АГРОӨНЕРКӘСІП КЕШЕНІНІҢ СИПАТТАМАСЫ
ЖОСПАР
КІРІСПЕ 7
1 АГРОӨНЕРКӘСІП КЕШЕНІНІҢ СИПАТТАМАСЫ 9
1.1 Агроөнеркәсіп кешенінің ұғымы, құрамы және құрылымы 9
1.2 Агроөнеркәсіп кешенінің дамуын реттеу өрісі 24
1.3 Агроөнеркәсіп кешенінің салаларын дамытудағы шетел 36
тәжірибесі 36
2 ПАВЛОДАР ОБЛЫСЫ АГРОӨНЕРКӘСІП КЕШЕНІНІҢ ЖАЙ-
КҮЙІНЕ ТАЛДАУ ЖАСАУ 47
2.1 Павлодар облысының аграрлық секторын дамыту серпіні 47
2.2 Павлодар облысының агроөнеркәсіп кешенін реттеудің мемлекеттік
тұтқалары мен аспаптары 68
2.3 Агроөнеркәсіп кешенінің негізгі жағымды бағыттары 80
3 АГРОӨНЕРКӘСІП КЕШЕНІНІҢ ДАМУ ӨРІСІН ӘЗІРЛЕУ 84
3.1 Агроөнеркәсіп кешенін мемлекеттік реттеу механизмі 84
3.2 Облыстың ауыл шаруашылық мақсаттарының стратегиялық бағыттары 95
3.3 Ауыл шаруашылығын дағдарыс шартында қаржыландыру мен несиелеу 100
ҚОРЫТЫНДЫ 108
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 112
КІРІСПЕ
Нарық экономикасы жағдайында ауыл экономикасын мемлекеттік қолдау
көлемін өсіру аграрлық сектордағы түбегейлі өзгерістердің нәтижесі болды.
Ауыл шаруашылығын сала ретінде қалпына келтіру, сонымен қатар ауыл
шаруашылық тауар өндірушілерінің шаруашылықтарды басқарудағы жаңа
көзқарасын қалыптастыру арқылы Қазақстан Республикасының агроөнеркәсіп
кешені кәсіпорындарының бәсекеге қабілетті болуын өсіру басты қол жеткізу
болды.
Бұл, өз кезегінде, мығым теориялық және тәжірибелік әзірленген ғылыми
негізде ауыл шаруашылық проблемалары бойынша шешім қабылдауды талап етеді.
Оны кеңейту және тереңдету, тікелей кәсіпорындармен шоғырландыру – отандық
ауыл шаруашылық ғылымының бастапқы деңгейдегі міндеті болып табылады. Ғылым
ретінде ауыл шаруашылығының экономикасы саладағы экономикалық заңдардың
көрініс беруінің айрықша нысандарын, олардың ауыл шаруашылығын дамытуға
әсер ету тетігін, ауыл шаруашылық өндірісінің жұмыс істеуінің экономикалық
заңдылығын зерделейді. Елімізде өткізіліп отырған экономикалық реформалар
ауыл шаруашылығына де елеулі дәрежеде әсер етті. Меншіктің және шаруашылық
жүргізудің әр түрлі нысандары даму үстінде, яғни аграрлық секторда көп
қырлы экономиканы қалыптастыру процесі жүруде. Бұл саладағы өндірістік
қатынастардың өзгеруіне негізделеді. Ауыл шаруашылығының экономикасы
салалық ғылым ретінде нарық жағдайында ауыл шаруашылығының экономикалық
қатынастар жүйесін ашуға бейімделген.
Ел халқын азық-түлікпен қамтамасыз ету ауыл шаруашылығының аса
маңызды міндеті болып отыр. Нарық экономикасын қалыптастыру жағдайында бұл
міндет ауыл шаруашылық өндірісінің экономикалық тиімділігін арттыру жолымен
ғана шешілуі мүмкін. Ауыл шаруашылығы тиімділігінің тап осы деңгейі халықты
азық-түлікпен қамтамасыз ету деңгейін алдын ала анықтайды.
Ауыл шаруашылығын дамыту елеулі түрде өндіріс ресурстарының бар
болуымен анықталады. Ресурстардың шектеулі болуы мен тапшылығы жағдайында
экономикалық ғылымның тағы бір маңызды міндеттерінің бірі оларды оңтайлы
пайдалану әдістерінің негізділігі, өнім бірлігін өндіруге шығатын еңбек,
материалдық және қаржы шығынын азайту, яғни өндіріс шығысын азайту болып
табылады.
Мәселенің көкейкестілігі, ғылыми-тәжірибелік мәнділігі, оның
жеткіліксіз түрде әзірленуі және зерттеу қажеттілігі Агроөнеркәсіп
кешенінің тұрақты дамуы бойынша тиімді механизмдерін жасау (Павлодар
облысындағы ауыл шаруашылығы басқармасы мәліметтеріне) тақырыбын таңдауға
негіз болды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты агроөнеркәсіп кешенінің мәнін, құрамын,
ұғымын ашу, агроөнеркәсіп кешенін дамытудың өрісті тетіктерін әзірлеу.
Павлодар облысының агроөнеркәсіп кешені зерттеу объектісі болып
табылады.
Таңдап алынған мақсат негізінде мына міндеттер көрсетілген:
- агроөнеркәсіп кешенінің теориялық негізін ашу;
-агроөнеркәсіп кешеніне мемлекеттік әсер етудің тұтқалары мен
тетіктерін анықтау;
- Павлодар облысының агроөнеркәсіп кешеніне талдау жасау;
- жасалған талдау негізінде агроөнеркәсіп кешенін дамытудың өрісті
тетігін әзірлеу.
Осы дипломдық жұмыс баламалы шолулар мен статистикалық деректер
негізінде жасалды, аграрлық сектордың отандық және шетел жетекші
мамандарының жұмыстары, Қазақстанның кезеңдік басылымдары; Аграрлық азық-
түлік бағдарламасы; Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңдары, Үкімет
қаулылары және басқа да нормативтік-құқықтық құжаттары пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы екі тілде жасалған аңдатпадан,
кіріспеден, қорытындыдан, үш тараудан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
және қосымшалардан тұрады.
1 АГРОӨНЕРКӘСІП КЕШЕНІНІҢ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Агроөнеркәсіп кешенінің ұғымы, құрамы және құрылымы
Агроөнеркәсіп кешені (АӨК) елдің экономикасында ерекше мәнге ие. Ол
қоғамның тіршілік әрекетін қолдау жағдайын анықтайтын халық шаруашылығының
негізгі кешендерінің қатарына жатады. Оның мәні адамдардың тамақ өнімдеріне
деген қажеттіліктерін қамтамасыз ету ғана емес, сонымен қатар ол халықтың
жұмыспен қамтылуына және барлық ұлттық өндірістің тиімділігіне елеулі әсер
етеді [1].
Агроөнеркәсіп кешені ауыл шаруашылығын дамытумен, оның өндірісіне
қызмет көрсетумен және ауыл шаруашылық өнімдерін тұтынушыға жеткізумен
байланысты халық шаруашылығы салаларының жиынтығы болып табылады.
Агроөнеркәсіп кешенінің басты міндеті халықтың тамақ өнімдері мен
халық тұтынатын тауарларға деген қажеттіліктерін барынша қанағаттандыру.
Қазақстанның агроөнеркәсіп кешені халық шаруашылығының аса ірі кешені
болып табылады. Ол жетпісінші жылдардың ортасында, халық шаруашылығының
көптеген салаларын бірыңғай кешенге біріктіру үшін материалдық-техникалық,
ғылыми-теоретикалық және әлеуметтік-экономикалық алғышарттар туындаған
кезде біртұтас кешен ретінде қалыптасты [2].
Ауыл шаруашылығы – халық шаруашылығы салаларының негізгі және өмірлік
маңызды салаларының бірі және өнеркәсіп үшін басты шикізат жеткізушілердің
бірі болып табылады. Шикізат ретінде өндірілетін ауыл шаруашылығы
өнімдерінің 50% пайдаланылады. Ауыл шаруашылығы тамақ, құрама жем және
өнеркәсіптің басқа салаларына шикізат жеткізеді.
Өз кезегінде, ауыл шаруашылығы - өнеркәсіп тауарларын ірі тұтынушы.
Өнеркәсіп ауылдарға тракторлар, автомобильдер, машиналар, жабдықтар, отын
мен майлағыш материалдарды, минералдық тыңайтқыштарды, құрама жем және т.б.
жеткізеді.
Демек, өнеркәсіптің кейбір салаларының дамуы ауыл шаруашылығына
байланысты, алайда ауыл шаруашылық тауар өндірушілерінің табысты жұмыс
істеуі өнеркәсіптің даму деңгейімен анықталады.
Ауыл шаруашылығына экономика саласы ретінде өсімдік және мал
шаруашылықтарының өнімдерін алу үшін ауыл шаруашылық дақылдарын өңдеу және
мал өсіру кіреді. Өз кезегінде, өсімдік шаруашылығы: егіншілік, көкөніс
шаруашылығы, жемшөп өндіру, жеміс шаруашылығы, бақша шаруашылығы, шалғын
өсірушілік, гүл өсірушілік, орман шаруашылығы бөлімдерінен тұрады.
Ауыл шаруашылығы саласындағы шаруашылық субъектілерінің нысандары үш
санат бойынша беріледі: ауыл шаруашылық кәсіпорындары, шаруа және үй
шаруашылықтары. Ауыл шаруашылық кәсіпорны – ауыл шаруашылық қызметін жүзеге
асыратын қазыналық кәсіпорын, шаруашылық серіктестік, акционерлік қоғам
немесе өндірістік кооператив нысанында құрылған заңды тұлға. Шаруа (фермер)
қожалығы – тұлғалардың отбасы-еңбек бірлестігі, мұнда бірлестік басшысы
ауыл шаруашылық өнімдерін өндіру, сондай-ақ осы өнімді қайта өңдеу және
өткізу үшін ауыл шаруашылығында пайдаланылатын жерді пайдаланумен
байланысты қызметін жеке кәсіпкерлік негізінде ұйымдастырады. Үй
шаруашылығы – жеке ауладағы отбасының немесе бірнеше отбасының өндірістік
қызметі.
Ауыл шаруашылық өнімдері өндірісінің көлемі ауыл шаруашылық
кәсіпорындарының қызметін сипаттайтын негізгі көрсеткіштердің бірі болып
табылады. Өнімдерді іске асыру көлемі, демек, халықтың тамақ өнімдеріне, ал
өнеркәсіптің – шикізатқа деген қажеттіліктерін қанағаттандыру деңгейі
осының шамасына байланысты.
Өзіндік құн деңгейі, табыс сомасы, өнімділік деңгейі және басқа
экономикалық көрсеткіштер өнім өндіру көлеміне байланысты. Сондықтан
шаруашылық қызметіне талдау жасауды өнімдерді, соның ішінде өсімдік
шаруашылығы өнімдерін өндіру көлемін зерделеуден бастау қажет.
Елдің экономикасының табысты дамуы көбінесе ауыл шаруашылық
өндірісінің өсу қарқыны мен тиімділігімен анықталады. Ауыл шаруашылығын
тиімді дамыту табиғи-ресурстық әлеует пен қоғамның игілігін сақтауға ғана
емес, сонымен қатар қазіргі заманда әлемдегі Қазақстанның жағдайына да әсер
етеді. Елдің Аграрлық азық-түлік бағдарламасын іске асыру агроөнеркәсіп
кешенінің барлық салаларын дамытуға кешенді көзқараспен келуді талап етеді.
Салалық инфрақұрылымды дамытудың тиісті деңгейі болмай өндіріс құралдарын
шығаратын АӨК-тің бірінші саласы да, ауыл шаруашылығын білдіретін –
екіншісі де, ауыл шаруашылық өнімдерін қайта өңдеуді жүзеге асыратын –
үшінші сала да қалыпты жұмыс істей алмайды. Сондықтан Қазақстанның ауыл
шаруашылығын тұрақтандыру және бұдан әрі дамыту мемлекеттің рөлін күшейту
және экономиканың осы аса маңызды саласына қолдау көрсетпеу мүмкін емес.
Халық шаруашылығының әрбір саласында айрықша өндіріс құралдары,
дайындалатын өнімі, белгілі бір өндірістік қарым-қатынасы бар,
қызметкерлерден тиісті біліктілігінің бар болуын қажет етеді. Ауыл
шаруашылығына сонымен қатар кейбір ерекшеліктер тән:
– ауыл шаруашылығында басты, таптырмайтын өндіріс құралы ретінде жер
пайдаланылады. Басқа өндіріс құралдарынан айырмашылығы жер дұрыс
пайдаланған болса тозбайды, өз сапасын сақтайды;
– ауыл шаруашылығындағы айрықша өндіріс құралдарына тірі организмдер
жатады – олар биологиялық заң негізінде өсіп-жетілетін өсімдіктер мен
жануарлар. Өсіп - өнудің экономикалық үдерісі табиғи үдеріспен өзара
байланысып жатыр;
– ауыл шаруашылық өндірісінің нәтижелері топырақ-климат ахуалына
байланысты, ал өнеркәсіп өндірісіне бұл фактор әсер етпейді. Бұдан басқа,
топырақ-климат ахуалы ауыл шаруашылығының орналасуы мен мамандандырылуына
елеулі әсер етеді. Жеке ауыл шаруашылық дақылдары тек қана белгілі бір
климат ахуалында өсіп-жетіле алады;
– ауыл шаруашылығында жұмыс істеу кезеңі өндіріс кезеңімен сәйкес
келмейді. Бұл ауыл шаруашылық өндірісінің маусымдылығына негізделеді.
Күздік дәнді дақылдарды өсіру кезінде өндіріс уақыты пен жұмыс істеу кезеңі
арасындағы айырмашылық анық көрінеді. Оларды өндіру кезеңі дайындау мен
егіс кезі шілде-тамыз айларында басталады және келесі жылы егін жинау кезі
шілде айында аяқталады. Осы уақытта жұмыс істеу кезеңі бірнеше рет тежеледі
және қайта жаңғырады: танапты дайындау, егіс, өсімдікті баптау, егін жинау
және басқалар, ал негізінен өсімдіктің өсуі мен даму жағдайымен анықталатын
өндіріс кезеңі үздіксіз жалғасады. Маусымдылық өндірісті ұйымдастыруға,
техника мен еңбек ресурстарының пайдаланылуына елеулі әсер етеді:
– cалада шығарылған өнім оның құралдары (тұқым, жемшөп, мал төлі,
органикалық тыңайтқыш және басқа) ретінде өндірістің бұдан кейінгі
процесінде тікелей пайдаланылады, ал кәсіпорын негізгі шикізатты басқа
салалардағы кәсіпорындардан алады. Өндіріс технологиясының айрықшалығы
осындай ерекшеліктерге байланысты. Ауыл шаруашылығында технологиялық үдеріс
биологиялық факторларды, тірі организмдерді пайдалануға негізделеді, ал
өнеркәсіпте химиялық, физикалық және механикалық үдерістерді пайдалану
негізге алынады;
– aуыл шаруашылығында еңбек заттары емес (өсімдік), өндіріс құралдары
(тракторлар, машиналар, комбайндар және басқа ауыл шаруашылық техникасы)
ауыстырылады. Өнеркәсіпте, әдетте, еңбек заттары (шикізат) ауыстырылады, ал
құрал-жабдық, машиналар, станоктар бекітіліп беріледі. Ауыл шаруашылық
техникасының айрықшалығы сонда, олар негізінен өнімдердің жеке түрлерін
өндіру үшін пайдаланылады және басқа түрлері үшін жарамсыз. Өнімдердің
әрбір түрін өндіруге арналған машиналар кешені бар. Сондықтан техникаға
деген жалпы қажеттілік өнеркәсіп салаларына қарағанда мұнда елеулі жоғары.
Ауыл шаруашылық өндірісі үлкен жер алаңдарында жүргізіледі.
Егіншіліктегі өндірістік үдерістердің басым бөлігінде жылжымалы жұмылдырғыш
агрегаттар қолданылады. Ауыл шаруашылық өндірісінің кеңістіктегі бытыраңқы
орналасуы әр түрлі жүктерді тасымалдаудың үлкен көлемін қажет етеді: ауыл
шаруашылық дақылдарын, тыңайтқыштарды, жемшөпті және т.б. жинау. Мұның бәрі
ауыл шаруашылық өндірісінің энергия ресурстарына деген жоғары қажеттілігіне
негізделеді. Ауыл шаруашылығының ерекшелігі мұндағы ұдайы өндірістің
экономикалық үдерісі табиғи үдеріспен тығыз тоқайласады, мұндағы өнім
өндірісі өсімдік пен малдың өсу және дамуындағы биологиялық циклмен
байланысты. Ауыл шаруашылығына тән биологиялық үдерістердің тоқтатылуы
өнеркәсіп өндірісінің бастамасы болып табылады. Атап айтқанда, өсімдік пен
малды өсіп-өндіру, жеміс жинау және сүт алу ауыл шаруашылығына, ал ұнды
тарту, жемісті қайта өңдеу, май өндіру, мал сою өнеркәсіпке жатады.
Ауыл шаруашылығы дақылдарының шығымы жылдар бойынша ауа-райы жағдайына
қарай елеулі дәрежеде ауытқып отырады, бұл өз кезегінде мал шаруашылығын
дамытуға және жалпы ауыл шаруашылық өндірісінің тиімділігіне әсер етеді. Су
ресурстары ерекше рөл атқарады. Ауыл шаруашылығында су өндірістің заттай
және таптырмайтын элементі болып табылады, ол алдымен республиканың су
тапшылығы бар аудандарында өнімді шығаруға және оның құнын қалыптастыруға
қатысады. Ауыл шаруашылығының бесінші ерекшелігі табиғи факторлардың және
өсімдік пен малдың айрықша қызметі осы саладағы жұмыс істеу кезеңінің
өндіріс уақытымен сай келмеуіне әкелуінде. Ауыл шаруашылығының жетінші
ерекшелігі мұнда дайын өнім өндіріс құралы ретінде өндірістің келесі
циклына енеді. Осы және басқа себептерге байланысты негізгі және айналым
құралдарын қалыптастыруда ерекшеліктер пайда болады. Ауыл шаруашылығындағы
тауар өнімдерінің деңгейі өнеркәсіптің деңгейінен төмен болуы осының
нәтижесі болып табылады [3, 157-160бет].
Дамыған елдерде ауыл шаруашылығы индустриалды технология саласын
құрайды және көп салалы агроөнеркәсіп (АӨК) немесе азық-түлік (АК)
кешенінің тізбегі ретінде ғана дами алады. Осы технологиялардың негізін
ауыл шаруашылық емес салалар құрайды. Олар түпкілікті ауыл шаруашылығы
өнімдері құнының 50% келетін өнеркәсіптің өндіріс құралдары мен
материалдарын жеткізеді.
Қазіргі заманғы жағдайда ауыл шаруашылығы өндірісінің тиімділігі халық
шаруашылығының бірқатар басқа салаларының тұтасымен табысты жұмыс істеуіне
елеулі деңгейде байланысты. Алдымен ауыл шаруашылығына техника, ауыл
шаруашылық машиналарын, жанар-жағармай материалдарын, у химикаттарын,
тыңайтқыш, құрылыс материалдарын және басқаларды жеткізетін салаларға
байланысты.
Ауыл шаруашылығын дамытудың серпіні мен қарқыны көбінесе өндіріс
құралдарын дайындайтын өнеркәсіп салаларындағы өндіріс деңгейімен
анықталады. Бұдан басқа, ауыл шаруашылығының дамуы ауыл шаруашылық
кәсіпорындарына қызмет көрсететін салалар мен өндірістердің тиімді
қызметімен тығыз байланысып жатады. Мұның бірінші кезекте техниканы жөндеу,
ауыл шаруашылық объектілерін құрылыс, өндіріс құралдарымен жабдықтау,
өнімдер мен материалдарды тасымалдау жөніндегі салалар мен өндірістерге
қатысы бар.
Ауыл шаруашылығы - өндірістің өзгеше саласы, оның басты ерекшелігі –
жердің өндірістің негізгі құралы ретінде бар болуы. Өндірістік басқа
құралдарынан жердің ерекшелігі – адам еңбегінің өнімі, оның мөлшері өсе
алмайды; ауыл шаруашылығында дұрыс пайдаланылған жағдайда жер өз сапасын
жойып қана қоймайды, тіпті оны жақсартады, ал өндірістің басқа құралдары
біртіндеп сапалық және табиғи тозып, орны басқасымен ауыстырылады. Жер,
өндіріс құралы бола отырып, сонымен қатар еңбек құралы және еңбек заттары
болады [4].
Ауыл шаруашылығын орналастыру мен мамандандырудың аса маңызды табиғи
факторлары мыналар болып табылады: топырақтың сапасы; аязсыз кезеңнің
ұзақтығы, белсенді температура сомасы (жылумен қамтамасыз ету); күн
радиациясының шамасы (жарықпен қамтамасыз ету); ылғалдандыру жағдайы, жауын-
шашын мөлшері; қолайсыз ауа-райы ахуалының қайталану мүмкіндігі (қуаңшылық,
қатқақ, жел және су эрозиясы); су ресурстарымен қамтамасыз етілуі;
жергілікті жердің топографиялық жағдайы және басқалар. Табиғи факторлар
өсімдік шаруашылығы саласына әр түрлі дәрежеде, олардың өңдеу ареалын
анықтай отырып, жоғары деңгейде әсер етеді. Бірқатар дақылдар үшін (әсіресе
жылу сүйгіш) бұл ареалдар аса шектелген, мысалы, жүзім, шай, цитрус
дақылдары және басқалар; басқалары үшін – барынша кең (арпа, күздік бидай,
картоп және басқа). Мал шаруашылығын орналастыру үшін табиғи факторлар
жемшөп базасы арқылы көріне отырып, елеусіз әсер етеді. Жайылымдағы мал
шаруашылығы (қой, ірі қара мал шаруашылықтарының кейбір бағыттары; бұғы
шаруашылығы, жылқы шаруашылығы және басқа) табиғи-климат ахуалына неғұрлым
басыбайлы. Мұнда жайылымның бар болуы, олардың ауқымы, өсімдіктің құрамы
және оларды пайдалану кезеңінін ұзақтығы сияқты факторларды бөліп қарауға
болады.
Ауыл шаруашылығын орналастыру үшін сонымен қатар әлеуметтік-
демографиялық факторлар да аса маңызды. Халық ауыл шаруашылық өнімдерінің
негізгі тұтынушысы болып табылады, сондықтан осы өнімді тұтыну құрылымының
аймақтық ерекшеліктері болады. Ауыл шаруашылығын мамандандыруға қала мен
ауыл халқының арасындағы ара қатынас әсер етеді. Бұдан басқа, халық сала
үшін еңбек ресурстарының үнемі өсіп отыруын қамтамасыз етеді. Еңбек
ресурстарымен қамтамасыз етілуіне қарай ауыл шаруашылық өнімдерінің еңбекті
қажетсінетін әр түрлі сипатталатын кез келген өндірісі дамып отырады.
Көкөніс, картоп, қант қызылшасы және басқа техникалық дақылдар өндірісінде,
мал шаруашылығының кейбір салаларындағы өндірісінде еңбекті қажетсіну
неғұрлым жоғары болып саналады. Мамандандырылған білікті кадрларды
пайдалану еңбек өнімділігін өсіруге, осы өнімді өндірудегі еңбек шығынын
азайтуға мүмкіндік береді. Бірқатар аймақтардағы халық көші-қонының артуы
қазіргі уақытта өнімнің еңбекті қажетсінетін өндірісін шектеуге әкеліп
отыр. Сонымен қатар орналастыру мен мамандандырудағы маңызды фактор өткен
жылдары жеткіліксіз түрде есепке алынған және бірқатар жағдайларда бұрын
жалпыодақтық қорға жеткізудің жоспарлы көлемімен анықталатын шетке
шығарылатын өнімнің көптеген түрлерін өндіру мүмкіндігін елеулі шектейтін
жергілікті халықтың мүддесі болып табылады (кесте – 1.1).
Ауыл шаруашылығын орналастыру мен мамандандырудың неғұрлым мәнді
экономикалық факторларына мыналарды жатқызуға болады:
– өткізу нарығына қарай шаруашылықтардың орналасуы мен қайта өңдеу
кәсіпорындарының, шикізат пен түпкілікті өнімді сақтау үшін ыдыстың бар
болуы, көлік құралдары мен байланыс жолдарының бар болуы және жай-күйі.
Кесте 1.1 – 1 қаңтарға 2007ж. жалпы жердің алаңын және жерді
пайдаланушыларға ауылшаруашылық жарамдылығы
Атауы Жалпы Жалпы аш егістікшабындық
алаңы жарамдылығ жайылымбақшала
ы р
Ауыл шаруашылығына 3653,5 3605,3 1170,1 108,8 1759,9 566,5
арналған жерлер
Соның ішінде: 6,1 5,2 3,6 - - 1,6
-бау – бақша
жүргізетін
адамдардың жері 2295,1 2272,2 672,9 66,6 1122,7 410,0
-шаруа қожалығын
жүргізуге арналған
азаматтардың жері
-ауыл шаруашылық
заңды тұлғалардың 199,5 194,6 28,0 5,8 152,7 8,1
жері
Оның ішінде:
-шаруашылық 997,9 981,5 429,6 14,7 401,2 136,0
серіктестіктері
және АҚ
-ауыл шаруашылық 46,6 44,8 28,4 2,2 13,0 1,2
кооперативтері және
басқа кәсіпорындар
Орман қорының жері 127,5 14,1 1,4 7,5 5,2 -
Қорға жататын 6383,3 5808,0 243,5 22,4 4792,6 649,5
жерлер
Байланыс жолдарының сипаты мен жай-күйі де тікелей әсер етеді. Жеңіл
тасымалданатын өнім өндірісін неғұрлым тиімді саналатын жерлерде
шоғырландыруға болады. Өнімді үлкен көлемде тасымалдау мүмкіндігі
тасымалдаудың арзандауына әкеледі:
– ауыл шаруашылығының құрылған өндірістік әлеуеті: мелиорацияланған
жердің, өнімді мал басының, ауыл шаруашылығында пайдаланылатын
құрылғылардың, өндірістік құрылыстардың және басқалардың бар болуы;
– ауыл шаруашылығында пайдаланылатын жердің алаңы, оның құрылымы: жан
басына келетін аңыздың және ауыл шаруашылығында пайдаланылатын жердің
мөлшері;
– көрсеткіштер жүйесімен анықталатын ауыл шаруашылық өндірісінің
экономикалық тиімділігі, оның негізгілері: жер алаңының бірлігі мен
материалдық және еңбек шығынының бірлігіне келетін ауыл шаруашылығы
өнімінің түсімі және жалпы табысы, өндірістің пайдалылығы. Экономикалық
тиімділікке ауыл шаруашылығын орналастыру мен мамандандырудың барлық
қарастырылып отырған факторларының жиынтығы әсер ететінін атап өту керек;
– ауыл шаруашылығы өнімдерінің аймақаралық байланыстарының
ерекшеліктері мен тұрақтылығы. Ауыл шаруашылығы өнімдерін сатып алу
мүмкіндігі, оның кепілдігі кейбір аймақтарда тек қана неғұрлым қолайлы
жағдайы бар ауыл шаруашылығының салаларында дамыту үшін негіз құрайды.
Әрине, мұнда қажетті ауыл шаруашылық өнімдерін сатып алуға, оны
тасымалдауға шығатын шығыс, осы аймақтағы оның өндірісінің шығысымен
салыстырыла отырып, есепке алынады;
– ауыл шаруашылығын өнеркәсіптен жеткізілетін өндіріс құралдарымен
қамтамасыз ету. Осы өнеркәсіп өнімі бағасының деңгейінің ауыл шаруашылық
шикізаты мен оның қайта өңдеу өнімдерінің баға деңгейіне сәйкес болуы;
– ауыл шаруашылық кәсіпорындарының мөлшері. Мысалы, шаруа қожалықтары
мамандандыру мүмкіндіктерін шектейді.
Ауыл шаруашылығының негізгі салалары - өсімдік шаруашылығы мен мал
шаруашылығы, олардан мынадай шағын салалар бөлініп шығады: астық
шаруашылығы, жемшөп өндіру, техникалық дақылдар өнідіріс (зығыр, қызылша
шаруашылықтары және басқа), бау-бақша өндіру, көкөніс шаруашылығы, мал
шаруашылығы, шошқа, қой, құс, қоян, тоғандағы балық, аң, ара шаруашылықтары
және басқалар.
Өз кезегінде халық шаруашылығы салаларында мамандандыруды тереңдету
олардың арасындағы өзара неғұрлым тығыз байланысқа әкелді. Өнеркәсіп және
ауыл шаруашылық қызметінің оқшау түрлерінің негізінде бірыңғай
агроөнеркәсіп кешені қалыптасты, олардың қатысушылары органикалық түрде
өзара байланысты және бірыңғай түпкілікті мақсатты алға қояды.
Мал шаруашылығын дамытудың қазіргі заманғы беталысы болашақта мал
басын өсірудің жыл сайынғы қарқынын 2-4% шегінде сақтауға болатынына негіз
береді. Мал басы өнімділігінің жеткіліксіз болуы мәселе құрайды, бұл
өндірістің жоғары шығынына және тиімділігінің төмен болуына негізделеді,
өйткені халықтың төлем төлеу қабілетінің жеткіліксіздігі осы өнімнің жоғары
бағасына төтеп бере алмайды.
Сондықтан алдағы кезеңдегі міндет мал басын өсіру ғана емес, сонымен
қатар жемшөп базасы мен жемшөппен жабдықтау жүйесін дамыту, сондай-ақ мал
табынын асыл тұқымдық күшейту жолымен оның салмағын өсіру болып табылады.
Есептеулер бойынша, мал басы 9,5-10 млн.шартты басқа өсуі мүмкін (қазіргі
уақытта 7,7 млн.қарсы). Мал басы құрылымында қой мен құс түрлерін ұлғайту
алға қойылады. Бұл алғашқы жағдайда өсіп келе жатқан сұранысты
қанағаттандыру және қой етінің бөлшек сауда бағасын төмендету мақсатында
қой етінің бір тоннасын сиыр етінің бір тоннасымен салыстырғандағы
өндірісінің төменгі өзіндік құнымен (22%), жайылымның үлкен массивін
пайдалану қажеттілігімен, нарықтың қанығуын арттырумен негізделеді.
Алайда, жайылымға шығатын мал түрін көбейту жайылымдарды пайдалану
мәселесі шешілген кезде ғана мүмкін болады. Ауыл шаруашылығында
пайдаланылатын жерлерге жеке меншік енгізу жеке жайылымдарды жалға беру
тетігін әзірлеу немесе осы жерлерді ұжымдық пайдалануға беру қажеттілігін
туғызады. Құс шаруашылығында өнеркәсіп өндірісін қалпына келтіру, оны астық
компанияларымен біріктіру байқалады. Аталған өндірісті дамыту сәйкес өнімді
импортпен алмастыруға елеулі дәрежеде әсер етеді [5].
Агроөнеркәсіп кешеніне үш сала кіреді. Бірінші сала агроөнеркәсіп
кешенін өндіріс құралдарымен қамтамасыз ететін салалардан, сондай-ақ ауыл
шаруашылығына өндірістік-техникалық қызмет көрсетумен айналысатын
салалардан тұрады. Аталған салаға сонымен қатар: трактор және ауыл
шаруашылық машинасын жасау, азық-түлік машинасын жасау, минералдық
тыңайтқыштар мен өсімдік қорғаудың химиялық құралдары өндірістері кіреді.
Агроөнеркәсіп кешенінің бірінші саласына кіретін салалар өндіріс
процестерін ресурстармен қамтамасыз етеді, ауыл шаруашылығын
индустрияландыру мен қайта өңдеу кәсіпорындарындағы техникалық прогресс
үшін негіз жасайды, кешеннің барлық тізбегінің қалыпты жұмыс істеуіне
мүмкіндік береді.
Екінші салаға ауыл шаруашылық өнімдерін тікелей өндірумен айналысатын
кәсіпорындар мен ұйымдар кіреді. Бірінші кезекте бұл мемлекеттік ауыл
шаруашылық кәсіпорындары мен ұжымдық ауыл шаруашылық кәсіпорындары.
Агроөнеркәсіп кешенінің үшінші саласына ауыл шаруашылық өнімдерін
әзірлеу мен қайта өңдеуді және оларды тұтынушыларға жеткізуді қамтамасыз
ететін салалар мен кәсіпорындар кіреді. Мұнда тамақ, ет және сүт, балық, ұн-
жарма, құрама жем өнеркәсібі шоғырланған. Бұдан басқа, аталған салаға ауыл
шаруашылық шикізатын қайта өңдеу жөніндегі жеңіл өнеркәсіп, азық-түлік
тауарларын сату және қоғамдық тамақтандыру салалары ішінара енгізілген.
Агроөнеркәсіп кешенінің үшінші саласына кіретін салалар ауыл
шаруашылық шикізатын алғашқы өнеркәсіптік өңдеуден өткізу мен оны халыққа
іске асыру үшін дайын түріне жеткізуді қамтамасыз етеді. Олар дайын өнімді
сақтау және іске асыру орындарына жеткізуді де жүзеге асырады.
Агроөнеркәсіп өндірісінде өзара байланысқан бес стадия бөліп қаралады:
- агроөнеркәсіп кешенінің барлық жүйелері үшін өндіріс құралдарын
шығару;
- ауыл шаруашылық өндірісі;
- ауыл шаруашылық шикізатынан дайындалатын тұтыну заттарын өндіру;
- ұдайы өндіру циклының барлық стадияларына өндірістік-техникалық және
технологиялық қызмет көрсету;
- түпкілікті өнімді іске асыру.
Агроөнеркәсіп кешенін өндірістің біртұтас кешені ретінде сипаттай
отырып, ауыл шаруашылығы әрқашан да өнеркәсіппен, құрылыспен, көлікпен,
саудамен және халық шаруашылығының басқа салаларымен тығыз байланыста
болғанын атап өту қажет. Алайда агроөнеркәсіп кешені ұғымы жетпісінші
жылдардың ортасында айналымға енді. Оның құрылуы ауыл шаруашылығының және
бірыңғай ұдайы өндіру процесіне бірлескен шектес салалардың байланысы мен
өзара байланыстарының сапалы жаңа деңгейіне жетуді білдіреді [6, 30 бет].
Республика аграрлық секторының әлеуметтік-экономикалық жағдайы,
қолданылып жатқан шаралар мен соңғы жылдардың оң беталыстарына қарамастан,
күрделі болып қалуда, және болашақта агроөнеркәсіп өндірісін дамытудың
стратегиялық басымдықтары мыналар болуы қажет: жер, су және ғылыми
әлеуеттерді оңтайлы пайдалану жолымен азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз
ету; бәсекеге қабілетті өнімдердің өндірісін ұлғайту, импортты алмастыруды
өткізу; қарқынды технологияларды енгізу негізінде ауыл шаруашылық
өндірісінің тиімділігін арттыру; ірі өнеркәсіп кәсіпорындарымен бірге
кооперацияны дамыту, өнімді өткізу кооперативтері мен қабылдау пункттерін
ұйымдастыру арқылы өткізу жүйесін жетілдіру; өндірілетін өнімді сыртқа
шығаруға және сыйымдылығы барынша жоғары өткізу нарықтарына бағдарланған
өсімдік және мал шаруашылықтарының орта және ірі тауарлы өндірісін
ұйымдастыру; дамып келе жатқан салалардың материалдық-техникалық және
қаржылық қамтамасыз етілуін өсіру; қайта өңдеуді, нарықтық инфрақұрылымды
жеделдетіп дамыту; ұйымдастырушылық құрылымдарды қалыптастыру.
Өнімнің кейбір түрлеріне сұраныс пен ұсыныстардың жағдайын және қайта
өңдеу кәсіпорындарының шикізатқа деген қажеттіліктерін назарға ала отырып,
республиканың егіс алаңдарына елеусіз – 20 млн.гектарға дейін кеңейту
ұсынылады. Мұндағы өзгерістер егіс алаңдарының құрылымында болжанады –
дәнді дақылдардың үлес салмағы біраз азаяды, бірақ майлы, техникалық және
жемшөп дақылдарының үлесі өседі. Егістік құрылымындағы болжанды
өзгерістерге қарамастан, өсімдік шаруашылығының басты саласы, бұрынғыша,
астық шаруашылығы болып қалады. Болашақта дәнді дақылдардың алаңын қазіргі
заманғы деңгейде тұрақтандыру ұсынылады, мұнда астық жемшөбі, жарма
дақылдарының алаңдарын елеулі көбейту қажет етіледі (1,6-1,8 есе).
Республикадағы астық өндірісі 2010 жылға қарай 18-20 млн.тоннаға дейін жету
керек, яғни 2008 жылмен салыстырғанда 20-25 пайызға өседі.
Агроөнеркәсіпті біріктіру агроөнеркәсіп кешенін қалыптастырудың негізі
болып табылады. Ол ауыл шаруашылығы мен ауыл шаруашылығына қызмет
көрсетумен айналысатын басқа салалардың өндірістік байланыстарын күшейту
және оның өнімдерін тұтынушыға дейін жеткізу процесін білдіреді. АӨК
салалары арасындағы экономикалық байланыстар өнімдер мен қызмет көрсетулер
бағасының оңтайлы деңгейін белгілеу арқылы іске асырылады. Баға диспаритеті
немесе қайшылықтары қалыпты экономикалық байланыстарды күрделендіреді және
түпкілікті өнімнің өндіріс көлемі мен іске асырылуын көбейтуге мүмкіндік
бермейді. Ауыл шаруашылығы басты түрде қайта өңдеу өнеркәсібі үшін шикізат
материалдарын өндіруге бағдарланады, ал оның қызметінің экономикалық
нәтижелері салааралық баланс жағдайларымен неғұрлым анықталады. Яғни, ауыл
шаруашылығы өндірісінің соңғы нәтижесі агроөнеркәсіп кешені тұрғысынан
қарағанда аралық болып табылады. Агроөнеркәсіп кешенінің барлық тұрғысының
тиімді жұмыс істеуі ауыл шаруашылығы қызметіне ғана емес, сонымен қатар
түпкілікті өнімді тұтынушыға дейін жеткізуге қатысатын барлық буындардың
жұмыс сапасына да байланысты. Агроөнеркәсіп кешенінің түпкілікті өнімі
белгілі бір уақытта шығарылған және жеке немесе өндірістік тұтынуға түсетін
өнімнің барлық көлемін білдіреді. Табиғи түрінде түпкілікті өнім мыналардан
тұрады:
- халыққа тікелей жеткізілетін ауыл шаруашылығы өнімдері;
- ауыл шаруашылық шикізатынан өндірілетін тұтыну заттары;
- ауыл шаруашылық өнімдері және оның қайта өңделген заттары;
- агроөнеркәсіп кешенінің бірінші саласына жататын өнімдер.
Агроөнеркәсіп кешені түпкілікті өнім құрылымының жеке салалардағы
өнімдер құнының өндірілген өнімнің жалпы сомасына деген пайыздық
қатынасымен анықталады. Түпкілікті өнім құны құрылымының өзгеруі
агроөнеркәсіп кешенінің нақты салаларындағы өнімдердің, тауарлар мен қызмет
көрсетулердің өсуімен немесе төмендеуімен байланысты.
Агроөнеркәсіп кешенінің негізгі бөлігі азық-түлік кешенімен
анықталады. Оған тамақ өнімдерін өндірумен және тұтынушыларға жеткізумен
айналысатын өндірістердің бірқатар салалары енеді. Азық-түлік кешенінің
құрамына мамандандырылған ауыл шаруашылық кәсіпорындары, ауыл шаруашылығын
қажетті техникамен, жабдықпен және материалдық ресурстармен қамтамасыз
ететін салалар мен өндірістер, сондай-ақ өнімдерді дайындаумен, сақтаумен
және іске асырумен айналысатын ұйымдар кіреді. Ауыл шаруашылығы барлық азық-
түлік кешенінің басты буыны болып табылады, оның дамуының деңгейі мен
қарқыны кешен құрамына енетін басқа салалар мен өндірістердің тиімді жұмыс
істеуіне әсер етеді.
Салалық мәні бойынша азық-түлік кешенінде бірқатар азық-түлік
кешендері бөлініп шығады. Олар шикізат өндіру мен дайын өнім алу жөніндегі,
сонымен қатар шағын кешенге қызмет көрсететін кәсіпорындар мен ұйымдардың
жиынтығын білдіреді.
Азық-түлік кешенінде астық, қант қызылшасы, жеміс-көкөніс, картоп, ет,
сүт, май, балық және басқалар сияқты шағын кешендер табысты қызмет істейді.
Олардың әрқайсысына тиісті ауыл шаруашылық өнімдерін өндірумен, техника
және басқа өндіріс құралдарын шығарумен, технологиялар әзірлеу, ғылыми
зерттемелер өткізу, нақты саланың өнімдерін дайындау, сақтау, тасымалдау,
қайта өңдеу және іске асыру жөніндегі салалар кіреді.
Шағын азық-түлік кешендерінің өз айрықшалығы бар, ал олардың тиімді
қызметі көбінесе жеке салалардың ерекшеліктерін тиісті түрде есепке алуына
байланысты. Олар өзара тығыз байланысты, ал кей кезде бір-бірімен өзара
байланысты. Атап айтқанда, тығыз өзара байланыс сүт және ірі қара мал етін
өндіру кезінде байқалады, ал осы салалардың өнімі сүт және ет екі шағын
азық-түлік кешеніне енеді. Бір шағын кешенде алынатын өнімнің қалдығы мен
жанама өнім көбінесе басқаларында пайдаланылады. Мысалы, ауыл шаруашылық
шикізатын (дәнді дақылдар, жаңа дақылдар, қант қызылшасы, күнбағыс) қайта
өңдеу кезінде алынатын сабан, жмых, жом, барда малдың тірі салмағын өсіру
үшін сүт және ет шағын кешендерінде жемшөп ретінде тиімді пайдаланылады.
Азық-түлік кешендерін дамытуда ауыл шаруашылық өндірісі жетекші рөл
атқарады, ол қайта өңдеу өнеркәсібін қажетті ауыл шаруашылық шикізатымен,
ал кей кезде өнімді бастапқы жетілдіру кезінде жәрдем көрсетуді қамтамасыз
етеді.
1.2 Агроөнеркәсіп кешенінің дамуын реттеу өрісі
Мемлекеттің рөлін күшейтпей және экономиканың осы аса маңызды саласына
қолдау көрсетпей Қазақстанда АӨК-ті тұрақтандыру және бұдан әрі дамыту
мүмкін емес.
Ауыл шаруашылық өнімдерінің кейбір түрлері мен азық-түліктің шетке
шығарылуын арттырып отырған, елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз
ететін бәсекеге қабілетті тиімді агроөнеркәсіп өндірісін қалыптастыру
мемлекеттің аграрлық саясатының стратегиялық міндеті болып табылады.
Нарық шаруашылығы жағдайында экономиканы мемлекеттік реттеу елдің
әлеуметтік-экономикалық өсуін қамтамасыз ету мақсатында мемлекеттің жүзеге
асырып отырған заңнамалық, атқарушы және бақылаушы шараларының жүйесі
ретінде көрінеді. Аграрлық саланы мемлекеттік реттеу ел ішінде, аймақтық
сепаратизмді болдырмайтын, бірыңғай басқарылатын экономикалық кеңістік
құрылған жағдайда ғана тиімді болады.
Сонымен бірге ауыл экономикасының табысты дамуын қамтамасыз етіп
отырған үкіметтің федералды орталығы мен аймақтық органдары арасында
функцияларды оңтайлы таратуды көздеу қажет. Мұнда федералды органдар
бірыңғай экономикалық және қаржы саясатын жүргізу, саланы жаңғырту,
инвестициялық және сыртқы экономикалық қызметті дамыту жолымен азық-түлік
нарықтарының жұмыс істеуінің жалпы шарттарын және елдің барлық аумағында
олардың бірлігін қамтамасыз етуі қажет.
Аграрлық секторды мемлекеттік реттеудің объективті қажеттілігі
бірқатар себептерге негізделеді, солардың ішінде аса маңыздысы: елдің азық-
түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету, саланың бәсекеге қабілеттігі мен
өнімділігінің төмен болуы, ауыл шаруашылық және өнеркәсіп өнімдері
бағасының диспаритеті, ауыл шаруашылық қызметкерлерінің еңбекақы деңгейінің
төмен болуы және басқалар.
Нарыққа көшу кезеңіндегі мелмекеттің рөлі туралы мәселе Қазақстан
экономикасының аграрлық саласындағы нарықтық қатынастардың қалыптасу
үдерісін сипаттау кезінде орталық мәселелердің бірі болып табылады,
сондықтан ауыл шаруашылығын қолдауды реттеудің бағдарламасын әзірлеу және
енгізу айрықша маңызды мәнге ие.
Аса белгілі ағылшын экономисі Кейнс мемлекеттің экономикаға белсенді
араласуының басты идеологы болып табылады. Кейнс саясаты жалпы сұраныс пен
оны реттеуді халықты толық және жоғары деңгейде жұмыспен қамтамасыз етуге
қол жеткізген кездегі жалпы ұсынысқа сәйкес болатындай етіп, бақылауға
алуды алдына мақсат етіп қойды. Кейнс нобайы жеке капиталды инвестициялауды
талап ету жолымен, сондай-ақ қоғамдық жұмыстарды мемлекеттік қаржыландыру
мен аз қамсыздандырылғандар пайдасына бюджет арқылы ұлттық табыстың
кейбірін қайта тарату арқылы жиынтық сұранысты ынталандыруды көздеді. Кейнс
нобайындағы реттеудің негізгі аспаптары мемлекет бюджет, экономиканы
қаржыландырудың тапшылығы, сондай-ақ пайыздың есептеу мөлшерлемесін жасау
болды. Кейнс нобайының мақсатты басымдықтары – экономикалық өсуді жұмыспен
қамту және тұрақтылық, ал аспаптары – мемлекеттік бюджет пен несие-ақша
саясаты болды. Кейнс пен оның ізбасарлары тек қана нарық тетігінің тұрақты
экономикалық өсу мен толық жұмыспен қамтуды қамтамасыз етуге жағдайы жоқ,
сондықтан да мемлекеттің араласуы талап етіледі деп санайды. Кейнстің
доктринасы АҚШ-та барынша толық қолданысқа еніп, жақсы нәтижеге әкелді.
Бұл Қазақстан экономикасында оның негіздерін зерделеу мен пайдалану
мүмкіндігі үшін қызығушылық туғызады [7, 10 бет].
Нарықтық экономикасы дамыған европалық елдер тәжірибесінің көрсетуінше
(Франция, Германия, Голландия, Дания және басқалары) мемлекеттік әсер ету
шараларын екі топқа бөліп қарауға болады:
- аталған саланы реттеу жөніндегі директивті, әкімшілік және жоспарлы
шараларды қолдануды енгізетін, мемлекеттің ауыл шаруашылығын дамытуға
тигізетін тікелей әсері;
- ішінара әсер ету – баға, несие -ақша, салық және инвестициялық
тетіктер.
Екі нұсқа да белгілі бір мемлекеттік қаражат шығынын қажет етеді, олар
ауыл шаруашылық өндірісінің тиімділігін және оның бәсекеге қабілеттілігін
арттыру, қарқындандыру, инновациялық қызметті ынталандыру, жерді, қорларды
пайдалануды жақсарту, жұмыспен қамтуды арттыру, нарықтық және әлеуметтік
инфрақұрылымды дамыту сияқты міндеттерді шешуге бағытталуы қажет.
Ауыл шаруашылығына қарасты мемлекеттік реттеу мынадай тәсілдердің
көмегімен жүргізіле алады.
Салықтық реттеу. Салық мөлшерлемесін тағайындау және саралау, салық
жеңілдіктерін енгізу, салықтан босату және т.б. жолымен орындалады. Баж бен
кеден алымдары да осы бағытта әрекет жасайды.
Ақшалай – несиелік реттеу, осы арқылы үкімет ақшалай айналымға әсер
етеді. Мемлекет Орталық банк арқылы эмиссияға және жалпы ақша жиынына
басшылық етеді, банкілік қарыз пайызының шекті мөлшерлемесін белгілейді,
облигациялар мен басқа да бағалы қағаздар шығарады. Мұндай реттеу ақша
ағыны мен қор жинауларды өзгертуге қабілетті және, осылайша, шаруашылық
өмірге әсер етеді.
Бюджеттік реттеу. Мемлекеттік органдардың бюджет қаражатын әр түрлі
бағыттар бойынша тарату құқығы бар. Мұнда белгілі бір уақыт аралығында
басым болып танылған кейбір салаларға, халықтың әлеуметтік топтарына үлкен
бюджет қаражаты бөлінеді, мемлекет агроөнеркәсіп кәсіпорындары үшін несие
банкілерінің пайыздық мөлшерлемесін демеуқаржыландыруды жүзеге асырады.
Мемлекеттік бағдарламалар мен мемлекеттік тапсырыстарды қалыптастыру
арқылы реттеу. Үкімет органдары бюджет қаражатының бір бөлігін денсаулық
сақтау, қорғаныс және т.б. салалардағы ұжымдық пайдаланылатын тауарлар мен
қызмет көрсетулердің белгілі бір түрлерін өндіруде кәсіпорындарға тапсыра
отырып, әлеуметтік, ғылыми және басқа бағдарламаларды іске асыруға
бағыттайды. Осылайша, өндіріс мемлекетке қажетті белгілі бір арна бойынша
бағыт алады.
Бағалық реттеу. Қоғамдық мәні бар кейбір тауарлар мен қызмет
көрсетулерге шекті баға белгілеу арқылы жүзеге асырылады. Бағалық реттеу
монополист кәсіпорындар үшін өнімділіктің шекті деңгейін белгілеу
нысанында, баға шамасын белгілейтін параметр түрінде айқындалады.
Әлеуметтік реттеу, соның ішінде мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру.
Зейнетақылық қамтамасыз ету, мүгедектерге, балалар мен халықтың басқа да
мұқтаждар санатына көмек көрсету жөніндегі шараларды көздейді. Мемлекет
зейнетақы, жәрдемақы, шәкіртақы және басқа нысандағы мемлекеттік
трансферттердің минималды деңгейін белгілейді.
Еңбек жағдайын, еңбек қатынастарын, екңбекақыны реттеу. Еңбекті
қорғау, еңбек келісім-шарттарын сақтау, жұмыссыздық жөнінде жәрдемақы
беруді қамтамасыз етуді көздейтін мемлекеттік еңбек және жұмыспен қамту
заңнамасы нысанында көрінеді.
Қоршаған ортаны қорғау мен қалпына келтіруді реттеу ластандырғаны үшін
айыппұл мен ықпалшара қолдану, сондай-ақ міндетті табиғат қорғау іс-
шараларын орындау жөніндегі ұйғарым түріндегі табиғатты сақтау шараларын
көздейді.
Экономикалық қызметтің белгілі бір түрлеріне, мемлекеттік
лицензиялауға шектеулер мен тыйым салу арқылы реттеу.
Мемлекеттік немесе муниципалдық меншік болып табылатын ауыл шаруашылық
өндірісінің салалары мен кәсіпорындарын тікелей басқару. Нарықтық
экономикасы дамыған әлемнің көптеген елдерінде мемлекет ең ірі меншік иесі
және қаржыгер болып табылады. Мұнда белгілі бір уақыт аралығында басым
болып танылған кейбір салаларға, мемлекет агроөнеркәсіп кәсіпорындары үшін
кредит банкілерінің пайыздық мөлшерлемесін демеу қаржыландыруды жүзеге
асырады. Атап айтқанда, Германияда мемлекеттік кәсіпорындар 70 пайыздан аса
электр қуатын, 90 пайыздан аса тас көмір, 70% алюминий өндіреді.
Ұлыбританияда темір жолы, электр станциялары, көмір шахталары мемлекет
меншігінде. Ұлыбританияда негізгі қорлар құнындағы үлесі 35 пайызға дейін,
ал өнеркәсіп өнімдері көлемінде – 25 пайызға дейін.
Мемлекеттік реттеу жүйесі ауыл шаруашылығын дамыту үшін қолайлы жағдай
жасауға ыңғайланған, алғашқы кезектегі міндеттерді шешуге бағдарланған:
- елдің тамақ өнімдерімен өзін-өзі қамтамасыз етуі үшін ауыл
шаруашылық өнімдерінің өндірісін өсіруді ынталандыру;
- аграрлық нарықта бәсекелестік пен бизнесті дамытуды ынталандыру;
- ауыл шаруашылық өндірісін қолдау мен дамытудың арнайы қорларын құру;
- ауыл шаруашылығында қазіргі заманғы технологияларды енгізуді аймақтық
деңгейде мемлекеттік қолдауды күшейту;
- аграрлық сектордың жай-күйі, ауыл шаруашылық көрмелерін өткізу;
- АӨК-тің озық тәжірбиесін жария ететін жарнама қызметін дамыту туралы
жедел мәліметтерді алуға мүмкіндік беретін АӨК-тің бірыңғай ақпараттық және
консультациялық жүйесін құру;
- өнімді қайта өңдеу, сақтау және өткізу саласындағы агроөнеркәсіпті
біріктіру мен ауыл шаруашылық кооперациясын дамытуға жәрдемдесу;
- нарық мәселелерін ғылыми зерттеуді кеңейту, нарық жағдайында тиімді
басқарудың нарықтық нобайын, маркетингті құру.
Аграрлық қатынастар экономикалық және әлеуметтік қатынастардың барлық
жүйесінің құрамдас бөлігі ретінде материалдық игіліктерді өндіру,
айырбастау, тарату және тұтыну дәлелі бойынша аграрлық салада жұмыс
істейтін адамдар арасындағы қатынастарды көрсетеді. Аграрлық қатынастардың
әлеуметтік-экономикалық құрылымының негізгі өзегін жер иелену және жерді
пайдалану жүйесі, атап айтқанда – жерге деген меншік қатынасы құрайды.
ҚР Қазақстан Республикасының агроөнеркәсіп кешені мен ауылдық
аумақтарын мемлекеттік реттеу туралы қабылданған заңы Қазақстан
Республикасының агроөнеркәсіп кешені мен ауылдық аумақтарын дамытуды
құқықтық реттеуді, мемлекеттік қолдау шараларын, уәкілетті органдардың
құзыретін қамтамасыз етуді үндейді.
Агроөнеркәсіп кешені мен ауылдық аумақтарды дамытуды мемлекеттік
реттеудің міндеттері, принциптері мен тетіктері.
Негізгі міндеттері:
- агробизнестің тиімді жүйесін қалыптастыру, бәсекеге қабілетті және
тұрақты агроөнеркәсіп өндірісін дамыту;
- елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету;
- ауыл шаруашылық өнімдерінің, шикізаттың және азық-түліктің дамыған
рыноктарын қалыптастыру, ауыл шаруашылық өнімдері мен оның қайта өңделген
өнімдерінің ішкі және сыртқы нарықтарда сатылу көлемін ұлғайту;
- агроөнеркәсіп кешенін мемлекеттік қолдау шараларын оңтайландыру; -
агроөнеркәсіп кешені субъектілерінің қаржылық тұрақтылығын арттыру және
ауыл халқының табысын өсіру үшін жағдай жасау;
- оңтайлы орналастыру негізінде ауыл халқының өмір сүру деңгейінің
ұлттық мөлшерлемесін қамтамасыз ету.
Аграрлық қатынастар АӨК-тің басқа салаларымен өзара байланысындағы
ауыл шаруашылығындағы барлық кеңейтілген ұдайы өндіріс процесін қамтиды.
Аграрлық-экономикалық қатынастардың субъектілері:
- ауылдық тауар өндірушілер (жұмыс істейтін меншік нысанына
қарамастан);
- ауылдың өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымындағы
кәсіпорындарда жұмыс істейтін қызметкерлер;
- өнімдерін қайта өңдейтін және тұтынушыға жеткізетін ауыл
шаруашылық өндірісінің құралдарын шығаратын салалардың қызметкерлері.
Ұлттық өндіріс көлемінің ішкі тұтыныс мөлшерімен қатынасы ретінде
есептелген азық-түлікпен өзін-өзі қамтамасыз ету деңгейі былайша
анықталады:
- халықтың азық-түлікке деген төлем қабілеті бар сұранысы;
- агроөнеркәсіп кешенін және оның тауар ресурстарының мөлшерін
дамыту;
- тамақ өнімдерінің баланстандырылған жиынын тұтынудағы қажеттілікті ғылыми
негіздеу;
- халықаралық азық-түлік байланыстарының пайдалылық және сенімділік
дәрежесі.
Азық-түлікпен өзін-өзі қамтамасыз ету мәселесі экономикалық
аспектілерден басқа, саяси және әлеуметтік аспектілерге ие. Жуық арада азық-
түлікті, бірінші кезекте шешуші өнім ретінде астықты жеткізу сыртқы саяси
міндеттерді шешу құралына айналып кеткені белгілі. Осыған байланысты азық-
түліктің өз ресурстарының қажетті мөлшерінің бар болуы – елдің саяси
тәуелсіздігінің бірден-бір кепілі болып табылады [8].
АӨК-ті экономикалық реттеудің мақсаты – агроөнеркәсіп өндірісінің
тұрақты дамуын қамтамасыз ету және соның негізінде азық-түлікке,
өнеркәсіптің шикізатқа деген ішкі сұранымын қанағаттандыру, ауылдық
жерлерді әлеуметтік дамыту үшін жағдай жасау.
АӨК-те мемлекеттік реттеу басым түрде экономикалық әдістермен жүзеге
асыруды көздейді және отандық азық-түлік нарығын импорттан қорғауды, сондай-
ақ аграрлық секторды ауыл шаруашылығы үшін өндіріс құралдарын шығаратын
және оның өнімдерін сатып алатын жоғары монополизацияланған салалардан
қорғауды; мемлекеттің тапсырыс беруші және инвестор ретіндегі қызметін
сақтау мен жетілдіруді; нарықтық инфрақұрылымды дамытуға жәрдемдесуді; АӨК-
тің мемлекеттік секторын қолдауды; ауылдық жерлердің әлеуметтік саласын
дамытуды; аграрлық ғылымды дамыту мен ауыл шаруашылығы үшін кадрлар
дайындауды енгізеді.
Ауыл шаруашылық өнімдерінің өндірісін тұрақтандыруға кепілдік беру
және ауыл шаруашылық тауар өндірушілерінің мүліктік қатерін азайту үшін
қолданылатын өрісті шаралардың бірі сақтандыру болып табылады. 2007 жылғы
10-шы наурызда Қазақстан Республикасының “Өсімдік шаруашылығын міндетті
сақтандыру туралы” Заңы қабылданды. Ауыл шаруашылығына сақтандыру нарығы
тартылмай отырғандықтан, ауыл шаруашылық тауар өндірушілерінің сақтандыру
төлемінің 50% мөлшерінде сақтандыру компанияларына демеуқаржы түрінде
мемлекеттік қолдау көрсетіледі.
АӨК пен ауылдық аумақтарды дамытуды мемлекеттік қолдаудың тиімді
шараларын қамтамасыз ету үшін мемлекеттік қолдау шараларын іске асырудың
бірқатар принциптері көзделген:
- экономикалық өсу әлеуеті бар агроөнеркәсіп кешені мен ауылдық
аумақтарды дамыту басымдығы;
- ауыл шаруашылығы жөніндегі халықаралық келісімнің, санитарлық және
фитосанитарлық мөлшерлердің талаптарына сәйкес болу;
- мемлекет жүзеге асыратын іс-шаралардың мөлдірлігі;
- мемлекеттік қолдау шараларын берудегі атаулы сипаты;
- отандық агроөнеркәсіп өндірісінің бәсекелес артықшылықтарын дамыту;
- ішкі нарықтың адал емес бәсекелестіктен қорғалуы;
- мемлекеттік басқару деңгейлері арасындағы құзыреттерді айыру;
- агроөнеркәсіп кешені қызметінің экологиялық қауіпсіздігі және
халықтың ауылдық елді мекендерде тұруы;
- қоғамдық бірлестіктермен, қауымдастықтармен (одақтармен),
кәсіпкерлермен өзара іс-әрекет жасау;
- мемлекеттік қолдаудың тиімді шаралары;
- агроөнеркәсіп кешені мен ауылдық аумақтарды дамытуды мемлекеттік
қолдаудың жыл сайынғы көлемінің қажеттілігін қамтамасыз ету;
- агроөнеркәсіп кешені субъектілерінің өзара іс-әрекет жасауының тиімді
нысандарын дамыту.
Заңда АӨК салалары мен ауылдық аумақтарды дамытуды мемлекеттік
қолдаудың негізгі тетіктері анықталған. Оларға мыналар жатады:
- несиелеуді дамыту;
- агроөнеркәсіп кешенін демеуқаржыландыру;
- аграрлық азық-түлік нарықтарын реттеу;
- ветеринарлық-санитарлық және фитосанитарлық қауіпсіздікті
қамтамасыз ету;
- АӨК-ті техникалық қамтамасыз ету;
- АӨК саласында мамандандырылған құрылымдар құру;
- АӨК саласында мамандандырылған ұйымдар құру;
- АӨК-ті ғылыми, кадрлық және нормативтік-әдістемелік қамтамасыз ету;
- ауылдық аумақтардың әлеуметтік және инженерлік инфрақұрылымының салаларын
дамытуға инвестициялар тарту;
- оңтайлы ауыл халқын ұйымдастыру.
Несие серіктестігінің жүйесі арқылы ауыл шаруашылық өндірісін
несиелеудің қолданылып отырған жүйесі бұдан әрі дамытуды талап етеді және
соның негізінде ауыл тұрғындарын несиелеуді қалыптастыру мен жаңа
нысандарын дамыту қажеттігін туғызады. Қазіргі уақытта ауылдық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 7
1 АГРОӨНЕРКӘСІП КЕШЕНІНІҢ СИПАТТАМАСЫ 9
1.1 Агроөнеркәсіп кешенінің ұғымы, құрамы және құрылымы 9
1.2 Агроөнеркәсіп кешенінің дамуын реттеу өрісі 24
1.3 Агроөнеркәсіп кешенінің салаларын дамытудағы шетел 36
тәжірибесі 36
2 ПАВЛОДАР ОБЛЫСЫ АГРОӨНЕРКӘСІП КЕШЕНІНІҢ ЖАЙ-
КҮЙІНЕ ТАЛДАУ ЖАСАУ 47
2.1 Павлодар облысының аграрлық секторын дамыту серпіні 47
2.2 Павлодар облысының агроөнеркәсіп кешенін реттеудің мемлекеттік
тұтқалары мен аспаптары 68
2.3 Агроөнеркәсіп кешенінің негізгі жағымды бағыттары 80
3 АГРОӨНЕРКӘСІП КЕШЕНІНІҢ ДАМУ ӨРІСІН ӘЗІРЛЕУ 84
3.1 Агроөнеркәсіп кешенін мемлекеттік реттеу механизмі 84
3.2 Облыстың ауыл шаруашылық мақсаттарының стратегиялық бағыттары 95
3.3 Ауыл шаруашылығын дағдарыс шартында қаржыландыру мен несиелеу 100
ҚОРЫТЫНДЫ 108
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 112
КІРІСПЕ
Нарық экономикасы жағдайында ауыл экономикасын мемлекеттік қолдау
көлемін өсіру аграрлық сектордағы түбегейлі өзгерістердің нәтижесі болды.
Ауыл шаруашылығын сала ретінде қалпына келтіру, сонымен қатар ауыл
шаруашылық тауар өндірушілерінің шаруашылықтарды басқарудағы жаңа
көзқарасын қалыптастыру арқылы Қазақстан Республикасының агроөнеркәсіп
кешені кәсіпорындарының бәсекеге қабілетті болуын өсіру басты қол жеткізу
болды.
Бұл, өз кезегінде, мығым теориялық және тәжірибелік әзірленген ғылыми
негізде ауыл шаруашылық проблемалары бойынша шешім қабылдауды талап етеді.
Оны кеңейту және тереңдету, тікелей кәсіпорындармен шоғырландыру – отандық
ауыл шаруашылық ғылымының бастапқы деңгейдегі міндеті болып табылады. Ғылым
ретінде ауыл шаруашылығының экономикасы саладағы экономикалық заңдардың
көрініс беруінің айрықша нысандарын, олардың ауыл шаруашылығын дамытуға
әсер ету тетігін, ауыл шаруашылық өндірісінің жұмыс істеуінің экономикалық
заңдылығын зерделейді. Елімізде өткізіліп отырған экономикалық реформалар
ауыл шаруашылығына де елеулі дәрежеде әсер етті. Меншіктің және шаруашылық
жүргізудің әр түрлі нысандары даму үстінде, яғни аграрлық секторда көп
қырлы экономиканы қалыптастыру процесі жүруде. Бұл саладағы өндірістік
қатынастардың өзгеруіне негізделеді. Ауыл шаруашылығының экономикасы
салалық ғылым ретінде нарық жағдайында ауыл шаруашылығының экономикалық
қатынастар жүйесін ашуға бейімделген.
Ел халқын азық-түлікпен қамтамасыз ету ауыл шаруашылығының аса
маңызды міндеті болып отыр. Нарық экономикасын қалыптастыру жағдайында бұл
міндет ауыл шаруашылық өндірісінің экономикалық тиімділігін арттыру жолымен
ғана шешілуі мүмкін. Ауыл шаруашылығы тиімділігінің тап осы деңгейі халықты
азық-түлікпен қамтамасыз ету деңгейін алдын ала анықтайды.
Ауыл шаруашылығын дамыту елеулі түрде өндіріс ресурстарының бар
болуымен анықталады. Ресурстардың шектеулі болуы мен тапшылығы жағдайында
экономикалық ғылымның тағы бір маңызды міндеттерінің бірі оларды оңтайлы
пайдалану әдістерінің негізділігі, өнім бірлігін өндіруге шығатын еңбек,
материалдық және қаржы шығынын азайту, яғни өндіріс шығысын азайту болып
табылады.
Мәселенің көкейкестілігі, ғылыми-тәжірибелік мәнділігі, оның
жеткіліксіз түрде әзірленуі және зерттеу қажеттілігі Агроөнеркәсіп
кешенінің тұрақты дамуы бойынша тиімді механизмдерін жасау (Павлодар
облысындағы ауыл шаруашылығы басқармасы мәліметтеріне) тақырыбын таңдауға
негіз болды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты агроөнеркәсіп кешенінің мәнін, құрамын,
ұғымын ашу, агроөнеркәсіп кешенін дамытудың өрісті тетіктерін әзірлеу.
Павлодар облысының агроөнеркәсіп кешені зерттеу объектісі болып
табылады.
Таңдап алынған мақсат негізінде мына міндеттер көрсетілген:
- агроөнеркәсіп кешенінің теориялық негізін ашу;
-агроөнеркәсіп кешеніне мемлекеттік әсер етудің тұтқалары мен
тетіктерін анықтау;
- Павлодар облысының агроөнеркәсіп кешеніне талдау жасау;
- жасалған талдау негізінде агроөнеркәсіп кешенін дамытудың өрісті
тетігін әзірлеу.
Осы дипломдық жұмыс баламалы шолулар мен статистикалық деректер
негізінде жасалды, аграрлық сектордың отандық және шетел жетекші
мамандарының жұмыстары, Қазақстанның кезеңдік басылымдары; Аграрлық азық-
түлік бағдарламасы; Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңдары, Үкімет
қаулылары және басқа да нормативтік-құқықтық құжаттары пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы екі тілде жасалған аңдатпадан,
кіріспеден, қорытындыдан, үш тараудан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
және қосымшалардан тұрады.
1 АГРОӨНЕРКӘСІП КЕШЕНІНІҢ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Агроөнеркәсіп кешенінің ұғымы, құрамы және құрылымы
Агроөнеркәсіп кешені (АӨК) елдің экономикасында ерекше мәнге ие. Ол
қоғамның тіршілік әрекетін қолдау жағдайын анықтайтын халық шаруашылығының
негізгі кешендерінің қатарына жатады. Оның мәні адамдардың тамақ өнімдеріне
деген қажеттіліктерін қамтамасыз ету ғана емес, сонымен қатар ол халықтың
жұмыспен қамтылуына және барлық ұлттық өндірістің тиімділігіне елеулі әсер
етеді [1].
Агроөнеркәсіп кешені ауыл шаруашылығын дамытумен, оның өндірісіне
қызмет көрсетумен және ауыл шаруашылық өнімдерін тұтынушыға жеткізумен
байланысты халық шаруашылығы салаларының жиынтығы болып табылады.
Агроөнеркәсіп кешенінің басты міндеті халықтың тамақ өнімдері мен
халық тұтынатын тауарларға деген қажеттіліктерін барынша қанағаттандыру.
Қазақстанның агроөнеркәсіп кешені халық шаруашылығының аса ірі кешені
болып табылады. Ол жетпісінші жылдардың ортасында, халық шаруашылығының
көптеген салаларын бірыңғай кешенге біріктіру үшін материалдық-техникалық,
ғылыми-теоретикалық және әлеуметтік-экономикалық алғышарттар туындаған
кезде біртұтас кешен ретінде қалыптасты [2].
Ауыл шаруашылығы – халық шаруашылығы салаларының негізгі және өмірлік
маңызды салаларының бірі және өнеркәсіп үшін басты шикізат жеткізушілердің
бірі болып табылады. Шикізат ретінде өндірілетін ауыл шаруашылығы
өнімдерінің 50% пайдаланылады. Ауыл шаруашылығы тамақ, құрама жем және
өнеркәсіптің басқа салаларына шикізат жеткізеді.
Өз кезегінде, ауыл шаруашылығы - өнеркәсіп тауарларын ірі тұтынушы.
Өнеркәсіп ауылдарға тракторлар, автомобильдер, машиналар, жабдықтар, отын
мен майлағыш материалдарды, минералдық тыңайтқыштарды, құрама жем және т.б.
жеткізеді.
Демек, өнеркәсіптің кейбір салаларының дамуы ауыл шаруашылығына
байланысты, алайда ауыл шаруашылық тауар өндірушілерінің табысты жұмыс
істеуі өнеркәсіптің даму деңгейімен анықталады.
Ауыл шаруашылығына экономика саласы ретінде өсімдік және мал
шаруашылықтарының өнімдерін алу үшін ауыл шаруашылық дақылдарын өңдеу және
мал өсіру кіреді. Өз кезегінде, өсімдік шаруашылығы: егіншілік, көкөніс
шаруашылығы, жемшөп өндіру, жеміс шаруашылығы, бақша шаруашылығы, шалғын
өсірушілік, гүл өсірушілік, орман шаруашылығы бөлімдерінен тұрады.
Ауыл шаруашылығы саласындағы шаруашылық субъектілерінің нысандары үш
санат бойынша беріледі: ауыл шаруашылық кәсіпорындары, шаруа және үй
шаруашылықтары. Ауыл шаруашылық кәсіпорны – ауыл шаруашылық қызметін жүзеге
асыратын қазыналық кәсіпорын, шаруашылық серіктестік, акционерлік қоғам
немесе өндірістік кооператив нысанында құрылған заңды тұлға. Шаруа (фермер)
қожалығы – тұлғалардың отбасы-еңбек бірлестігі, мұнда бірлестік басшысы
ауыл шаруашылық өнімдерін өндіру, сондай-ақ осы өнімді қайта өңдеу және
өткізу үшін ауыл шаруашылығында пайдаланылатын жерді пайдаланумен
байланысты қызметін жеке кәсіпкерлік негізінде ұйымдастырады. Үй
шаруашылығы – жеке ауладағы отбасының немесе бірнеше отбасының өндірістік
қызметі.
Ауыл шаруашылық өнімдері өндірісінің көлемі ауыл шаруашылық
кәсіпорындарының қызметін сипаттайтын негізгі көрсеткіштердің бірі болып
табылады. Өнімдерді іске асыру көлемі, демек, халықтың тамақ өнімдеріне, ал
өнеркәсіптің – шикізатқа деген қажеттіліктерін қанағаттандыру деңгейі
осының шамасына байланысты.
Өзіндік құн деңгейі, табыс сомасы, өнімділік деңгейі және басқа
экономикалық көрсеткіштер өнім өндіру көлеміне байланысты. Сондықтан
шаруашылық қызметіне талдау жасауды өнімдерді, соның ішінде өсімдік
шаруашылығы өнімдерін өндіру көлемін зерделеуден бастау қажет.
Елдің экономикасының табысты дамуы көбінесе ауыл шаруашылық
өндірісінің өсу қарқыны мен тиімділігімен анықталады. Ауыл шаруашылығын
тиімді дамыту табиғи-ресурстық әлеует пен қоғамның игілігін сақтауға ғана
емес, сонымен қатар қазіргі заманда әлемдегі Қазақстанның жағдайына да әсер
етеді. Елдің Аграрлық азық-түлік бағдарламасын іске асыру агроөнеркәсіп
кешенінің барлық салаларын дамытуға кешенді көзқараспен келуді талап етеді.
Салалық инфрақұрылымды дамытудың тиісті деңгейі болмай өндіріс құралдарын
шығаратын АӨК-тің бірінші саласы да, ауыл шаруашылығын білдіретін –
екіншісі де, ауыл шаруашылық өнімдерін қайта өңдеуді жүзеге асыратын –
үшінші сала да қалыпты жұмыс істей алмайды. Сондықтан Қазақстанның ауыл
шаруашылығын тұрақтандыру және бұдан әрі дамыту мемлекеттің рөлін күшейту
және экономиканың осы аса маңызды саласына қолдау көрсетпеу мүмкін емес.
Халық шаруашылығының әрбір саласында айрықша өндіріс құралдары,
дайындалатын өнімі, белгілі бір өндірістік қарым-қатынасы бар,
қызметкерлерден тиісті біліктілігінің бар болуын қажет етеді. Ауыл
шаруашылығына сонымен қатар кейбір ерекшеліктер тән:
– ауыл шаруашылығында басты, таптырмайтын өндіріс құралы ретінде жер
пайдаланылады. Басқа өндіріс құралдарынан айырмашылығы жер дұрыс
пайдаланған болса тозбайды, өз сапасын сақтайды;
– ауыл шаруашылығындағы айрықша өндіріс құралдарына тірі организмдер
жатады – олар биологиялық заң негізінде өсіп-жетілетін өсімдіктер мен
жануарлар. Өсіп - өнудің экономикалық үдерісі табиғи үдеріспен өзара
байланысып жатыр;
– ауыл шаруашылық өндірісінің нәтижелері топырақ-климат ахуалына
байланысты, ал өнеркәсіп өндірісіне бұл фактор әсер етпейді. Бұдан басқа,
топырақ-климат ахуалы ауыл шаруашылығының орналасуы мен мамандандырылуына
елеулі әсер етеді. Жеке ауыл шаруашылық дақылдары тек қана белгілі бір
климат ахуалында өсіп-жетіле алады;
– ауыл шаруашылығында жұмыс істеу кезеңі өндіріс кезеңімен сәйкес
келмейді. Бұл ауыл шаруашылық өндірісінің маусымдылығына негізделеді.
Күздік дәнді дақылдарды өсіру кезінде өндіріс уақыты пен жұмыс істеу кезеңі
арасындағы айырмашылық анық көрінеді. Оларды өндіру кезеңі дайындау мен
егіс кезі шілде-тамыз айларында басталады және келесі жылы егін жинау кезі
шілде айында аяқталады. Осы уақытта жұмыс істеу кезеңі бірнеше рет тежеледі
және қайта жаңғырады: танапты дайындау, егіс, өсімдікті баптау, егін жинау
және басқалар, ал негізінен өсімдіктің өсуі мен даму жағдайымен анықталатын
өндіріс кезеңі үздіксіз жалғасады. Маусымдылық өндірісті ұйымдастыруға,
техника мен еңбек ресурстарының пайдаланылуына елеулі әсер етеді:
– cалада шығарылған өнім оның құралдары (тұқым, жемшөп, мал төлі,
органикалық тыңайтқыш және басқа) ретінде өндірістің бұдан кейінгі
процесінде тікелей пайдаланылады, ал кәсіпорын негізгі шикізатты басқа
салалардағы кәсіпорындардан алады. Өндіріс технологиясының айрықшалығы
осындай ерекшеліктерге байланысты. Ауыл шаруашылығында технологиялық үдеріс
биологиялық факторларды, тірі организмдерді пайдалануға негізделеді, ал
өнеркәсіпте химиялық, физикалық және механикалық үдерістерді пайдалану
негізге алынады;
– aуыл шаруашылығында еңбек заттары емес (өсімдік), өндіріс құралдары
(тракторлар, машиналар, комбайндар және басқа ауыл шаруашылық техникасы)
ауыстырылады. Өнеркәсіпте, әдетте, еңбек заттары (шикізат) ауыстырылады, ал
құрал-жабдық, машиналар, станоктар бекітіліп беріледі. Ауыл шаруашылық
техникасының айрықшалығы сонда, олар негізінен өнімдердің жеке түрлерін
өндіру үшін пайдаланылады және басқа түрлері үшін жарамсыз. Өнімдердің
әрбір түрін өндіруге арналған машиналар кешені бар. Сондықтан техникаға
деген жалпы қажеттілік өнеркәсіп салаларына қарағанда мұнда елеулі жоғары.
Ауыл шаруашылық өндірісі үлкен жер алаңдарында жүргізіледі.
Егіншіліктегі өндірістік үдерістердің басым бөлігінде жылжымалы жұмылдырғыш
агрегаттар қолданылады. Ауыл шаруашылық өндірісінің кеңістіктегі бытыраңқы
орналасуы әр түрлі жүктерді тасымалдаудың үлкен көлемін қажет етеді: ауыл
шаруашылық дақылдарын, тыңайтқыштарды, жемшөпті және т.б. жинау. Мұның бәрі
ауыл шаруашылық өндірісінің энергия ресурстарына деген жоғары қажеттілігіне
негізделеді. Ауыл шаруашылығының ерекшелігі мұндағы ұдайы өндірістің
экономикалық үдерісі табиғи үдеріспен тығыз тоқайласады, мұндағы өнім
өндірісі өсімдік пен малдың өсу және дамуындағы биологиялық циклмен
байланысты. Ауыл шаруашылығына тән биологиялық үдерістердің тоқтатылуы
өнеркәсіп өндірісінің бастамасы болып табылады. Атап айтқанда, өсімдік пен
малды өсіп-өндіру, жеміс жинау және сүт алу ауыл шаруашылығына, ал ұнды
тарту, жемісті қайта өңдеу, май өндіру, мал сою өнеркәсіпке жатады.
Ауыл шаруашылығы дақылдарының шығымы жылдар бойынша ауа-райы жағдайына
қарай елеулі дәрежеде ауытқып отырады, бұл өз кезегінде мал шаруашылығын
дамытуға және жалпы ауыл шаруашылық өндірісінің тиімділігіне әсер етеді. Су
ресурстары ерекше рөл атқарады. Ауыл шаруашылығында су өндірістің заттай
және таптырмайтын элементі болып табылады, ол алдымен республиканың су
тапшылығы бар аудандарында өнімді шығаруға және оның құнын қалыптастыруға
қатысады. Ауыл шаруашылығының бесінші ерекшелігі табиғи факторлардың және
өсімдік пен малдың айрықша қызметі осы саладағы жұмыс істеу кезеңінің
өндіріс уақытымен сай келмеуіне әкелуінде. Ауыл шаруашылығының жетінші
ерекшелігі мұнда дайын өнім өндіріс құралы ретінде өндірістің келесі
циклына енеді. Осы және басқа себептерге байланысты негізгі және айналым
құралдарын қалыптастыруда ерекшеліктер пайда болады. Ауыл шаруашылығындағы
тауар өнімдерінің деңгейі өнеркәсіптің деңгейінен төмен болуы осының
нәтижесі болып табылады [3, 157-160бет].
Дамыған елдерде ауыл шаруашылығы индустриалды технология саласын
құрайды және көп салалы агроөнеркәсіп (АӨК) немесе азық-түлік (АК)
кешенінің тізбегі ретінде ғана дами алады. Осы технологиялардың негізін
ауыл шаруашылық емес салалар құрайды. Олар түпкілікті ауыл шаруашылығы
өнімдері құнының 50% келетін өнеркәсіптің өндіріс құралдары мен
материалдарын жеткізеді.
Қазіргі заманғы жағдайда ауыл шаруашылығы өндірісінің тиімділігі халық
шаруашылығының бірқатар басқа салаларының тұтасымен табысты жұмыс істеуіне
елеулі деңгейде байланысты. Алдымен ауыл шаруашылығына техника, ауыл
шаруашылық машиналарын, жанар-жағармай материалдарын, у химикаттарын,
тыңайтқыш, құрылыс материалдарын және басқаларды жеткізетін салаларға
байланысты.
Ауыл шаруашылығын дамытудың серпіні мен қарқыны көбінесе өндіріс
құралдарын дайындайтын өнеркәсіп салаларындағы өндіріс деңгейімен
анықталады. Бұдан басқа, ауыл шаруашылығының дамуы ауыл шаруашылық
кәсіпорындарына қызмет көрсететін салалар мен өндірістердің тиімді
қызметімен тығыз байланысып жатады. Мұның бірінші кезекте техниканы жөндеу,
ауыл шаруашылық объектілерін құрылыс, өндіріс құралдарымен жабдықтау,
өнімдер мен материалдарды тасымалдау жөніндегі салалар мен өндірістерге
қатысы бар.
Ауыл шаруашылығы - өндірістің өзгеше саласы, оның басты ерекшелігі –
жердің өндірістің негізгі құралы ретінде бар болуы. Өндірістік басқа
құралдарынан жердің ерекшелігі – адам еңбегінің өнімі, оның мөлшері өсе
алмайды; ауыл шаруашылығында дұрыс пайдаланылған жағдайда жер өз сапасын
жойып қана қоймайды, тіпті оны жақсартады, ал өндірістің басқа құралдары
біртіндеп сапалық және табиғи тозып, орны басқасымен ауыстырылады. Жер,
өндіріс құралы бола отырып, сонымен қатар еңбек құралы және еңбек заттары
болады [4].
Ауыл шаруашылығын орналастыру мен мамандандырудың аса маңызды табиғи
факторлары мыналар болып табылады: топырақтың сапасы; аязсыз кезеңнің
ұзақтығы, белсенді температура сомасы (жылумен қамтамасыз ету); күн
радиациясының шамасы (жарықпен қамтамасыз ету); ылғалдандыру жағдайы, жауын-
шашын мөлшері; қолайсыз ауа-райы ахуалының қайталану мүмкіндігі (қуаңшылық,
қатқақ, жел және су эрозиясы); су ресурстарымен қамтамасыз етілуі;
жергілікті жердің топографиялық жағдайы және басқалар. Табиғи факторлар
өсімдік шаруашылығы саласына әр түрлі дәрежеде, олардың өңдеу ареалын
анықтай отырып, жоғары деңгейде әсер етеді. Бірқатар дақылдар үшін (әсіресе
жылу сүйгіш) бұл ареалдар аса шектелген, мысалы, жүзім, шай, цитрус
дақылдары және басқалар; басқалары үшін – барынша кең (арпа, күздік бидай,
картоп және басқа). Мал шаруашылығын орналастыру үшін табиғи факторлар
жемшөп базасы арқылы көріне отырып, елеусіз әсер етеді. Жайылымдағы мал
шаруашылығы (қой, ірі қара мал шаруашылықтарының кейбір бағыттары; бұғы
шаруашылығы, жылқы шаруашылығы және басқа) табиғи-климат ахуалына неғұрлым
басыбайлы. Мұнда жайылымның бар болуы, олардың ауқымы, өсімдіктің құрамы
және оларды пайдалану кезеңінін ұзақтығы сияқты факторларды бөліп қарауға
болады.
Ауыл шаруашылығын орналастыру үшін сонымен қатар әлеуметтік-
демографиялық факторлар да аса маңызды. Халық ауыл шаруашылық өнімдерінің
негізгі тұтынушысы болып табылады, сондықтан осы өнімді тұтыну құрылымының
аймақтық ерекшеліктері болады. Ауыл шаруашылығын мамандандыруға қала мен
ауыл халқының арасындағы ара қатынас әсер етеді. Бұдан басқа, халық сала
үшін еңбек ресурстарының үнемі өсіп отыруын қамтамасыз етеді. Еңбек
ресурстарымен қамтамасыз етілуіне қарай ауыл шаруашылық өнімдерінің еңбекті
қажетсінетін әр түрлі сипатталатын кез келген өндірісі дамып отырады.
Көкөніс, картоп, қант қызылшасы және басқа техникалық дақылдар өндірісінде,
мал шаруашылығының кейбір салаларындағы өндірісінде еңбекті қажетсіну
неғұрлым жоғары болып саналады. Мамандандырылған білікті кадрларды
пайдалану еңбек өнімділігін өсіруге, осы өнімді өндірудегі еңбек шығынын
азайтуға мүмкіндік береді. Бірқатар аймақтардағы халық көші-қонының артуы
қазіргі уақытта өнімнің еңбекті қажетсінетін өндірісін шектеуге әкеліп
отыр. Сонымен қатар орналастыру мен мамандандырудағы маңызды фактор өткен
жылдары жеткіліксіз түрде есепке алынған және бірқатар жағдайларда бұрын
жалпыодақтық қорға жеткізудің жоспарлы көлемімен анықталатын шетке
шығарылатын өнімнің көптеген түрлерін өндіру мүмкіндігін елеулі шектейтін
жергілікті халықтың мүддесі болып табылады (кесте – 1.1).
Ауыл шаруашылығын орналастыру мен мамандандырудың неғұрлым мәнді
экономикалық факторларына мыналарды жатқызуға болады:
– өткізу нарығына қарай шаруашылықтардың орналасуы мен қайта өңдеу
кәсіпорындарының, шикізат пен түпкілікті өнімді сақтау үшін ыдыстың бар
болуы, көлік құралдары мен байланыс жолдарының бар болуы және жай-күйі.
Кесте 1.1 – 1 қаңтарға 2007ж. жалпы жердің алаңын және жерді
пайдаланушыларға ауылшаруашылық жарамдылығы
Атауы Жалпы Жалпы аш егістікшабындық
алаңы жарамдылығ жайылымбақшала
ы р
Ауыл шаруашылығына 3653,5 3605,3 1170,1 108,8 1759,9 566,5
арналған жерлер
Соның ішінде: 6,1 5,2 3,6 - - 1,6
-бау – бақша
жүргізетін
адамдардың жері 2295,1 2272,2 672,9 66,6 1122,7 410,0
-шаруа қожалығын
жүргізуге арналған
азаматтардың жері
-ауыл шаруашылық
заңды тұлғалардың 199,5 194,6 28,0 5,8 152,7 8,1
жері
Оның ішінде:
-шаруашылық 997,9 981,5 429,6 14,7 401,2 136,0
серіктестіктері
және АҚ
-ауыл шаруашылық 46,6 44,8 28,4 2,2 13,0 1,2
кооперативтері және
басқа кәсіпорындар
Орман қорының жері 127,5 14,1 1,4 7,5 5,2 -
Қорға жататын 6383,3 5808,0 243,5 22,4 4792,6 649,5
жерлер
Байланыс жолдарының сипаты мен жай-күйі де тікелей әсер етеді. Жеңіл
тасымалданатын өнім өндірісін неғұрлым тиімді саналатын жерлерде
шоғырландыруға болады. Өнімді үлкен көлемде тасымалдау мүмкіндігі
тасымалдаудың арзандауына әкеледі:
– ауыл шаруашылығының құрылған өндірістік әлеуеті: мелиорацияланған
жердің, өнімді мал басының, ауыл шаруашылығында пайдаланылатын
құрылғылардың, өндірістік құрылыстардың және басқалардың бар болуы;
– ауыл шаруашылығында пайдаланылатын жердің алаңы, оның құрылымы: жан
басына келетін аңыздың және ауыл шаруашылығында пайдаланылатын жердің
мөлшері;
– көрсеткіштер жүйесімен анықталатын ауыл шаруашылық өндірісінің
экономикалық тиімділігі, оның негізгілері: жер алаңының бірлігі мен
материалдық және еңбек шығынының бірлігіне келетін ауыл шаруашылығы
өнімінің түсімі және жалпы табысы, өндірістің пайдалылығы. Экономикалық
тиімділікке ауыл шаруашылығын орналастыру мен мамандандырудың барлық
қарастырылып отырған факторларының жиынтығы әсер ететінін атап өту керек;
– ауыл шаруашылығы өнімдерінің аймақаралық байланыстарының
ерекшеліктері мен тұрақтылығы. Ауыл шаруашылығы өнімдерін сатып алу
мүмкіндігі, оның кепілдігі кейбір аймақтарда тек қана неғұрлым қолайлы
жағдайы бар ауыл шаруашылығының салаларында дамыту үшін негіз құрайды.
Әрине, мұнда қажетті ауыл шаруашылық өнімдерін сатып алуға, оны
тасымалдауға шығатын шығыс, осы аймақтағы оның өндірісінің шығысымен
салыстырыла отырып, есепке алынады;
– ауыл шаруашылығын өнеркәсіптен жеткізілетін өндіріс құралдарымен
қамтамасыз ету. Осы өнеркәсіп өнімі бағасының деңгейінің ауыл шаруашылық
шикізаты мен оның қайта өңдеу өнімдерінің баға деңгейіне сәйкес болуы;
– ауыл шаруашылық кәсіпорындарының мөлшері. Мысалы, шаруа қожалықтары
мамандандыру мүмкіндіктерін шектейді.
Ауыл шаруашылығының негізгі салалары - өсімдік шаруашылығы мен мал
шаруашылығы, олардан мынадай шағын салалар бөлініп шығады: астық
шаруашылығы, жемшөп өндіру, техникалық дақылдар өнідіріс (зығыр, қызылша
шаруашылықтары және басқа), бау-бақша өндіру, көкөніс шаруашылығы, мал
шаруашылығы, шошқа, қой, құс, қоян, тоғандағы балық, аң, ара шаруашылықтары
және басқалар.
Өз кезегінде халық шаруашылығы салаларында мамандандыруды тереңдету
олардың арасындағы өзара неғұрлым тығыз байланысқа әкелді. Өнеркәсіп және
ауыл шаруашылық қызметінің оқшау түрлерінің негізінде бірыңғай
агроөнеркәсіп кешені қалыптасты, олардың қатысушылары органикалық түрде
өзара байланысты және бірыңғай түпкілікті мақсатты алға қояды.
Мал шаруашылығын дамытудың қазіргі заманғы беталысы болашақта мал
басын өсірудің жыл сайынғы қарқынын 2-4% шегінде сақтауға болатынына негіз
береді. Мал басы өнімділігінің жеткіліксіз болуы мәселе құрайды, бұл
өндірістің жоғары шығынына және тиімділігінің төмен болуына негізделеді,
өйткені халықтың төлем төлеу қабілетінің жеткіліксіздігі осы өнімнің жоғары
бағасына төтеп бере алмайды.
Сондықтан алдағы кезеңдегі міндет мал басын өсіру ғана емес, сонымен
қатар жемшөп базасы мен жемшөппен жабдықтау жүйесін дамыту, сондай-ақ мал
табынын асыл тұқымдық күшейту жолымен оның салмағын өсіру болып табылады.
Есептеулер бойынша, мал басы 9,5-10 млн.шартты басқа өсуі мүмкін (қазіргі
уақытта 7,7 млн.қарсы). Мал басы құрылымында қой мен құс түрлерін ұлғайту
алға қойылады. Бұл алғашқы жағдайда өсіп келе жатқан сұранысты
қанағаттандыру және қой етінің бөлшек сауда бағасын төмендету мақсатында
қой етінің бір тоннасын сиыр етінің бір тоннасымен салыстырғандағы
өндірісінің төменгі өзіндік құнымен (22%), жайылымның үлкен массивін
пайдалану қажеттілігімен, нарықтың қанығуын арттырумен негізделеді.
Алайда, жайылымға шығатын мал түрін көбейту жайылымдарды пайдалану
мәселесі шешілген кезде ғана мүмкін болады. Ауыл шаруашылығында
пайдаланылатын жерлерге жеке меншік енгізу жеке жайылымдарды жалға беру
тетігін әзірлеу немесе осы жерлерді ұжымдық пайдалануға беру қажеттілігін
туғызады. Құс шаруашылығында өнеркәсіп өндірісін қалпына келтіру, оны астық
компанияларымен біріктіру байқалады. Аталған өндірісті дамыту сәйкес өнімді
импортпен алмастыруға елеулі дәрежеде әсер етеді [5].
Агроөнеркәсіп кешеніне үш сала кіреді. Бірінші сала агроөнеркәсіп
кешенін өндіріс құралдарымен қамтамасыз ететін салалардан, сондай-ақ ауыл
шаруашылығына өндірістік-техникалық қызмет көрсетумен айналысатын
салалардан тұрады. Аталған салаға сонымен қатар: трактор және ауыл
шаруашылық машинасын жасау, азық-түлік машинасын жасау, минералдық
тыңайтқыштар мен өсімдік қорғаудың химиялық құралдары өндірістері кіреді.
Агроөнеркәсіп кешенінің бірінші саласына кіретін салалар өндіріс
процестерін ресурстармен қамтамасыз етеді, ауыл шаруашылығын
индустрияландыру мен қайта өңдеу кәсіпорындарындағы техникалық прогресс
үшін негіз жасайды, кешеннің барлық тізбегінің қалыпты жұмыс істеуіне
мүмкіндік береді.
Екінші салаға ауыл шаруашылық өнімдерін тікелей өндірумен айналысатын
кәсіпорындар мен ұйымдар кіреді. Бірінші кезекте бұл мемлекеттік ауыл
шаруашылық кәсіпорындары мен ұжымдық ауыл шаруашылық кәсіпорындары.
Агроөнеркәсіп кешенінің үшінші саласына ауыл шаруашылық өнімдерін
әзірлеу мен қайта өңдеуді және оларды тұтынушыларға жеткізуді қамтамасыз
ететін салалар мен кәсіпорындар кіреді. Мұнда тамақ, ет және сүт, балық, ұн-
жарма, құрама жем өнеркәсібі шоғырланған. Бұдан басқа, аталған салаға ауыл
шаруашылық шикізатын қайта өңдеу жөніндегі жеңіл өнеркәсіп, азық-түлік
тауарларын сату және қоғамдық тамақтандыру салалары ішінара енгізілген.
Агроөнеркәсіп кешенінің үшінші саласына кіретін салалар ауыл
шаруашылық шикізатын алғашқы өнеркәсіптік өңдеуден өткізу мен оны халыққа
іске асыру үшін дайын түріне жеткізуді қамтамасыз етеді. Олар дайын өнімді
сақтау және іске асыру орындарына жеткізуді де жүзеге асырады.
Агроөнеркәсіп өндірісінде өзара байланысқан бес стадия бөліп қаралады:
- агроөнеркәсіп кешенінің барлық жүйелері үшін өндіріс құралдарын
шығару;
- ауыл шаруашылық өндірісі;
- ауыл шаруашылық шикізатынан дайындалатын тұтыну заттарын өндіру;
- ұдайы өндіру циклының барлық стадияларына өндірістік-техникалық және
технологиялық қызмет көрсету;
- түпкілікті өнімді іске асыру.
Агроөнеркәсіп кешенін өндірістің біртұтас кешені ретінде сипаттай
отырып, ауыл шаруашылығы әрқашан да өнеркәсіппен, құрылыспен, көлікпен,
саудамен және халық шаруашылығының басқа салаларымен тығыз байланыста
болғанын атап өту қажет. Алайда агроөнеркәсіп кешені ұғымы жетпісінші
жылдардың ортасында айналымға енді. Оның құрылуы ауыл шаруашылығының және
бірыңғай ұдайы өндіру процесіне бірлескен шектес салалардың байланысы мен
өзара байланыстарының сапалы жаңа деңгейіне жетуді білдіреді [6, 30 бет].
Республика аграрлық секторының әлеуметтік-экономикалық жағдайы,
қолданылып жатқан шаралар мен соңғы жылдардың оң беталыстарына қарамастан,
күрделі болып қалуда, және болашақта агроөнеркәсіп өндірісін дамытудың
стратегиялық басымдықтары мыналар болуы қажет: жер, су және ғылыми
әлеуеттерді оңтайлы пайдалану жолымен азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз
ету; бәсекеге қабілетті өнімдердің өндірісін ұлғайту, импортты алмастыруды
өткізу; қарқынды технологияларды енгізу негізінде ауыл шаруашылық
өндірісінің тиімділігін арттыру; ірі өнеркәсіп кәсіпорындарымен бірге
кооперацияны дамыту, өнімді өткізу кооперативтері мен қабылдау пункттерін
ұйымдастыру арқылы өткізу жүйесін жетілдіру; өндірілетін өнімді сыртқа
шығаруға және сыйымдылығы барынша жоғары өткізу нарықтарына бағдарланған
өсімдік және мал шаруашылықтарының орта және ірі тауарлы өндірісін
ұйымдастыру; дамып келе жатқан салалардың материалдық-техникалық және
қаржылық қамтамасыз етілуін өсіру; қайта өңдеуді, нарықтық инфрақұрылымды
жеделдетіп дамыту; ұйымдастырушылық құрылымдарды қалыптастыру.
Өнімнің кейбір түрлеріне сұраныс пен ұсыныстардың жағдайын және қайта
өңдеу кәсіпорындарының шикізатқа деген қажеттіліктерін назарға ала отырып,
республиканың егіс алаңдарына елеусіз – 20 млн.гектарға дейін кеңейту
ұсынылады. Мұндағы өзгерістер егіс алаңдарының құрылымында болжанады –
дәнді дақылдардың үлес салмағы біраз азаяды, бірақ майлы, техникалық және
жемшөп дақылдарының үлесі өседі. Егістік құрылымындағы болжанды
өзгерістерге қарамастан, өсімдік шаруашылығының басты саласы, бұрынғыша,
астық шаруашылығы болып қалады. Болашақта дәнді дақылдардың алаңын қазіргі
заманғы деңгейде тұрақтандыру ұсынылады, мұнда астық жемшөбі, жарма
дақылдарының алаңдарын елеулі көбейту қажет етіледі (1,6-1,8 есе).
Республикадағы астық өндірісі 2010 жылға қарай 18-20 млн.тоннаға дейін жету
керек, яғни 2008 жылмен салыстырғанда 20-25 пайызға өседі.
Агроөнеркәсіпті біріктіру агроөнеркәсіп кешенін қалыптастырудың негізі
болып табылады. Ол ауыл шаруашылығы мен ауыл шаруашылығына қызмет
көрсетумен айналысатын басқа салалардың өндірістік байланыстарын күшейту
және оның өнімдерін тұтынушыға дейін жеткізу процесін білдіреді. АӨК
салалары арасындағы экономикалық байланыстар өнімдер мен қызмет көрсетулер
бағасының оңтайлы деңгейін белгілеу арқылы іске асырылады. Баға диспаритеті
немесе қайшылықтары қалыпты экономикалық байланыстарды күрделендіреді және
түпкілікті өнімнің өндіріс көлемі мен іске асырылуын көбейтуге мүмкіндік
бермейді. Ауыл шаруашылығы басты түрде қайта өңдеу өнеркәсібі үшін шикізат
материалдарын өндіруге бағдарланады, ал оның қызметінің экономикалық
нәтижелері салааралық баланс жағдайларымен неғұрлым анықталады. Яғни, ауыл
шаруашылығы өндірісінің соңғы нәтижесі агроөнеркәсіп кешені тұрғысынан
қарағанда аралық болып табылады. Агроөнеркәсіп кешенінің барлық тұрғысының
тиімді жұмыс істеуі ауыл шаруашылығы қызметіне ғана емес, сонымен қатар
түпкілікті өнімді тұтынушыға дейін жеткізуге қатысатын барлық буындардың
жұмыс сапасына да байланысты. Агроөнеркәсіп кешенінің түпкілікті өнімі
белгілі бір уақытта шығарылған және жеке немесе өндірістік тұтынуға түсетін
өнімнің барлық көлемін білдіреді. Табиғи түрінде түпкілікті өнім мыналардан
тұрады:
- халыққа тікелей жеткізілетін ауыл шаруашылығы өнімдері;
- ауыл шаруашылық шикізатынан өндірілетін тұтыну заттары;
- ауыл шаруашылық өнімдері және оның қайта өңделген заттары;
- агроөнеркәсіп кешенінің бірінші саласына жататын өнімдер.
Агроөнеркәсіп кешені түпкілікті өнім құрылымының жеке салалардағы
өнімдер құнының өндірілген өнімнің жалпы сомасына деген пайыздық
қатынасымен анықталады. Түпкілікті өнім құны құрылымының өзгеруі
агроөнеркәсіп кешенінің нақты салаларындағы өнімдердің, тауарлар мен қызмет
көрсетулердің өсуімен немесе төмендеуімен байланысты.
Агроөнеркәсіп кешенінің негізгі бөлігі азық-түлік кешенімен
анықталады. Оған тамақ өнімдерін өндірумен және тұтынушыларға жеткізумен
айналысатын өндірістердің бірқатар салалары енеді. Азық-түлік кешенінің
құрамына мамандандырылған ауыл шаруашылық кәсіпорындары, ауыл шаруашылығын
қажетті техникамен, жабдықпен және материалдық ресурстармен қамтамасыз
ететін салалар мен өндірістер, сондай-ақ өнімдерді дайындаумен, сақтаумен
және іске асырумен айналысатын ұйымдар кіреді. Ауыл шаруашылығы барлық азық-
түлік кешенінің басты буыны болып табылады, оның дамуының деңгейі мен
қарқыны кешен құрамына енетін басқа салалар мен өндірістердің тиімді жұмыс
істеуіне әсер етеді.
Салалық мәні бойынша азық-түлік кешенінде бірқатар азық-түлік
кешендері бөлініп шығады. Олар шикізат өндіру мен дайын өнім алу жөніндегі,
сонымен қатар шағын кешенге қызмет көрсететін кәсіпорындар мен ұйымдардың
жиынтығын білдіреді.
Азық-түлік кешенінде астық, қант қызылшасы, жеміс-көкөніс, картоп, ет,
сүт, май, балық және басқалар сияқты шағын кешендер табысты қызмет істейді.
Олардың әрқайсысына тиісті ауыл шаруашылық өнімдерін өндірумен, техника
және басқа өндіріс құралдарын шығарумен, технологиялар әзірлеу, ғылыми
зерттемелер өткізу, нақты саланың өнімдерін дайындау, сақтау, тасымалдау,
қайта өңдеу және іске асыру жөніндегі салалар кіреді.
Шағын азық-түлік кешендерінің өз айрықшалығы бар, ал олардың тиімді
қызметі көбінесе жеке салалардың ерекшеліктерін тиісті түрде есепке алуына
байланысты. Олар өзара тығыз байланысты, ал кей кезде бір-бірімен өзара
байланысты. Атап айтқанда, тығыз өзара байланыс сүт және ірі қара мал етін
өндіру кезінде байқалады, ал осы салалардың өнімі сүт және ет екі шағын
азық-түлік кешеніне енеді. Бір шағын кешенде алынатын өнімнің қалдығы мен
жанама өнім көбінесе басқаларында пайдаланылады. Мысалы, ауыл шаруашылық
шикізатын (дәнді дақылдар, жаңа дақылдар, қант қызылшасы, күнбағыс) қайта
өңдеу кезінде алынатын сабан, жмых, жом, барда малдың тірі салмағын өсіру
үшін сүт және ет шағын кешендерінде жемшөп ретінде тиімді пайдаланылады.
Азық-түлік кешендерін дамытуда ауыл шаруашылық өндірісі жетекші рөл
атқарады, ол қайта өңдеу өнеркәсібін қажетті ауыл шаруашылық шикізатымен,
ал кей кезде өнімді бастапқы жетілдіру кезінде жәрдем көрсетуді қамтамасыз
етеді.
1.2 Агроөнеркәсіп кешенінің дамуын реттеу өрісі
Мемлекеттің рөлін күшейтпей және экономиканың осы аса маңызды саласына
қолдау көрсетпей Қазақстанда АӨК-ті тұрақтандыру және бұдан әрі дамыту
мүмкін емес.
Ауыл шаруашылық өнімдерінің кейбір түрлері мен азық-түліктің шетке
шығарылуын арттырып отырған, елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз
ететін бәсекеге қабілетті тиімді агроөнеркәсіп өндірісін қалыптастыру
мемлекеттің аграрлық саясатының стратегиялық міндеті болып табылады.
Нарық шаруашылығы жағдайында экономиканы мемлекеттік реттеу елдің
әлеуметтік-экономикалық өсуін қамтамасыз ету мақсатында мемлекеттің жүзеге
асырып отырған заңнамалық, атқарушы және бақылаушы шараларының жүйесі
ретінде көрінеді. Аграрлық саланы мемлекеттік реттеу ел ішінде, аймақтық
сепаратизмді болдырмайтын, бірыңғай басқарылатын экономикалық кеңістік
құрылған жағдайда ғана тиімді болады.
Сонымен бірге ауыл экономикасының табысты дамуын қамтамасыз етіп
отырған үкіметтің федералды орталығы мен аймақтық органдары арасында
функцияларды оңтайлы таратуды көздеу қажет. Мұнда федералды органдар
бірыңғай экономикалық және қаржы саясатын жүргізу, саланы жаңғырту,
инвестициялық және сыртқы экономикалық қызметті дамыту жолымен азық-түлік
нарықтарының жұмыс істеуінің жалпы шарттарын және елдің барлық аумағында
олардың бірлігін қамтамасыз етуі қажет.
Аграрлық секторды мемлекеттік реттеудің объективті қажеттілігі
бірқатар себептерге негізделеді, солардың ішінде аса маңыздысы: елдің азық-
түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету, саланың бәсекеге қабілеттігі мен
өнімділігінің төмен болуы, ауыл шаруашылық және өнеркәсіп өнімдері
бағасының диспаритеті, ауыл шаруашылық қызметкерлерінің еңбекақы деңгейінің
төмен болуы және басқалар.
Нарыққа көшу кезеңіндегі мелмекеттің рөлі туралы мәселе Қазақстан
экономикасының аграрлық саласындағы нарықтық қатынастардың қалыптасу
үдерісін сипаттау кезінде орталық мәселелердің бірі болып табылады,
сондықтан ауыл шаруашылығын қолдауды реттеудің бағдарламасын әзірлеу және
енгізу айрықша маңызды мәнге ие.
Аса белгілі ағылшын экономисі Кейнс мемлекеттің экономикаға белсенді
араласуының басты идеологы болып табылады. Кейнс саясаты жалпы сұраныс пен
оны реттеуді халықты толық және жоғары деңгейде жұмыспен қамтамасыз етуге
қол жеткізген кездегі жалпы ұсынысқа сәйкес болатындай етіп, бақылауға
алуды алдына мақсат етіп қойды. Кейнс нобайы жеке капиталды инвестициялауды
талап ету жолымен, сондай-ақ қоғамдық жұмыстарды мемлекеттік қаржыландыру
мен аз қамсыздандырылғандар пайдасына бюджет арқылы ұлттық табыстың
кейбірін қайта тарату арқылы жиынтық сұранысты ынталандыруды көздеді. Кейнс
нобайындағы реттеудің негізгі аспаптары мемлекет бюджет, экономиканы
қаржыландырудың тапшылығы, сондай-ақ пайыздың есептеу мөлшерлемесін жасау
болды. Кейнс нобайының мақсатты басымдықтары – экономикалық өсуді жұмыспен
қамту және тұрақтылық, ал аспаптары – мемлекеттік бюджет пен несие-ақша
саясаты болды. Кейнс пен оның ізбасарлары тек қана нарық тетігінің тұрақты
экономикалық өсу мен толық жұмыспен қамтуды қамтамасыз етуге жағдайы жоқ,
сондықтан да мемлекеттің араласуы талап етіледі деп санайды. Кейнстің
доктринасы АҚШ-та барынша толық қолданысқа еніп, жақсы нәтижеге әкелді.
Бұл Қазақстан экономикасында оның негіздерін зерделеу мен пайдалану
мүмкіндігі үшін қызығушылық туғызады [7, 10 бет].
Нарықтық экономикасы дамыған европалық елдер тәжірибесінің көрсетуінше
(Франция, Германия, Голландия, Дания және басқалары) мемлекеттік әсер ету
шараларын екі топқа бөліп қарауға болады:
- аталған саланы реттеу жөніндегі директивті, әкімшілік және жоспарлы
шараларды қолдануды енгізетін, мемлекеттің ауыл шаруашылығын дамытуға
тигізетін тікелей әсері;
- ішінара әсер ету – баға, несие -ақша, салық және инвестициялық
тетіктер.
Екі нұсқа да белгілі бір мемлекеттік қаражат шығынын қажет етеді, олар
ауыл шаруашылық өндірісінің тиімділігін және оның бәсекеге қабілеттілігін
арттыру, қарқындандыру, инновациялық қызметті ынталандыру, жерді, қорларды
пайдалануды жақсарту, жұмыспен қамтуды арттыру, нарықтық және әлеуметтік
инфрақұрылымды дамыту сияқты міндеттерді шешуге бағытталуы қажет.
Ауыл шаруашылығына қарасты мемлекеттік реттеу мынадай тәсілдердің
көмегімен жүргізіле алады.
Салықтық реттеу. Салық мөлшерлемесін тағайындау және саралау, салық
жеңілдіктерін енгізу, салықтан босату және т.б. жолымен орындалады. Баж бен
кеден алымдары да осы бағытта әрекет жасайды.
Ақшалай – несиелік реттеу, осы арқылы үкімет ақшалай айналымға әсер
етеді. Мемлекет Орталық банк арқылы эмиссияға және жалпы ақша жиынына
басшылық етеді, банкілік қарыз пайызының шекті мөлшерлемесін белгілейді,
облигациялар мен басқа да бағалы қағаздар шығарады. Мұндай реттеу ақша
ағыны мен қор жинауларды өзгертуге қабілетті және, осылайша, шаруашылық
өмірге әсер етеді.
Бюджеттік реттеу. Мемлекеттік органдардың бюджет қаражатын әр түрлі
бағыттар бойынша тарату құқығы бар. Мұнда белгілі бір уақыт аралығында
басым болып танылған кейбір салаларға, халықтың әлеуметтік топтарына үлкен
бюджет қаражаты бөлінеді, мемлекет агроөнеркәсіп кәсіпорындары үшін несие
банкілерінің пайыздық мөлшерлемесін демеуқаржыландыруды жүзеге асырады.
Мемлекеттік бағдарламалар мен мемлекеттік тапсырыстарды қалыптастыру
арқылы реттеу. Үкімет органдары бюджет қаражатының бір бөлігін денсаулық
сақтау, қорғаныс және т.б. салалардағы ұжымдық пайдаланылатын тауарлар мен
қызмет көрсетулердің белгілі бір түрлерін өндіруде кәсіпорындарға тапсыра
отырып, әлеуметтік, ғылыми және басқа бағдарламаларды іске асыруға
бағыттайды. Осылайша, өндіріс мемлекетке қажетті белгілі бір арна бойынша
бағыт алады.
Бағалық реттеу. Қоғамдық мәні бар кейбір тауарлар мен қызмет
көрсетулерге шекті баға белгілеу арқылы жүзеге асырылады. Бағалық реттеу
монополист кәсіпорындар үшін өнімділіктің шекті деңгейін белгілеу
нысанында, баға шамасын белгілейтін параметр түрінде айқындалады.
Әлеуметтік реттеу, соның ішінде мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру.
Зейнетақылық қамтамасыз ету, мүгедектерге, балалар мен халықтың басқа да
мұқтаждар санатына көмек көрсету жөніндегі шараларды көздейді. Мемлекет
зейнетақы, жәрдемақы, шәкіртақы және басқа нысандағы мемлекеттік
трансферттердің минималды деңгейін белгілейді.
Еңбек жағдайын, еңбек қатынастарын, екңбекақыны реттеу. Еңбекті
қорғау, еңбек келісім-шарттарын сақтау, жұмыссыздық жөнінде жәрдемақы
беруді қамтамасыз етуді көздейтін мемлекеттік еңбек және жұмыспен қамту
заңнамасы нысанында көрінеді.
Қоршаған ортаны қорғау мен қалпына келтіруді реттеу ластандырғаны үшін
айыппұл мен ықпалшара қолдану, сондай-ақ міндетті табиғат қорғау іс-
шараларын орындау жөніндегі ұйғарым түріндегі табиғатты сақтау шараларын
көздейді.
Экономикалық қызметтің белгілі бір түрлеріне, мемлекеттік
лицензиялауға шектеулер мен тыйым салу арқылы реттеу.
Мемлекеттік немесе муниципалдық меншік болып табылатын ауыл шаруашылық
өндірісінің салалары мен кәсіпорындарын тікелей басқару. Нарықтық
экономикасы дамыған әлемнің көптеген елдерінде мемлекет ең ірі меншік иесі
және қаржыгер болып табылады. Мұнда белгілі бір уақыт аралығында басым
болып танылған кейбір салаларға, мемлекет агроөнеркәсіп кәсіпорындары үшін
кредит банкілерінің пайыздық мөлшерлемесін демеу қаржыландыруды жүзеге
асырады. Атап айтқанда, Германияда мемлекеттік кәсіпорындар 70 пайыздан аса
электр қуатын, 90 пайыздан аса тас көмір, 70% алюминий өндіреді.
Ұлыбританияда темір жолы, электр станциялары, көмір шахталары мемлекет
меншігінде. Ұлыбританияда негізгі қорлар құнындағы үлесі 35 пайызға дейін,
ал өнеркәсіп өнімдері көлемінде – 25 пайызға дейін.
Мемлекеттік реттеу жүйесі ауыл шаруашылығын дамыту үшін қолайлы жағдай
жасауға ыңғайланған, алғашқы кезектегі міндеттерді шешуге бағдарланған:
- елдің тамақ өнімдерімен өзін-өзі қамтамасыз етуі үшін ауыл
шаруашылық өнімдерінің өндірісін өсіруді ынталандыру;
- аграрлық нарықта бәсекелестік пен бизнесті дамытуды ынталандыру;
- ауыл шаруашылық өндірісін қолдау мен дамытудың арнайы қорларын құру;
- ауыл шаруашылығында қазіргі заманғы технологияларды енгізуді аймақтық
деңгейде мемлекеттік қолдауды күшейту;
- аграрлық сектордың жай-күйі, ауыл шаруашылық көрмелерін өткізу;
- АӨК-тің озық тәжірбиесін жария ететін жарнама қызметін дамыту туралы
жедел мәліметтерді алуға мүмкіндік беретін АӨК-тің бірыңғай ақпараттық және
консультациялық жүйесін құру;
- өнімді қайта өңдеу, сақтау және өткізу саласындағы агроөнеркәсіпті
біріктіру мен ауыл шаруашылық кооперациясын дамытуға жәрдемдесу;
- нарық мәселелерін ғылыми зерттеуді кеңейту, нарық жағдайында тиімді
басқарудың нарықтық нобайын, маркетингті құру.
Аграрлық қатынастар экономикалық және әлеуметтік қатынастардың барлық
жүйесінің құрамдас бөлігі ретінде материалдық игіліктерді өндіру,
айырбастау, тарату және тұтыну дәлелі бойынша аграрлық салада жұмыс
істейтін адамдар арасындағы қатынастарды көрсетеді. Аграрлық қатынастардың
әлеуметтік-экономикалық құрылымының негізгі өзегін жер иелену және жерді
пайдалану жүйесі, атап айтқанда – жерге деген меншік қатынасы құрайды.
ҚР Қазақстан Республикасының агроөнеркәсіп кешені мен ауылдық
аумақтарын мемлекеттік реттеу туралы қабылданған заңы Қазақстан
Республикасының агроөнеркәсіп кешені мен ауылдық аумақтарын дамытуды
құқықтық реттеуді, мемлекеттік қолдау шараларын, уәкілетті органдардың
құзыретін қамтамасыз етуді үндейді.
Агроөнеркәсіп кешені мен ауылдық аумақтарды дамытуды мемлекеттік
реттеудің міндеттері, принциптері мен тетіктері.
Негізгі міндеттері:
- агробизнестің тиімді жүйесін қалыптастыру, бәсекеге қабілетті және
тұрақты агроөнеркәсіп өндірісін дамыту;
- елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету;
- ауыл шаруашылық өнімдерінің, шикізаттың және азық-түліктің дамыған
рыноктарын қалыптастыру, ауыл шаруашылық өнімдері мен оның қайта өңделген
өнімдерінің ішкі және сыртқы нарықтарда сатылу көлемін ұлғайту;
- агроөнеркәсіп кешенін мемлекеттік қолдау шараларын оңтайландыру; -
агроөнеркәсіп кешені субъектілерінің қаржылық тұрақтылығын арттыру және
ауыл халқының табысын өсіру үшін жағдай жасау;
- оңтайлы орналастыру негізінде ауыл халқының өмір сүру деңгейінің
ұлттық мөлшерлемесін қамтамасыз ету.
Аграрлық қатынастар АӨК-тің басқа салаларымен өзара байланысындағы
ауыл шаруашылығындағы барлық кеңейтілген ұдайы өндіріс процесін қамтиды.
Аграрлық-экономикалық қатынастардың субъектілері:
- ауылдық тауар өндірушілер (жұмыс істейтін меншік нысанына
қарамастан);
- ауылдың өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымындағы
кәсіпорындарда жұмыс істейтін қызметкерлер;
- өнімдерін қайта өңдейтін және тұтынушыға жеткізетін ауыл
шаруашылық өндірісінің құралдарын шығаратын салалардың қызметкерлері.
Ұлттық өндіріс көлемінің ішкі тұтыныс мөлшерімен қатынасы ретінде
есептелген азық-түлікпен өзін-өзі қамтамасыз ету деңгейі былайша
анықталады:
- халықтың азық-түлікке деген төлем қабілеті бар сұранысы;
- агроөнеркәсіп кешенін және оның тауар ресурстарының мөлшерін
дамыту;
- тамақ өнімдерінің баланстандырылған жиынын тұтынудағы қажеттілікті ғылыми
негіздеу;
- халықаралық азық-түлік байланыстарының пайдалылық және сенімділік
дәрежесі.
Азық-түлікпен өзін-өзі қамтамасыз ету мәселесі экономикалық
аспектілерден басқа, саяси және әлеуметтік аспектілерге ие. Жуық арада азық-
түлікті, бірінші кезекте шешуші өнім ретінде астықты жеткізу сыртқы саяси
міндеттерді шешу құралына айналып кеткені белгілі. Осыған байланысты азық-
түліктің өз ресурстарының қажетті мөлшерінің бар болуы – елдің саяси
тәуелсіздігінің бірден-бір кепілі болып табылады [8].
АӨК-ті экономикалық реттеудің мақсаты – агроөнеркәсіп өндірісінің
тұрақты дамуын қамтамасыз ету және соның негізінде азық-түлікке,
өнеркәсіптің шикізатқа деген ішкі сұранымын қанағаттандыру, ауылдық
жерлерді әлеуметтік дамыту үшін жағдай жасау.
АӨК-те мемлекеттік реттеу басым түрде экономикалық әдістермен жүзеге
асыруды көздейді және отандық азық-түлік нарығын импорттан қорғауды, сондай-
ақ аграрлық секторды ауыл шаруашылығы үшін өндіріс құралдарын шығаратын
және оның өнімдерін сатып алатын жоғары монополизацияланған салалардан
қорғауды; мемлекеттің тапсырыс беруші және инвестор ретіндегі қызметін
сақтау мен жетілдіруді; нарықтық инфрақұрылымды дамытуға жәрдемдесуді; АӨК-
тің мемлекеттік секторын қолдауды; ауылдық жерлердің әлеуметтік саласын
дамытуды; аграрлық ғылымды дамыту мен ауыл шаруашылығы үшін кадрлар
дайындауды енгізеді.
Ауыл шаруашылық өнімдерінің өндірісін тұрақтандыруға кепілдік беру
және ауыл шаруашылық тауар өндірушілерінің мүліктік қатерін азайту үшін
қолданылатын өрісті шаралардың бірі сақтандыру болып табылады. 2007 жылғы
10-шы наурызда Қазақстан Республикасының “Өсімдік шаруашылығын міндетті
сақтандыру туралы” Заңы қабылданды. Ауыл шаруашылығына сақтандыру нарығы
тартылмай отырғандықтан, ауыл шаруашылық тауар өндірушілерінің сақтандыру
төлемінің 50% мөлшерінде сақтандыру компанияларына демеуқаржы түрінде
мемлекеттік қолдау көрсетіледі.
АӨК пен ауылдық аумақтарды дамытуды мемлекеттік қолдаудың тиімді
шараларын қамтамасыз ету үшін мемлекеттік қолдау шараларын іске асырудың
бірқатар принциптері көзделген:
- экономикалық өсу әлеуеті бар агроөнеркәсіп кешені мен ауылдық
аумақтарды дамыту басымдығы;
- ауыл шаруашылығы жөніндегі халықаралық келісімнің, санитарлық және
фитосанитарлық мөлшерлердің талаптарына сәйкес болу;
- мемлекет жүзеге асыратын іс-шаралардың мөлдірлігі;
- мемлекеттік қолдау шараларын берудегі атаулы сипаты;
- отандық агроөнеркәсіп өндірісінің бәсекелес артықшылықтарын дамыту;
- ішкі нарықтың адал емес бәсекелестіктен қорғалуы;
- мемлекеттік басқару деңгейлері арасындағы құзыреттерді айыру;
- агроөнеркәсіп кешені қызметінің экологиялық қауіпсіздігі және
халықтың ауылдық елді мекендерде тұруы;
- қоғамдық бірлестіктермен, қауымдастықтармен (одақтармен),
кәсіпкерлермен өзара іс-әрекет жасау;
- мемлекеттік қолдаудың тиімді шаралары;
- агроөнеркәсіп кешені мен ауылдық аумақтарды дамытуды мемлекеттік
қолдаудың жыл сайынғы көлемінің қажеттілігін қамтамасыз ету;
- агроөнеркәсіп кешені субъектілерінің өзара іс-әрекет жасауының тиімді
нысандарын дамыту.
Заңда АӨК салалары мен ауылдық аумақтарды дамытуды мемлекеттік
қолдаудың негізгі тетіктері анықталған. Оларға мыналар жатады:
- несиелеуді дамыту;
- агроөнеркәсіп кешенін демеуқаржыландыру;
- аграрлық азық-түлік нарықтарын реттеу;
- ветеринарлық-санитарлық және фитосанитарлық қауіпсіздікті
қамтамасыз ету;
- АӨК-ті техникалық қамтамасыз ету;
- АӨК саласында мамандандырылған құрылымдар құру;
- АӨК саласында мамандандырылған ұйымдар құру;
- АӨК-ті ғылыми, кадрлық және нормативтік-әдістемелік қамтамасыз ету;
- ауылдық аумақтардың әлеуметтік және инженерлік инфрақұрылымының салаларын
дамытуға инвестициялар тарту;
- оңтайлы ауыл халқын ұйымдастыру.
Несие серіктестігінің жүйесі арқылы ауыл шаруашылық өндірісін
несиелеудің қолданылып отырған жүйесі бұдан әрі дамытуды талап етеді және
соның негізінде ауыл тұрғындарын несиелеуді қалыптастыру мен жаңа
нысандарын дамыту қажеттігін туғызады. Қазіргі уақытта ауылдық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz