кәсіби құқықты қорғау, мәртебені нығайту,
ақпарат алмасу, кәсіби тәжірибе алмасу. Солардың арасында анағұрлым белгілі
халықаралық ұйымдар:
FIT (Federation International Des Traducers), Аудармашылардың
Халықаралық Федерациясы.
APC (Association International Des Interpress Conferens), Ауызша
Конференц Аудармашылардың Халықаралық Ассоциациясы.
CEATL Conseil Europian Des Association Tradusers), Әдеби Аудармашылардың
Еуропалық Қауымдастығы. Аудармашылар одағы әр елде бар. Мысалы АҚШ-та
Американ аудармашылар қауымдастығы, Германияда ауызша және жазбаша
аудармашылардың федералдық одағы, көркем және ғылыми әдебиеттер
аудармашыларының феодалдық одағы бар. Ресей аудармашылар одағы 1991 жылы
құрылып, 1993 жылы Халықаралық Аудармашылар Федерациясы құрамына кірген.
1991жылы Халықаралық Аудармашылар Федерациясы (FIT) бүкіләлемдік
аудармашылар күнін 30-қыркүйек күні аталып өтетінін бекіткен [2].
Ауызша аударма үдерісі.
Әнуар Тарақов теориясының негізінде – екі тілді білгеннің бәрі аудармашы
болып шықпайды. Кәсіби аудармашы болу үшін арнайы теориялық білім алады.
Содан соң біраз уақыт тәжірибелік тұрғыдан шыңдалады. Аудармашылық
мектептер, оқу орындарының жұмысы аудармашыны кәсіби маман ретінде
дайындауға негізделген. Қазіргі заман талабы аудармашылықтың тәжірибе
жинаумен емес, теориялық мол әзірлікпен қалыптасатындығын дәлелдеп отыр.
Бұрындары ауызша аударғанда арнайы теория қалыптаспағандықтан дәлелдеп
отыр. Бұрындары ауызша аударғанда арнайы теория қалыптаспағандықтан, әр
аудармашы өз қабілетіне, тілді меңгеру мүмкіндігіне сүйенеді. Көптеген
күрделі аудармашылық шешімдердің өзі теориялық тұрғыдан терең талдап
түсіндіру қиындығын туғызғанымен, көп жағдайда аудармашының кәсіби танымы
мен шығармашылық машығына негізделді.
Аударма теориясы ең алдымен аудармашының кәсіби негіздегі жинақталған
білімін, қос тілділік жағдайындағы ізденісін, жаңа ой-тұжырымдармен,
тәжірибелермен толықтыруға, аудармашылық машықты жетілдіріп, ізденісін,
шеберлігін ұштауға көмектеседі. Аудармашылық әдеп нормаларын сақтауға
дағдыландырады. Аударма теориясы аударма жасаудың түрлі тәсілдерін
үйретеді, жаңа ізденістің үлгілерін көрсетеді, тәжірибе жетілдіреді,
аударма ісіне қолданылып жүрген жаңа терминдермен таныстырады.
Ауызша аударма – шығармашылық іс емес, техникалық сипаттағы үдеріс.
Аударма үдерісі мықты теориялық білім нәтижелерінсіз әрі үнемі ізденіп,
жаттығусыз мүмкін емес. Аударма теориясын жақсы меңгеру арқылы болашақ
аудармашы тәжірибе жинақтайды. Ауызша аударма – аса жауапты жұмыс. Ауызша
аударманың жасалу технологиясы, әдістемелері, аударма үдерістері, аудармашы
әдебі, мәдениеті – кәсіби маманданудың басты негіздері. Қазіргі өмір
тәжірибесі көрсеткендей, кәсіби теориялық білімсіз аударма жүзеге
асырылмайды. Екі немесе бірнеше тілді жақсы меңгеру аудармашыға
жеткіліксіз. Оның кәсіби ой-өрісін дамыту үшін аударма теориясы әбден
қажет. Ең алдымен жалпы тіл білімін, теориялық грамматиканы, лингвистиканы,
аударма тілінің стилистикасын салысчтырмалы стилистика, лингвомәдениеттану,
лингвоелтану, нейрофизиология пәндерін жете білу қажет. Ауызша аудармашы
шешен де шебер сөйлеуге дағдыланумен бірге, тіл мәдениетін жетік меңгеруі
тиіс. Ойды дұрыс, жинақы жеткізу, сөзді жедел есте сақтап, жылдам қайталап
айту белсенділігін меңгеруге логика және аударма психологиясының ықпалы да
бар.
Шет тілін білетін кез-келген адам аударма жасай алмайды. Бірақ нағыз
кәсіби маман болып қалыптасып, мамандық биігіне жету үшін, соған бейімделі
үнемі ізденісті қажет етеді. Ауызекі сөйлеуге негізделген жағдайда тілді
терең меңгерумен бірге, шешендігі мен жедел есте сақтау қабілеті мықты адам
ғана ауызша аудармашы бола алады. Сондықтан да аудармашы болу үшін шет тілі
мен ана тілін жетік білу, сөз сөйлеу ұшқырлығы, жедел есте сақтау қабілеті
керек. Аударма мамандығына оқуға қабылдау кезінде де осы ерекшелік
ескеріледі. Оның үстіне даусы анық, ашық үн-ырғақ, интонация нақты, айқын
болғаны дұрыс. Тіл мүкістігі немесе жекелеген әріпті дұрыс жеткізбеу мүлде
ұшыраспайды. Сонымен бірге жалпы ой-өрістің, дүниетанымның кеңдігі де
керек.
Шет елдегі оқу орындарындағы қабылдау сынақтары әрқилы. Мысалы:
Сорбондағы аударма мектебіне түсушілер қазіргі өмірге қатысты кез-келген
тақырыпта негізінен жұмыстық шет тілінде қайта айтып шығады. Одан кейін
ағылшын тілінде мәтін үзіндісін тыңдап алып, мәтіннің толық мазмұнын ана
тілінде аударып жеткізеді. Осы және басқа да бірнеше сынақтар жасалады.
Бұдан әрі оқу кезінде күн сайын тест жүргізіледі. Ондағы нәтижелер мына
көрсеткіштер бойынша анықталады. Мұның өзі ауызша аудармаға мамандану
негізі болып табылады.
1. Аудармадағы сөз сөйлеу жылдамдығы, мөлшері;
2. Аударма тұтастылығы (ақпарат санының қаншалықты кеміп қалғаны);
3. Айтылған сөздердің бұрмаланып кетпеуінен сақтану. Мұнда мәтіннің
толығымен жеткізілуіне зер салынады;
4. Сөйлеу реттілігі (түсініктілігі), сөйлемді анық, ұғымды тиянақтап
аяқтау, сөз қайталауларға жиі жол бермеу;
5. Сөйлеу дұрыстығы (әдеби тіл нормасын сақтау, ауызекі қарапайым
сөздердің қатыспауы, дикцияның дұрыстығы, дауыс әуезділігі,
айқындылығы);
6. Аудармашылық мінез-құлық (емеурін ишара, ұстамдылық, дауыс
көтеріңкілігі (қаттылығы), сөз сөйлеу сенімділігі, еркіндік,
сабырлылық.
Бұл көрсеткіштер барлық аударма мектептеріне ортақ. Мысалы Гейдельберг
институтын бітіруші аудармашы бұдан бұрын оқытылған тақырып бойынша 10-15
минут ілеспе аударма жасаса, содан соң белгілі тақырып бойынша жазбаша
аударма жасау арқылы (жазбаша нотация) ізбе-із аударма орындайды. Монтеррей
институтында ізбе-із аударма жасауға 12-20 минут беріледі [7].
Оқудың аты – оқу. Арнайы аудармашылық оқу орындарын бітіргендердің бәрі
де аудармашы болып кете алмайды. Жақсы маман болып қалыптасу үшін өзіндік
қосымша даярлық, машықтану дағдысы, кәсіптік тәжірибелік негізде үздіксіз
жетілдіру, іс жүзінде үнемі іздену, жаттығу көмекке келеді. Ауызша аударма
- әркез адамның өз бетінше оқып үйреніп, үзбей жаттығуын талап ететін
мамандық.
Ауызша аудармашының мәдениеті.
Соңғы жылдары аударма ісі психологтардан бөлек, мәдениеттанушылардың да
зерттеу нысанына айналды. Өйткені, аударма – халықтар арасындағы мәдени
қатынас құралы, тілдердің өзара ықпалдастығында айқындалатын мәдениеттілік
өнегесі. Мәдениетаралық коммуникация мен аударма мәселесінде негізгі рөлді
аудармашы атқарады. Екі немесе бірнеше тіл білетін адам мәдениетаралық
коммуникацияны қамтамасыз етеді. Мәдениетаралық коммуникация мен мен
аударма ісі бір-бірінен өзара бөлінбейтін құрылым. Аударма тіларалық және
мәдениетаралық коммуникацияның әр алуан сипаты болып табылады. Екі тілді
жетік білу (билингвистік) дағдылы, қалыпты жай саналса, көп тілді білу
(полиглоттық) өте сирек қабілет иесіне тән. Тілдер өзара алмасу, кірігу
және конвергенция нәтижесінде бір-біріне ықпал етеді. Аударма – тілдер
дамуының өзегі. Кез-келген мамандықтың өзіне тән моральдық нормалары,
кәсіби мінез-құлық, әдептік заңдылықтары бар. Әлемдік аударма тәжірибесінде
кәсіби кодекс заңды түрде бекітілмегенімен, аудармашының міндеттері мен
оған қойылар талаптар айқын.
Аудармашы дегеніміз мәтінді бір тілден екінші тілге ауызша және жазбаша
қайта жасап шығатын екі тілді жетік меңгерген коммуникациялық қатынасты
қалыптастырушы тұлға.
Осыдан шығатын қорытынды, мәтін аудармашысының сөйленген сөздә аударма
кезінде өзінің қалауынша өзгертуге, оны негізсіз қысқартуға немесе ойдан
қосып түрлендіруге еш құқығы жоқ. Алайда сөйлеушінің ойы жиі қайталанып
жатса немесе ұқсас сөздер молынан ұшырасса, мұндай жағдайда жинақтап,
нақтылап жеткізуге болады. Аудару кезінде аудармашы өзіне жақсы кәсіби іс-
әрекеттің көмегімен аударатын тілдің инвариантын әркез мейлінше толық
жеткізуге ұмтылады.
Кейбір жағдайда ілеспе және ізбе-із аударма барысында аударма
жеңілдетілген түрде жүреді. Дипломатиялық өкілеттілік (мәселен халықаралық
қатынастар кезіндегі ірі қайраткерлердің) сөзін аударуда жауапкершілік жүгі
еселене түседі. Егерде аудармашы ретінде дипломатиялық өкілеттілігі
мойындалған жағдайда айтылған сөздің аудармада мағынасын бұза қалса
айыпталуға құқысы бар. Өйткені аудармашы дипломатиялық қатынасты қолдайтын
қосалқы тұлға қызметін атқарады. Мұндай кезде аудармашы қандай да бір елдің
қызығушылығын қорғауға міндетті емес. Аудармашы екі жаққа тең дәрежеде
қызмет жасауға, еларалық байланысты сақтауға толық мүдделі.
Саяси пікірталас, мемлекеттік кездесуде туындайтын екі жақтың
арақатынасындағы дау-жанжалға, т.б. жағдайларға аудармашының араласуға құқы
жоқ. Ол мұндай кезде аударылатын мәтіннің мазмұнына қатысты өзінің
ұстанымын айқындай білуі тиіс.
Аудармашы материалдың мазмұнына қатынас бойынша кез-келген жағдайда
құпиялық сақтауы керек, арнайы ресми орындар рұқсат, келісімінсіз өз
еркінен тыс жария етуіне болмайды.
Аудармашы өзіне белгілі тәсілдермен түпнұсқа тілінің жүйесіндегі аударма
тіліндегі, аударма техникасындағы және мәтін тақырыбындағы жан-жақты
білімділіктің жоғары деңгейін қамтамасыз етеді.
Ауызша аудармашы кәсібі жан-жақты біліктіліктің жоғары деңгейін
қамтамасыз етуде өзіне қажетті барлық мүмкіндікті, соның ішінде, өзінің
жұмыс жағдайына сәйкестін (ауызшааударма кезінде – аударып жеткізетін
аппаратураның сенімділігін, тіпті қажет болғанда шешен сөзі жылдамдығының
бәсеңдетілуін, ілеспе аударма кезінде шешендердің сөйлейтін сөзінің алдын-
ала ұсынылуын, жұмыс кезінде демалыс үшін кідіріс жасау т.б.)
ерекшеліктерін күні бұрын әзірліктен өткізеді. Жазбаша аударма кезінде
тақырып бойынша анықтамалармен, басқа да қажетті әдебиеттермен танысып
шығуға құқылы.
Аудармашы аударма дәлдігі, сапасы үшін жауап береді, егер де аудармашы
көркем немесе публицистикалық аудармаға қатысса, ол жарияланған жағдайда
заң жүзінде қорғалғандай, автор есебінде өзінің аты-жөнін көрсетуге
міндетті. Бұған толық құқы бар.
Аудармашы – елінің, ұлттық тілінің, мәдениеттің, салт-дәстүрінің
насихатшысы. Оған терең ой-өріс пен кең дүниетаным, жан-жақты білім мен
үлкен қабілет тән. Бұл ауызша аудармаға ғана емес, жолсерік-аудармашыға да
(гидке) қатысты. Аудармашыны кей жағдайда өкілетті өкіл қатарында да
атайды. Өйткені, ол - өз елін басқа мемлекеттерге таныстырушы тұлға.
Аудармашы мәдениеттілігі оның қалай дұрыс, сапалы аударма жасауына ғана
емес, азаматтық, адамдық болмыс-бітімін үнемі сақтай білуіне, сыпайы,
ықыласты қарым-қатынас жасауына да қатысты. Аудармашыға қарап, бүтіндей бір
ұлттың сипатын танып, оның тұрмысын, әдет-ғұрпын, мінез-құлық
ерекшеліктерін, саяси экономикалық жүйесін талдап, сараптайды. Ең бастысы –
жолсерік-аудармашыға қойылар талап зор. Оған барынша жоғары жеке тұлғалық,
саяси және кәсіби жауапкершіліктер міндеттеледі.
Көбінесе жолсерік-аудармашыларды аудармашы дипломаттар деу қалыптасқан.
Олар әр саланы терең, бүге-шігесіне дейін білгені жөн. Аудармашы сапардағы
таныстыру барысында ілеспе сөйлеген сөзіне зер салып, жекелеген
сөйлемдердің аралығында кідіріс жасау арқылы немесе олар ойларын толық,
жинақы түрде жеткізгеннен де, басты қиындығы айтылған сөздерді ұмытпай,
жедел есте сақтап, қайтара баяндап беруінде. Оған екі тілді жан-жақты,
жақсы білумен бірге, аудармашылыққа кәсіби тұрғыдан дағдылану керек, сөзді
ойда ұзақ сақтай алатын, оны еш бұрмалаусыз, шынайы қалпында қайта
жеткізетін зерек қабілет иесі болу керек. Мұндай дағды рентетивтілік деп
аталады. Кейде сөйлеген сөз мазмұнына сай жедел жазба жүргізіледі.
Аудармашылық есте сақтау дағдысы тәжірибе жинау негізінде қалыптасады.
Бұған дағдылану үшін сабырлық, шыдамдылық керек.
Аудармашыны қиын жағдайдан жан-жақты кәсіби біліммен бірге тосын
тапқырлық құтқарады. Сөзді байыпты қабылдап, мағынасын ойда қайта
мазмұндап, жайлап аударып жеткізу ерекше ұстамдылықты, сабырлықты талап
етеді. Ауызша аудармаға батылдық, табандылық керек. Мысалы халықаралық
жиында, ресми кездесу барысында өткір пікірталас туындап, қызу өрбіген
әңгімеде аудармашы нағыз сынға түседі. Аудармашы белсенділігі де арта
түседі. Айтылған сөзді мұқият тыңдап, қабылдау, шешеннің эмоциясын этикасын
ескеріп, қайталап аудару үздіксіз сабақтасып отырады. Кейде лауазымды
тұлғалардың абайсызда орынсыз, ыңғайсыз айтқан сөзін талғамға салып, ортақ
арнадан ығыстыруға тура келеді. Мұндай жағдайда оны көпшілік назарынан тыс
қалдырып, тапқырлықпен ойды басқа мәселеге бұру арқылы ол өзін де, өзгені
де құтқара алады. Аудармашының нағыз кәсіби шеберлігі күрделі, қиын
жағдайда жүйелі сөйлеу сипатынан көрінеді.
Маңызды халықаралық келісімдерге негізінен екі ілеспе аудармашы қатысады,
олар өзара кезектесіп аударма жасайды. Сауд Арабиясы королі Фахд кезінде
Кеңес Одағына ресми сапармен келген кездесудің бірінде сөз сөйлегенде
Әскери институтты бітірген аудармашы мәртебелі мейманның ойын түсінбей, бір
үлкен танк және кіші танк сыйланатынын жеткізген. Егер аударма сол күйінде
кетсе, үлкен масқараға қалдырғандай еді. Бақытына орай, демалып отырған
екінші аудармашы (Ленинград мемлекеттік университетінің түлегі) аудармаға
араласып, әріптесінің қателігін дереу түзеткен. Қатенің кетуіне себеп, сауд
арабтары диалектісінде қолданылатын дубб-аю сөзі сөзі даббаға ұқсас (екі
сөзде дабба-еңбектеу деген бір түбірден шыққан). Король сөзінің тура
мағынасы – аюды қонжығымен сыйлау. Сөйтіп әскери аудармашы өзіне таныс
терминді аудармаға балама етіп алған. Ол уақытта КСРО танкке зәру мемлекет
емес. Ал араб мемлекеті қару сыйлайтындай жағдайда емес еді.
Айтылған сөз – атылған оқ. Ауыздан абайсызда шығып кеткен оқыс сөз опық
жегізеді. Ал басқа мемлекетте, басқа мәдени ортада айтылған қате сөзді
түзейтін де – аудармашы. Абайсызда айтылған өрескел сөзді егер шебер,
білімді, тәжірибелі аудармашы болса, дереу түзетіп, мағынасын өзгертеді.
Мысалы: КСРО Жоғары Кеңесі Президумының төрағасы К.Е.Ворошилов Камбоджаға
ресми сапармен барып, Ангхор-Ват храм кешенін аралап көріп, тасқа ойылған
таңбаларға таңданып, алтындалған будда мүсіндеріне қызығып тұрып Өздері
жалаң шалбармен жүріп, ақшаны қайда шашқан азиаттар деп міңгірлесе керек.
Бір елдің мәдени мұраларына ғана емес, ұлт намысына тиетін өрескел сөзді
аудармашы сол күйінде жеткізсе не болар еді? Мәртебелі мейман не айтты екен
деп камбоджалықтар тұс-тұстан сұрағанда, аудармашы ойланбастан: Жолдас
Ворошилов Комбоджаның ұлы тарихына таңданады, оның айтуынша бәрін
ығыстыратын батыс өркениеті мынадай керемет мүсіндердің саусағына да
тұрмайды - депті. Сөйтіп олақ ойдан шыққан шолақ сөзді басқа мағынада
жеткізген.
Ілеспе аудармашыларға білімділік пен тапқырлық аса қажет қасиет. Соның
бір үлгісі мынадай. Бірде БҰҰ-ның комиссияның қаражаттық есеп беру кезінде
баяндамашылар көптеген сандарды мысалға келтіріп, ұзақ тұрып алған. Оны
аудару қиын емес, бірақ мұқият зейін салуды қажет етеді, тыңдаушыларды
соншалықты жібереді. БҰҰ аудармашысы, орыс эмигранты, граф Орлов қиын
жағдайдан оңай құтылған. Шешен кілең тізілген санды оқи бастаған кезде
Сіздерге бұл сандарды аударып жатудың қажеті де шамалы, бәрібір есте
сақтай алмайсыздар. Одан да кейінгі кезде шыққан бір-екі анекдотты айтып
бергенім дұрыс шығар деген. Нәтижесінде көңілсіз қаражат баяндамасы
залдағы көңілді күлкіге ұласқан. Шешен баяндама мәтініне ауысқан кезде
Орлов анекдотты үзіп жіберіп, тағы да сондай мүмкіндік болса, анекдотымды
айта беремін деп уәде етіп, тікелей мәтін аударуға кіріскен.
Аудармашы мәдениетіне кезінде қазақтың оқымысты зиялылары да ой-
пікірлерін білдірген. Ә.Бөкейханов 1917 жылы 28 ақпанында Қазақ газетіне
жазған мақаласында Ресей жеріне майданға алынған қазақ жігіттерінің
денсаулығын қарайтын ұлттық дәрігер, фельдшерлердің дұрыс жұмыс істеуі үшін
оларға тілмаш керектігін өткір қозғаған. Тілмаштың пара алмауын, еріншек
болмауын қатты ескерткен. Мұның өзі ұлтына жанашырлық көзқарасты
айғақтаумен бірге, тілмаштың әдеп мәселесіне назар аударғанын байқатады.
Өйткені, сол кездегі қазақ ауылдарындағы тілмаштар жеке басының қамын
күйттеп, пара алатын болған. Болыс, байлардың ықпалынан шыға алмай,
солардың айтқанымен жүрген. Демек, аудармашы мәдениеті сол кезде де өткір
қозғалған.
Кәсіби ауызша аударманың үштік үрдісі.
А.Чужакиннің теориясы бойынша ауызша аударма үрдісін үш кезеңге бөліп
қараған жөн:
Сөйлеу мәдениеті және алғашқы таныстыру
Алдын-ала болжам
Аудармашылық тәсілдер
жасау және аудармашылық шешімге
келу
Барлық үш құраушы өзара алмасымдылыққа ие, бірінің орнын бірі басуға
мүмкіндіктері бар, ауызша аударманың барысында және экстролингвистикалық
жағдайға да байланысты.
1. Жағдайға байланысты мүмкіндік – (болжам) – келеңсіз жағдайларды
болдырмау (үндемей қалу, ұзақ үзілістер, т.с.с.).
2. Сөйлеу мәдениеті – мәліметтің айтылуын алдын-ала қарау, реттеу және
хаттау.
3. Кәсіби аудармашылық тәсілдер – аударманың сапасының жоғары деңгейде
болуына және де олқылықтар мен келеңсіз жағдайларды болдырмауға өз
септігін тигізеді.
Кәсіби аудармашылық тәсілдер түрі:
1. генерализациялау (жалпылау)
2. конкретизациялау
3. антонимикалық аударма
4. тастап кету (артық мәліметтерді)
5. дәйекті қайта сұрау
6. редакциялау (түпнұсқаны жақсарту. Мысалы: сөйлеуші немесе шешен
байқаусыздан намысқа тиер сөз сөйлесе, аудармашы ол сөзді басқаша
мағынада жеткізуіне әбден болады).
7. сөйлемдерді бөлу
8. сөйлемдерді біріктіру
9. ұзақ сөйлемдерге логикалық түзетулер енгізу
10. шиеленісті жағдайларды қалыпқа келтіре білу
11. сөйлеу ырғағын түрлендіре білу, сөйлеушіден ұзаққа қалып қоймауға
тырысу.
• анық мақам, орфоэпия ережелерін бұзбау;
• сөздің тыңдаушыға тікелей бағытталуы;
• артық қимыл жасамау, қандай жағдай болмасын өзін ұстай білу;
• шиеленісті жағдайды болдырмау (беттің қызаруы, қолды мөлшерден көп
бұлғау);
• дене бітімін дұрыс, түзу отыруды қалыптастыру;
• сырт келбет отырысқа сай болу керек (киім, аяқ киім, керек-жарақ
т.б.). (5-әдебиет 5-6.б.)
Аударма түрінің сипаттамасы.
№ 1-кесте
2. Аударма түрлері
Абзацты – фразалы аударма.
(абзацно-фразовый перевод) – аудармашы шағын сөздер тобы немесе сөйлем
деңгейінде жұмыс істейді. Өйткені жедел есте сақтайтын ақпарат көлемі онша
ұзақ болмауы керек. Абзацты-фразалы аудармада мәтін тыңдалып немесе оқылып
болғаннан кейін толығымен емес, әдетте абзацтарға немесе фразаларға бөліп-
бөліп тәржімеленеді. Аударманың бұл түрі бірден-бір қарапайым аударма болып
есептеледі, сондықтан да аталмыш аударма мәтіннің көлемді үзінділерін есте
сақтауды қажет етпейді. (3-әдебиет. 12 б.). Бұл аударма түрлі жазба жасауды
қажет етпейді. Қысқаша маңызды ақпаратты жазып отыру пайдалы. Аударма
тұрмыстық қатынаста, ресми емес кездесулерде, қонақ қабылдауда екі жақты
кездесу түрінде қолданылады. Аударма аудармашыдан алғыр ойды, есте сақтау
мықтылығын, аудару жылдамдығын, жағдайға бірден бейімделуді, бағдарлануды,
әңгімелесу ретін, сөйлеу әдебін сақтауды, жағдайға қатысты дайын сөз
үлгілерін таңдай білуді, ой-өріс кеңдігін талап етеді. Кейде әңгімеде
түсініспеушілік туады. Ол тарихи-мәдени деректерге жанама сілтеме жасауға
қатысты. Әңгімелеуші жақсы білгенімен, аудармашы онымен таныс болмауы
мүмкін.
Парақтан аудару.
Парақтан аудару көп адамдарға аударманың ең оңай түрі болып көрінеді.
Бірақ бұл үстірт әсер ғана. Парақтан аударуды аудармашылар даярлайтын ірі
оқу орындарының бәрінде ұзақ уақыт бойы үйретеді. Мұның қиындығы неде?
Аудармашыға дайындықсыз (немесе бірнеше минуттық дайындықпен) жазбаша
мәтінді парақтан оқығандай дауыстап аударып беру керек. Бұл оңай сияқты
көрінеді. Жадыға күш түспейді, жазба тірек көз алдында. бірақ мұның жазбаша
аудармашыдан айырмашылығы сол, парақтан аударушы тұтас мәтінге толықтай
сүйене алмайды. Ол бірнеше белгілер арқылы мәтіннің типін, оның
стилистикалық ерекшелігін, мәтінде талқыланған мәселенің мәнін, тақырыбын
және білім саласын жылдам анықтай алатын қасиетке ие болуы керек. Ең оңай
жағдайда, іскерлік хатты аударғанның өзінде мәтін терминологиялармен,
ерекше сөз орамдарымен күрделенуі мүмкін. Парақтан резолюцияларды,
декларацияларды, манифестерді, яғни құқықтық мәртебеге ие, аудармада ерекше
дәлділікті талап ететін құжаттар аударылады [12].
Коммуналдық аударма.
(Институтционалдық аударма)
Бұл – ауызша аударманың даму жолындағы қазіргі кезеңде кеңінен қолданылып
жүрген бағыт. Көбінесе медициналық және басқа әкімшілік мекемелерде
қолданылады. Мұның өзгешелігі аударманың өзінде емес, аудармашы ерекшелігі
тұрғысында. Әрине, аудармашылар бұрын да қажеттілігі бойынша соттарда,
ауруханаларда, түрмелерде аударып жүрген. Олардың мақсаты тіларалық
байланысты қамтамасыз ету болатын. Алайда соңғы кездері тіларалық
тосқауылдарды ғана жою жеткіліксіз екендігі белгілі болды. Елдің тілін,
оның заңдар жүйесін, ережелері мен құндылықтарын білмейтін шетел азаматының
құқығын үйлестіру үшін мәдениетаралық тосқауылдарды да жеңу қажет. Осы
себептен түсінбестік жиі болуы ықтимал. Коммуналдық аудармашының мақсаты –
шетел азаматы мен биліктің арасындағы байланысты жеңілдету. Бұл үшін екі
тілдің өкілі болып отырған елдер мен халықтардың мәдениеті мен әлеуметтік
ерекшеліктері туралы терең білім, сондай-ақ олардың әлеуметтік және жеке
психологияларын білу қажет.
2.1 Ілеспе аударманың жалпы сипаты, тарихы.
Ілеспе аударманың жалпы сипаты.
Ілеспе аударма – аударманың ең күрделі түрі. Оның басты ерекшелігі: шешен
сөзін бір мезетте жарыспалы түрде қатар қабылдау және аударма тіліндегі
сөздің туындауы. Уақыттың қатаң түрде шектеулігіне байланысты айтылған
сөзге үйлесімді тәржіме жасау. Ілеспе аудармаға берілген уақыт ізбе-із
аудармадан екі есе аз, сөйленген сөздің жазбаша мәтінінен 20-30 рет аз.
Сонымен бірге шешен сөзінен кейін кідіріп қалмау, сөйлеу жылдамдығына ілесу
әрі сөз сөйлеу қарқынымен сәйкесіп отыру қажет. Ең басты дәстүрлі ережесі –
екі тілді терең жетік білумен бірге, әңгіменің мәнін, маңызын жете түсініп,
мүмкіндігінше толық қайта мазмұндау.
Ілеспе аудармашы шешен сөзінің басталуынан кейін шұғыл аудару әрекетіне
көшеді. Ол сөйленген сөзді бар зейінмен тыңдай отырып, аудару барысында
дұрыс шешім қабылдауға дағдыланады. Алғашында баяндама немесе шешен сөзін
тыңдаған залдағы бар адамдар бар зейінімен оның аударылуын асыға күтеді.
Шешен сөзінің айтылу шапшаңдығы секундтар үлесінде. Тіпті санаулы
секундтарға созылғандықтан, өте тез аяқталады. Аудармашыдан мәтінді дұрыс
қабылдап, анық, айқын түсініп, сапалы, жақсы аудару, сонымен қатар, сәтті
сәйкестік пен дәл баламаларды жедел таба білу, оны сөзбен тез, қисынды
байланыстыру талап етіледі.
Шетелдік аударма зерттеуші Ж.Илья ілеспе аударма қызметін 4 кезеңге бөліп
қарастырады:
1. аударма әрекетінің қалыптасуы;
2. сөйлемді тыңдап алу;
3. оны іштей ойда аударып шығу;
4. келесі сөйленген сөзді қабылдау.
З.А.Кочкина түсінігінде негізгі аударылатын мәтінді қабылдау мен аудырма
мәтінін жеткізу барысында аудармашы біріншіден ақпарат көлемін қысқартады,
екіншіден шешен сөзімен салыстырғанда өз сөзін жылдам айтып жеткізеді [9].
Шешен мен аудармашы сөздерінің уақытқа сәйкестілігінің сандық сипаттамасын
алу кезінде екі негізгі нұсқаны атауға болады:
1) Шешен сөзінің кідіріс уақытындағы аударма тілінде мәтіннің жеткізілуі
немесе шешен сөйлеген уақыттағы оның бөліктерінің жеткізілуі.
2) Аударма тіліндегі мәтіннің жеткізілуі. Ілеспе аудармаға ақпаратты
ықшамдау, мәтіндегі сөздерді жинақтап мазмұндау тән. Сөйленген сөздерде
қыстырмалар, қайталаулар ұшырасады. Ол сөйлеу қызметіндегі лингвистикалық
және психологиялық заңдылықтар қатарынан, жекелей алғанда сөйлеу ақпаратын
жеткізу ауқымынан шығып кетеді. Сөздің ақпараттық толықтығы арқасында
компрессия қалыптасады. Ол шешен сөзінің қарқынына аударма тілінің
үйлесуімен айтарлықтай дәрежеде айқындалады.
Негізгі мәтіндегі бағдарлау үдерісі шешен сөзінің басталуынан аяқталуына
дейінгі аралықта туындайды. Бағдарлау үдерісі – шешен сөзін ойда қабылдау
ғана емес. Ол – аудармашылық шешімді іздестіру мен таңдау жүйесіне қызмет
ететін аудармашы белсенділігі. Шешен сөзіне аудармашының бағдарлануы,
бейімделуі – коммуникативтік қатынас жағдайындағы терең білімге,
аудармашылық тәжірибеге, негізгі айтылған ойлардың мақсатын, тақырыбын,
мәнін, мәтіннің мағыналық мазмұнын және тілдік түрлерін тұспалдауға,
болжауға сүйенеді. Бағдарлау табысты болу үшін аудармашы мағыналық
тізбектегі бағдарлау нысанының сапасын анықтай келе, сөйленген сөзден
небәрі 1-3 секундтай ғана қалып отырады. Аудармашылық шешімді жүзеге асыру
мәтін тыңдалып біткеннен кейін аяқталады.
Ілеспе аударма ізбе-із аудармадан өзінің құрылымымен, аударма әрекетінің
орындалу жылдамдығымен, шешеннің айтқан ойларын үйлеспелі сипатта
лингвистикалық негізде қайта жасаумен және сөйлеудің лексико-грамматикалық
құралдарының дұрыс ұйымдастырылуымен ерекшеленеді. Ілеспе аудармашы
қызметінің басты ерекшелігі уақытпен ұдайы сәйкесу болса, бұл үдеріс сөзді
бір тілде тыңдау, жедел аудармашылық шешім табу және басқа тілге кідіріссіз
аударуды қамтиды.
Ілеспе аударма жүйке жүйесіне ерекше күш түсіреді, сондықтан ол – ойлау
қызметінің ең күрделі түрінің бірі. Аудармашылық шешімдерді іздестіру мен
қабылдау, сәтті балама табу жағдайына дағдылану жүйкеге айрықша
психологиялық ауыртпалық түсіреді. Мұнда ұзақ есте сақтау мен жедел есте
сақтау қабілетінің рөлі айрықша. Ілеспе аударма – айтылған мәтінді бір
мезгілде тыңдау, түсіну, ойда жинақтау, қайта екінші тілде сөйлеу жүйесінде
жасалатын психологиялық құбылыс. Ол алдымен сөзді мұқият тыңдау (мағыналық
жағынан толық қабылдау), содан кейін сөйлеу қызметінің жедел белсенділігі
мен қайта баяндауға негізделеді.
Сөзге шебер шешен мүдірмей сөйлеумен бірге, ұлттық тілінің байлығын,
сөздік қорының молдығын көрсетеді.Аудармашы сөйленген сөзге жедел ілесіп,
іркілмей тәржімелеп отырады. Бұл жағдайда жедел есте сақтау қызметінің мәні
зор. Сөйлеуші тілге шорқақ немесе асықпай сөйлейтін болса немесе бір сөзді
жиі қайталап, бір нәрсені бастап тұрып, аяқ асты екінші бір мәселеге ауыса
қалса, мұндайда алдыңғы ойды соңғы ойлармен сабақтастыру әрі сөздерді
құрастырып, байланыстыру үшін ұзақ есте сақтау қабілеті айрықша қызмет
атқарады.
Ілеспе аудармада қатысып отырған тыңдаушылар оны тыңдап, түсініп,
қабылдаумен бірге, кейде аударманың қаншалықты дәл, шебер жеткізілуін
қадағалайды. Сыншылық көзқараспен аударманың жасалу деңгейін саралап,
сараптайды. Бұл аударма үдерісі – жауапты, ауыр жұмыс.
Ілеспе аударма тарихы.
Тәжірибелік аударманың мүмкіндігін кеңейтудің жарқын сипаты ілеспе
аударманың дүниеге келуі. Алайда техниканың осынау жағалығы өмірге
оңайлықпен енбеді. Кейбір деректер бойынша І Дүниежүзілік соғыстан кейін
1926 жылы ілеспе аударманың құралдарын жасау патентіне Ай-Би-Эм
компаниясының инженері, әрі электроник Гордан Финли ие болған. Алайда соңғы
деректер ілеспе аударманы американдық кәсіпкер Эдвард Файленнің және ІВМ
фирмасының жетекшісі Т.Уотсонның қолданғанын анықтап отыр. Олар Файлен
–Финлей Ай-Би-Эм жүйесін ойлап тапты. Бұл жүйе телефоннан, екі
микрофоннан, сым желіден және құлаққа ілдірмеден (наушник) тұрды.
Өнертапқыштар алдымен бұл жаңалықты БҰҰ-ындағы 1927 жылғы мәслихатта
қолданды. Алғашқы ілеспе аударма болғандықтан, аудармашылар тікелей
тәжірмелемей, сөйленетін мәтінді алдын ала алып, аудармаға әзерлік жасаған
еді. 1930 жылы Берлиндегі Гальскіде Сименс фирмасы соған ұқсас техника
шығарды.
1935 жылы Санкт-Петербургте (сол кезде Ленинград) ХV Халықаралық
психологтар мәслихатында академик Павловтың сөзі бірден неміс, француз және
ағылшын тіліне ілеспе түрде аударылды. 30-жылдар ішінде ілеспе аударма
мәслихаттарда, халықаралық кездесулерде және БАҚ-да белсенді түрде
пайдаланылды. 1934 жылы сол кездегі белгілі аудармашы Андрэ Каллинкер
Мюнхендегі партия съезіндегі Гитлердің радиодан сөйлеген сөзін ілеспе түрде
аударған. Бұдан кейінгі жылдары халықаралық жағдайдың күрт шиеленісуі, әрі
ІІ Дүниежүзілік соғыстың басталуы жаңадан енген бұл техниканы ұмыт
қалдырды. Оны кеңінен пайдалану жүзеге аспады. Әрі құны қымбат
тұратындықтан, ІІ Дүниежүзілік соғыс соңына дейін ешбір елде қолданылмады.
Бұрынғысынша ізбе-із аударма жүргізілді.
Ілеспе аударма іс жүзінде 1945 жылғы 20-қарашадан 1946 жылғы 1-қазанға
дейінгі Нюрнбергтегі халықаралық сот үдерісінде қолданылады. Бұл аппарат
сот мәжілісі жүргізілген кезде тек сот мүшелері мен айыптаушылар
арақатынасына қызмет еткен жоқ, олардың бір-бірімен сөйлесуіне де қызмет
етті. Бұрынғысынша алдын ала тергеу жұмысына ізбе-із аударма қолданылды.
Аудармаға арналған жабдықтар ІВМ фирмасы жабдықтады. аударма бір мезгілде
неміс, ағылшын, француз, орыс тілдерінде жүргізілді.
12 аудармашыдан тұратын ауысыммен жұмыс істейтін 3 топ құрылды. Әр бөлмеде
3 аудармашыдан отырды, үшеуінің біреуі аталған тілдердің бірінен аударма
жасады. Әрбір аудармашы тек өз тіліне ғана аударды. Алайда сөйлеушілерге де
талап қойылды. Өте жылдам сөйлеп кетпеу, минутына 60 сөзден артық айтпау.
Алғашқы тәжірибе ілеспе аудармада ізбе-із аудармаға қарағанда анағұрлым
уақыт үнемдейтініне қатысушылардың көзін жеткізді. Тіпті айыптаушылар да
мұны мойындаған. Нюрнберг сот процесінің куәгері Зигррид Рамлер
сотталғандардың бірі, әскери қылмыскер Берингтің Ілеспе аударма жүйесі
бойынша тиімді, алайда, ол менің өмірімді қысқартады ғой деген сөзін жазып
алған.
БҰҰ делегациясы Нюрнбергке арнайы келіп, ілеспе аударма жүйесін, сапасын
іс жүзінде көзімен көріп қайтты. Техниканың жаңалығы қуандырғанымен,
олардың аудармашыларға көңілі тола қоймады. Аудармашылар өте дәл аудармайды
деген көзқарас сол кезде туды. Бұл көзқарасқа аға буынның тәжірибелі
аудармашыларының көбі қосылды. Әрине, бұл пікірлер орынды болатын.
Қателіктер де жиі кездесіп отырды. Негізгі себебі – ілеспе аудармашылардың
техниканың мұндай жаңалығына үйрене алмауы. Оның үстіне жеткілікті кәсіби
әрі психологиялық әзірліктің болмауы. Мұның өзі ілеспе аудармашылар даярлау
қажеттілігін күн тәртібіне қойды. Алғашқылардың бірі болып БҰҰ болашақ
ілеспе аудармашылар үшін арнайы курс ашты. Бұған оқытушылыққа Нюрнберг сот
процесінде ілеспе аударманы меңгерген мамандар алынды. БҰҰ-ның
аудармашылары ілеспе режимінде алғаш рет 1947 жылдың күзінен жұмыс істей
бастады. 1950 жылы ілеспе аударма кеңінен қолданысқа енді. 1946 жылдың
соңына қарай, 1950 жылдың басында ілеспе аударманы оқып үйрену Женева мен
Канададағы университеттерде жүргізілді.
Ілеспе аударма – қазіргі таңда ең жиі қолданылатын ауызша аударма түрі.
Оның техникалық мүмкіндіктері де арта түсуде, технологиялық жабдықталуы да
жақсаруда. Ілеспе аударма – аудармашылық мамандықтың құрылымына да өзгеріс
енгізді. Сонымен бірге ауызша аударманың техникалық жетістікке сүйенген
жаңа тәсілі болып өмірге берік енді.
Қазақстанда ілеспе аударма тәуелсіздік алғаннан соң қалыптаса бастады.
Ілеспе аударма мамандарының айтуынша елімізде 1991жылдан бастап, Республика
Парламентінің мәжілісінде, т.б. халықаралық маңызды жиын шараларда
қолданылып келеді. Қазіргі кезде оның қолдану аясы арта түсуде.
Ілеспе аударманың қолданылуы.
Халықаралық мәслихат, кеңестерде, жиындар мен симпозиум, ірі мәдени
шараларда, маңызды кездесулерде бір мезгілде жүргізілетін ілеспе аударма
біраздан бері қолданылып келеді. Бұрын мұндай жағдайда алдымен шешен сөз
тыңдалынып, соңынан аударма ілеспелі түрде болса, ғылым мен байланыс
техникасының дамуы уақытты үнемдеу мақсатында аударманың жаңа түрін
енгізді. Бұл жүйе бойынша аудармашы сөйлеуші, не баяндамашымен қатар
тұрмайды, одан қашықтау тұтастығы арнайы акустикалық жағынан ыңғайланған
микрофон, дыбыс изоляторы (өз дауысы шешеннің сөзін басып кетпеу үшін)
жабдықталған жайлы шағын бөлмеде (кабинада) аударма жасайды. Ілеспе
аудармашы сөйлеуші ойын жеткізе бастағаннан кейін, яғни бірнеше сөзінен
кейін, бір мезгілде аударып отырады. Құлаққа ілдірмеге алғаш шет тілінде
сөйлеген сөз түседі, аудармашы оны тыңдап, қабылдап, ойда жедел қорытып,
жинақтап, қосарлана, қатарласа аудара бастайды. Басқа тілдегі кабиналар бір
мезгілде жетекші, яғни баяндамашы не сөз сөйлеуші сөзіне қосылады. Ал
арнайы кабиналар болмаған жағдайда ауыспалы микротелефон аппараты
қолданылады.
Ілеспе аударма – техникалық прогрестің құбылысы әрі үлкен жетістігі.
Аударманы коммуникациялық жүйесіне енгізген ғылым мен техниканың
жиырмасыншы ғасырдың елеулі жетістігі. Ілеспе сөз гректің syn (бірге)
және chromos (уақыт) бірмезгілділік деген сөздерінен енген. Яғни сөйлеген
сөзбен бір мезгілде жасалатын аударма. Дәлірек айтқанда, сөйленген уақытқа
үйлесіп отыратын ауызша аударманың ең күрделі түрі. Кез-келген халықаралық
форумдар мен жиындарда шет елдік делегация таңдауына сай өзі жақсы білетін
халықаралық тілдің бірінде еркін сөйлесуіне мүмкіндік берілу мақсатында
жасалады. Тіпті ол төрт, бес шет тілін білсе де, ана тілінде ойын жеткізу
құрметіне ие болады.
Венгрлік ауызша аударма маманы К.Ломб: Әрине аудармашы аударылатын сөзге
енуге міндетті емес. Алайда жүйке жүйесі және аөыл-ой қызметіне түсіретін
ауыртпашылық...еш бәсеңдемейді деп, ауызша аударманың қиындығын айтады.
Медицина тәжірибесіне сүйенсек, жұмыс кезінде ілеспе аудармашының тамыры
минутына 160 рет жиілікте соғады екен. Бұл штангашының бір сәттегі штанга
көтергенінен жиырма есе артық [10].
Ілеспе аударма қос тілділік (билингвизм) деңгейінде жүреді. Яғни
аудармашы екі тілде бірдей ойлау қабілетін игереді. Олай болу себебі, ол
бір тілдегі қабылдаған сөзді екінші тілге аударумен бірге, керісінше ана
тіліндегі сөйлеген сөзді өзге тілге аударуға да қатысады. Ілеспе
аудармашыға қажетті дағдылар мыналар:
1. Айтылған сөзді мұқият тыңдау;
2. Айтылған сөзді жедел ойда қорытып, қайта жеткізу;
3. Сауатты сөйлеу және әр дыбысты анық, ашық жеткізе білу;
4. Бір тілдегі ойдан екіншісіне жылдам ауысу қабілеті;
5. Зейін, зерде, есте сақтау қабілетін дамыту;
6. Шешендік өнерді жетілдіру;
Шешендік өнерді меңгеру – аудармашының асыл қыры. Жалпы аудармашы
мамандығына даярлануда шешендік өнер мен логика пәні оқытылуы тиіс.
Шешеннің әдемі сөйлеумен бірге дұрыс, жүйелі түрде ойлай білуі ауызша
аудармаға мамандануға үлкен пайдасын тигізеді. Қазіргі уақытта ілеспе
аударма ауызша аударманың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz