Абайсыздық қылмыстарын жіктеу
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1 Абайсыздық қылмыстылығы және оның қоғам үшін
қауіптілігі ... ... ... ... ... .8
1.1 Абайсыздық қылмыстылығы туралы жалпы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.2 Абайсыздық қылмыстарын
жіктеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
1.3 Автокөлікті пайдалану саласындағы абайсыздық қылмысының жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2 Абайсыздықпен жасалатын қылмыстармен
күрес ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .25
2.1 Абайсыздық қылмысына қарсы күрес шараларын әлеуметтік
жоспарлау ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
2.2 Абайсыздық қылмысы үшін жазаға тарту
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... .35
2.3 Абайсызда адам
өлтіру ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...60
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Бүгінде Қазақстан өз тарихында күрделі
бетбұрыс кезеңін бастан кешіріп отыр. Республика тәуелсіздік алып, дүние
жүзілік қоғамдастық таныған егемендік мемлекетке айналды.
Бір сөзбен айтқанда, казақ халқының, Казақстан Республикасының
тарихында хронологиясы жағынан ғана емес, мазмұны жағынан да жаңа дәуір
басталды.
Жаңа әлеуметтік - саяси және экономикалық шындықтар Қазақстан
халықтарының сана - сезімін өзгертуде. Дүниеге, қоғамға, халықтың тарихына
көзқарас өзгеріп келеді. Ұлттық сана - сезім, ал сонымен бірге отанымыздың
шыншылды да ақиқатты ғана айтатын тарихына деген ынта - ықыласына қауырт
өсе түсті.
Егеменді еліміз тәуелсіздікке қол жеткізген алғашқы жылдардан-ақ
тәртіпсіздік пен салғырттыққа, ұйымдар мен мекемелердің, өндірістегі немесе
басқару жүйесіндегі кейбір адамдардың ұқыпсыздығы мен салақтығына қарсы
шешуші күрес жүргізіп келеді.
Мемлекеттік және еңбек тәртібін нығайту, жүктелген іске деген
жауапкершілікті арттыру - бүгінгі күннің басты талабы. Ғылыми - техникалық
прогресс жағдайында технологиялық процесс ережесін сақтамау, заңдылықты
бұзу үлкен зардапқа әкеліп соғуы мүмкін .
Ғылым мен техниканың даму қарқыны - заңға қайшы келетін абайсыз мінез -
құлықтарға қарсы күресті күшейтуді талап етеді, себебі техникаларды
пайдалану саласындағы заңсыздықтардың көбісі абайсыз қимыл - әрекеттердің
салдарынан болып жатады.
Ерекше сақтықты керек ететін қауіп көздерінің молаюы, адамдардың еңбегі
мен тұрмысындағы ерекшеліктер және оның мазмұны, осыған орай психикалық
қызметтің күшеюі, аз уақытта шұғыл шешім қабылдай білуді талап ететін қиын
жағдайлардың көбеюі - мұның бәрі абайсыздықтан болатын зардап қауіпінің
өсуіне әкеп соғуда .
Сонымен, біздің жағдайымызда абайсыздықтан болатын қылмысқа қарсы күрес
дегеніміз - қоғамдық қауіпсіздікті қолдау, сол арқылы экономикалық,
техникалық, мәдени - тәрбиелік, ұйымдастыру, құқылық, басқа да әлеуметтік
шараларды жүзеге асыру проблемаларын қамтиды.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті.Әлеуметтік процесс өндіргіш күштер мен
өндірістік қатынастардың дамуын ғана емес, қоңдырманың да қаншалықты
жетілдіргендігін көрсетеді. Сондықтан да қоғам дамуында болып жатқан
өзгерістер құқық қорғау институттарында әсер етпей қоймайды. Олай болса,
абайсызда болатын қылмыс проблемаларын шешу үшін, алдымен адамдардың
аңдаусыз мінез - құлқын қылмыстық құқылық тұрғыдан ретке келтіру саласына
өндіріс ендіру керек, өйткені абайсызда болатын қылмысты тудыратын қоғамдық
қатынастар мен әлеуметтік байланыстардың ауқымы тым кең.
Бұл проблеманың келелігі мен іс жүзіндегі маңыздылығы сонда, қылмысқа
бастайтын абайсыздық - негізінен адамдардың кауіпсіздігін, денсаулығын,
тиімді еңбегі мен түрлі маңызды салалардағы әлеуметтік пайдалы қызметін
қамтамасыз ететін негізгі шарттарды қылмысты түрде бұзу сияқты әрекеттерді
қамтиды.
Абайсыздық үшін жауапқа тарту - қылмыстық істегі күрделі
проблемалардың бірінен саналады. Ол ежелден - ақ ғалым - заңгерлердің
назарын аударып келеді. Абайсызда жасалған қылмысқа байланысты
заңдылықтарды дамытуға С.В. Бородин, Т.С. Дагель, Н.И.Загородников,
И.И.Карпец, В.Ф.Кириченко, В.В.Клочков, Г.А.Кригер, В.Н.Кудрявцев, Н.Ф.
Кунецова, И.П. Лановенко, Н.СЛейкино, В.Г., Скворцов, Т.В.Церетели,
Е.Қайыржанов, А.Ағыбаев, В.Нерисян, Б.Здравомыслов, В. Квашис және тағы
баска ғалымдар көп үлес қосты.
Соңғы жылдары заң әдебиеттерінде байқаусыз әрекеттердегі қылмысты
анықтаудың жолдары мен әдістері, абайсыздығы үшін жауапкершілік пен жазаға
тартудың шегі туралы, бұл сияқты заңсыздықтардағы қарсы күрестегі қылмыстық
саясатты дамыту перспективасы жөніңдегі айтыс-тартыстар. Бұл проблеманың
қаншалықты шұғыл мәселе екеңдігін көрсетті. Сонымен бірге абайсыздық
қылмысы қылмыстық және әлеуметтік - құқық саласындағы бірден - бір келеді,
күрделі қарама - қайшылыққа толы, жеткілікті зерттелмеген проблемалардан
саналады.
Диплом жұмысына жас, егеменді Қазақстан Республикасының Коституциясын,
одан туыңдайтын қылмыстық - құқықтық зандарды, сондай - ақ, қылмыстық
кодексті де әдістемелік негіз ретінде алынды [2].
Зерттеудiң мақсаты мен мiндеттерi. Жұмыстың мақсаты абайсыздықпен
жасалынған қылмыстардың алдын алу жолында тергеу әрекеттерін жетілдіру.
Мұндай мақсатқа бiр-бiрiмен өзара тығыз байланысқан төмендегi мына
мiндеттердi шешу арқылы қол жеткiзуге болады:
- абайсыздықпен жасалынған қылмыстарға құқықтық және криминалистік
сипаттама беру;
- абайсыздықпен жасалынған қылмыстарды тергеу iс-әрекеттерi ұғымы және
жүйесiн зерделеу;
- абайсыздықпен жасалынған қылмыстарды тергеу тактикасының іс-
тәжірибедегі жағдайын тану;
- абайсыздықпен жасалынған қылмыстарды тергеудегі сот сараптамасының
ролін анықтау;
- абайсыздықпен жасалынған қылмыстардың алдын алу шараларын зерттеу.
Зерттеудiң объектiсi мен пәнi. Зерттеудiң объектiсi абайсыздықпен
жасалынған қылмыстарды құқықтық реттеуге байланысты туындайтын қатынастар
болып табылады.
Зерттеудiң пәнін абайсыздықпен жасалынған қылмыстық әрекеттері құрайды.
Зерттеудiң әдiстемелерi мен теориялық негiздерi. Жұмыстың методологиялық
негiзiн материалистiк диалектиканың қағидалары, құбылыстардың дамуы мен
өзара байланыстылығының объективтi заңдылықтарының тарихи негiздiлiгi
туралы зерттеулер құрайды. Жалпы диалектикалық зерттеулермен бiрге
зерттеудiң тарихи, салыстырмалы-құқықтық, жүйелi-құрылымдық, формальды-
логикалық, статистикалық және басқа да жаңа ғылыми және iшiнара ғылыми
әдiстерi қолданылды.
Сонымен бiрге, енбекте құқық қорғау органдары қылмыскерлерiнiң арасында
сауалнама мен сұхбат жүргiзу сияқты зерттеудiң әлеуметтiк әдiстерi
пайдаланылды. Зерттеу нәтижесiнiң объективтiлiгiне қол жеткiзу үшін аталған
әдістер жинақталып, кешендi түрде қолданылды.
Зерттеудiң теориялық және тәжiрибелiк маңызы. Бітірушімен жүргiзiлген
зерттеулер экологиялық қылмыстарды тергеу әрекеттерін тиімді ұйымдастыруға
мүмкiндiк беретін өлшемдерiн көрсетедi.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі тарау және
қорытындыдан тұрады. Бірінші тарауда - абайсыздық салдарынан болатын қылмыс
проблемалары және оның қоғамдық қауіптілігі. Ал екінші тарауда - абайсыздық
салдарынан болатын қылмысқа қарсы күрес проблемасы сөз болады.
1. АБАЙСЫЗДЫҚ ҚЫЛМЫСТЫЛЫҒЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚОҒАМ ҮШІН ҚАУІПТІЛІГІ
1.1 Абайсыздық қылмыстылығы туралы түсінік
Абайсыздық қылмыскерлігі де жаппай әлеуметтік құқықгық құбылыс сияқты
қоғамның белгілі бір даму кезеңінде өмір сүретін қылмыс туралы жаппай
түсініктің құрамдас бір бөлігі болып табылады.
Абайсыздық қылмыскерлігі жөніндегі түсініктің негізіне Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексінің 21-бабына сәйкес абайсыздық салдарынан
жасаған қоғам үшін қауіпті әрекеттер немесе әрекетсіздік жатады.
Сондықтан да абайсыздық салдарынан болатын қылмыскерлік жөніндегі
түсініктің мазмұны қылмыс туралы зандылыққа онда көрсетілген абайсыздықтан
болатын қылмыстардың тізіміне және олардың сипатына сәйкес болады.
Абайсыздық қылмыскерлігі дегеніміз - белгілі бір мерзім ішінде қоғамда
абайсыздық салдарынан жасалған заңсыздықтың жиынтығы. Сондай-ақ ол түрлі
қылмыстардың жай ғана қосындысы емес белгілі бір әлеуметтік зандылықтарға
сәйкес өзінше дамып отыратын құрылымы бар қылмыстардың бірегей жиынтығы
болып табылады.
Абайсыздықпен жасалған қылмыс, абайсыздықтан болатын қылмыскерлік,
қылмыскерлік түсініктердің өзара қатынасы жеке, ерекше және жалпы деп
аталатын категориялар қатынасын диалектикасын көрсетеді, бұл жерде жеке
деген ұғым абайсыздық салдарынан болған нақты бір қылмысты, ал жалпы үғымы-
бүкіл қылмыскерлікті білдіреді. Бірақ, бұл жеке және жалпы деген екі
категорияның арасын абайсыздық қылмыскерлігі байланыстырып отырады.
Сонымен, абайсыздықтан болатын қылмыскерлік, жалпы қылмыскерліктің бір
бөлігі ретінде қаралуы тиіс. Жалпы қылмыскерлікке тән топтық қасиет, қоғам
дамуының белгілі бір кезеңінде өмір сүру заңдылығы, оның пайда болу себебі,
жағдайы және жою жолдары туралы жалпы қағида сияқты белгілер абайсыздық
қылмыскерлігіне де тән.
Қылмысты криминалогиялық жүйелеу ісінде абайсыздық қылмыскерлігі ерекше
топқа жатқьізылады, басқаша айтқанда, ол -жалпы қылмыскерлік кұрылымында
дербес элементке ие. Бұл дербестік абайсыздық салдарынан болатын
қылмыскерліктің ерекшеліктерімен айқындалады:
а) айыптың түрі бойынша, яғни, қылмыс жасаудың психологиялық механизмі
бойынша;
ә) қылмыс жасаудың әлеуметтік - психологиялық себептерімен қылмыскердің
мінез - құлқы бойынша;
б) сол қылмыстар жасалынатын қызмет салалары бойынша;
в) келтірген зардабы бойынша;
Абайсыздықтан болатын қылмыс қасақана қылмыстан ең алдымен жасаған
айыбының түріне қарай ерекшеленеді. Соған орай қасақана жасалатын қылмыстың
психологиялық механизімінен оның айырмасы сол адамның өзі істеген ісінің
қоғам үшін қаншалықты қауіпті екенін және оның қоғамға қандай зардап
әкелетінін қалай түсіретіндігіне байланысты. Абайсыздық қылмысын жасаушы
адам өз ісінің қоғамға қаншалықты қауіпті екенін білмейді: ол қоғамға зиян
келтіргісі тіпті оған жол бергісі келмейді. Өйткені ондай зардаптың
мүмкін болатынын ол алдын ала көріп біле алмайды немесе оны болдырмауға,
алдын алуға болады деп сенеді.
Бұл жерден абайсыздықтан қылмыс жасайтындарға сипаттама берудің мынадай
ерекшіліктері туындайды: қасақана қылмыс жасаушылар ерікті немесе еріксіз
түрде өзін қоғамдық мүддеге қарсы қояды, ал абайсыздық қылмысының
әлеуметтік - психологиялық себебі ұқыпсыздық, қоғамдық тәртіп ережелеріне
жауапсыз қараудан болады. Сондықтан да абайсыздықтан қылмыс жасаушылардың
қасақана қылмыс жасаушыларға қарағанда өнегелілік сапасы көбіне жоғары
болуы мүмкін.
Абайсыздық қылмыстары өндірісте, транспортта, басқару жүйесінде,
медицина практикасында, тұрмыста, т.б. салаларда ұшырасуы мүмкін. Оның
кауіптілігі қылмыстың қай салада болатындығына, қылмыскердің қандай құрал-
жабдықты пайдаланғандығына байланысты. Келтірілген зардаптың қаншалықты
ауырлығы да осыған қарап өлшенеді. Әсіресе, техникаларды пайдалану мен
басқару жүйесіндегі кәсіби абайсыздық салдарынан туындайтын қауіп аса зор
болмақ..
Осы жерден абайсыздық қылмысының тағы да бір ерекшелігі туындайды:
қасақана қылмыс жасаушының мінез - құлқы азғындық деңгейі істеген
қылмысының деңгейіне сай келеді, ал абайсыздық қылмысы кезінде ондай
сәйкестік болмайды. Қылмысқа әкеп соққан абайсыздықтан келген зиян
айыпкердің өнегелілік бұзылу деңгейімен емес, оның қызмет саласымен,
пайданылатын құрал-жабдықтарының ерекшеліктерімен, қылмысты істің
себебімен, айыпкер үшін кездейсоқ болып табылатын тағы да басқа көптеген
жағдайлармен айқындалады. Сондықтан да абайсыздық қылмысы кезінде адамның
жеке басы әлеуметтік-өнегелі мінездемесі мен келген зардаптың арасында ат
пен түйедей айырмашылық болуы мүмкін.
Қылмыскерлік түрлі белгілер мен көрсеткіштер арқылы сипатталатын аса
күрделі әлеуметтік - құқықтық құбылыстан басталады. Сондықтан да оған
қылмыстық ауырлығына, қылмыс обьектісіне, қылмыс санына, оны жасау
әдісіне түрлі белгілері бойынша талдау жасалады. Қылмысты криминологиялық
талдап, қорытудың маңызы зор. Бүл тұрғыдан алынғанда оны үш топқа бөліп
қарайды: пайдакүнемдік қылмыстар, зорлық - зомбылық қылмыстары, лауазым
иелерінің немесе мамандардың кәсіби міндетерін қасақана бұзуы арқылы
жасайтын қылмыстары. Бұл, әрине, қылмыстардың негізгі түрлерін топтау ғана,
ал олардың арасында қылмыстық неше түрлері жатыр. Профессор П.С.Дагель осы
жіктеудің қатарына дербес топ ретінде абайсыздық қылмыскерлігін қосуды
ұсынады.
Сонымен, абайсыздық қылмыскерлігі дегеніміз - қылмыскерлік жөніндегі
ауқымды түсініктің бір бөлігі, оның құрылымының дербес элементі ғана.
Қылмыстық абайсыздыққа жасалған жоғарыдағы талдаудан байқайтынымыз,
негізгі заңның 21 - бабымен Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексінің 21
- бабында берілген анықтамаға талас жоқ деп айта аламыз. Г.А Злобин мен
Б.С.Никифорв бұл анықтама қоғамдық қауіпті құбылыспен күрестің өмірлік
мұқтажына жауап бермейді. Сәйкестіктен шығар жалпы абайсыздықтың жалпы
анықтамасын қайта құрудан іс іздеген жөн дегенді айтады[3]. Қазіргі қолда
бар, абайсыздық анықтамасының кемістіктері ретінде мыналарды атап айтады:
айып жөніндегі жалпы түсінік пен ішкі ниетті айқындаудағы сәйкессіздік,
абайсыздық жалпы белгілерін айқындауда субьектінің ізі істеген ісіне қалай
қарайтындығының ескерілмеуі, бұл анықтаманың Қылмыстық кодекстің Ерекше
бөліміндегі кейбір абайсыздық қылмыскерлігі кұрамының тіркесімен сай
келмеуі, заң шеберіне сыйыспайтын басқа да абайсыздық қылмыс түрлерінің
нақты өмірде ұштасуы.
Абайсыздық қылмыскерлігін - тәртіптің абайсыз аутқуы сияқты кең
түсініктің бір бөлігі ретіңде қарау керек. Тәртіптің абайсыз ауытқуы
дегеніміз - қоғамға немесе белгілі бір әлеуметтік топқа зардап келтіретін
немесе қауіп тудыратын мінез-құлық құбылысы. Мұндайда қылмыс бұл қауіпті
түсінбеуден, одан келер зардапты елемеуден немесе ол зардапты болдырмауға
деген сенімінің күштілігімен жасалады. Бұл жерде, айта кету керек,
субьектінің қауіпті сезінуге, оның алдын ала толық мүмкіндігі бола тұра, ол
мүмкіндікті іс жүзінде асыра алмаған жағдайы мысал ретінде алынып отыр.
Абайсыздық салдарынан болатын айыптың қасақана жасалатын қылмысқа
қарағанда психологиялық механизмінде, қоғамға келер зардап пен субьектінің
ерік-түйсігі арасындағы байланысы да басқаша болады. Субьект ол зардаптың
боларын алдын-ала болжамайды ұқыпсыздық немесе олай болмайтынына сенеді
өзімшілдік. Бұл екі жағдайда да ол қоғамдық мүддеге ұқыпсыздық көрсетеді,
басқаша айтканда, тиісті сақтық шараларын жасамайды, осылайша ұқыпсыздық
пен өзімшілдіктің аяғы абайсыздыққа апарып соғады.
Өзімшілдік тұсында сақтықтың жеткіліксіздігі субьектінің қоғамға
қауіп төндіретін зардапты болдырмаудың алдын-алуға байланысты
жағдайларға беретін бағасынан байқалады субьект бұл жағдайлардың
жеткіліксіз екенін алдын ала көре білмейді; ұқыпсыздық тұсында
бұл абайсыздық болған істің өзіне қатыстылығынан көрінеді субьект,
одан қоғамға келер ауыр зардапты алдын-ала көре білмейді.
Сондықтан, абайсыз іс әрекетің салдары субьектінің еркінен тыс
болады, оның мәні мен мақсатына кірмейді, керісінше, көбінесе қарама-қайшы
келеді [4].
Бірақ абайсыздық әрекеттерінің бәрін бірдей ырықсыз импульстік іс-
әрекет жүйесіне жатқызуға қарсылар да жоқ емес. Әдетте, ерікті іс-әрекет
пен ырықсыз іс-әрекетті бір-бірінен айыра білу үшін, оның келтірген
зардабына емес, субъектінің мінез-құлқына, яғни, ол бұл әрекетті саналы
түрде жасады ма, жоқ ырықсыз акті ме, міне осы жағына қарайды. Олай
болмаған жағдайда кез-келген іс-әрекетті ырықсыз деп тануға болады,
өйткені, алдын-ала болжап, біліп, қалап жасаған іс-әрекетке қарағанда мұның
зардабы ылғи да кісі ойламағандай орасан зор және ұнамсыз болып шығады.
Абайсыздық айыптарының тағы да бір еркшелігі сол - онан келген зардап
субьектінің әрекеті үшін кездейсоқ болып табылады. Бұл, әсіресе,
қауіпсіздік ережелерін бұзу салдарынан болатын техникалық абайсыздыққа
қатысы. И.ПЛановенконы техника қауіпсіздігі ережесін бұзуға жасаған талдауы
көрсеткендей, ауыр немесе адам өліміне әкеп соққан әрбір жағдайға жеңіл
жарақатпен аяқталған ондағы ұсақ тәртіп бұзушылықтан келеді екен. Ал жеңіл
жарақатпен сәтті аяқталған жағдайлардың өзара қатынасы бірге оннан, немесе
бірге жиырмадан келеді. Автор былай дейді: Практикада техника қауіпсіздігі
ережесінің бұзылуы деңгейі бірдей бола тұра, айыпты адамның онан әрі көңіл-
күйіне, тәртібіне қарамастан, ол жағдайдың
кейде өлімге, ауыр жарақатқа немесе жеңіл жарақатқа әкеп соғатыны
белгілі. Көбіне ешқандай қауіп тудырмайтын кезі де болады. Әрине бұл
айтқанымыз абайсыздық қылмысының бәріне бірдей тура келе бермейді, бірақ
тәртіп бұзушылық пен оның зардабы арасындағы сәйкессіздік үнемі байқалып
отырады.
Абайсыздық қылмысы көбнесе белгілі бір жағдайға байланысты болады, оның
табиғатында сол нақты жағдайдың өзі аса маңызды криминогеңдік роль
атқарады. Қасақана және абайсыздық қылмыстары кезіндегі жағдай және жеке
адамның өзара ықпалын зерттеген В.А.Номоконовтың мәліметтері көңіл ау
айтарлықтай. Қасақана қылмыс жасағаңдардың көбісі жағдайды билеген 73
процент, ал абайсыздық қылмысы тұсында көбісі жағдайға керісінше тәуелді
51 процент болған [5].
Ғылым мен техниканың дамуы төтенше жағдайдың өсуіне себеп болуда, ал
бұл жағдайға көбінесе техниканы пайдалану саласыңдағы қызметкерлер мен оның
әрекет аумағындағы азаматтар тап болады. Н.А.Игатов ең тәжірбиелі деген
жүргізушілердің өзі, 3-тен 15 ретке дейін қиын жағдайға қалады дейді.
Абайсыздық қылмысының ерекшелігі сол, яғни мұнда қоғамға қарсы пиғыл
мен мақсаттың үлес салмағы мейлінше аз болады, сондай-ақ ондағы пиғыл
мақсат пен жағдайга орай пайда болған зардап арасында ешқандай байланыс
жоқ. Яғни, сондай бір зардап келтірейін деген пиғыл болмайды, ал мақсат
орындалмайды, не асығымен орындалады.
Жалпы мінездеме бойынша абайсыздық қылмыскерлерінің өнегелілік бұзылу
деңгейі елеусіз болады. В.А.Номоконовтың жоғарыдағы еңбегі, 19-6
зерттеуіне сүйенер болсақ, қасақана қылмыс жасаушыларга қарағанда
абайсыздық қылмыскерлер арасындагы теріс мінездері өте сирек, ал ең
мінезділері 5-6 аса көп ұшырасады екен. Қасақаяа және абайсызда кісі
өлтіргендер арасында зерттеу жүргізген Р.И.Михеев те осындай тұжырымға
келген.
Автотранспорт қылмысында жеке адамның психиофизиологиялық ерекшелігінің
мысалы, түйсік қабілеті, дер кезінде бірегей реакция беруі, т.б. және
психофизиологиялық жағдайының мысалы, шаршау, әбден күйзелу, сасқалақтау,
сондай-ақ шеберлік, тәжірбиелік, тосқауылға төтеп бере білу сияқты
белгілерінің жоғары криминогендік роль атқаратынын айта кеткен жөн.
Автотранспорт қылмыстарының себептерін зерттеу барысында Д.С.Ковалев мынаны
анықтады: жүргізушілерін 26, процентінің кәсіби дағдысы жеткіліксіз, 25
проценті жол апатын рульде 8-12 сағат отырған соң, ал 7,8 проценті одан да
ұзақ соң жасаған. Психологтардың зерттеулері көрсеткендей, қызметкерлердің
қиын апатты жағдайда тиімді әрекет жасай білуі, олардың өз жүйке жүйелерін
қаншалықты дұрыс меңгере алатындықтарына байланысты.
Жеке адамның бойындағы бұл ерекшеліктер мен қасиеттер жағдайға
байланысты оның іс-қимыл жасауын, Қауіпсіздік ережесінің талаптарын есепке
алу мүмкіндігін шектеп қояды, бірақ бұл мүмкіндіктен оны мүлдем айырмайды.
Олай болмаған жағдайда абайсыздық қылмысы жөнінде сөз болуы да мүмкін емес,
яғни ешқандай айып таға алмайсың.
Осы айтылғандарға орай, абайсыздық жағдайында айыптың әлеуметтік-саяси
мәні мынандай ерекше түрде жүз береді: жағдайға жеткілікті назар аудармау,
жеңіл, жауапсыз қарау. Бүл абайсыздық қылмыскерлері үшін қоғамға жат бағыт-
бағдар қасиет деген сөз, ол сақтық ережелеріне, қоршаған орта мен
әлеуметтік құндылықтарға ұқыпсыз, жеңіл, жауапсыз караудан көрінді. Мұны
былай түсіндіруге болады, кей авторлар абайсыздық қылмысындағы жағдайға
байланысты қауіпті факторларымен жеке адамның психофизикалық
ерекшеліктеріне маңыз береді де, абайсыздықтың әлеуметтік-саяси табитатына
тиісті баға бермейді. Қауіпті зардап тек жағдайда, сондай-ақ жеке адамның
психофизикалық ерекшелігіне байланысты немесе тек дағдының жоқтығынан
туындаса, онда айып жөнінде, тіпті оны абайсыздық түрінде де сөз етуге
болмайды. Сонымен бірге абайсыздық қылмысы қысқа мерзімдік, бір сәттік те
болса сол адам бойындағы қоғамға жат пиғылмен байланысты болады.
ГДР-дің 1968 жылғы Қылмыстық кодексінде 2- бөлім, пр. 8 әлеуметтік-
саяси бөлігі абайсыздық қылмысының бір түрлеріне зандылық айқындаушы
ретінде өндірілген: қылмысты іс барысында өзінің міндеттік борышын бұзып
отырғанын сезінбейтін адам абайсыздық әрекеттер жасайды, себебі ол жауапсыз
салғырттық нәтижесінде өз міндетін түсінбейді немесе жауапсыздық салдарынан
міндеттік борышын бұзуға әбден еті үйреніп кеткен, мұның аяғы қашанда
зиянды зардапқа әкеп соғады.
М.Д. Шаргородский былай деп жазады: Бүгінгі адам өз жауапкершілігше
алған қызметі үшін де, аяғы үлкен зардапқа апарып соққан ас-әрекеті үшін де
жауап беруі тиіс. Операцияны сауатсыз жүргізген соның нәтижесінде сырқат
қайтыс болған хирург те дәл осылайша жауап беруі тиіс. Себебі операцияны
жақсы жүргізу оның қолынан келмейді, өйткені медицина институтын
бітіргенімен нашар оқыған, операцияны жақсы жасай алмайды, бірақ ол осы
салада істеуге ниет еткеннен кейін, оның үлесінен шығуға міндетті болатын.
Олай болса мамандығын игере алмау салдарынан болған зардапқа хирург жауап
береді.
Мұны былай түсінуге болады: Өзі дайын емес қауіпті істі қолға алған
адам, өз жеңілдігінің нәтижесінде болған зардап үшін жауап беруі тиіс.
Бірақ мұндай жағдайды қылмыстық абайсыздық деп тану үшін М.Д.Шаргородский
айтқандай, субьективті белгілерден бас тарту талап етілмейді. Бұл жерде
ұқыпсыздық емес, шартты түрде қылмыстық надандық деп аталатын абайсыз
әрекеттің өзіндік бір түрлері сөз болып отыр .
Қылмыстық надандық тұсында адам өз іс-әрекеттерінің қоғам үшін
қауіпті екенін, оған жол бермеуі керектігін, сондай-ақ бұл іс-әрекетке
өзінің дайын емес екендігін сезінуге мүмкіндігі бола тұра оны сезінбейді.
Сондықтан да бұл жерде абайсыздықтың субъективті белгісі орын алған.
Өзімшілдікке қарағанда бұл жағдайда адам өз әрекетінің қоғамға қауіпті
зардабын алдын-ала болжай алмайды, ал ұқыпсыздыққа қарағанда өз
надандығынан оны болжай білуге пайымы жетпейді. Бірақ мұның бәрі кешіруге
болмайтын себептерге жатады. Қызметіне, білімі мен тәжірибесіне сәйкес
қойылатын талапты адам қалай түсінсе, болған жағдайға байланысты оның айыбы
солай анықталады.
Өзімшілдік және ұқыпсыздық белгілеріне сай келмейтін абайсыздық
айыбының тағы да бір түрі ерік ұқыпсыздығы. Қоғамдық қауіпті зардапты
болдырмау үшін дұрыс шешім қабылдауды талап ететін қиын жағдайға түскен
субъект дұрыс шешім табуға және кесірлі зардаптың алдын алуға мүмкіндігі
бола тұра және солай етуге міндетті екендігіне қарамастан, дұрыс шешім таба
алмайды немесе ол шешімді жүзеге асыра алмайды. Мұндай жағдайда өзімшілдік
те, субъект ешнәрсеге де сеніп, арқа сүйемейді ұқыпсыздық та жоқ. Ерік
ұқыпсыздығының себебі сасқалақтау, әбіржу барысында субъект не істерін
білмей, күш-жігерін жинақтап, қауіпті зардапты болдырмауға бағыттай
алмайды. Мысалы, Езепчикас пен Данилиннің ісі бойынша КСРО Жоғары Сотының
Әскери колегиясы Данилиннің кісі басу кезінде оның қабілетіне, айналадағы
жағдайды дер кезінде дұрыс түсінуіне және шешім қабылдауына қорқыныш пен
сасқалақтаудың қаншалықты кесірін тигізетінін анықтау үшін сараптама
экспертиза жасау қажет деп тапты. Онсыз Данилиннің бақытсыз оқиғаның
алдын алуына мүмкіндігі болды ма деген мәселені шешу мүмкін емес еді.
Төтенше оқиғалар әбден молайған. Бүгінгі жағдайда абайсыздық қымысының бұл
түрі есе түспек.
М.С.Гринберг әдейі жауапқа қабілетсіздік деген түсінік ендіру жөнінде
мәселе қойған. Бұл түсінікті ресмилендіру үшін көп жағдайда қылмыстык, -
кұқық шеңберінен шығып кететін: кәсіби жарамдылық белгісін аныктау маман
моделі, жеке адамның психофизикалық сапасын ажыратудың кәсіби әдісін
дұрыс таңдау, кәсіби аттестация ұйымдастыру сияқты басқа да көптеген
күрделі мәселелерді шешу керек.
Адамдардың бойындағы психофизикалық проблемалар әбден шиелеиіскен
бүгінгі таңда ол мәселелерді шешу және оны күрделі өндіріс талабына
сәйкестендіру аса келелі мәселелердің бірі. Бұлай еткенде біз абайсыздық
қылмысының да, техника қолдану саласында одан келер зардаптың да алдын
алған болар едік.
Бірақ әдейі жауапқа қабілетсіздік түсінігін ресмилендіру
абайсыздықтың субъективті белгілерінің маңызын жоққа шығара алмайды.
Техникалық жүйені операторларына жатпайтын субъектілер жөнінде
айтпағанның өзінде оларға әдейі жауапқа қабілетсіздік түсінігін
қолдануға болмайды, белгілі бір процетерді қауіпсіз жүргізу үшін қажетті
операторлық сапа
жинақтау - оның қаншалықты жүйкелік-психологиялық салмақ түсіретіндігіне
қарамастан нақты бір белгілі жағдайда ғана есептелген. Ал кез келген
оператор дұрыс шешімін таба бермейтін шұғыл жағдайлар үнемі болып тұрады.
Сондай-ақ жеке адамның бойындағы психофизикалық сапалардың да ішкі
өзгеріске
ұшырауының мүмкін екендігін ұмытпау керек. Осымен субъективті белгілер
қылмысты абайсыздықтың мінездемесіне саналады және жағдайды заң тұрғысынан
айқындау кезінде оны ескермеу мүмкін емес. Осыған орай, қылмысты
абайсыздықа мынадай анықтама беруге болады:
Егер қылмыс істеген адам өзінің әрекеттерінің немесе әрекетсіздігінің
қоғамға қауіпті зардаптары болуы мүмкін екенін түсінбесе, бірақ түсінуге
тиіс және түсіне алмайтындай болса, немесе оның қоғамға қауіпті болуы
мүмкін екенін болжаған болса, бірақ жеңіл ойлықпен оның алдын алуға болады
деп есептесе, немесе ондай зардаптың болуы мүмкіндігін болжай алмаса, бірақ
болжауга тиіс жәнс болжай алатындай болса, онда қылмыс абайсыздықпен
істеледі деп танылады.
Осындай анықтама бергенде ғана Негізгі Заңның 9-бабы мен ҚР қылмыстық
кодексінің 9 бабындағы кемшілікті едәуір деңгейде түзеткен болар едік,
сонда бұл анықтама: а жалпы айып пен ниеттің анықтамасына сәйкес келер
еді, әсубьектінің іс-әрекеттің қоғамдық қауіптілігіне деген психикалық
көзқарасына мінездеме берер еді, б формальды құрамы бар қылмысқа және
абайсыздық айыбының өзге де түрлеріне өзімшілдік пен ұқыпсыздықтан басқа
қолдануға болар еді, в абайсыздықтың барлық түрлерінің обьективті және
субьективті белгілеріне мінездеме беріп, обьективті айыптаудан сақтар едік.
Зандылық техникасы тұрғысынан қарағанда деп саналатын басқа да шешімдер
бар: мысалы, негізгі Зандағы 9 бапты екіге бөлу, бірінші бөлімінде -
абайсыздықтың жалпы белгілерін беру екінші бөліміңде олардың түрлерін
айқындау[7].
1.2 Абайсыздық қылмыстарын жіктеу
Абайсыздық қылмыскерлігінің құрылымын айқындау үшін абайсыздық
қылмыстарын қылмыстық-құқықтық және криминалогиялық белгілері бойынша
жіктеу керек. Осыған орай негізгі жіктеу белгілерін таңдау мәселесі
туыңдайды. Ондай белгі ретіңде абайсыздық қылмысы кезінде бұзылған қоғамдық
қатынастарды яғни, қылмыс объектісі алу ретсіз. Өйткені түрлі
обьектілерге әсер ететін абайсыздық қылмыстары криминалогиялық тұрғыдан
алғанда өзара ұқсас болып келуі мүмкін. Абайсыздық қылмысы нәтижесінде
болған зардаптарды да заттай, рухани немесе дене жарақаты жіктеу негізіне
алуға болмайды, өйткені нақты болған зардап көп ретте кездейсоқ жағдайға
байланысты болады, мұнан өзге көп жағдайда түрлі зардаптардың табуы
байқалады. Абайсыздық қылмыстарының құрамын қылмысты нәтижесінің болуына
немесе болмауына қарай бөлудің біршама маңызы бар. Бірақ бұл бөлу таза
қылмыстық - құқылық мәнге ие, көрсетілген абайсыздық қылмыстар тобының
криминалогиялық ерекшеліктерін ашпайды. Ол осы ерекшеліктерден туындайды.
Абайсыздық қылмыстарын оқиға болған қызмет саласына қарай жіктеудің
криминалогиялық және қылмыстық - құқылық маңызы зор. Бұлайша жіктеу
абайсыздық қылмыстарын қоғамдық қауіптілігіне және қылмысты жасау
механизіміне қарай топтарға бөлуге, осыған орай оған қарсы күрес
шараларының ерекшеліктерін айқындауға мүмкіндік береді.
Абайсыздық қылмыскерлігі мынадай екі топқа бөлінуі тиіс: тұрмыстық және
кәсіптік. Өз кезегінде тұрмыстық абайсыздық екі түрге бөлінеді:
- техникалық жабдықтар әрекеті саласынан тыс жерде және техника
жабдықтарын, басқа да қауіптілігі жоғары кездерді пайдаланусыз болған
тұрмыстық абайсыздық қылмысы; әтехникалық жабдықтар әрекеті саласында және
техника жабдықтары мен басқа қауіптілігі жоғары кездерді пайдалану
арқасында болған абайсыздық қылмысы. Кәсіби абайсыздық үш түрге бөлінеді:
- техникалық жабдықтар әрекеті саласында және техника жабдықтары мен
басқа да қауіптілігі жоғары кездерді пайдалу арқасында болған кәсіби
абайсыздық қылмысы; ә таза кәсіби қызмет саласында болған және лауазымдық
басқару міндетін пайдалану барысында абайсыздық қылмысы.
Бұл жіктеуді мынадай схема арқылы көрсетуге болады:
Техникалық таза лауазымдық жабдықтар кәсіби басқару әрекетінен
әрекеті қызмет міндетін тыс саласында пайдалану барысында.
Осылайша абайсыздық қылмысын негізінен төрт түрге бөлуге болады:
1. Техникалық жабдықтар әрекетінен, сондай-ақ қауіптілігі жоғары басқа
да көздерден тыс салада болатын тұрмыстық абайсыздық қылмыстарды ежелден
келе жатқан, ал бүгінгі күні абайсыздық қылмысының ең аз кездесетін түрінен
саналады. Оған абайсыз әрекет абайсыздықган болған ауыр немесе жеңіл дене
жарақаттары, мемлекеттік, қоғамдық немесе жеке азаматтардың мүліктерін
абайсыздықтан жою немесе зиян келтіру жатады. Айта кету керек, бұл баптар
бойынша өзге топтарға жататын қылмыстарды да жіктеуге болады, мысалы, егер
кісі өлімі немесе мүліктің жойылуы салдарынан болса, т.б.
Осылайша, абайсыздық қылмыстарын ұсынылып отырған, тәртіп бойынша
жіктеу ҚР Қылмыстық кодексіндегі құралдарды жіктеумен сәйкес келмейді .
Бұл топтың жалпы абайсыздық қылмысындағы үлес салмағы оншалықты үлкен
емес, бірақ оның динамикасы өсіп келеді.
Техникалық жабдықтар мен басқа қауіптілігі жоғары көздердің әрекет
саласында болған абайсыздық қылмыстары - абайсыздық қылмыскерлігінің
көптеген топтарын құрайды, олар көбіне кәсіби қызмет барысында жүз береді.
Бірақ бүл қылмыстар тұрмыс ауқымында да болып жатады.
Мұнан өзге, техника жабдықтарын пайдалануға қатысы жоқ азаматтар да
оның әрекет саласына жиі тап болады, осыдан келіп, кейбір абайсыздық
салдарынан ол жабдықтардың қауіпсіздік қызметі бұзылады да, соңы ауыр
зардапқа соғады.
Сондықтан да бұл топтағы қылмыстарды техника жабдықтарын
пайдаланушылардың да, сондай-ақ техника жабдықтарын пайдалану ережелерін
жақсы білуге және өздерінің іс-қимылын соған лайықтай білуге міндетті, осы
салада жүрген өзге адамдардың да жасаулары мүмкін.
Бұл топтағы қылмыстардың абайсыздық қылмыстарының жалпы құрамы ретінде
де, сондай-ақ техникалық қылмыстардың кұрамы ретінде де қаралуы мүмкін. Ол
қылмыстардың жалпыға бірдей белгісі - олар адам мен техниканың өзара қатысы
арқылы жүз береді, техникалық жабдықгардың субьектінің немесе басқарушының
ауқымынан шығып кетуіне әкеп соғады да қоғамға қауіпті зардап келтіреді.
3. Таза кәсіби қызмет саласында техникалық және лауазымдық басқару
міндеттерін пайдаланудан тыс болған абайсыздық қылмыстары қылмыстың бұл
саласында дербес топ құрайды. Оған субьектінің өз кәсіби міндеттерін
орындамауы немесе тиісті деңгейде орындамауы нәтижесінде қоғамға зиян
келтірген жағдайлар жатады. Қылмыстық занда ондай жағдайлар арнайы
қаралған: Егер олар арнайы құрамда көрілмеген болса, болған зардапқа
байланысты абайсыздық қылмыстарының жалпы құрамы қолданылуы мүмкін.
4.Абайсыздық қылмысының соңғы тобын лауазымдық басқару міндетін
пайдалану нәтижесінде жасалған қылмыстар құрайды. Соңғы құрам осы қылмыстар
тобы үшін жалпылама түрде қаралуы мүмкін.
Бұл көрсетілген қылмыстар тобының маңызы мен қауіптілігі соңғы уақытта
кәбейе түсті. Мұны қоғамдық өмірімізде басқару жүйесі рөлінің өсуімен
түсіндіруге болады. Осыған орай жіберілген қатенің құны да арта бермек,
олай болса басқару шешімдерінің уақытылы және дұрыс болуы үшін лауазым
иелеріне қойылар талап та өсе түсті.
ГДР 169-бап және ПХР 3,217 -бап қылмыстық кодекстерінде шаруашылық
тәуекелі мен даму тәуекелінің қылмыстық жауапкершіліктен азат ететін жағдай
ретінде ендіру назар аударуға тұрады. Негізгі, қылмыстық кодекстің жалпы
бөліміне іс - әрекеттің қоғамдық қауіптілігін жоққа шығаратын жағдай
ретінде өзін-өзі ақтаған тәуекелді ендірсе дұрысырақ болған болар еді.
5.Автоматты басқару жүйесін АБЖ өндірудің өсуіне байланысты алдағы
уақытта АБЖ негізінде қабылдап, елеулі зиян келтірген, теріс басқару
шешімдері үшін қылмысты жауапкершілікке тарту проблемасы болады. Бұл жерде
АБЖ жағдайында жалпы жауапкершілік проблемасының қылмыстық құқылық аспекті
сөз болып отыр. Қылмыстық құқық еліміздің халық шаруашылыгы мен басқару
саласында елеулі зиянгершілікке соқтырып отырған немқұрайлылық пен шаруаны
бетімен жіберушілік сияқты қауіпті құбылысқа қарсы күресте елеулі басты
болмаса да көмекші рөл ойнауы тис.
АБЖ-ны кеңінен ендіру арқылы хабар көлемін кеңейтуге, қабылдайтын
шешімнің нәтижесін болжау мүмкіндігін арттыруға қол жететіндіктен лауазым
иелеріне жүктелер жауапкершілік те күшейе түспек. Мұның алғы шарты -
басқару шешімдерін қабылдау мен жүзеге асыру процесін дәл ұйымдастыру және
нормативтік тұрғыдан бекіту, сондай-ақ оған қатысты адамдардың міндеттері
мен құқын айқындай білу болып табылады. Басқаша айтқанда, туындайтын қарым
- қатынастарды құқылық реттестіру арқылы бұл процесті арнайы бағдарламаға
алу керек. Мұндай жағдайда жалпылама қате шешім қабылдағаны үшін, хабар
мен қамтамасыз етуге, басқару шешімімен дайындауға, шығару және жүзеге
асыруға байланысты бекітілген нақты нормативті міндетін орындамағаны
үшін немесе ойындағыдай орындамағаны үшін жауапкершілікке тартылады..
АБЖ негізіңде басқару шешімдерін қабылдау процессін тәртіпке келтіру.
АБЖ жүйесіндегі ӘВМ-ді пайдаланудың қауіпсіздік ережелерін жасау және бұл
қызметке қатысты барлық адамдардың міндеттері мен құқығын дәл айқындау-
қылмыстық зандылыққа АБЖ-ны қылмыстық құқылық тұрғыдан қорғауға бағытталған
арнайы қылмыстар құрамы қалыптастыруға және өндіруге мүмкіндік береді. Ол
құрам- автоматы басқару жүйесін пайдалану ережесін бұзу нәтижесінде үлкен
материалдық шығынға немесе басқалай елеулі зардапқа жол беру.
1.3 Автокөлікті пайдалану саласындағы абайсыздық қылмысының жалпы
сипаттамасы
Абайсыздықпен жасалған қылмыстарымен күрестің криминалогиялық және
қылмыстық - құқықтық проблемаларын зерттеу ең алдымен бастапқы негізгі
түсініктің мазмұны дәл талап етіледі.
Абайсыздық қылмыстылығы, абайсыздық қылмыскер, қылмысты
абайсыздық сияқгы түсінік категорияларының негізінде ең алдымен абайсыздық
қылмысы жөніндегі ұғым жатыр. Айыптың абайсыздық түрінің белгілерін
абайсыздық құрылымын есепке алмайынша, дұрыс тұжырымдау мүмкін емес,
өйткені, ол құрылым сол абайсыздықтың субьективті жағынан саналады.
Абайсыздық қылмыстың қасақана қылмысқа қарағанда өзіндік
ерекшеліктері болады. Ол ерекшеліктері абайсыздық қылмыстың
субъективті жағын ғана сипаттап қоймайды, сонымен бірге объективті
жағын да сипаттайды. Және де обьективті жағынан ерекшкліктері
субъективті жағынан ықпал етіп отырады. Абайсыздық әрекеттерін жіктеу, оған
жаза беру және профилактика кезінде бүл есепке алынуы тиіс. Оның зерттеудің
маңыздылығы сонда, қылмыстық құқығының мәселелері, әсіресе, оның жалпы
бөлімі қасақана қылмысқа қолданылатындай етіп жасалған, осыдан келіп
оны абайсыздық қылмысына қолдануға мүлде болмайды мысалы, абайсыздық
қылмысына ортақтас болу жөніндегі түсінік немесе олардың ерекшеліктерін
жеткілікті деңгейде есепке алмайды мысалы, ауырлататын және жеңілдететін
жағдайлар[8].
Кешеге дейін қылмысты абайсыздық негізінен абайсыздық қылмысының
моделінен айналған абайсызда кісі өлтіру сияқгы қылмысқа ғана қолданып
келеді. Айыптың түрін, анығырақ айтқанда -өзімшілдік, ұқыпсыздық қылмысын
айқындау алдын-ала белгіленген модель бойынша жүргізіледі, бұндағы
кемшілік - айып субъектінің тек қылмыс нәтижесіне психикалық қатысын ғана
айқындайды.
Қазіргі уақытта абайсыздық қылмыстылығының басым бөлігі бестен төрт
техника пайдалану саласында болады, бұған Қылмыстық кодексте 30-дан астам
норма арналған, олар абайсыздық қылмысының аса қауіпті түрлеріне жатады, ал
бүгінгі танда қауіптілік онан сайын өсе түсуде. Сондықган да абайсыздық
қылмысының моделіне - техниканы пайдалану саласындағы қылмыстар, абайсыздық
техникалық қылмыстары жатады.
Жалпы абайсыздық қылмыстарын М.С. Гринберг Б.А.Куринов, И.П.Лановенко,
В.Е.Квашис, Ш.Д.Махмудов тағы басқа ғалымдар зерттеген. Бірақ ол мәселелер
әлі де болса жете зерттелмеген немесе оны шешу қиын жағдайда тұрған сияқты.
Жалпы автокөлік қылмыстарының белгілері мен ерекшкліктерін зерттей түсу
қажет.
Техникалық қылмыстардың белгілерін мен ерекшкліктерін талдамас бұрын,
олардың жалпы анықтамасын беру керек: яғни, техникалық қылмыс дегеніміз -
жоғары қауіп кездерін пайдаланатын немесе олардың әрекет саласындағы
адамдардың қауіпсіздік ережелерін қасақана немесе абайсызда бұзу арқылы
техниканы басқарушы субьектінің бақылаудан айрылып қалуы нәтижесінде
қоғамдық кауіпсіздікке қол сұғу, абайсыздық салдарынан қоғамға келтіру
немесе соған мүмкіндік жасау деген сөз.
Бұл қатынастар ең алдымен әлеуметтік-техникалық нормалармен реттеледі,
сол арқылы автокөлік жүйесінің апатынсыз жұмыс істеуін қамтамасыз етеді.
Олар автокөлікте пайдалану кезінде адамдардың өзара қатынасына, техникалық
бақылаудан шығып кетпеуіне, оны қауіпсіз ұстауға, жол көлік оқиғаларын
ықпал етеді. Бұл қатынастардың бұзылуы автокөлікке немесе оның әрекет
саласына байланысты адамдардың денсаулығы мен өміріне қауіп келтіреді,
үлкен материалдық зардапқа соқтырады. Транспорт жұмысына, басқа да қоғамдық
қызмет түрлеріне нұқсан келтіреді. Мұны болдырмау үшін қоғамдық кауіпсіздік
қатынастарына қылмыстық - құқықтық қорғау шаралары белгіленеді. Ол шаралар
бұл қатынастағы субьектілердің өмірін, денсаулығын, мүлкін қалыпты қызметін
қорғайды.
2. Қоғамдық қауіпсіздік қатынастары қоғамға қауіп тудыратын адамдар
үшін, басқаша айтқанда, жоғары қауіп көздері үшін белгіленеді. Жоғары қауіп
көзі жөніңдегі түсінік азаматтық- құқылық заңдылыққа нигилистік ғылым
арқылы енген, ол қауіп көзі тудырған зардап үшін азаматтық - құқылық
зандылықгың өзіндік ерекше шарттарын айқындау зиян әкелген адам емес, ал
жоғары қауіп көзі иесінің жауапкершілігі, яғни айыпсыз жауаптылық тағы
басқа қажеттілігінен туған. Қылмыстық құқық бұл ұғым қылмысты әрекетті
жіктеудің және қауіпсіздік ережесін бұзғаны үшін жауаптылықгы арттырудың
бір белгісі ретінде міндет атқарады .
Автокөлік қылмысы жөніндегі түсінік жоғары қауіп көзі жөніндегі
түсінікпен сыбайлас .
Жоғары қауіп көздерінің белгілерін айқындаудың маңызы зор, сол арқылы
автокөлік қылмысының сипатын ашуға болады. М.С.Гринбергтің мына пікірімен
санаспауға болмайды : Жоғары қауіп көздерінің мәнді және өзіндік
белгілеріне логикалық жүйелі талдау жасай отырып, жоғары қауіп көздерінің
тұрақсыздығын атап көрсетуге болады. Бұл көздерден куаттылық және
күрделілік деп аталатын басқа екі белгісі туындайды. Қуаттылық - жоғары
қауіп қаншалықты зардап келтіретінін, ал күрделілік - оның салыстырмалы
беріктігін білдіреді [9].
Келтірілген бүл белгілер: тұрақсыздық, қуаттылық және күрделілілік -
шын мәнінде, жоғары қауіп көзіне айналып отырған автокөліктерге тән
қасиеттер .
Қылмыстық зандылыққа қауіп көзі жөнінде түсінік ендіру арқылы қылмыстық
- құқылық нормалардың жіктеу шарттарын айқындауда ала - құлалыққа, сөзсіз
қатеге соқтыратын казуистік теріс, жалған құрылымнан бас тартқан болар
едік. Мүндай түсініктің жәрдемімен қажет кезде автокөлік қылмысының жалпы
құрамын түзетуге болады. Мұнан өзге бұл автокөлік қылмысы үшін бізге
қылмысты жауапкершіліктің ерекше мәселелерін шешуге өзін ақтайтын
тәуекел, жәбірленушінің айыбы, бүйрықты орындау, ауырлататын және
жеңілдететін жағдайлар, т.б. мүмкіндік берер еді.
1. Автокөлік қылмысы үшін автокөлікті пайдаланатын адам да ерекше
субьект болып табылады.
Автокөлік қылмыстарын субьектілерін төрт категорияға бөлеміз:
а автокөлік жүргізушілері;
ә автокөліктерді пайдалануды қамтамасыз ететін, техникалық жағдайына
бақылау жасайтын, сондай-ақ жол қозғалысын басқару жүйесінің операторларына
бақылау жасайтын лауазым иелері; б автокөлік жөндеушілер басқа да қызмет
көрсетушілер; вавтокөлік әрекеті саласында істейтін, өз мінез - құлқын
соған лайықтауға, жол-көлік қозғалысы қауіпсіздігі ережесін сақтауға
міндетті барлық адамдар.
Жоғары қауіп көздері өндіріске, адамдардың тұрмысы мен қызмет көрсету
саласына кеңінен енетіндіктен, кәсіпкер емес көптеген азаматтар оның әрекет
саласымен қамтылады да, кейде автокөлік қылмысы обьектілерінің шеңберін
шектеушілік қате сияқгы болып көрінеді.
Бірақ өзін - өзі ақтамайтын шектеушіліктен арылу міндетті түрде
қылмыстық жауапкершілік ауқымын кеңейту деген сөз емес.
Өйткені автокөлік қылмысы субьектілерінің шеңберін кеңейту қосымша
шектеу шарттарын ендірумен қабат жүргізіледі жол қозғалысы қауіпсіздігі
ережелерін саналы түрде бұзу, ауыр зардапқа ұрыңдыру, т.б.
Автокөлік қылмысы субьектісінің проблемасымен арнайы жауапқа
қабілеттілік жүйкелік - психологиялық салмақ түскенде автокөлік
жүргізушісінің осындай қабілетке ие екендігі және арнайы жауапқа
қабілетсіздік адам бойында автокөлікті жүргізу үшін қажетті сенсорлық,
маторлық және басқа да психофизикалық сапалардың жоқтығы.
Мұндай ұғымдарды ресмилендіру арқылы субьективті белгілерді
формализацияландыру, және субьект белгілерінің қатарына жатқызу арқылы
абайсыздық формуласынан ысырып тастауға болады .
Бұлай ету арқылы арнайы субьект жөніндегі түсінікті автокөлік қылмысына
терең қолдана аламыз: яғни оның талабына белгілі бір қызмет орны ғана емес,
психиофизикалық сапалары да жауап беруі тиіс. Бүл автокөлік қылмысының
алдын алуға да себеп болар еді. Автокөлік қылмысы дегеніміз - автокөліктің
техникалық жағдайын және оның әрекет ауқымындағы адамдардың көңіл - күйін
реттестіріп отыратын арнайы нормативпен бекітілген қауіпсіздік қозғалысы
ережелерінің бұзылуы.
Жол қозғалысы қауіпсіздігі ережелері іштен, яғни автокөлікке түрлі
қызмет көрсететін қызметкерлер тарапынан, немесе сырттан, яғни оның
әрекет саласындағы адамдар тарапынан бұзылуы мүмкін. Олардың бұзылу түрі
әрқилы: автокөлік техникалық ережелерге сәйкес емес немесе оны пайдалану
ереже талабына жауап бермейді; Оны пайдалану тиісті адамдарға
тапсырылмайды, т.б.
Бұл тәртіп бұзушылықтар автокөліктің толық немесе жарым - жартылай
жүргізуші бақылауынан шығып кетуіне әкеп соғады, осыдан кейін қоғам үшін
қауіпті жағдайдың туындауы мүмкін. Жүргізуші бақылауынан толық немесе жарым
- жартылай шыққан автокөлік белгілі бір деңгейде дербестікке ие болып,
өзінің потенциалды қауіпсіз шекараларда ережелермен бекітілген,
құрылымсыз, бүлдіргіш қасиетін танытады.
Жол қозғалысы қауіпсіздігі ережелерін бұзу арқылы жасалған автокөлік
оқиғаларының қылмыстық - құқықтық нормалары аса күрделі мәнге ие. Олар екі
бөлімнен тұрады[10]:
А құқықгың өзге салалары бойынша берілген әлеуметтік техникалық
нормалар жол қозғалысы кауіпсіздігінің ережелерінің бұзылуын жіктеу
шарттары мен тәртіп бұзғаны үшін берілуге тиіс қылмыстық - құқылық
санкцияны айқындайтын таза қылмыстық -құқылық норма.
Бұдан қылмыстық-құқылық және криминалогиялық мәнге ие маңызды
қорытындылар шығаруга болады. Біріншіден, абайсыздық автокөлік қылмысының
негізіне жол қозғалысы қауіпсіздігі ережесінің бұзылуы жатады, оның
субьективті жағы субьективтің осы тәртіп бұзушылыққа деген психикалық
көзқарасын бұзудың сипаты жауапкершілік шарасына ықпал етуі тиіс.
Екіншіден, автокөлік қылмысына қарсы қылмыстық -құқылық күрес шараларын
жетілдіру дегеніміз - тиісті нормалардың таза қылмыстық - құқылық бөлімін
де, әлеуметтік - техникалық бөлімін де жетілдіру деген сөз. Үшіншіден,
автокөлік қылмсын ескерту жол қозғалысы қауіпсіздігі ережелерінің бұзылуына
бағдарлануы тиіс.
3. Абайсыз автокөлік қылмысы үшін қылмыстық жауапкершілік негізінен ең
алдымен қозғалыс қауіпсіздігі ерекшеліктерінің бұзылуына әкеп соққан
әрекеттер жатқанмен, оның қылмыстық зардаптары абайсыздық әркеттерін
криминалдауда үлкен рөль ойнайды, абайсыздық үшін қылмыстық жауапкершілік
саласын шектейді.
Мұнан өзге, қылмыстық зардапты криминалдық шарты ретінде есепке алу, ол
қоғамдық құқықтық санаға сәйкес келеді.
Сонымен бірге абайсыздықган болған қылмыстық ерекшекліктерін есепке
алмай болмайды.
Біріншіден, ол зардап айыпкер үшін елеулі бір деңгейде сол жағдайға тән
ие болады, ал келесі деңгейде кездейсоқ мәнге ие болады. Зардап көп
жағдайда- жол қозғалысы қауіпсіздігі ережесінің бір ғана бұзылу әрекетінің
емес, бірнеше себептердің болуы мүмкін, мысалы - жағдайда өзіндік
ерекшелігі, автокөліктің жарамсыздығы, жәбірленушінің тәртібі, т.б. дәл
сондықтан, көбінесе абайсыздықгың қылмыстық нәтижесі адам мінез - құлқы
үшін кездейсоқтық болып табылады, яғни тікелей іс-әрекетке қатысты емес,
ішкі қажеттіліктен тумайды - сонымен зардап келтіру мұқтаждығы жөніндегі
пікір абайсыздық қылмысына қарсы күрес тәжірибесінің талаптарына қарсы
күрес тәжірбиесінің талаптарына жауап бермейді[11]. И.П.Ланевкенко техника
қауіпсіздігі ережелерін бұзудың зардабына байланысты қызықты мәліметтер
келтіреді: әрбір ауыр немесе кісі өлімінен аяқталған жағдайда елеусіз
жарақат пен аяқталған бірнеше ондаған тәртіп бұзушылықтан келеді. Ал жеңіл
жарқаттан әрбір он немесе жиырма ешқандай зардапсыз оқиғалардан келеді
екен. Автор былай дейді: Практикада көптеген ұқсас техника қауіпсіздігі
ережелері бұзылуының айыпкерлердің онан арғы тәртібіне қарамастан, өлімге,
ауыр немесе жеңіл жарақтқа соққан белгілі, көбінесе - бақытсыз қаупі төнбей
де өте шығады [12].
Екіншіден, абайсызда зардап келтірудің тағы да бір ерекшелігі - кейде
қылмыс бірнеше адамның жол қозғалысы қауіпсіздігі ережесін бұзуы
нәтижесінде болады. Абайсыздық қылмысына бірге қатысу мүмкіндігінің жоқтығы
- абайсыздық салдарынан қылмыстық зардапты бірге келтірген адамдарга,
әсіресе, жүзеге асырушы ретінде танылмайтын адамдарға ісіне қарай
қылмыстық - құқылық баға беру мәселесін жоққа шығара алмайды. Бұл тұрғыда
Ф.Р.Галиакбаровтың пікірімен келісуге болады, оның ойынша әлеуметтік
практика уақыты келгенде абайсыздық зардаптарын бірге келтіргені жөніндегі
жауапкершілік реттестіруді талап етуі тиіс [13].
Үшіншіден, алғашқы екі ерекшеліктен туындайтын мәселе абайсыздық
техникалық қылмыстарында қылмыс зардабы жол қозғалысы қауіпсіздігі
ережесінің бұзылу деңгейімен сәйкес келмейді: ережені дөрекі түрде
бұзғанымен соңы сәтті, тіпті субьект үшін тиімді болып шығуы мүмкін немесе
ережені елеусіз ғана бұзудың соңы қайғылы жағдайға апарып соғуы мүмкін.
Саналы да ерікті түрде қылмыс жасаушыларға қарағанда қылмыскерінің
ерекшелігі сонда: жасалған қылмыстың зардабы, оның ауырлығы абайсызда
жасаған адамның әлеуметтік - өнегелік бейнесін сипаттай алмайды.
Бұдан шығатын қорытынды криминалдауда және қылмыстық жауапкершілікті
даралауда шешуші белгіге айналмауы тиіс.
4. Қылмыс істеуде соттың үкімі мен заңға сәйкес айыпты деп танылған
адамдарға ғана қылмысты жаза қолдануға мүмкіндік беретін қылмыстық
құқығының ҚР Конститутциясынан туыңдайтын маңызды міндеттерінің бірі -
обьективті жауаптылық қабілетіне қарсы құқылық кепілдіктер белгілеу болып
табылады. Обьективті жауаптылық қабілетінің жинақталу қауіпі, әсіресе,
автокөлікті пайдалану саласында зардап келтірген жағдайда орасан зор
болады, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1 Абайсыздық қылмыстылығы және оның қоғам үшін
қауіптілігі ... ... ... ... ... .8
1.1 Абайсыздық қылмыстылығы туралы жалпы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.2 Абайсыздық қылмыстарын
жіктеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
1.3 Автокөлікті пайдалану саласындағы абайсыздық қылмысының жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2 Абайсыздықпен жасалатын қылмыстармен
күрес ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .25
2.1 Абайсыздық қылмысына қарсы күрес шараларын әлеуметтік
жоспарлау ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
2.2 Абайсыздық қылмысы үшін жазаға тарту
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... .35
2.3 Абайсызда адам
өлтіру ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...60
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Бүгінде Қазақстан өз тарихында күрделі
бетбұрыс кезеңін бастан кешіріп отыр. Республика тәуелсіздік алып, дүние
жүзілік қоғамдастық таныған егемендік мемлекетке айналды.
Бір сөзбен айтқанда, казақ халқының, Казақстан Республикасының
тарихында хронологиясы жағынан ғана емес, мазмұны жағынан да жаңа дәуір
басталды.
Жаңа әлеуметтік - саяси және экономикалық шындықтар Қазақстан
халықтарының сана - сезімін өзгертуде. Дүниеге, қоғамға, халықтың тарихына
көзқарас өзгеріп келеді. Ұлттық сана - сезім, ал сонымен бірге отанымыздың
шыншылды да ақиқатты ғана айтатын тарихына деген ынта - ықыласына қауырт
өсе түсті.
Егеменді еліміз тәуелсіздікке қол жеткізген алғашқы жылдардан-ақ
тәртіпсіздік пен салғырттыққа, ұйымдар мен мекемелердің, өндірістегі немесе
басқару жүйесіндегі кейбір адамдардың ұқыпсыздығы мен салақтығына қарсы
шешуші күрес жүргізіп келеді.
Мемлекеттік және еңбек тәртібін нығайту, жүктелген іске деген
жауапкершілікті арттыру - бүгінгі күннің басты талабы. Ғылыми - техникалық
прогресс жағдайында технологиялық процесс ережесін сақтамау, заңдылықты
бұзу үлкен зардапқа әкеліп соғуы мүмкін .
Ғылым мен техниканың даму қарқыны - заңға қайшы келетін абайсыз мінез -
құлықтарға қарсы күресті күшейтуді талап етеді, себебі техникаларды
пайдалану саласындағы заңсыздықтардың көбісі абайсыз қимыл - әрекеттердің
салдарынан болып жатады.
Ерекше сақтықты керек ететін қауіп көздерінің молаюы, адамдардың еңбегі
мен тұрмысындағы ерекшеліктер және оның мазмұны, осыған орай психикалық
қызметтің күшеюі, аз уақытта шұғыл шешім қабылдай білуді талап ететін қиын
жағдайлардың көбеюі - мұның бәрі абайсыздықтан болатын зардап қауіпінің
өсуіне әкеп соғуда .
Сонымен, біздің жағдайымызда абайсыздықтан болатын қылмысқа қарсы күрес
дегеніміз - қоғамдық қауіпсіздікті қолдау, сол арқылы экономикалық,
техникалық, мәдени - тәрбиелік, ұйымдастыру, құқылық, басқа да әлеуметтік
шараларды жүзеге асыру проблемаларын қамтиды.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті.Әлеуметтік процесс өндіргіш күштер мен
өндірістік қатынастардың дамуын ғана емес, қоңдырманың да қаншалықты
жетілдіргендігін көрсетеді. Сондықтан да қоғам дамуында болып жатқан
өзгерістер құқық қорғау институттарында әсер етпей қоймайды. Олай болса,
абайсызда болатын қылмыс проблемаларын шешу үшін, алдымен адамдардың
аңдаусыз мінез - құлқын қылмыстық құқылық тұрғыдан ретке келтіру саласына
өндіріс ендіру керек, өйткені абайсызда болатын қылмысты тудыратын қоғамдық
қатынастар мен әлеуметтік байланыстардың ауқымы тым кең.
Бұл проблеманың келелігі мен іс жүзіндегі маңыздылығы сонда, қылмысқа
бастайтын абайсыздық - негізінен адамдардың кауіпсіздігін, денсаулығын,
тиімді еңбегі мен түрлі маңызды салалардағы әлеуметтік пайдалы қызметін
қамтамасыз ететін негізгі шарттарды қылмысты түрде бұзу сияқты әрекеттерді
қамтиды.
Абайсыздық үшін жауапқа тарту - қылмыстық істегі күрделі
проблемалардың бірінен саналады. Ол ежелден - ақ ғалым - заңгерлердің
назарын аударып келеді. Абайсызда жасалған қылмысқа байланысты
заңдылықтарды дамытуға С.В. Бородин, Т.С. Дагель, Н.И.Загородников,
И.И.Карпец, В.Ф.Кириченко, В.В.Клочков, Г.А.Кригер, В.Н.Кудрявцев, Н.Ф.
Кунецова, И.П. Лановенко, Н.СЛейкино, В.Г., Скворцов, Т.В.Церетели,
Е.Қайыржанов, А.Ағыбаев, В.Нерисян, Б.Здравомыслов, В. Квашис және тағы
баска ғалымдар көп үлес қосты.
Соңғы жылдары заң әдебиеттерінде байқаусыз әрекеттердегі қылмысты
анықтаудың жолдары мен әдістері, абайсыздығы үшін жауапкершілік пен жазаға
тартудың шегі туралы, бұл сияқты заңсыздықтардағы қарсы күрестегі қылмыстық
саясатты дамыту перспективасы жөніңдегі айтыс-тартыстар. Бұл проблеманың
қаншалықты шұғыл мәселе екеңдігін көрсетті. Сонымен бірге абайсыздық
қылмысы қылмыстық және әлеуметтік - құқық саласындағы бірден - бір келеді,
күрделі қарама - қайшылыққа толы, жеткілікті зерттелмеген проблемалардан
саналады.
Диплом жұмысына жас, егеменді Қазақстан Республикасының Коституциясын,
одан туыңдайтын қылмыстық - құқықтық зандарды, сондай - ақ, қылмыстық
кодексті де әдістемелік негіз ретінде алынды [2].
Зерттеудiң мақсаты мен мiндеттерi. Жұмыстың мақсаты абайсыздықпен
жасалынған қылмыстардың алдын алу жолында тергеу әрекеттерін жетілдіру.
Мұндай мақсатқа бiр-бiрiмен өзара тығыз байланысқан төмендегi мына
мiндеттердi шешу арқылы қол жеткiзуге болады:
- абайсыздықпен жасалынған қылмыстарға құқықтық және криминалистік
сипаттама беру;
- абайсыздықпен жасалынған қылмыстарды тергеу iс-әрекеттерi ұғымы және
жүйесiн зерделеу;
- абайсыздықпен жасалынған қылмыстарды тергеу тактикасының іс-
тәжірибедегі жағдайын тану;
- абайсыздықпен жасалынған қылмыстарды тергеудегі сот сараптамасының
ролін анықтау;
- абайсыздықпен жасалынған қылмыстардың алдын алу шараларын зерттеу.
Зерттеудiң объектiсi мен пәнi. Зерттеудiң объектiсi абайсыздықпен
жасалынған қылмыстарды құқықтық реттеуге байланысты туындайтын қатынастар
болып табылады.
Зерттеудiң пәнін абайсыздықпен жасалынған қылмыстық әрекеттері құрайды.
Зерттеудiң әдiстемелерi мен теориялық негiздерi. Жұмыстың методологиялық
негiзiн материалистiк диалектиканың қағидалары, құбылыстардың дамуы мен
өзара байланыстылығының объективтi заңдылықтарының тарихи негiздiлiгi
туралы зерттеулер құрайды. Жалпы диалектикалық зерттеулермен бiрге
зерттеудiң тарихи, салыстырмалы-құқықтық, жүйелi-құрылымдық, формальды-
логикалық, статистикалық және басқа да жаңа ғылыми және iшiнара ғылыми
әдiстерi қолданылды.
Сонымен бiрге, енбекте құқық қорғау органдары қылмыскерлерiнiң арасында
сауалнама мен сұхбат жүргiзу сияқты зерттеудiң әлеуметтiк әдiстерi
пайдаланылды. Зерттеу нәтижесiнiң объективтiлiгiне қол жеткiзу үшін аталған
әдістер жинақталып, кешендi түрде қолданылды.
Зерттеудiң теориялық және тәжiрибелiк маңызы. Бітірушімен жүргiзiлген
зерттеулер экологиялық қылмыстарды тергеу әрекеттерін тиімді ұйымдастыруға
мүмкiндiк беретін өлшемдерiн көрсетедi.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі тарау және
қорытындыдан тұрады. Бірінші тарауда - абайсыздық салдарынан болатын қылмыс
проблемалары және оның қоғамдық қауіптілігі. Ал екінші тарауда - абайсыздық
салдарынан болатын қылмысқа қарсы күрес проблемасы сөз болады.
1. АБАЙСЫЗДЫҚ ҚЫЛМЫСТЫЛЫҒЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚОҒАМ ҮШІН ҚАУІПТІЛІГІ
1.1 Абайсыздық қылмыстылығы туралы түсінік
Абайсыздық қылмыскерлігі де жаппай әлеуметтік құқықгық құбылыс сияқты
қоғамның белгілі бір даму кезеңінде өмір сүретін қылмыс туралы жаппай
түсініктің құрамдас бір бөлігі болып табылады.
Абайсыздық қылмыскерлігі жөніндегі түсініктің негізіне Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексінің 21-бабына сәйкес абайсыздық салдарынан
жасаған қоғам үшін қауіпті әрекеттер немесе әрекетсіздік жатады.
Сондықтан да абайсыздық салдарынан болатын қылмыскерлік жөніндегі
түсініктің мазмұны қылмыс туралы зандылыққа онда көрсетілген абайсыздықтан
болатын қылмыстардың тізіміне және олардың сипатына сәйкес болады.
Абайсыздық қылмыскерлігі дегеніміз - белгілі бір мерзім ішінде қоғамда
абайсыздық салдарынан жасалған заңсыздықтың жиынтығы. Сондай-ақ ол түрлі
қылмыстардың жай ғана қосындысы емес белгілі бір әлеуметтік зандылықтарға
сәйкес өзінше дамып отыратын құрылымы бар қылмыстардың бірегей жиынтығы
болып табылады.
Абайсыздықпен жасалған қылмыс, абайсыздықтан болатын қылмыскерлік,
қылмыскерлік түсініктердің өзара қатынасы жеке, ерекше және жалпы деп
аталатын категориялар қатынасын диалектикасын көрсетеді, бұл жерде жеке
деген ұғым абайсыздық салдарынан болған нақты бір қылмысты, ал жалпы үғымы-
бүкіл қылмыскерлікті білдіреді. Бірақ, бұл жеке және жалпы деген екі
категорияның арасын абайсыздық қылмыскерлігі байланыстырып отырады.
Сонымен, абайсыздықтан болатын қылмыскерлік, жалпы қылмыскерліктің бір
бөлігі ретінде қаралуы тиіс. Жалпы қылмыскерлікке тән топтық қасиет, қоғам
дамуының белгілі бір кезеңінде өмір сүру заңдылығы, оның пайда болу себебі,
жағдайы және жою жолдары туралы жалпы қағида сияқты белгілер абайсыздық
қылмыскерлігіне де тән.
Қылмысты криминалогиялық жүйелеу ісінде абайсыздық қылмыскерлігі ерекше
топқа жатқьізылады, басқаша айтқанда, ол -жалпы қылмыскерлік кұрылымында
дербес элементке ие. Бұл дербестік абайсыздық салдарынан болатын
қылмыскерліктің ерекшеліктерімен айқындалады:
а) айыптың түрі бойынша, яғни, қылмыс жасаудың психологиялық механизмі
бойынша;
ә) қылмыс жасаудың әлеуметтік - психологиялық себептерімен қылмыскердің
мінез - құлқы бойынша;
б) сол қылмыстар жасалынатын қызмет салалары бойынша;
в) келтірген зардабы бойынша;
Абайсыздықтан болатын қылмыс қасақана қылмыстан ең алдымен жасаған
айыбының түріне қарай ерекшеленеді. Соған орай қасақана жасалатын қылмыстың
психологиялық механизімінен оның айырмасы сол адамның өзі істеген ісінің
қоғам үшін қаншалықты қауіпті екенін және оның қоғамға қандай зардап
әкелетінін қалай түсіретіндігіне байланысты. Абайсыздық қылмысын жасаушы
адам өз ісінің қоғамға қаншалықты қауіпті екенін білмейді: ол қоғамға зиян
келтіргісі тіпті оған жол бергісі келмейді. Өйткені ондай зардаптың
мүмкін болатынын ол алдын ала көріп біле алмайды немесе оны болдырмауға,
алдын алуға болады деп сенеді.
Бұл жерден абайсыздықтан қылмыс жасайтындарға сипаттама берудің мынадай
ерекшіліктері туындайды: қасақана қылмыс жасаушылар ерікті немесе еріксіз
түрде өзін қоғамдық мүддеге қарсы қояды, ал абайсыздық қылмысының
әлеуметтік - психологиялық себебі ұқыпсыздық, қоғамдық тәртіп ережелеріне
жауапсыз қараудан болады. Сондықтан да абайсыздықтан қылмыс жасаушылардың
қасақана қылмыс жасаушыларға қарағанда өнегелілік сапасы көбіне жоғары
болуы мүмкін.
Абайсыздық қылмыстары өндірісте, транспортта, басқару жүйесінде,
медицина практикасында, тұрмыста, т.б. салаларда ұшырасуы мүмкін. Оның
кауіптілігі қылмыстың қай салада болатындығына, қылмыскердің қандай құрал-
жабдықты пайдаланғандығына байланысты. Келтірілген зардаптың қаншалықты
ауырлығы да осыған қарап өлшенеді. Әсіресе, техникаларды пайдалану мен
басқару жүйесіндегі кәсіби абайсыздық салдарынан туындайтын қауіп аса зор
болмақ..
Осы жерден абайсыздық қылмысының тағы да бір ерекшелігі туындайды:
қасақана қылмыс жасаушының мінез - құлқы азғындық деңгейі істеген
қылмысының деңгейіне сай келеді, ал абайсыздық қылмысы кезінде ондай
сәйкестік болмайды. Қылмысқа әкеп соққан абайсыздықтан келген зиян
айыпкердің өнегелілік бұзылу деңгейімен емес, оның қызмет саласымен,
пайданылатын құрал-жабдықтарының ерекшеліктерімен, қылмысты істің
себебімен, айыпкер үшін кездейсоқ болып табылатын тағы да басқа көптеген
жағдайлармен айқындалады. Сондықтан да абайсыздық қылмысы кезінде адамның
жеке басы әлеуметтік-өнегелі мінездемесі мен келген зардаптың арасында ат
пен түйедей айырмашылық болуы мүмкін.
Қылмыскерлік түрлі белгілер мен көрсеткіштер арқылы сипатталатын аса
күрделі әлеуметтік - құқықтық құбылыстан басталады. Сондықтан да оған
қылмыстық ауырлығына, қылмыс обьектісіне, қылмыс санына, оны жасау
әдісіне түрлі белгілері бойынша талдау жасалады. Қылмысты криминологиялық
талдап, қорытудың маңызы зор. Бүл тұрғыдан алынғанда оны үш топқа бөліп
қарайды: пайдакүнемдік қылмыстар, зорлық - зомбылық қылмыстары, лауазым
иелерінің немесе мамандардың кәсіби міндетерін қасақана бұзуы арқылы
жасайтын қылмыстары. Бұл, әрине, қылмыстардың негізгі түрлерін топтау ғана,
ал олардың арасында қылмыстық неше түрлері жатыр. Профессор П.С.Дагель осы
жіктеудің қатарына дербес топ ретінде абайсыздық қылмыскерлігін қосуды
ұсынады.
Сонымен, абайсыздық қылмыскерлігі дегеніміз - қылмыскерлік жөніндегі
ауқымды түсініктің бір бөлігі, оның құрылымының дербес элементі ғана.
Қылмыстық абайсыздыққа жасалған жоғарыдағы талдаудан байқайтынымыз,
негізгі заңның 21 - бабымен Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексінің 21
- бабында берілген анықтамаға талас жоқ деп айта аламыз. Г.А Злобин мен
Б.С.Никифорв бұл анықтама қоғамдық қауіпті құбылыспен күрестің өмірлік
мұқтажына жауап бермейді. Сәйкестіктен шығар жалпы абайсыздықтың жалпы
анықтамасын қайта құрудан іс іздеген жөн дегенді айтады[3]. Қазіргі қолда
бар, абайсыздық анықтамасының кемістіктері ретінде мыналарды атап айтады:
айып жөніндегі жалпы түсінік пен ішкі ниетті айқындаудағы сәйкессіздік,
абайсыздық жалпы белгілерін айқындауда субьектінің ізі істеген ісіне қалай
қарайтындығының ескерілмеуі, бұл анықтаманың Қылмыстық кодекстің Ерекше
бөліміндегі кейбір абайсыздық қылмыскерлігі кұрамының тіркесімен сай
келмеуі, заң шеберіне сыйыспайтын басқа да абайсыздық қылмыс түрлерінің
нақты өмірде ұштасуы.
Абайсыздық қылмыскерлігін - тәртіптің абайсыз аутқуы сияқты кең
түсініктің бір бөлігі ретіңде қарау керек. Тәртіптің абайсыз ауытқуы
дегеніміз - қоғамға немесе белгілі бір әлеуметтік топқа зардап келтіретін
немесе қауіп тудыратын мінез-құлық құбылысы. Мұндайда қылмыс бұл қауіпті
түсінбеуден, одан келер зардапты елемеуден немесе ол зардапты болдырмауға
деген сенімінің күштілігімен жасалады. Бұл жерде, айта кету керек,
субьектінің қауіпті сезінуге, оның алдын ала толық мүмкіндігі бола тұра, ол
мүмкіндікті іс жүзінде асыра алмаған жағдайы мысал ретінде алынып отыр.
Абайсыздық салдарынан болатын айыптың қасақана жасалатын қылмысқа
қарағанда психологиялық механизмінде, қоғамға келер зардап пен субьектінің
ерік-түйсігі арасындағы байланысы да басқаша болады. Субьект ол зардаптың
боларын алдын-ала болжамайды ұқыпсыздық немесе олай болмайтынына сенеді
өзімшілдік. Бұл екі жағдайда да ол қоғамдық мүддеге ұқыпсыздық көрсетеді,
басқаша айтканда, тиісті сақтық шараларын жасамайды, осылайша ұқыпсыздық
пен өзімшілдіктің аяғы абайсыздыққа апарып соғады.
Өзімшілдік тұсында сақтықтың жеткіліксіздігі субьектінің қоғамға
қауіп төндіретін зардапты болдырмаудың алдын-алуға байланысты
жағдайларға беретін бағасынан байқалады субьект бұл жағдайлардың
жеткіліксіз екенін алдын ала көре білмейді; ұқыпсыздық тұсында
бұл абайсыздық болған істің өзіне қатыстылығынан көрінеді субьект,
одан қоғамға келер ауыр зардапты алдын-ала көре білмейді.
Сондықтан, абайсыз іс әрекетің салдары субьектінің еркінен тыс
болады, оның мәні мен мақсатына кірмейді, керісінше, көбінесе қарама-қайшы
келеді [4].
Бірақ абайсыздық әрекеттерінің бәрін бірдей ырықсыз импульстік іс-
әрекет жүйесіне жатқызуға қарсылар да жоқ емес. Әдетте, ерікті іс-әрекет
пен ырықсыз іс-әрекетті бір-бірінен айыра білу үшін, оның келтірген
зардабына емес, субъектінің мінез-құлқына, яғни, ол бұл әрекетті саналы
түрде жасады ма, жоқ ырықсыз акті ме, міне осы жағына қарайды. Олай
болмаған жағдайда кез-келген іс-әрекетті ырықсыз деп тануға болады,
өйткені, алдын-ала болжап, біліп, қалап жасаған іс-әрекетке қарағанда мұның
зардабы ылғи да кісі ойламағандай орасан зор және ұнамсыз болып шығады.
Абайсыздық айыптарының тағы да бір еркшелігі сол - онан келген зардап
субьектінің әрекеті үшін кездейсоқ болып табылады. Бұл, әсіресе,
қауіпсіздік ережелерін бұзу салдарынан болатын техникалық абайсыздыққа
қатысы. И.ПЛановенконы техника қауіпсіздігі ережесін бұзуға жасаған талдауы
көрсеткендей, ауыр немесе адам өліміне әкеп соққан әрбір жағдайға жеңіл
жарақатпен аяқталған ондағы ұсақ тәртіп бұзушылықтан келеді екен. Ал жеңіл
жарақатпен сәтті аяқталған жағдайлардың өзара қатынасы бірге оннан, немесе
бірге жиырмадан келеді. Автор былай дейді: Практикада техника қауіпсіздігі
ережесінің бұзылуы деңгейі бірдей бола тұра, айыпты адамның онан әрі көңіл-
күйіне, тәртібіне қарамастан, ол жағдайдың
кейде өлімге, ауыр жарақатқа немесе жеңіл жарақатқа әкеп соғатыны
белгілі. Көбіне ешқандай қауіп тудырмайтын кезі де болады. Әрине бұл
айтқанымыз абайсыздық қылмысының бәріне бірдей тура келе бермейді, бірақ
тәртіп бұзушылық пен оның зардабы арасындағы сәйкессіздік үнемі байқалып
отырады.
Абайсыздық қылмысы көбнесе белгілі бір жағдайға байланысты болады, оның
табиғатында сол нақты жағдайдың өзі аса маңызды криминогеңдік роль
атқарады. Қасақана және абайсыздық қылмыстары кезіндегі жағдай және жеке
адамның өзара ықпалын зерттеген В.А.Номоконовтың мәліметтері көңіл ау
айтарлықтай. Қасақана қылмыс жасағаңдардың көбісі жағдайды билеген 73
процент, ал абайсыздық қылмысы тұсында көбісі жағдайға керісінше тәуелді
51 процент болған [5].
Ғылым мен техниканың дамуы төтенше жағдайдың өсуіне себеп болуда, ал
бұл жағдайға көбінесе техниканы пайдалану саласыңдағы қызметкерлер мен оның
әрекет аумағындағы азаматтар тап болады. Н.А.Игатов ең тәжірбиелі деген
жүргізушілердің өзі, 3-тен 15 ретке дейін қиын жағдайға қалады дейді.
Абайсыздық қылмысының ерекшелігі сол, яғни мұнда қоғамға қарсы пиғыл
мен мақсаттың үлес салмағы мейлінше аз болады, сондай-ақ ондағы пиғыл
мақсат пен жағдайга орай пайда болған зардап арасында ешқандай байланыс
жоқ. Яғни, сондай бір зардап келтірейін деген пиғыл болмайды, ал мақсат
орындалмайды, не асығымен орындалады.
Жалпы мінездеме бойынша абайсыздық қылмыскерлерінің өнегелілік бұзылу
деңгейі елеусіз болады. В.А.Номоконовтың жоғарыдағы еңбегі, 19-6
зерттеуіне сүйенер болсақ, қасақана қылмыс жасаушыларга қарағанда
абайсыздық қылмыскерлер арасындагы теріс мінездері өте сирек, ал ең
мінезділері 5-6 аса көп ұшырасады екен. Қасақаяа және абайсызда кісі
өлтіргендер арасында зерттеу жүргізген Р.И.Михеев те осындай тұжырымға
келген.
Автотранспорт қылмысында жеке адамның психиофизиологиялық ерекшелігінің
мысалы, түйсік қабілеті, дер кезінде бірегей реакция беруі, т.б. және
психофизиологиялық жағдайының мысалы, шаршау, әбден күйзелу, сасқалақтау,
сондай-ақ шеберлік, тәжірбиелік, тосқауылға төтеп бере білу сияқты
белгілерінің жоғары криминогендік роль атқаратынын айта кеткен жөн.
Автотранспорт қылмыстарының себептерін зерттеу барысында Д.С.Ковалев мынаны
анықтады: жүргізушілерін 26, процентінің кәсіби дағдысы жеткіліксіз, 25
проценті жол апатын рульде 8-12 сағат отырған соң, ал 7,8 проценті одан да
ұзақ соң жасаған. Психологтардың зерттеулері көрсеткендей, қызметкерлердің
қиын апатты жағдайда тиімді әрекет жасай білуі, олардың өз жүйке жүйелерін
қаншалықты дұрыс меңгере алатындықтарына байланысты.
Жеке адамның бойындағы бұл ерекшеліктер мен қасиеттер жағдайға
байланысты оның іс-қимыл жасауын, Қауіпсіздік ережесінің талаптарын есепке
алу мүмкіндігін шектеп қояды, бірақ бұл мүмкіндіктен оны мүлдем айырмайды.
Олай болмаған жағдайда абайсыздық қылмысы жөнінде сөз болуы да мүмкін емес,
яғни ешқандай айып таға алмайсың.
Осы айтылғандарға орай, абайсыздық жағдайында айыптың әлеуметтік-саяси
мәні мынандай ерекше түрде жүз береді: жағдайға жеткілікті назар аудармау,
жеңіл, жауапсыз қарау. Бүл абайсыздық қылмыскерлері үшін қоғамға жат бағыт-
бағдар қасиет деген сөз, ол сақтық ережелеріне, қоршаған орта мен
әлеуметтік құндылықтарға ұқыпсыз, жеңіл, жауапсыз караудан көрінді. Мұны
былай түсіндіруге болады, кей авторлар абайсыздық қылмысындағы жағдайға
байланысты қауіпті факторларымен жеке адамның психофизикалық
ерекшеліктеріне маңыз береді де, абайсыздықтың әлеуметтік-саяси табитатына
тиісті баға бермейді. Қауіпті зардап тек жағдайда, сондай-ақ жеке адамның
психофизикалық ерекшелігіне байланысты немесе тек дағдының жоқтығынан
туындаса, онда айып жөнінде, тіпті оны абайсыздық түрінде де сөз етуге
болмайды. Сонымен бірге абайсыздық қылмысы қысқа мерзімдік, бір сәттік те
болса сол адам бойындағы қоғамға жат пиғылмен байланысты болады.
ГДР-дің 1968 жылғы Қылмыстық кодексінде 2- бөлім, пр. 8 әлеуметтік-
саяси бөлігі абайсыздық қылмысының бір түрлеріне зандылық айқындаушы
ретінде өндірілген: қылмысты іс барысында өзінің міндеттік борышын бұзып
отырғанын сезінбейтін адам абайсыздық әрекеттер жасайды, себебі ол жауапсыз
салғырттық нәтижесінде өз міндетін түсінбейді немесе жауапсыздық салдарынан
міндеттік борышын бұзуға әбден еті үйреніп кеткен, мұның аяғы қашанда
зиянды зардапқа әкеп соғады.
М.Д. Шаргородский былай деп жазады: Бүгінгі адам өз жауапкершілігше
алған қызметі үшін де, аяғы үлкен зардапқа апарып соққан ас-әрекеті үшін де
жауап беруі тиіс. Операцияны сауатсыз жүргізген соның нәтижесінде сырқат
қайтыс болған хирург те дәл осылайша жауап беруі тиіс. Себебі операцияны
жақсы жүргізу оның қолынан келмейді, өйткені медицина институтын
бітіргенімен нашар оқыған, операцияны жақсы жасай алмайды, бірақ ол осы
салада істеуге ниет еткеннен кейін, оның үлесінен шығуға міндетті болатын.
Олай болса мамандығын игере алмау салдарынан болған зардапқа хирург жауап
береді.
Мұны былай түсінуге болады: Өзі дайын емес қауіпті істі қолға алған
адам, өз жеңілдігінің нәтижесінде болған зардап үшін жауап беруі тиіс.
Бірақ мұндай жағдайды қылмыстық абайсыздық деп тану үшін М.Д.Шаргородский
айтқандай, субьективті белгілерден бас тарту талап етілмейді. Бұл жерде
ұқыпсыздық емес, шартты түрде қылмыстық надандық деп аталатын абайсыз
әрекеттің өзіндік бір түрлері сөз болып отыр .
Қылмыстық надандық тұсында адам өз іс-әрекеттерінің қоғам үшін
қауіпті екенін, оған жол бермеуі керектігін, сондай-ақ бұл іс-әрекетке
өзінің дайын емес екендігін сезінуге мүмкіндігі бола тұра оны сезінбейді.
Сондықтан да бұл жерде абайсыздықтың субъективті белгісі орын алған.
Өзімшілдікке қарағанда бұл жағдайда адам өз әрекетінің қоғамға қауіпті
зардабын алдын-ала болжай алмайды, ал ұқыпсыздыққа қарағанда өз
надандығынан оны болжай білуге пайымы жетпейді. Бірақ мұның бәрі кешіруге
болмайтын себептерге жатады. Қызметіне, білімі мен тәжірибесіне сәйкес
қойылатын талапты адам қалай түсінсе, болған жағдайға байланысты оның айыбы
солай анықталады.
Өзімшілдік және ұқыпсыздық белгілеріне сай келмейтін абайсыздық
айыбының тағы да бір түрі ерік ұқыпсыздығы. Қоғамдық қауіпті зардапты
болдырмау үшін дұрыс шешім қабылдауды талап ететін қиын жағдайға түскен
субъект дұрыс шешім табуға және кесірлі зардаптың алдын алуға мүмкіндігі
бола тұра және солай етуге міндетті екендігіне қарамастан, дұрыс шешім таба
алмайды немесе ол шешімді жүзеге асыра алмайды. Мұндай жағдайда өзімшілдік
те, субъект ешнәрсеге де сеніп, арқа сүйемейді ұқыпсыздық та жоқ. Ерік
ұқыпсыздығының себебі сасқалақтау, әбіржу барысында субъект не істерін
білмей, күш-жігерін жинақтап, қауіпті зардапты болдырмауға бағыттай
алмайды. Мысалы, Езепчикас пен Данилиннің ісі бойынша КСРО Жоғары Сотының
Әскери колегиясы Данилиннің кісі басу кезінде оның қабілетіне, айналадағы
жағдайды дер кезінде дұрыс түсінуіне және шешім қабылдауына қорқыныш пен
сасқалақтаудың қаншалықты кесірін тигізетінін анықтау үшін сараптама
экспертиза жасау қажет деп тапты. Онсыз Данилиннің бақытсыз оқиғаның
алдын алуына мүмкіндігі болды ма деген мәселені шешу мүмкін емес еді.
Төтенше оқиғалар әбден молайған. Бүгінгі жағдайда абайсыздық қымысының бұл
түрі есе түспек.
М.С.Гринберг әдейі жауапқа қабілетсіздік деген түсінік ендіру жөнінде
мәселе қойған. Бұл түсінікті ресмилендіру үшін көп жағдайда қылмыстык, -
кұқық шеңберінен шығып кететін: кәсіби жарамдылық белгісін аныктау маман
моделі, жеке адамның психофизикалық сапасын ажыратудың кәсіби әдісін
дұрыс таңдау, кәсіби аттестация ұйымдастыру сияқты басқа да көптеген
күрделі мәселелерді шешу керек.
Адамдардың бойындағы психофизикалық проблемалар әбден шиелеиіскен
бүгінгі таңда ол мәселелерді шешу және оны күрделі өндіріс талабына
сәйкестендіру аса келелі мәселелердің бірі. Бұлай еткенде біз абайсыздық
қылмысының да, техника қолдану саласында одан келер зардаптың да алдын
алған болар едік.
Бірақ әдейі жауапқа қабілетсіздік түсінігін ресмилендіру
абайсыздықтың субъективті белгілерінің маңызын жоққа шығара алмайды.
Техникалық жүйені операторларына жатпайтын субъектілер жөнінде
айтпағанның өзінде оларға әдейі жауапқа қабілетсіздік түсінігін
қолдануға болмайды, белгілі бір процетерді қауіпсіз жүргізу үшін қажетті
операторлық сапа
жинақтау - оның қаншалықты жүйкелік-психологиялық салмақ түсіретіндігіне
қарамастан нақты бір белгілі жағдайда ғана есептелген. Ал кез келген
оператор дұрыс шешімін таба бермейтін шұғыл жағдайлар үнемі болып тұрады.
Сондай-ақ жеке адамның бойындағы психофизикалық сапалардың да ішкі
өзгеріске
ұшырауының мүмкін екендігін ұмытпау керек. Осымен субъективті белгілер
қылмысты абайсыздықтың мінездемесіне саналады және жағдайды заң тұрғысынан
айқындау кезінде оны ескермеу мүмкін емес. Осыған орай, қылмысты
абайсыздықа мынадай анықтама беруге болады:
Егер қылмыс істеген адам өзінің әрекеттерінің немесе әрекетсіздігінің
қоғамға қауіпті зардаптары болуы мүмкін екенін түсінбесе, бірақ түсінуге
тиіс және түсіне алмайтындай болса, немесе оның қоғамға қауіпті болуы
мүмкін екенін болжаған болса, бірақ жеңіл ойлықпен оның алдын алуға болады
деп есептесе, немесе ондай зардаптың болуы мүмкіндігін болжай алмаса, бірақ
болжауга тиіс жәнс болжай алатындай болса, онда қылмыс абайсыздықпен
істеледі деп танылады.
Осындай анықтама бергенде ғана Негізгі Заңның 9-бабы мен ҚР қылмыстық
кодексінің 9 бабындағы кемшілікті едәуір деңгейде түзеткен болар едік,
сонда бұл анықтама: а жалпы айып пен ниеттің анықтамасына сәйкес келер
еді, әсубьектінің іс-әрекеттің қоғамдық қауіптілігіне деген психикалық
көзқарасына мінездеме берер еді, б формальды құрамы бар қылмысқа және
абайсыздық айыбының өзге де түрлеріне өзімшілдік пен ұқыпсыздықтан басқа
қолдануға болар еді, в абайсыздықтың барлық түрлерінің обьективті және
субьективті белгілеріне мінездеме беріп, обьективті айыптаудан сақтар едік.
Зандылық техникасы тұрғысынан қарағанда деп саналатын басқа да шешімдер
бар: мысалы, негізгі Зандағы 9 бапты екіге бөлу, бірінші бөлімінде -
абайсыздықтың жалпы белгілерін беру екінші бөліміңде олардың түрлерін
айқындау[7].
1.2 Абайсыздық қылмыстарын жіктеу
Абайсыздық қылмыскерлігінің құрылымын айқындау үшін абайсыздық
қылмыстарын қылмыстық-құқықтық және криминалогиялық белгілері бойынша
жіктеу керек. Осыған орай негізгі жіктеу белгілерін таңдау мәселесі
туыңдайды. Ондай белгі ретіңде абайсыздық қылмысы кезінде бұзылған қоғамдық
қатынастарды яғни, қылмыс объектісі алу ретсіз. Өйткені түрлі
обьектілерге әсер ететін абайсыздық қылмыстары криминалогиялық тұрғыдан
алғанда өзара ұқсас болып келуі мүмкін. Абайсыздық қылмысы нәтижесінде
болған зардаптарды да заттай, рухани немесе дене жарақаты жіктеу негізіне
алуға болмайды, өйткені нақты болған зардап көп ретте кездейсоқ жағдайға
байланысты болады, мұнан өзге көп жағдайда түрлі зардаптардың табуы
байқалады. Абайсыздық қылмыстарының құрамын қылмысты нәтижесінің болуына
немесе болмауына қарай бөлудің біршама маңызы бар. Бірақ бұл бөлу таза
қылмыстық - құқылық мәнге ие, көрсетілген абайсыздық қылмыстар тобының
криминалогиялық ерекшеліктерін ашпайды. Ол осы ерекшеліктерден туындайды.
Абайсыздық қылмыстарын оқиға болған қызмет саласына қарай жіктеудің
криминалогиялық және қылмыстық - құқылық маңызы зор. Бұлайша жіктеу
абайсыздық қылмыстарын қоғамдық қауіптілігіне және қылмысты жасау
механизіміне қарай топтарға бөлуге, осыған орай оған қарсы күрес
шараларының ерекшеліктерін айқындауға мүмкіндік береді.
Абайсыздық қылмыскерлігі мынадай екі топқа бөлінуі тиіс: тұрмыстық және
кәсіптік. Өз кезегінде тұрмыстық абайсыздық екі түрге бөлінеді:
- техникалық жабдықтар әрекеті саласынан тыс жерде және техника
жабдықтарын, басқа да қауіптілігі жоғары кездерді пайдаланусыз болған
тұрмыстық абайсыздық қылмысы; әтехникалық жабдықтар әрекеті саласында және
техника жабдықтары мен басқа қауіптілігі жоғары кездерді пайдалану
арқасында болған абайсыздық қылмысы. Кәсіби абайсыздық үш түрге бөлінеді:
- техникалық жабдықтар әрекеті саласында және техника жабдықтары мен
басқа да қауіптілігі жоғары кездерді пайдалу арқасында болған кәсіби
абайсыздық қылмысы; ә таза кәсіби қызмет саласында болған және лауазымдық
басқару міндетін пайдалану барысында абайсыздық қылмысы.
Бұл жіктеуді мынадай схема арқылы көрсетуге болады:
Техникалық таза лауазымдық жабдықтар кәсіби басқару әрекетінен
әрекеті қызмет міндетін тыс саласында пайдалану барысында.
Осылайша абайсыздық қылмысын негізінен төрт түрге бөлуге болады:
1. Техникалық жабдықтар әрекетінен, сондай-ақ қауіптілігі жоғары басқа
да көздерден тыс салада болатын тұрмыстық абайсыздық қылмыстарды ежелден
келе жатқан, ал бүгінгі күні абайсыздық қылмысының ең аз кездесетін түрінен
саналады. Оған абайсыз әрекет абайсыздықган болған ауыр немесе жеңіл дене
жарақаттары, мемлекеттік, қоғамдық немесе жеке азаматтардың мүліктерін
абайсыздықтан жою немесе зиян келтіру жатады. Айта кету керек, бұл баптар
бойынша өзге топтарға жататын қылмыстарды да жіктеуге болады, мысалы, егер
кісі өлімі немесе мүліктің жойылуы салдарынан болса, т.б.
Осылайша, абайсыздық қылмыстарын ұсынылып отырған, тәртіп бойынша
жіктеу ҚР Қылмыстық кодексіндегі құралдарды жіктеумен сәйкес келмейді .
Бұл топтың жалпы абайсыздық қылмысындағы үлес салмағы оншалықты үлкен
емес, бірақ оның динамикасы өсіп келеді.
Техникалық жабдықтар мен басқа қауіптілігі жоғары көздердің әрекет
саласында болған абайсыздық қылмыстары - абайсыздық қылмыскерлігінің
көптеген топтарын құрайды, олар көбіне кәсіби қызмет барысында жүз береді.
Бірақ бүл қылмыстар тұрмыс ауқымында да болып жатады.
Мұнан өзге, техника жабдықтарын пайдалануға қатысы жоқ азаматтар да
оның әрекет саласына жиі тап болады, осыдан келіп, кейбір абайсыздық
салдарынан ол жабдықтардың қауіпсіздік қызметі бұзылады да, соңы ауыр
зардапқа соғады.
Сондықтан да бұл топтағы қылмыстарды техника жабдықтарын
пайдаланушылардың да, сондай-ақ техника жабдықтарын пайдалану ережелерін
жақсы білуге және өздерінің іс-қимылын соған лайықтай білуге міндетті, осы
салада жүрген өзге адамдардың да жасаулары мүмкін.
Бұл топтағы қылмыстардың абайсыздық қылмыстарының жалпы құрамы ретінде
де, сондай-ақ техникалық қылмыстардың кұрамы ретінде де қаралуы мүмкін. Ол
қылмыстардың жалпыға бірдей белгісі - олар адам мен техниканың өзара қатысы
арқылы жүз береді, техникалық жабдықгардың субьектінің немесе басқарушының
ауқымынан шығып кетуіне әкеп соғады да қоғамға қауіпті зардап келтіреді.
3. Таза кәсіби қызмет саласында техникалық және лауазымдық басқару
міндеттерін пайдаланудан тыс болған абайсыздық қылмыстары қылмыстың бұл
саласында дербес топ құрайды. Оған субьектінің өз кәсіби міндеттерін
орындамауы немесе тиісті деңгейде орындамауы нәтижесінде қоғамға зиян
келтірген жағдайлар жатады. Қылмыстық занда ондай жағдайлар арнайы
қаралған: Егер олар арнайы құрамда көрілмеген болса, болған зардапқа
байланысты абайсыздық қылмыстарының жалпы құрамы қолданылуы мүмкін.
4.Абайсыздық қылмысының соңғы тобын лауазымдық басқару міндетін
пайдалану нәтижесінде жасалған қылмыстар құрайды. Соңғы құрам осы қылмыстар
тобы үшін жалпылама түрде қаралуы мүмкін.
Бұл көрсетілген қылмыстар тобының маңызы мен қауіптілігі соңғы уақытта
кәбейе түсті. Мұны қоғамдық өмірімізде басқару жүйесі рөлінің өсуімен
түсіндіруге болады. Осыған орай жіберілген қатенің құны да арта бермек,
олай болса басқару шешімдерінің уақытылы және дұрыс болуы үшін лауазым
иелеріне қойылар талап та өсе түсті.
ГДР 169-бап және ПХР 3,217 -бап қылмыстық кодекстерінде шаруашылық
тәуекелі мен даму тәуекелінің қылмыстық жауапкершіліктен азат ететін жағдай
ретінде ендіру назар аударуға тұрады. Негізгі, қылмыстық кодекстің жалпы
бөліміне іс - әрекеттің қоғамдық қауіптілігін жоққа шығаратын жағдай
ретінде өзін-өзі ақтаған тәуекелді ендірсе дұрысырақ болған болар еді.
5.Автоматты басқару жүйесін АБЖ өндірудің өсуіне байланысты алдағы
уақытта АБЖ негізінде қабылдап, елеулі зиян келтірген, теріс басқару
шешімдері үшін қылмысты жауапкершілікке тарту проблемасы болады. Бұл жерде
АБЖ жағдайында жалпы жауапкершілік проблемасының қылмыстық құқылық аспекті
сөз болып отыр. Қылмыстық құқық еліміздің халық шаруашылыгы мен басқару
саласында елеулі зиянгершілікке соқтырып отырған немқұрайлылық пен шаруаны
бетімен жіберушілік сияқты қауіпті құбылысқа қарсы күресте елеулі басты
болмаса да көмекші рөл ойнауы тис.
АБЖ-ны кеңінен ендіру арқылы хабар көлемін кеңейтуге, қабылдайтын
шешімнің нәтижесін болжау мүмкіндігін арттыруға қол жететіндіктен лауазым
иелеріне жүктелер жауапкершілік те күшейе түспек. Мұның алғы шарты -
басқару шешімдерін қабылдау мен жүзеге асыру процесін дәл ұйымдастыру және
нормативтік тұрғыдан бекіту, сондай-ақ оған қатысты адамдардың міндеттері
мен құқын айқындай білу болып табылады. Басқаша айтқанда, туындайтын қарым
- қатынастарды құқылық реттестіру арқылы бұл процесті арнайы бағдарламаға
алу керек. Мұндай жағдайда жалпылама қате шешім қабылдағаны үшін, хабар
мен қамтамасыз етуге, басқару шешімімен дайындауға, шығару және жүзеге
асыруға байланысты бекітілген нақты нормативті міндетін орындамағаны
үшін немесе ойындағыдай орындамағаны үшін жауапкершілікке тартылады..
АБЖ негізіңде басқару шешімдерін қабылдау процессін тәртіпке келтіру.
АБЖ жүйесіндегі ӘВМ-ді пайдаланудың қауіпсіздік ережелерін жасау және бұл
қызметке қатысты барлық адамдардың міндеттері мен құқығын дәл айқындау-
қылмыстық зандылыққа АБЖ-ны қылмыстық құқылық тұрғыдан қорғауға бағытталған
арнайы қылмыстар құрамы қалыптастыруға және өндіруге мүмкіндік береді. Ол
құрам- автоматы басқару жүйесін пайдалану ережесін бұзу нәтижесінде үлкен
материалдық шығынға немесе басқалай елеулі зардапқа жол беру.
1.3 Автокөлікті пайдалану саласындағы абайсыздық қылмысының жалпы
сипаттамасы
Абайсыздықпен жасалған қылмыстарымен күрестің криминалогиялық және
қылмыстық - құқықтық проблемаларын зерттеу ең алдымен бастапқы негізгі
түсініктің мазмұны дәл талап етіледі.
Абайсыздық қылмыстылығы, абайсыздық қылмыскер, қылмысты
абайсыздық сияқгы түсінік категорияларының негізінде ең алдымен абайсыздық
қылмысы жөніндегі ұғым жатыр. Айыптың абайсыздық түрінің белгілерін
абайсыздық құрылымын есепке алмайынша, дұрыс тұжырымдау мүмкін емес,
өйткені, ол құрылым сол абайсыздықтың субьективті жағынан саналады.
Абайсыздық қылмыстың қасақана қылмысқа қарағанда өзіндік
ерекшеліктері болады. Ол ерекшеліктері абайсыздық қылмыстың
субъективті жағын ғана сипаттап қоймайды, сонымен бірге объективті
жағын да сипаттайды. Және де обьективті жағынан ерекшкліктері
субъективті жағынан ықпал етіп отырады. Абайсыздық әрекеттерін жіктеу, оған
жаза беру және профилактика кезінде бүл есепке алынуы тиіс. Оның зерттеудің
маңыздылығы сонда, қылмыстық құқығының мәселелері, әсіресе, оның жалпы
бөлімі қасақана қылмысқа қолданылатындай етіп жасалған, осыдан келіп
оны абайсыздық қылмысына қолдануға мүлде болмайды мысалы, абайсыздық
қылмысына ортақтас болу жөніндегі түсінік немесе олардың ерекшеліктерін
жеткілікті деңгейде есепке алмайды мысалы, ауырлататын және жеңілдететін
жағдайлар[8].
Кешеге дейін қылмысты абайсыздық негізінен абайсыздық қылмысының
моделінен айналған абайсызда кісі өлтіру сияқгы қылмысқа ғана қолданып
келеді. Айыптың түрін, анығырақ айтқанда -өзімшілдік, ұқыпсыздық қылмысын
айқындау алдын-ала белгіленген модель бойынша жүргізіледі, бұндағы
кемшілік - айып субъектінің тек қылмыс нәтижесіне психикалық қатысын ғана
айқындайды.
Қазіргі уақытта абайсыздық қылмыстылығының басым бөлігі бестен төрт
техника пайдалану саласында болады, бұған Қылмыстық кодексте 30-дан астам
норма арналған, олар абайсыздық қылмысының аса қауіпті түрлеріне жатады, ал
бүгінгі танда қауіптілік онан сайын өсе түсуде. Сондықган да абайсыздық
қылмысының моделіне - техниканы пайдалану саласындағы қылмыстар, абайсыздық
техникалық қылмыстары жатады.
Жалпы абайсыздық қылмыстарын М.С. Гринберг Б.А.Куринов, И.П.Лановенко,
В.Е.Квашис, Ш.Д.Махмудов тағы басқа ғалымдар зерттеген. Бірақ ол мәселелер
әлі де болса жете зерттелмеген немесе оны шешу қиын жағдайда тұрған сияқты.
Жалпы автокөлік қылмыстарының белгілері мен ерекшкліктерін зерттей түсу
қажет.
Техникалық қылмыстардың белгілерін мен ерекшкліктерін талдамас бұрын,
олардың жалпы анықтамасын беру керек: яғни, техникалық қылмыс дегеніміз -
жоғары қауіп кездерін пайдаланатын немесе олардың әрекет саласындағы
адамдардың қауіпсіздік ережелерін қасақана немесе абайсызда бұзу арқылы
техниканы басқарушы субьектінің бақылаудан айрылып қалуы нәтижесінде
қоғамдық кауіпсіздікке қол сұғу, абайсыздық салдарынан қоғамға келтіру
немесе соған мүмкіндік жасау деген сөз.
Бұл қатынастар ең алдымен әлеуметтік-техникалық нормалармен реттеледі,
сол арқылы автокөлік жүйесінің апатынсыз жұмыс істеуін қамтамасыз етеді.
Олар автокөлікте пайдалану кезінде адамдардың өзара қатынасына, техникалық
бақылаудан шығып кетпеуіне, оны қауіпсіз ұстауға, жол көлік оқиғаларын
ықпал етеді. Бұл қатынастардың бұзылуы автокөлікке немесе оның әрекет
саласына байланысты адамдардың денсаулығы мен өміріне қауіп келтіреді,
үлкен материалдық зардапқа соқтырады. Транспорт жұмысына, басқа да қоғамдық
қызмет түрлеріне нұқсан келтіреді. Мұны болдырмау үшін қоғамдық кауіпсіздік
қатынастарына қылмыстық - құқықтық қорғау шаралары белгіленеді. Ол шаралар
бұл қатынастағы субьектілердің өмірін, денсаулығын, мүлкін қалыпты қызметін
қорғайды.
2. Қоғамдық қауіпсіздік қатынастары қоғамға қауіп тудыратын адамдар
үшін, басқаша айтқанда, жоғары қауіп көздері үшін белгіленеді. Жоғары қауіп
көзі жөніңдегі түсінік азаматтық- құқылық заңдылыққа нигилистік ғылым
арқылы енген, ол қауіп көзі тудырған зардап үшін азаматтық - құқылық
зандылықгың өзіндік ерекше шарттарын айқындау зиян әкелген адам емес, ал
жоғары қауіп көзі иесінің жауапкершілігі, яғни айыпсыз жауаптылық тағы
басқа қажеттілігінен туған. Қылмыстық құқық бұл ұғым қылмысты әрекетті
жіктеудің және қауіпсіздік ережесін бұзғаны үшін жауаптылықгы арттырудың
бір белгісі ретінде міндет атқарады .
Автокөлік қылмысы жөніндегі түсінік жоғары қауіп көзі жөніндегі
түсінікпен сыбайлас .
Жоғары қауіп көздерінің белгілерін айқындаудың маңызы зор, сол арқылы
автокөлік қылмысының сипатын ашуға болады. М.С.Гринбергтің мына пікірімен
санаспауға болмайды : Жоғары қауіп көздерінің мәнді және өзіндік
белгілеріне логикалық жүйелі талдау жасай отырып, жоғары қауіп көздерінің
тұрақсыздығын атап көрсетуге болады. Бұл көздерден куаттылық және
күрделілік деп аталатын басқа екі белгісі туындайды. Қуаттылық - жоғары
қауіп қаншалықты зардап келтіретінін, ал күрделілік - оның салыстырмалы
беріктігін білдіреді [9].
Келтірілген бүл белгілер: тұрақсыздық, қуаттылық және күрделілілік -
шын мәнінде, жоғары қауіп көзіне айналып отырған автокөліктерге тән
қасиеттер .
Қылмыстық зандылыққа қауіп көзі жөнінде түсінік ендіру арқылы қылмыстық
- құқылық нормалардың жіктеу шарттарын айқындауда ала - құлалыққа, сөзсіз
қатеге соқтыратын казуистік теріс, жалған құрылымнан бас тартқан болар
едік. Мүндай түсініктің жәрдемімен қажет кезде автокөлік қылмысының жалпы
құрамын түзетуге болады. Мұнан өзге бұл автокөлік қылмысы үшін бізге
қылмысты жауапкершіліктің ерекше мәселелерін шешуге өзін ақтайтын
тәуекел, жәбірленушінің айыбы, бүйрықты орындау, ауырлататын және
жеңілдететін жағдайлар, т.б. мүмкіндік берер еді.
1. Автокөлік қылмысы үшін автокөлікті пайдаланатын адам да ерекше
субьект болып табылады.
Автокөлік қылмыстарын субьектілерін төрт категорияға бөлеміз:
а автокөлік жүргізушілері;
ә автокөліктерді пайдалануды қамтамасыз ететін, техникалық жағдайына
бақылау жасайтын, сондай-ақ жол қозғалысын басқару жүйесінің операторларына
бақылау жасайтын лауазым иелері; б автокөлік жөндеушілер басқа да қызмет
көрсетушілер; вавтокөлік әрекеті саласында істейтін, өз мінез - құлқын
соған лайықтауға, жол-көлік қозғалысы қауіпсіздігі ережесін сақтауға
міндетті барлық адамдар.
Жоғары қауіп көздері өндіріске, адамдардың тұрмысы мен қызмет көрсету
саласына кеңінен енетіндіктен, кәсіпкер емес көптеген азаматтар оның әрекет
саласымен қамтылады да, кейде автокөлік қылмысы обьектілерінің шеңберін
шектеушілік қате сияқгы болып көрінеді.
Бірақ өзін - өзі ақтамайтын шектеушіліктен арылу міндетті түрде
қылмыстық жауапкершілік ауқымын кеңейту деген сөз емес.
Өйткені автокөлік қылмысы субьектілерінің шеңберін кеңейту қосымша
шектеу шарттарын ендірумен қабат жүргізіледі жол қозғалысы қауіпсіздігі
ережелерін саналы түрде бұзу, ауыр зардапқа ұрыңдыру, т.б.
Автокөлік қылмысы субьектісінің проблемасымен арнайы жауапқа
қабілеттілік жүйкелік - психологиялық салмақ түскенде автокөлік
жүргізушісінің осындай қабілетке ие екендігі және арнайы жауапқа
қабілетсіздік адам бойында автокөлікті жүргізу үшін қажетті сенсорлық,
маторлық және басқа да психофизикалық сапалардың жоқтығы.
Мұндай ұғымдарды ресмилендіру арқылы субьективті белгілерді
формализацияландыру, және субьект белгілерінің қатарына жатқызу арқылы
абайсыздық формуласынан ысырып тастауға болады .
Бұлай ету арқылы арнайы субьект жөніндегі түсінікті автокөлік қылмысына
терең қолдана аламыз: яғни оның талабына белгілі бір қызмет орны ғана емес,
психиофизикалық сапалары да жауап беруі тиіс. Бүл автокөлік қылмысының
алдын алуға да себеп болар еді. Автокөлік қылмысы дегеніміз - автокөліктің
техникалық жағдайын және оның әрекет ауқымындағы адамдардың көңіл - күйін
реттестіріп отыратын арнайы нормативпен бекітілген қауіпсіздік қозғалысы
ережелерінің бұзылуы.
Жол қозғалысы қауіпсіздігі ережелері іштен, яғни автокөлікке түрлі
қызмет көрсететін қызметкерлер тарапынан, немесе сырттан, яғни оның
әрекет саласындағы адамдар тарапынан бұзылуы мүмкін. Олардың бұзылу түрі
әрқилы: автокөлік техникалық ережелерге сәйкес емес немесе оны пайдалану
ереже талабына жауап бермейді; Оны пайдалану тиісті адамдарға
тапсырылмайды, т.б.
Бұл тәртіп бұзушылықтар автокөліктің толық немесе жарым - жартылай
жүргізуші бақылауынан шығып кетуіне әкеп соғады, осыдан кейін қоғам үшін
қауіпті жағдайдың туындауы мүмкін. Жүргізуші бақылауынан толық немесе жарым
- жартылай шыққан автокөлік белгілі бір деңгейде дербестікке ие болып,
өзінің потенциалды қауіпсіз шекараларда ережелермен бекітілген,
құрылымсыз, бүлдіргіш қасиетін танытады.
Жол қозғалысы қауіпсіздігі ережелерін бұзу арқылы жасалған автокөлік
оқиғаларының қылмыстық - құқықтық нормалары аса күрделі мәнге ие. Олар екі
бөлімнен тұрады[10]:
А құқықгың өзге салалары бойынша берілген әлеуметтік техникалық
нормалар жол қозғалысы кауіпсіздігінің ережелерінің бұзылуын жіктеу
шарттары мен тәртіп бұзғаны үшін берілуге тиіс қылмыстық - құқылық
санкцияны айқындайтын таза қылмыстық -құқылық норма.
Бұдан қылмыстық-құқылық және криминалогиялық мәнге ие маңызды
қорытындылар шығаруга болады. Біріншіден, абайсыздық автокөлік қылмысының
негізіне жол қозғалысы қауіпсіздігі ережесінің бұзылуы жатады, оның
субьективті жағы субьективтің осы тәртіп бұзушылыққа деген психикалық
көзқарасын бұзудың сипаты жауапкершілік шарасына ықпал етуі тиіс.
Екіншіден, автокөлік қылмысына қарсы қылмыстық -құқылық күрес шараларын
жетілдіру дегеніміз - тиісті нормалардың таза қылмыстық - құқылық бөлімін
де, әлеуметтік - техникалық бөлімін де жетілдіру деген сөз. Үшіншіден,
автокөлік қылмсын ескерту жол қозғалысы қауіпсіздігі ережелерінің бұзылуына
бағдарлануы тиіс.
3. Абайсыз автокөлік қылмысы үшін қылмыстық жауапкершілік негізінен ең
алдымен қозғалыс қауіпсіздігі ерекшеліктерінің бұзылуына әкеп соққан
әрекеттер жатқанмен, оның қылмыстық зардаптары абайсыздық әркеттерін
криминалдауда үлкен рөль ойнайды, абайсыздық үшін қылмыстық жауапкершілік
саласын шектейді.
Мұнан өзге, қылмыстық зардапты криминалдық шарты ретінде есепке алу, ол
қоғамдық құқықтық санаға сәйкес келеді.
Сонымен бірге абайсыздықган болған қылмыстық ерекшекліктерін есепке
алмай болмайды.
Біріншіден, ол зардап айыпкер үшін елеулі бір деңгейде сол жағдайға тән
ие болады, ал келесі деңгейде кездейсоқ мәнге ие болады. Зардап көп
жағдайда- жол қозғалысы қауіпсіздігі ережесінің бір ғана бұзылу әрекетінің
емес, бірнеше себептердің болуы мүмкін, мысалы - жағдайда өзіндік
ерекшелігі, автокөліктің жарамсыздығы, жәбірленушінің тәртібі, т.б. дәл
сондықтан, көбінесе абайсыздықгың қылмыстық нәтижесі адам мінез - құлқы
үшін кездейсоқтық болып табылады, яғни тікелей іс-әрекетке қатысты емес,
ішкі қажеттіліктен тумайды - сонымен зардап келтіру мұқтаждығы жөніндегі
пікір абайсыздық қылмысына қарсы күрес тәжірибесінің талаптарына қарсы
күрес тәжірбиесінің талаптарына жауап бермейді[11]. И.П.Ланевкенко техника
қауіпсіздігі ережелерін бұзудың зардабына байланысты қызықты мәліметтер
келтіреді: әрбір ауыр немесе кісі өлімінен аяқталған жағдайда елеусіз
жарақат пен аяқталған бірнеше ондаған тәртіп бұзушылықтан келеді. Ал жеңіл
жарқаттан әрбір он немесе жиырма ешқандай зардапсыз оқиғалардан келеді
екен. Автор былай дейді: Практикада көптеген ұқсас техника қауіпсіздігі
ережелері бұзылуының айыпкерлердің онан арғы тәртібіне қарамастан, өлімге,
ауыр немесе жеңіл жарақтқа соққан белгілі, көбінесе - бақытсыз қаупі төнбей
де өте шығады [12].
Екіншіден, абайсызда зардап келтірудің тағы да бір ерекшелігі - кейде
қылмыс бірнеше адамның жол қозғалысы қауіпсіздігі ережесін бұзуы
нәтижесінде болады. Абайсыздық қылмысына бірге қатысу мүмкіндігінің жоқтығы
- абайсыздық салдарынан қылмыстық зардапты бірге келтірген адамдарга,
әсіресе, жүзеге асырушы ретінде танылмайтын адамдарға ісіне қарай
қылмыстық - құқылық баға беру мәселесін жоққа шығара алмайды. Бұл тұрғыда
Ф.Р.Галиакбаровтың пікірімен келісуге болады, оның ойынша әлеуметтік
практика уақыты келгенде абайсыздық зардаптарын бірге келтіргені жөніндегі
жауапкершілік реттестіруді талап етуі тиіс [13].
Үшіншіден, алғашқы екі ерекшеліктен туындайтын мәселе абайсыздық
техникалық қылмыстарында қылмыс зардабы жол қозғалысы қауіпсіздігі
ережесінің бұзылу деңгейімен сәйкес келмейді: ережені дөрекі түрде
бұзғанымен соңы сәтті, тіпті субьект үшін тиімді болып шығуы мүмкін немесе
ережені елеусіз ғана бұзудың соңы қайғылы жағдайға апарып соғуы мүмкін.
Саналы да ерікті түрде қылмыс жасаушыларға қарағанда қылмыскерінің
ерекшелігі сонда: жасалған қылмыстың зардабы, оның ауырлығы абайсызда
жасаған адамның әлеуметтік - өнегелік бейнесін сипаттай алмайды.
Бұдан шығатын қорытынды криминалдауда және қылмыстық жауапкершілікті
даралауда шешуші белгіге айналмауы тиіс.
4. Қылмыс істеуде соттың үкімі мен заңға сәйкес айыпты деп танылған
адамдарға ғана қылмысты жаза қолдануға мүмкіндік беретін қылмыстық
құқығының ҚР Конститутциясынан туыңдайтын маңызды міндеттерінің бірі -
обьективті жауаптылық қабілетіне қарсы құқылық кепілдіктер белгілеу болып
табылады. Обьективті жауаптылық қабілетінің жинақталу қауіпі, әсіресе,
автокөлікті пайдалану саласында зардап келтірген жағдайда орасан зор
болады, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz