Арал экологиясының ахуалы
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
I. Арал өңірінің топырақ, суларының экологияға байланысты өзгеруі
географиялық орналасуына жалпы сипаттама
1.1. Арал теңізінің зерттелу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.2. Арал теңізінің геологиялық құрлысы.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
II. Арал өңірінің топырақ, суларының экологияға байланысты өзгеруі
2.1. Арал өңірінің суларының экологияға байланысты
тартылуы ... ... ... ... ...17
2.2. Арал өңірінің шаруашылық кешеннің дамуы және оның экологияға
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
2.3. Арал өңірінің топырағының суларының экологияға байланысты
ластануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
III. Арал теңізінің сақтау жөніндегі халықаралық шаралардың маңызы
3.1. Суармалы жерді экологиялық сауықтыру және топырақ құнарын
көтеру ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
3.2 Арал экологиясының
ахуалы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...42
3.3. Антропогендік әсер түрлеріне экологиялық мониторгтін
маңызы ... ... ...46
3.4.Табиғат байлығын тиімді пайдаланудың
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ..49
3.5. Табиғи ортаны қорғауда халықаралық мәселелер
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 53
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазіргі таңда Арал өңірінің экологиялық
жағдайы өзекті мәселелердің бірі болып тұр, сондықтан бақыланып отырған
дағдарыс, топырақ пен судың өндірістік қалдықтармен және ауылшаруашылық
өнімдерімен ластануы, Байқоңыр ғарыш айлағының орналасуымен байланысты,
факторлардың әсері, топырақ жамылғысының деградацияға ұшырауының негізгі
көріністері, шөлдену, тұздану әліде болса қиыншылықты жеңе алмай тұр 20-шы
ғасырдың соңында Қызылорда облысының территориясына экологиялық және
медициналық, санитарлық-эпидемиологиялық қызметтермен жүргізілген
мониторинг аймақтағы топырақ, су, өсімдік өнімдерінде және жануарлардың
ұлпаларында токсиканттардың, ауыр металл тұздарының, пестицидтердің,
гербицидтердің, симметриясыз диметил гидразин және т.б. шекті рауалы
концентрациядан айтарлықтай жоғары болғанын көрсетті Облыс бойынша адам мен
жануарлардың организмдеріне ортаның экстремалды факторларының әсерінің
айқындалу деңгейі оңтүстіктен солтүстікке қарай бағытта жоғарылайтыны
көрсетілген Қазіргі кезде Қызылорда облысының қоршаған орта жағдайына әсер
ететін мынадай экстремалды факторларды атауға болады:
1) климаттың құрғауы және судың аздығы;
2) ауыз судың жетімсіздігі және химиялық құрамының санитарлық көрсеткішке
сәйкес келмеуі;
3) жердің беткі қабатының тұздануы және түрлі жіктелмеген токсинді
заттармен улануы;
4) табиғи ортаның өндірістен бөлінетін, ауылшаруашылықтық, тұрмыстық-
шаруашылықтық қалдықтармен және түрлі химиялық тастандылармен ластануы.
Зерттеу жұмысының мақсаты
Зерттеу жұмысының мақсаты – Арал өңірінің әр түрлі аймақтарындағы топырақ
пен судың ластану деңгейін зерттей отырып, экологиялық ластануын анықтау;
Арал өңірінің топырақ құрамындағы ауыр металл иондарының (қорғасын, мыс,
мырыш, кадмий) мөлшеріне бақылау жүргізу арқалы туындау себептерін көрсету
;
Зерттеу жұмысының міндеттері:
Арал өңірінің әр түрлі аймақтарындағы топырақ пен судың ластану деңгейін
анықтау;
Қойылған мақсатқа жету үшін дипломдық жұмыста мынадай міндеттер
қойылды:
- топырақ пен судың өндірістік қалдықтармен және
ауылшаруашылық өнімдерімен ластануын, анықтау;
- туристік фирмалардың қызметтерін басқару бойынша нарық тетіктерін
енгізудегі ұсыныстарды негіздеу;
Арал өңірінің әр түрлі аймақтарында тұратын тұрғындардың салауатты өмір
салтына,денсаулықтарына бақылау жүргізу;
Зеріттеу жұмысының проблемасы :
Мектеп оқушыларына экологиялық білім,тәлім-тәрбие берудің әдістемелерін
оңтайластыру.
Зерттеу объектісі:
Арал өңірінің экологиялық жағдайын жан-жақты зеріттеу.
Зерттеу пәні :
Арал өңірінің топырағының суларының экологияға байланысты ластануын
анықтап, талдау жасау. .
Тақырыптың зерттелу деңгейі:
Қазақстандағы әлеуметтік-экологиялық саясат мәселелері бірқатар
ресейлік ғалымдардың, атап айтқанда В.Н. Экзарьян, Н.Н. Моисеев, Н.Ф.
Реймерс, В.П. Казначеев, В.И. Вернадский, Э.И. Колчинский [6] және т.б.
ғылыми еңбектерінде қарастырылған.
Өкінішке орай, өткен ғасырдың 90-шы жылдарындағы Қазақстан мен Ресейдің
әлеуметтік-экологиялық дамуының тарихи тәжірибесін зерттеуге байланысты
еңбектер өте аз.
Жалпы алғанда, зеріттеудің тарихнамасын келесі топтарға бөлуге болады.
Ресей мемлекетінің позициясымен саяси-әлеуметтік және экологиялық даму
мәселелерін қарастырған В.И. Данилов-Данильян, К.С. Лосев, Л.Н. Самойлов,
Т.А. Акимова, В.В. Хаскин, Г. Бейтсон, С. Гроф [7] және т.б. сияқты орыс
ғалымдарының еңбектерін бірінші топқа жатқызуға болады.
Қарастырылып отырған мәселені зерттеген қазақстандық ғалымдардың
еңбектерін екінші топқа енгізуге болады. Біріншіден бұлар - М. Пик, В.И.
Фурсов, Т. Ергалиева, Ж.Б. Шілдебаев, А.Б. Бигалиев, Е.Ж. Жамалбеков, Т.К.
Сұлтанбеков, Н.Қ. Сейдақұлова, Б.Э. Төлеубаев, Р. Атраубаева, А. Есеналиев,
А. Нұрғызыранов, Қ. Шапшаңов, Ә.Т. Қанаев, З. Қанаева, Г.О. Нурбетова және
т.б.ғалымдардың еңбектерінде зерттелген.
Зерттеу жұмысының әдістемесі-зерттеліп отырған мәселеде Арал
өңірінің экологиясына салыстырмалы - кешенді талдау әдісі қарастырылған.
Дипломдық жұмыста әлеуметтік-экологиялық \ статистикалық, салыстырмалы
т.б. әдістер қолданылған
Зерттеудің теориялық негіздері:
Зерттеу барысындағы қарастырылып отырған Арал өңірінің топырақ, суларына
экологиялық мәселелері төңірегіндегі шетелдік және отандық эколог
ғалымдардың еңбектері жұмыстың теориялық негіздері болып табылады. Зерттеу
материалдарын өңдеуде логикалық, жүйелік, статистикалық және салыстырмалы
талдау әдістері пайдаланылды.
Зерттеу көздері
И.В. Мушкетов пен Г.Д. Романовский Арал маңын, зерттеп, Түркістан
аймағының алғашқы геологиялық картасын (1881) жасады. Онда бүкіл Оңтүстік
Қазақстан өңірі камтылды. Академик Л.С.Беректің Арал теңізін зеріттеудегі
зор еңбектерін атауға болады,сонымен бірге И.В. Мушкетов , П.Г. Игнатьев
және В.Д. Елпатьевский т.б. ғалымдардың еңбектерінде зерттелген.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы:
Қызылорда облысының әр түрлі аймақтары бойынша топырақ пен су
көздеріндегі ластанулар зеріттеліп,экологиялық ластанулардың жоғары болғаны
анықталды.
Бұл Қазақстан территориясындағы экологиялық апат аймақтары туралы
келтірілген қысқаша сипаттамада республикадағы барлық экологиялық
мәселелерді қамту қиын сондықтан тұрақты дамуда экологиялық мәселе негізгі
мәселелердің бірі болып табылады..
Зерттеу жұмысының негізгі кезеңдері:
Зерттеу үш кезеңге бөлініп жүргізілді.
Бірінші кезеңде зерттеу тақырыбына байланысты жұмыстар жүргізіліп,
материалдар жинақталды, жоспар жасалды, ұсынылып отырған тақырыптың мақсат,
міндеттері айқындалды, бақылау жұмыстары жүргізілді. Арал өңірінің топырақ,
суларының экологияға байланысты өзгеруіне талдау жасалып, олардың
ерекшеліктері нақтыланды.
Екінші кезеңде Арал өңірінің шаруашылық кешендерінің жағдайына
арналған ғылыми-әдістемелік әдебиеттерге, бағдарламалар мен оқулықтарға жан-
жақты талдау жасалынды. Ауыл шаруашылығы кешенінің нарықтық экономикасының
дамыту жолдарын қорғауға назар аударылып, эколгиялық іс-шаралар жүзеге
асырылды.
Үшінші кезеңде Арал өңірінде климаттың өзгеруінің топыраққа
суларға әсеріне және экологияға байланысты материалдар жинақталды, қоршаған
ортаға бақылау эксперименті жүргізілді. Эксперимент жұмысының нәтижелері
қорытындыланып, ұсынылған әдістеменің ұтымдылығы анықталды.
Жұмыстың қолданбалы мәні- Зерттеу нәтижелерін экологиялық
географиялық, зерттеу деректері ретінде пайдалануға болады сонымен бірге
ауылшаруашылығы саласын дамытуда экологиялық бақылауды жетілдірудің,
қажеттілігі және соның нәтижесінде,топырақты,суды тиімді пайдалануға
болады.
Зерттеу жұмысында талданған, анықталған мәліметтерді келешекте
мектептегі географияның факультативтік курстарында, жоғары оқу орындарының
география және экология мамандықтары студенттерінің оқу процесінде
пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылып отырған мәселелер-
1. Арал өңірінің топырағының суларының экологияға байланысты ластануына
шолу .
2. Арал өңірінің шаруашылық кешеннің дамуына байланысты экологиясының
нашарлауына шолу жасау;
2. Арал өңірінің экологиялық жобаларының мемлекеттік маңызын талдау;
3. Ауыл шаруашылығын тиімді ұйымдастыру мен дамытуда қажетті жобаларды
ұтымды пайдалану мақсатында саланың дамуының экономикалық- экологиялық
үлгілері ұсынылды.
4. Арал өңірін дамытудың ел экономикасына тигізетін әсерін бағалау;
5.Арал теңізінің тартылып, теңіздің маңайындағы аудандардың экологиялық
жағдайларының нашарлауының себептерін анықтау.
Жұмыстың әдіснамалық негізі-экологиялық, экономикалық географиялық,
ғылымдарының теориялық негіздері, жалпы заңдылықтары мен ұғымдары,
эмпирикалық дерек көздерін пайдалану және оларға талдау жасау әдістері.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Дипломдық жұмыс компьютерде теріліп, 59
бетте (оның ішінде кесте, сурет) баяндалған. Құрылымы жағынан дипломдық
жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
I.Арал теңізінің географиялық зерттелу тарихына жалпы сипаттама.
1.1.Арал теңізінің зерттелу тарихы.
Арал теңізі алабы өзендері сирек,шөлді аймақта орналасқан.Теңізге Қазақстан
территориясы арқылы ағып өтетін Сырдария өзені құяды.Арал теңізі көне
заманнан бері әлемнің көптеген саяхатшылары мен ғалымдарының назарын өзіне
аударып келеді.Арал туралы алғашқы деректер ежелгі грек ғалымдарының
еңбектерінде ұшырасады.Грек ғалымы Птоломей теңіздің географиялық орнын
дұрыс анықтап жазған.Арал теңізінің суын,табиғатын жан-жақты зеріттеуде
орыс ғалымдарының сіңірген еңбектері зор.Академик Л.С.Беректің Арал теңізін
зеріттеудегі зор еңбектерін атап кетуге болады.Көп жылдық зеріттеулерінің
нәтижесінде Арал теңізі деген үлкен еңбегі жарық көрді.[1]
Еуропа мен Азия елдері арасындағы қарым-қатынастың көпшілігі (керуен
жолдары, елшілік көштері, т.б.)ежелгі заманнан-ақ қазіргі Қазақстан
аумағындағы жер арқылы өткен. Осыған байланысты Қазақстанның кейбір табиғи
нысандары туралы жазба деректер өте ерте кезден белгілі болған. Мысалы,
Геродот (б.з.б. 5 ғ.) Каспий теңізінің шығысында шексіз жазық өңір
жатқандығын және оны массагеттердің мекендейтіндігін баяндаған. Птолемей
(б.з. 2 ғ.) өз еңбектерінде Жайық (Dаіх), Жем (Rhymmus) және Сырдария
(Jаxаrtеs) өзендері туралы мәліметтер келтірген.9 – 10 ғасырларда араб
ғалымдары Арал теңізіне толық сипаттама беріп, картаға түсірді және
гректердің Әмудария мен Сырдария өзендері Каспий теңізіне құяды деген
топшылауын теріске шығарып, Арал теңізіне құятынын анықтаған. Арабтардың
сол кездегі деректерінде Жайық, Жем, Сағыз өзендері аталған. 13 ғасырда
Моңғолияға Италия саяхатшысы Плано Карпини және фламанд саяхатшысы Виллем
Рубрук бастап барған елшілер өздері жүрген Қазақстан аумағындағы шөл,
шөлейт аймақтардың қысқаша сипаттамасын берген. Олар өздерінің жеке
бақылаулары негізінде Каспий теңізінің тұйық алап екендігі туралы маңызды
геогр. мағлұматтарды жаңартып толықтырған және Алакөл, Балқаш көлдері,
Тарбағатай, Жетісу Алатауы (Еренқабырға) жайында алғашқы деректер
келтірген. 15 – 17 ғасырлардағы Қазақстан туралы географиялық мәліметтер
Ресей әдебиеттерінде жинақтала бастаған. Бұл мәліметтер Мәскеу мемлекетін
және оған іргелес аумақтарды бейнелеген “Большой чертеж” (“Үлкен сызба”)
картасында жүйеленген. 1627 ж. шыққан “Книга большого чертежа” (“Үлкен
сызба кітабы”) атты еңбекте қазіргі республиканың батыс, оңтүстік және
орталық бөліктерінің біршама жерлеріне нақтылы сипаттама берілген. 17
ғасырларда Қазақ ордасына және Орта Азия хандықтары жеріне жасалған орыс
саяхатшыларының зерттеулері жиілей түскен. Олардың Жайық өз. сыртындағы
дала туралы мәліметтері жинақталып, “Чертеж всей земли безводной и
малопроходной каменной степи” (“Бүкіл жері сусыз, өтуге қиын тастақты дала
сызбасы”) деген атпен жарық көрген (1697). Бұл туынды С.Ремезов жазған
“Чертежная книга Сибири” (“Сібірдің сызба кітабы”) атты орыстың тұңғыш
геогр. атласы құрамына енген. Мұнда Қазақстан аумағының көпшілік бөлігі
қамтылған. 18 ғ-дың 30-жылдарынан 19 ғ-дың 60-жылдарына дейін созылған
Ресейдің Қазақстанды отарлау үрдісі оның аумағының геогр. зерттелуінің
сипаты мен барысына әсерін тигізбей қоймады. Бұл кезеңде жаңа қосылған
аумақтарда орыс мемлекеті билігін орнату және нығайту мақсатына сай
көптеген арнаулы әскери және ғыл. экспедициялар ұйымдастырылды. 1820–21
жылдары экспедициялық зерттеулер нәтижесінде “Естественная история
Оренбургского края” (“Орынбор өлкесінің табиғат тарихы”) атты 3 томдық
еңбек жарияланды. Оның 1-бөлімінде Бат. Қазақстанның табиғат жағдайларына
жалпы сипаттама берілді.[2]
19 ғ-дың 1-жартысында қазіргі Қазақстан аумағын зерттеуші экспедициялардың
саны артты. 1827 жылдан 1872 жылға дейінгі аралықта Г.С. Карелин өлкені
картаға түсірумен бірге әр түрлі аймақтардың (Каспий теңізі жағалауы,
Алтай, Тарбағатай, Жетісу Алатауы тауларының) жануарлар мен өсімдіктер
дүниесінен коллекциялар жинады. Атақты неміс ғалымы А.Гумбольдт өзінің
Алтайға жасаған саяхаты (1829) нәтижесінде “Центральная Азия” (“Орталық
Азия”) деген көлемді еңбегін шығарды. 19 ғ-дың 30-жылдарына дейін Қазақстан
туралы жиналған географиялық деректер А.И. Левшиннің “Описание киргиз-
казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей” (“Қырғыз-қазақ не қырғыз-қайсақ
ордасы мен даласының сипаттамасы”) деген кітабында (1832) қорытындыланды.
Бұл кітап Қазақстанның жері туралы берілген алғашқы толық географилық
сипаттама болды. 1840–50 жылдар аралығында Шығыс, Оңтүстік-Шығыс және
Орталық Қазақстан өңірлеріне Ресей ботанигі Л.И. Шренк саяхат жасады. Ол
Жетісу Алатауына, Балқаш–Алакөл ойысының шығыс бөлігіне физикалық-
географиялық сипаттама берді. 19 ғасырдың орта шенінде Арал (А.И. Бутаков)
және Каспий (К.М. Бэр, Н.А. Ивашинцов) теңіздері жан-жақты зерттелді. 1857
ж. Арал-Каспий атырабына императорлық Санкт-Петербург Ғылым Академиясы
ұйымдастырған экспедицияға И.Г. Борщов пен Н.А. Северцов қатысты.
Экспедиция жұмыстарының қорытынды деректерінің маңызы өте зор болды.
Экспедиция жүмысының нәтижесінде Батыс Қазақстанның жер беті, геологиялық
құрылысы, климаты, флорасы және фаунасы туралы нақты деректер кеңейді.
Борщов “Материалы для ботанической географии Арало-Каспийского края” (“Арал-
Каспий өлкесінің ботаникалық географиясына арналған деректер”) деген
классикалық монографиясында Батыс Қазақстанды ландшафтылық-географиялық
облыстарға бөлді. 1856–57 жылдары П.П. Семенов (Семенов-Тян-Шанский) Тянь-
Шань тауына өзінің әйгілі саяхатын жасады. Ол бұл сапарындағы зерттеу
қорытындысында таулы өлкенің орографиясына (таулы жер бедері) жаңаша
сипаттама беріп, тұңғыш рет биік тау ландшафтын анықтады. П.П. Семеновтың
бұл сапарда ашқан аса маңызды жаңалықтарының бірі – Орта Азиядан тау
мұздықтарының табылуы. Ғалымның осы жолғы еңбегі Орта Азия мен Қазақстанның
Тянь-Шань сияқты таулы өлкелерін жан-жақты зерттеудің ғылым негізін
жасағандығы болды. 1865–79 жылдары И.В. Мушкетов пен Г.Д. Романовский Арал
маңын, Қаратауды, Тянь-Шаньның солтүстігін, Балқаштың оңтүстігін,
Тарбағатайды зерттеп, Түркістан аймағының алғашқы геологиялық картасын
(1881) жасады. Онда бүкіл Оңтүстік Қазақстан өңірі камтылды. И.В. Мушкетов
Орта Азияның физикалық географиясы мен геологиясына арналған “Туркестан”
(“Түркістан”) еңбегін жазды (1886–1906). Ол сонымен бірге 1887 ж.
Верныйдағы (қазіргі Алматы) зілзаланың себебін және зардаптарын зерттеді.
19 ғасырдың 90-жылдарында Сібір темір жолын салуға байланысты Солтүстік
Қазақстанда көрнекті геолог К.И. Богдановичтің жалпы басшылығымен бірнеше
экспедициялық зерттеу жүргізілді. Осының нәтижесінде Солтүстік және Орталық
Қазақстанның геологиялық құрылысының негізгі сипаты анықталып, бірнеше
көмір кен орындары (Екібастұз, т.б.) ашылды. А.Н. Замятин, Н.Н. Тихонович
және С.И. Мироновтың зерттеулері нәтижесінде Ембі мұнайлы өңірінің
стратиграфиясы мен тектоникасының жалпы сұлбасы жасалды, мұнайдың жер асты
тұз күмбездерімен байланыстылығы анықталды. Қоныстандыру басқармасының Н.Г.
Кассин, А.А. Козырев, П.В. Матвеев басқарған экспедициялары Қазақстанның
бірқатар аудандарының жер асты сулары туралы тұңғыш мәліметтер берді.
Геология, топырақ тану, ботаника, т.б. экспедициялар өз жүмыстарына қосымша
Қазақстанның жер бедері және оның ерекшеліктерінің жалпы сипаттамасы туралы
зерттеулер жүргізді. Мысалы, Мушкетов өзінің геологиялық зерттеулерінің
нәтижесінде Тянь-Шаньның қазіргі жер бедерінің қалыптасу заңдылықтарын ашты
және орогр. құрылысының негізгі белгілерін анықтады. Оның Арал Қарақұмында
жүргізген бақылаулары Қазақстан мен Орта Азиядағы қуаң өңірлер жер бетінің
өзгеруіне эолдық факторлардың күшті әсер тигізгенін дәлелдеді. Д.Л. Иванов
Батыс Тянь-Шаньнның ірі масштабты гипсометриялық картасын жасады. М.В.
Баярунас Маңғыстаудың оңтүстігіне жүргізген геологиялық зерттеулері кезінде
қосымша геоморфологиялық бақылаулар жүргізіп, Қарақия, Қауынды, т.б. тұйық
ойыстарға жан-жақты географилық сипаттама берді. Санаулы ғана арнаулы
геоморфологиялық зерттеу жұмыстарының ішінде Л.С. Бергтің еңбегі ерекше. Ол
алғашқы болып Солтүстік Арал шөлдерінің жер бедері пішіндеріне
геоморфологиялық сипаттама берді.[4]
"Арал теңізі" 1898 – 99 жылдары Берг, П.Г. Игнатьев және В.Д. Елпатьевский
Орыс Географиялық қоғамының Батыс Сібір бөлімшесінің тапсырмасымен
Солтүстік және Орталық Қазақстанның ірі көлдеріне зерттеу жүргізді. 1899 –
1902 ж. аралығында Берг Арал теңізінің гидрологиясын зерттеді. Нәтижесінде
Арал теңізі туралы бұрынғы түсініктер түбірімен өзгертілді. Бұрын бүкіл
Тұран ойпатын жауып, шығыста Балқаш көліне дейін созылып жатқан біртұтас
Арал – Каспий алабы болды деген ұғым теріске шығарылды. Өз зерттеулерінің
нәтижесін Берг “Аральское море” (“Арал теңізі”) монографиясында (1908)
қорытындылады. Бұл еңбек өз деректерінің нақтылығымен, ғыл.
қорытындыларының маңыздылығымен бүгінгі күнге дейін маңызын жойған жоқ.
Осыдан кейінгі жылдары Берг Балқаш көлін жан-жақты зерттеді.[5]
1.2. Арал теңізінің геологиялық құрлысы.
Арал теңізі-жас Тұран тақтасының үстінде орналасқан көл. Геологиялық
тарихына қарағанда, Каспий теңізінен едәуір жас. Неоген дәуірінің аяғында
құрғақ тектоникалық ойыс түрінде пайда болған.Антропогеннің аяғында алғашқы
рет суға толған. Сол кезде Амударияның ескі арнасы арқылы бірнеше рет
Каспий теңізімен жалғасып, үзіліп отырған. Сөйтіп қазіргі Арал теңізінің
жасы 8-10 мың жыл шамасында.[6]
Арал теңізі суының көлемі жағынан Қазақстанда ,тіпті бүкіл ТМД
елдерінде екінші,ал дүние жүзінде төртінші (Каспий,Солтүстік Америкадағы
Жоғарғы көл, Африкадағы Виктория көлінен кейін)орын алатын көл. Қазақстан
мен (Қызылорда, Ақтөбе обылыстары) Өзбекстан елдері арасында, Үстірттің
солтүстік-шығыс шетінде орналасқан. 1961 жылға дейін Арал теңізі мұхит
денгейінен 53 м биіктікте жатқан. Ауданы 66 мың км², суының көлемі 1064
км³ болатын. Ұзындығы 428 км,ені 235 км еді.Теңіз суы антропогендік
әрекеттің нәтижесінде, шаруашылық мақсатына үздіксіз суды пайдалану
барысында 2002 жылы теңіз деңгейі 20 м төмендеді. Өйткені теңізге құятын
басты өзендер –Сырдария 1974 жылдан және Амудария 1982 жылдан мүлдем
сарқылды.Арал теңізінде ірілі –ұсақты 1100 аралдар тобы болатың, кейін
олардың бірқатары түбектерге айналып, құрлыққа қосылып кетті. Кезіндегі ең
ірілері: Көкарал, Барсакелмес аралдары келмеске кетті. Ұзақ уақыт аралында
КСРО-ның бактериологиялық қаруын сынау алаңы болған.[7]
Арал теңізінің Қазақстанға қарайтын бөлігінің жағалауы әр
түрлі.Батысы Үстіртке тірелетің жағалауы жарқабақты, биік (190 м) және аз
тілімденген. Теңіздің Қазақстандық солтүстік жағалауы өзен-жылғалардың
құрғақ аңғарлармен, ішке кіріп жатқан шығанақтармен тілімделген, Арал маңы
Қарақұмы мен Үлкен, Кіші Борсық құмдарына жалғасады.Қалған бөлігінің
жағасы ойпатты, құмды, жазық, ұсақ аралдар мен шығанақтардан тұрады.[8]
Арал теңізі орналасқан өңірдің климаты шұғыл континентті, құрғақ,
шілде айының орташа температурасы +24°+26°С, ең жоғарғы температура +45°С.
Қаңтар айының орташа температурасы оңтүстік батыста -6°-8°С, солтүстік және
солтүстік-шығыста -11°-12°С, төменгі температура -38°С. Қыста теңіздің
солтүстік, солтүстік-шығыс бөлігі қатып жатады. Жылдық жауын-шашын
оңтүстік-батыста 100 мм, солтүстік шығыста 125-130 мм.
Арал теңізінің тұздылығы табиғи жағдайда 9-11% болатын. Соңғы 40
жылда суармалы жер ұлғайды, Шардара, Арнасай, Сарықамыс бөгендері пайда
болды. Соған байланысты теңіздің тұздылығы 35%-ге жетті.[9]
Теңіз суының түсі қара көк, мөлдірлігі 25м. Теңіз суы тұнық. Арал
теңізінде органикалық дүние Каспий теңізіне қарағанда әлқайда кедей.
Теңізде балықтың 20-дай түрі бар. Кәсіпшілігі жөнінен неғұрлым құндылары:
бекіре, сазан, қаяз, шабақ, ақмарқа ауланады. Жерсіндірілген балықтардан
каспий шоқыры мен балтық салақасын атауға болады.[10]
Қазақстан мен Өзбекстанның мақта және күріш егістігіне өзендердің
суын қарқынды пайдалану себебінен Арал теңізінің денгейі едәуір төмендеді.
Алып жатқан ауданы 40 мың км²-ге кеміді. Теңіз Үлкен Арал және Кіші Арал
болып екіге бөлінеді. Теңіз жағалауы 100-150 км – дей шегінді.Теңіз түбі
сор,сортанға айналуда. Тартылған теңіз жағалауын тұз бен құм жауып
жатыр.[11]
Арал теңізінің тартылуына байланысты экологиалық жағдай асқына түсуде,
егістік жерлер мен мал жайылымдарын құм мен тұз басып пайдаланудан қалды.
Бұл жерлерде 1950-1990 жылдар арасында шаңды дауылдардың жиілігі 60 есе
көбейді. Кеуіп кеткен теңіз түбінен жылына 200 млн тонна көтерілген улы-
тұзды шаң-тзаң ауаға таралады. Егістік жер мен жайылымдарды уландырды,
біраз жерді сортанға айналдырды.Табиғи ортаны азып-тозуы жергілікті
халықтың денсаулығына біраз зардабын тигізіп отыр. 1994 жылы Орта Азия
мемлекеттері Аралды құтқару қорын ұйымдастырды. Қазақстанның Байқоңыр
аэроғарыштық экологиялық аймағының басшылығымен бірінші рет Арал өңірінің
экологиялық картасы жасалды (1992).1998 жылы Амстердамда 22 мемлекет
қатысқан Қоршаған орта және балалар проблемасына арналған Халықаралық
конгресте Арал балаларының денсаулығы мәселелері қаралды.[12]
Арал теңізі, Кайнозой дәуірінің орта шетінде, яғни бұдан 21 млн. 1200
жыл бұрын Каспий теңізіне қосылып жатқан. Бұған теңіздің терістік бетіндегі
қазіргі Сарышығанақ, Ақеспе тұсынан 80 метр тереңдіктен Олигоцен уақытында
өмір сүрген қызыл балықтың, ірі ұлудың, киттің омыртқа сүйектерінің тасқа
айнала бастаған күйінде табылуы дәлел болмақ. Бұл теңіздің кезінде мұхитпен
қосылып жатқандығын көрсетеді. Сондай-ақ Арал маңынан акуланың тісі мен
сүйегі табылды. ХІХ ғасырдың орта кезіндегі Арал-Каспий ойпатының пайда
болуы жөніндегі болжамдардан Арал бассейнінің геологиялық ерте кезеңде
Жерорта теңізімен тұтасып жатқан су айдыны екенін, оның кейінгі Альпілік
дәуірлерде жер қыртысының көтерілуіне байланысты ұсақ су айдындарына
бөлінгенін білеміз. Сондай-ақ, Арал теңізінің көлемі жайлы, Арал теңізі
жайлы ұғымдар сонау ерте дүние әдебиеттерінде де кездеседі.[13]
Ендеше қазіргі кезде әлем елдері назарын өзіне аударып отырған осы су
айдынын зерттеу сол ерте заманан бүгінгі күнге дейін жалғасып келеді деуге
болады. Міне, сондықтан да көне зерттеулер мен қазіргі жаңа мәліметтерді
салыстыру арқылы Арал теңізі бассейнімен оның жағалауының даму эволюциясын,
сондай-ақ ғасырлар бойы өзгеру сипатын анықтау қиын емес. Мысалы, ежелгі
заманның өзінде Арал теңізі көп елдерге мәлім болған. Өйткені, сол IХ-X
ғасырлардағы араб ғалымдары – Ибн Хордадбех, Ибн Руста, Әл-Масуди, Әл-
Истахри келтірген мәліметтер аса құнды саналады. Демек, бұл еңбектерден сол
кездегі Аралдың көлемі мен жағаларының пішіні туралы мағлұмат алуға болады.
Ибн-Хордадабех Китаби-ал-масалик Вал-мамлик саяхаттар мен мемлекеттер
кітабы атты еңбегінде Амударияны -Жейхун, Арал теңізін - Күрдер көлі деп
атайды. Ал Ибн-Рустеннің Амудария мен Арал теңізі туралы жазғандары
неғұрлым нақты, оның мәліметтері бойынша, Арал теңізінің көлемі 80 фарсах
(бір фарсах-6 шақырым). Теңіздің басты жағалауындағы Жоталары Сиякух (қара
таулар) деп аталады. Ал оң жақ жағалауы батпақты, онда қалың орман өскен.
Демек аталмыш Сиякух – үстіртің тік жарлы құздары болуы мүмкін. Өйткені
оның батыс жағалауы қазір де биік келеді, кейбір нүктелердің биіктігі 190
метрге жетеді.[14]
Сол сияқты Араб географы Әл-Истахри Арал теңізін Хорезм көлі деп атаған
және Сырдария жөнінде мәліметтер келтірген. Истахри былай дейді: Бұл
көлдің айналасы 100 фарсах. Суы тұзды, көлге Жейхун, Илаш Сырдария және
басқа өзендер құяды. Сондай-ақ Х ғасырда өмір сүрген белгісіз автордың
парсы тілінде жазған Худуд-ал Алам шығыстан батысқа дейінгі әлем
облыстары атты қолжазбасында да Арал теңізінің сипаттамасы берілген. Мұнда
теңіздің көлемі 300 фарсахқа тең келетіні және жағалауларының құмды екені
жазылған. Жоғарыдағы Арал теңізі жөнінде мәлімет қалдырушылар негізінен
теңізді арнайы зерттеген адамдар емес, жолшыбай көргенін жазған
саяхатшылар, жалпы дүниежүзілік әдебиетке қатысты шағын дерек жинаған
шолушылар. Сондықтан бұл кезде Арал теңізі жайлы нақты ғылыми зерттеулер
болған жоқ деуге болады. Дегенмен осы өлкенің сол кезеңдегі көрсетілген
табиғат жағдайлары мен қазіргі табиғатының өзгерісін салыстыра қарағанда
өңірдің сипатынының бұрынғы кезде нақты қандай болғандығына көз жеткізуге
болады.[15]
Негізгі Арал теңізі жайлы нақты деректі мәліметтердің жиналуы, яғни арнайы
зерттеулердің басталуы ХVІІ-ХІХ ғасырлардың еншісіне тиеді. Өйткені бүгінгі
Арал деген атау сол ХVІІ ғасырдан бергі жерге берілген. Яғни 1740-1741
жылдары Сырдария мен Арал маңын зерттеуге алғашқылардың бірі болып, Иван
Мурауин қатысып, тұңғыш рет Арал теңізінің шығыс жағалауларын өте дәлдікпен
арнайы түсірілімге түсіріп, карта жасаған. Жалпы Арал теңізі жайлы соңғы
толық зерттеулер 1946–1950 жылдар аралығында болған. Ондағы мәліметтер
бойынша теңіз көлемі 66 мың шаршы шақырымды құрап, ең ұзын бөлігі 424
шақырым, ал ендігі бөлігі 292 шақырым, орташа тереңдігі 16,1 метр, ең терең
жері 68 метр деп сипатталып жазылған. Содан қалған бүгінгі теңізде шамамен
15-20 мың шаршы шақырымға жуық қана су айдындары бар көрінеді. Теңіздің
осындай тартылуына орай өңірде алғаш рет 2001 жылы Арал теңізінің табаны
қала орны болған деген болжам жасалды, ал бұл күндері осы болжам шындыққа
айнала бастағандай.[16]
Өйткені бұрын Арал теңізі өз деңгейін сақтап тұрған жылдары сол жағасынан
көне заманға тән ою-өрнектер, адам сүйектері ұшырасқан кездері болғаны
жөнінде кезінде теңізде жүзген кейбір қарт кеме капитандарының талай өз
аузынан естіген кездеріміз де болды. Бірақ та, ол кезде теңіз астында қала
барын кім білсін. Ал енді теңіз тартылып, жағасы әр деңгейде ашыла
бастағанда, қазір де бұл жағдай жиі көріне бастады. Өйткені қазіргі
археолог ғалымдардың деректері бойынша құрғаған теңіз табанынан табылған
әлгі мешіттің ою-өрнектерді сол 12-15 ғасырлардың еншісіне жатқызады.
Сондай-ақ бұған дәлел ретінде Арал тарихынан белгілі сол 1592 жылдарға
дейін қазіргі табылған қала орны яғни, Барсакелмес аралының батыс беті
құрлықпен бірігіп жатқан көрінеді. Кейін теңіз суының көтерілуіне
байланысты құрлықтан бөлініп қалған. Сондай-ақ жоғарыда сөз болғандай сол
ертедегі араб ғалымдарының деректері бойынша да теңіз көлемі сол әрқили
көлемде өзгеріп отырған. Мысалы, 80,100 және 300 фарсах мөлшерінде. Егер де
бір фарсах 6 шақырым болса, сонда кезінде теңіздің ең үлкен деген көлемі не
бәрі 300 х 6 = 1800 шақырым ғана. Бұл – теңіздің сол 1950 жылғы көлемімен
салыстырғанда төмен екенін көрсетеді. Міне осыған орай бір сөэбен айтқанда
Барсакелмес аралы сол 1592 жылға дейін құрлықпен жалғасып жатыр деген сөз
шындыққа жақын.[17]
II. Арал өңірінің топырақ, суларының экологияға байланысты өзгеруі
2.1. Арал өңірінің топырағының суларының экологияға байланысты тартылуы.
Арал теңізінің үштен екіден артығырақ бөлігі құрғап, орнында сусыз
құрлықтың пайда болуы көптеген экологиялық проблемаларды қоздырды. Солардың
ең қауіптісі тұздың желмен таралуы. Арал теңізінің суындағы тұздың жалпы
қоры 10-11 млрд.тоннаға бағаланады. Арал теңізі толық тартылып, суы
тұздыққа айналғанда тұздардың шөгіндіге түсу схемасына күмән келтірмей-ақ
оның кейбір осал тұстарын айтқан жөн. Авторлардың теңіз суы салқындағанда
шөгіндігі түсетін мирабилит түйіршіктері жазда еріп, ертіндігі көшетіні
туралы пікірлерімен келісу қиын. Біздің пікірмізше, теңіз түбінде шөгіндіге
түскен мирабилит күн қандай ыстық болса да ерімейді. Арал теңізінің суында
мирабилиттің болмауы сонан. Теңіз шегінгенде мирабилиттің бір бөлігін су
алып кетеді, құрғақта қалған бөлігі күн ысығанда кристал суынан айырылып,
сусыз тенардитке айналады. Ол желмен жан-жаққа тарайды. Егіндік, шабындық
және жайылымдықтарға түсіп, жерді сорландыратын осы тенардит. Теңіздің
құрғаған орнынан ұшатын тұздың құрамында тенардитпен бірге извес (СаСО3)
пен гипс (СаSО4) бар. Бұл соңғы екеуінің массасы көптеу. Шаруашылық
жерлерге түскен извес пен гипс топырақты сорландырмайды, аздап
мелиоративтік пайдасы болады. Бірақ тұздың массасы көбейіп кетсе,
топырақтың биологиялық белсенділігін төмендетіп, құнарын кемітеді.[18]
Теңіз орнындағы топырақта ауылшаруашылық дақылдарымен жүргізген тәжрибенің
нәтижесі. Теңіздің астынан шыққан қарапайым топырақтың шаруашылық
потенциалын бағалау мақсатында далалық тәжрибелер Ақкөл теңіз қолтығының
құрғаған табанына салынды. Топырақтың ең үстіңгі қабатында гумус 1,5%. Бұл
көтеріңкі көрсеткіш.[19]
1-кесте - Топырақтағы гумус, жалпы азот, қордалы фосфор және су
сығындысының құрамы (%).
Қабат-тГу-муЖал-пҚор-дҚұрғаан ион катион
ың с ы алы қ
Терең-д азот фос-фқал-д
ігі, см ор ық
СО3= НСО3¯¯Сl¯ SО4=
¯
Сәбіз 69,0 шантана 7.04. 21.04. 119 16 103,0 152,0
Жуа 77,0 қаратал 8.04. 27.04. 119-122 1,3 92,2 123,0
Қияр 29,0 Нежинский25.04.29.04. 60-65 1,8 54,2 191,0
Помидор 90,0 ТМК 24.04.20.05. - 2,9 254,0 282,0
Капуста 19,0 Грибовска25.04.5.05. 79-81 1,3 22,6 121,0
я 47
Қызылша 19,0 Бордо 27.04.6.05. - 2,0 37,0 261,0
Қауын 100,0 Сары 6.05. 9.05. 88,0 2,6 252,0 251,0
кулябі
3-кесте – 2011жылғы далалық тәжірибенің нәтижесі.
Тәжіри-бЕгіс-Сорт Егіл-гАлғашқыПісу 1 м2 Тәжірибе Гек-т
елік тің ен көгініңмерзіміалаңнаңалаңынан ар-лы
дақыл көле- күні шыққан -нің алынғанжиналған қ
мі, күні ұзақ-тыөнім, жалпы өнім,
м2 ғы (күнкгм2 өнім, кг цга
саны)
Сәбіз 70,0 шантане 28,05 1,06 120 1,5 104,0 152
Жуа 62,0 қаратал 28,05 5,06 115 1,3 95,3 122
Қияр 30,0 нежинский 28,05 1,06 57-60 1,9 53,3 190
Помидор 100,0ТМК 28,05 - 115 2,7 252,0 283
көшет
Капуста 26,0 грибовская 28,05 - 86 - 22,3 124
47
Қызылша 20,0 бордо 28,05 2,06 - - 38,0 272
Болгар 24,0 - 28,05 4,06 120 0,8 22,0 55
бұрышы
Қауын 120,0сары кулябі 28,05 1,06 90 - 265,0 262
Асқабақ 180,0- 28,05 1,06 95 - - 284
2010-2011 жылдар бойынша алынған өнім нәтижелеріне ЕТЕА (НСР05)=36,4.
Мұнда бұрын қалың өскен өсімдік қалдықтарының шіруінен гумус жиналған
сыңайлы. Жалпы азоттың қоры да аз емес, ал фосфордың қоры орта деңгейде (1-
кесте). Су сығындысында тұз (құрғақ қалдықпен) көп емес, тұздың құрамында
күкіртқышқыл натрийдың (Na2SO4) концентрациясы жоғары. Теңіз суында ол
болмайды. Соған қарағанда, біз тәжірибе салған топырақта күкіртқышқыл
натрийдың көбірек болуын коллоидтық алмасу реакциясының нәтижесінде жаңадан
түзілген туынды зат ретінде қарау керек. Теңіздің құрғаған қолтықтарында
теңіз суының булануынан қалған тұздың құрамы бірыңғай хлорлы натрий
(NaCl) емес, аралас болады.[1]
Тәжірибелік дақылдардың қай қайсы да орта дәрежеде өнім берді (2-3-
кестелер). Соған қарағанда, теңіз астынан ертерек шыққан жерлерді таңдап
егін ексе (күріштен басқа) тым-тәуір өнім алуға болады. Массагет
даласынан және Аралдарияның ескі арнасында аванатыраудан топырақ үлгілерін
алып, вегетациялық тәжрибе жүргізілді. Тәжірибелік дақыл бидай (сорты
Саратов 29) тым-тәуір өсіп-жетілді, дән берді.[2]
2.2. Арал өңірінің шаруашылық кешеннің дамуы және оның экологияға әсері.
Өткен ғасырдың ортасында елдің экономикасын нығайту, әсіресе азық-
түлікті молайту мақсатында табиғи-климат жағдайы қолайлы оңтүстік
аймақтарда суармалы егістің көлемін көбейту жөнінде Одақ бойынша арнайы
бағдарлама қабылданды. Бағдарламаны дайындағанда екі дарияның жылдық
ағысынан көпшілігін суармалы егіншілікке пайдалану мен сол суды Аралға
жіберіп, теңіздің жоғары деңгейін сақтаудан түсетін экономикалық тиімділік
есепке алынды. Есептеулер бойынша, Арал теңізінің сол кездегі деңгейі 53
метр белгіде сақталғанда онан жыл сайын 45-50 мың тонна балық ауланып, оның
сол кездегі құны 40 (қырық) млн.сом болады екен. Ал екі өзеннің ағысынан
көпшілігін суармалы егісті дамытуға пайдаланып, оңтүстік аймақтағы 2,9
млн.гектар суармалы егістің көлемін 4,0 млн.гектарға жеткізгенде онан жыл
сайын 4,0 (төрт) миллиард сомның өнімі алынатыны есептелінді. Шаруашылықтың
осы екі бағытын экономикалық жағынан салыстарғанда соңғысы әлде қайда
тиімді. Сөйтіп, екі өзеннің суын суармалы егіншілікке пайдалану туралы
шешім қабылданды. Бұл жағдайда екі дарияның жылдық орташа 100-108 км3 (Әму
– 63,1, Сыр – 37) ағысынан жыл сайын шамамен 45-50 км3 суды егіншілікке
пайдалану, ал қалған 50 км3-дей суды теңізге құйып тұру межеленді. Осы
есептегі судың көлемі теңізге түсіп тұрса, онда балықшылық кәсібіне зиян
тигізбей-ақ теңіз деңгейін 40 пен 50 метрдің (абсолют белгімен) аралығында
ұзақ мерзімде ұстап тұруға болады екен. Бағдарламаны орындауға кіріскенде
өзендер суының көпшілігі суға тілек екі дақыл – мақта мен күріш егістеріне
жұмсалды. Сонымен бірге өзендер ағысының едәуір бөлігі мал азықтық және
басқа дақылдарды суаруға, өнеркәсіп өндірісіне, коммуналдық
шаруашылықтарға, тағы басқа мақсатқа жұмсалды, фильтрация және булануға
кетіп отырды. Сөйтіп, 80-шы жылдары Арал бассейніндегі суармалы жердің
көлемі жобадағы 4,0 млн.гектардың орнына 7,4 млн.гектарға жетіп, оны
суаруға Сыр мен Әмудың жалпы жылдық ағысынан 90 км3 су кетіп отырды.
Суармалы жер көлемінің осынша көбеюіне Орта Азияның көптеген аймақтарында
мелиоративтік күйі нашар, егін егуге жарамсыз жерлерді игеру себеп
болды.[3] Олар Өзбекстандағы Бетпақдала, Жизақ, Қаршы алқаптары мен
Түрікменстандағы Қарақұм жармасының бойындағы тақырлар еді. Суармалы
егістің көлемі көбейген сайын теңізге тиесілі судың көлемі де азая берді.
Арал теңізінің деңгейі төмендегені соншалық, 1987 жылы үлкен және кіші
теңіздерге бөлінуі себепті, екеуінің арасында жал құм жалаңаштанып, табиғи
бөгет пайда болды. Біздің мәліметіміз бойынша, Арал теңізінің
Арал теңізі Қазақстандық бөлігіндегі
2005 жылғы сілемі (контуры)
Қазақстандық бөлігіндегі құрғаған орнында ауқымы 21,4 мың км2 құрлық пайда
болды (географиялық карта). Арал теңізінің тағдыры осындай қатерлі кезеңге
жеткенде ғалымдар, мамандар мен жанашыр қауым дабыл қағып, Арал теңізін
сақтау мәселесіне қатысты жалпы саны екі мыңнан астам ұсыныстар, пікірлер,
жорамал мен жобалар пайда болды. Олардың ішінде Арал бассейнінде тұщы су
қорларын үнемді пайдалану, Каспий теңізінен су алу, Арал бассейніндегі
жалпы қоры 110 мың км3 жерасты суынан 1-2 пайызын алу сияқты ұсыныстар бар.
Бұлардың қай қайсы да жобаға айналған жағдайда қыруар қаржы мен күш-қуатты
қажет етеді. Соларды екшеп-екшеп келгенде Арал теңізінің солтүстігіндегі
кіші теңізді бөлектеп ұстау жобасына тоқтам болды. Ол жоба ел президенті
Н.Ә.Назарбаевтың қолдауының нәтижесінде жүзеге асып, 2005 жылы Көкарал
бөгетінің бірінші кезегі пайдалануға берілді.[4]
2.3. Арал өңірінің топырағының суларының экологияға байланысты ластануы.
Экологиялық дағдарыс аймағында организмге жағымсыз әсер ететін негізгі
фактор су, топырақ құрамында көп мөлшерде кездесетін токсиканттар. Олар
адам мен жануарлар организмдеріне тамақ арқылы, ауа арқылы, шаң арқылы
түсіп отырады. Соңғы жылдары организмге токсиканттардың әсер етуі, мысалы
мышьяк, кадмий, қорғасын, никель, сынап денсаулық және қоршаған ортаны
қорғауда ең басты мәселе ретінде қарастырылады, өйткені бұл элементтердің
көп мөлшері қоршаған ортаға келіп түсуде. Сонымен қатар, адам организмінде
гомеостазды реттеуші қалқанша безінің жағдайы және Қызылорда облысының
аймақтары бойынша топырақ пен судың ластану дәрежесі туралы мәліметтер жоқ
есебінде, осы себептен қалқанша безі мен топырақ пен судың ластануы
арасындағы қарым қатынасына зерттеу жұмыстары жүргізілді.[5]
Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесінде Арал өңірі халқының әл-аухатын
түбегейлі өзгерту шаралары жөніндегі ережесіне (18.01.1992 ж) негізделген,
аудандастыруға сәйкес барлық тексерілгендер үш топқа бөлінді. Көрнекілік
түрінде 1 суретте Қызылорда облысын аймақтарға бөліп көрсетілген кесте
берілген.
1 – Солтүстік-батыс аймақ; 2 – Кызылорда қаласы; 3 – Оңтүстік-шығыс аймақ
1сурет - Арал өңіріндегі Қазақстан бөлігін экологиялық аймақтарға бөлу
1-ші топты Жаңақорған мен Шиелі аудандарында тұратын 35 зерттелген ер
адамдардан 10 дені сау ер адам таңдап алынды және 30 зерттелген әйелдерден
таңдап алынған 12 дені сау әйелдер құрады (Арал теңізінен 700 км жоғары
қашықтықта орналасқан) - салыстырмалы экологиялық қолайлы аудан;
2-ші топты Жалағаш ауданы мен Қызылорда қаласында тұратын 25 зерттелген ер
адамдардан 15 дені сау ер адам таңдап алынды және 32 зерттелген әйелдерден
20 дені сау таңдап алынған әйелдер құрады (Арал теңізінен 200-ден 500 км
дейін қашықтықта орналасқан) - экологиялық дағдарыс аймағы;
3-ші топты Арал және Қазалы аудандарында тұратын 19 зерттелген ер
адамдардан 9 дені сау ер адам таңдап алынды және 32 зерттелген әйелдерден
таңдап алынған 11 дені сау әйелдер құрады (территория көлемі Арал теңізінен
200 км қашықтықта орналасқан) - экологиялық апат аймағы.[6]
Қоршаған ортаның нысаналарын зерттеу және аталған Арал өңірінің
аудандарынан үлгілер алу үшін біз зерттеу жұмыстарын жүргіздік. Ол үшін
алынған су (құдықтардан әр аудан бойынша 15 үлгіден алынды) және топырақ
үлгілерінде (әр аудан бойынша негізгі 10, ал қосымша 5 үлгіден алынды)
элементтерді титриметриялық және вольтамперометриялық әдістерді, ал
салыстыру үшін атомдық-адсорбциялық әдісті пайдаланып талдау жүргіздік.
Алғашқыда топырақтағы және ашық су көздеріндегі ауыр металл иондарының
мөлшеріне, кейін 2002-2006 жж Арал өңірінің әр түрлі аймақтарында тұратын
ер адамдар мен әйелдердің тиреоидты статусына мониторинг жүргізілді. Жыл
мезгілдері бойынша (2004 ж қыс, көктем, жаз және күз) топырақта және ашық
су көздеріндегі токсиканттардың мөлшерінің өзгерісіне, сонымен бірге Арал
өңірінің әр түрлі аймақтарында тұратын ер адамдар мен әйелдердің тиреоидты
статусының салыстырмалы өзгерісіне зерттеу жұмыстары жүргізілді. Мұнан
басқа 2003 жылы біз топырақтан және әр түрлі су көздерінен алынған
(құдықтар, скважиналар, ашық су көздері) сынамалардың құрамындағы
аммонидің, нитраттардың, нитриттердің, сульфиттердің және хлоридтердің
мөлшерін салыстырдық. Топырақ үлгілері санитарлық-қорғалған суқоймалардың 5
орнынан, 0-15 см тереңдіктегі жоғарғы қабаттан алынды. Гипофиздің
тиреотропты гормоны мөлшерін (ТТГ, мМЕл), қалқанша безі гормоны –
трийодтиронин мөлшерін (Т3, нмольл) және қан сарысуындағы тироксин
(тетрайодтиронин, Т4, нмольл) мөлшерін IMMUNOTECH фирмасының жиынтығын
пайдаланып радиоиммунологиялық әдіспен анықтадық.[7]
Арал өңірі су көздерінің ластану деңгейінің мониторингіне келетін болсақ,
жүргізілген зерттеулер тексерілген жылдарға байланысты суда металл
иондарының мөлшерінің өзгерісі бар екенін көрсетті. Қорғасын иондарының ШРК
0,03 мгдм3 тең. 2 суретте көрсетілгендей, 2002 жылы судағы қорғасын
иондарының мөлшері СА, ҚҚ және ОА сәйкесінше, 0,05±0,003 мгдм3, 0,03±0,002
мгдм3 және 0,02±0,002 мгдм3 құрады. Кейінгі жылдары суда токсиканттардың
құрамы бойынша айқын заңдылық байқалған жоқ, бірақ, олардың анағұрлым
жоғары концентрациясы 2004 және 2005 жылдары байқалса, ал минималды мөлшері
2006 жылы анықталды. 2002 жылы СА, ҚҚ және ОА ашық су көздеріндегі суда
кадмий иондарының мөлшері сәйкесінше 0,007±0,0004 0,004±0,0002 және
0,003±0,0003 мгдм тең болды, қалыпты жағдайда кадмийдің ШРК 0,001 мгдм
тең, ол 2 суретте көрсетілген. Барлық жылдары суда кадмий ионының деңгейі
ШРК 2-9 есе жоғары болды. Сондай-ақ, Арал өңірінің әр түрлі аймақтары
бойынша ашық су қоймаларындағы суда ШРК 0,5 мгдм3 тең болатын мыс
иондарының мөлшерінің өзгерісінде бірдей заңдылықтың бар екені байқалған
жоқ.[8]
ОА - оңтүстік аймақ; ҚҚ – Қызылорда қаласы; СА - солтүстік аймақ
2 сурет - 2008-2012 жылдар аралығында Арал өңірінің әр түрлі аймақтарының
ашық су қоймаларындағы суда қорғасын (Pb, ШРК=003, мгдм3) және кадмий (Cd,
ШРК=0,001) иондарының мөлшерінің өзгерістері
Біздің жүргізген зерттеу жұмысымыздың басында (2008 ж.) СА ашық су
көздерінен алынған мыс иондарының мөлшері анағұрлым артықтау болып
0,45±0,03 мгдм3 құрады, бұл ҚҚ (0,42±0,03 мгдм3) 7,1% және ОА (0,30±0,02
мгдм3) 50,0% (р0,01), жоғары болды. Мыс иондарының анағұрлым жоғары
концентрациясы 2009-2010 жылдары, ал минималды концентрациясы 2008 жылы
тіркелді. Арал өңірінің әр түрлі аймақтарының су көздеріндегі мырыш
иондарының мөлшерінің динамикасы шамамен қорғасын және мыс иондарымен
біршама тең болды. Бірақ, барлық жылдары судағы мырыш иондары мөлшері 1,0
мгдм3 ШРК жоғарылаған жоқ, ол 0,30-0,62 мгдм3 аралығында ауытқып отырды.
Арал өңірінің әр аймағындағы ашық су көздеріндегі суда темір катиондарының
мөлшері сол заңдылықпен өзгеріп ШРК (0,3 мгдм3) жоғары болды, 2008 темір
иондарының коцентрациясы жоғары деңгейге жетті: СА - 0,35±0,02 мгдм3 және
ОА - 0,21±0,01 мгдм3 тең болды, бірақ ҚҚ максималды көрсеткіштер 0,21±0,01
мгдм3 2001 жылы тіркелді.[9]
Бақылаудың келесі кезеңдерінде 2010 жылы жүргізілген барлық үш аймақтағы
суда токсиканттар мөлшерінің маусымдық өзгерісі байқалды. Көрнекілік
ретінде Арал өңірінің су көздеріндегі қорғасын және кадмий иондарының
маусымдық динамикасы 3 суретте берілді.
Ашық су көздеріндегі қорғасын катиондарының минималды мөлшері қыста
тіркелді және ол СА - 0,04±0,003 мгдм3 тең болып, ҚҚ және ОА бойынша
(0,02±0,001 мгдм3) концентрациядан 2 есе (р0,01) артық болды. Көктемде
судағы қорғасын иондарының мөлшері барлық үш аймақ бойынша да артты, СА
және ОА бойынша максималды көрсеткіштерге дейін жетіп, ал ҚҚ бойынша
максималды концентрациясы жазда (0,05±0,003 мгдм3) тіркелді. Күзге қарай
барлық үш аймақ бойынша суда қорғасын катиондарының мөлшері төмендеді,
бірақ қысқы маусымда тіркелген көрсеткішпен салыстырғанда жоғары болып қала
берді.[10]
Арал өңірі тұрғындарының гипофизарлы-тиреоидты жүйесінің белсенділігінің
мониторингіcі тексерілді.
Жүргізілген зерттеу жұмыстары, қалқанша безі гормондарының құрамы бойынша
трийодтиронин (Т3) мен тетрайодтиронин (Т4, триоксин) сонымен қатар қан
сарысуындағы гипофизарлы тиреотропты гормон (ТТГ) барлық мониторинг
жүргізілген 2008-2012 жылдар аралығында Қызылорда облысының солтүстік аймақ
(СА) тұрғындарында төмен болды. Сонымен қатар Т3 және Т4 гормондарының бір
бағытты динамикасы және оларға рецепрокты ТТГ концентрациясының ер адамдар
мен әйелдердің қан сарысуындағы әр жылдардағы өзгерісі байқалды. Көрнекілік
ретінде әйелдедің қан сарысуындағы Т3 және ТТГ гормондарының динамикасы
берілген.[11]
2008 жылы әйелдердің қан құрамындағы орташа Т3 концентрациясы ОА, ҚҚ және
СА бойынша сәйкесінше 5,98±0,37, 5,84±0,32 және 5,78±0,34 нмольл құрады,
ал ер кісілерде аталған аймақтар бойынша 5,93±0,27, 5,79±0,29 және
5,85±0,28 нмольл тең болды. 2003 жылы әйелдердің қан сарысуындағы Т4
мөлшері ОА, ҚҚ және СА бойынша сәйкесінше 15,02±1,02, 14,78±0,92 және
14,88±0,93 нмольл тең болса, ер адамдарда сәйкесінше 14,88±0,79,
14,88±0,76 және 14,65±0,92 нмольл құрады.[12]
4 сурет - 2008-2012 жылдары Арал өңірінің әр түрлі аймақтарындағы топырақта
мыс (Cu, ШРК=3 мгкг ) және мырыш (Zn, ШРК=20 мгкг) иондарының мөлшерінің
өзгерістері
Халық шаруашылығына қажетті су көзі тек адамдар мен жануарлардың ішуі
үшін емес, өнеркәсіпті дамытуда, жер суаруда, барлық техникалық процестерді
жүзеге асыруда пайдаланылады. Сол сияқты судың энергетикалық қуаты, жылылық
көзі, жанға шипа, табиғатты түлетіп жақсарту қасиеттерін ескерсек, шын
мәнінде сусыз тіршіліктің мүмкін еместігі дәлелдеуді етпейтіе аксиома.
Су климат пен ауа райының өзгеруіне тікелей әсер етеді. Су қорына
байланысты әрбір аймақтың климаты да өзгеріп тұрады. Мұны теңіздер мен
көлдер деңгейінің өзгеруіне байланысты ауа райының өзгеруіне байқауға
болады. Арал теңізінің тартылып бара жатқанына байланысты бұл мекеннің
климаттық жағдайы да күрт өзгерді. Балқаш көлі деңгейінің төмендеуі оның
төңірегіндегі жерлердің климаттық жағдайының өзгеруіне әсер етеді.[13]
Халық шаруашылығында суды пайдаланудың негізгі екі тәсілі бар. Ол суды
пайдалану және суды тұтыну. Бірінші жағдайда су суаттардан алынбайды да
шаруашылық мұқтаждығын шешуге пайдаланылады. Суды пайдаланушыларға
гидроэнергетика, су транспортты, ауыл және балық шаруашылықтары, т.б.
жатады. Суды тұтыну – су суаттардан алынып, оның бір бөлігі технологиялық
процестерге пайдаланылып, ал қалған бөлігі қайтарымсыз шығынға ұшырайды.
Республикамызда өндірісті сумен жабдықтаудың екі жүйесі бар:
1) тура ағатын;
2) айналма ағатын.
Сумен жабдықталған тура ағатын жүйесі – суды су көздерінен алып,
пайдалағаннан кейін және оны тазалаудан өткізгеннен соң суды суаттарға
жіберу, ал сумен айналма жабдықтау – пайдаланылған суды тазалаудан өткізіп,
өндірістік циклдерге қайыра қолдану болып табылады.
Су ресурстары - өндіргіш күштерді жүйелі орналастыру мен өндіріс құралы
ретінде маңызды факторлардың бірі болып саналады.[14]
Су ресурстарын ұтымды және тиімді пайдалану Қазақстан үшін өте ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
I. Арал өңірінің топырақ, суларының экологияға байланысты өзгеруі
географиялық орналасуына жалпы сипаттама
1.1. Арал теңізінің зерттелу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.2. Арал теңізінің геологиялық құрлысы.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
II. Арал өңірінің топырақ, суларының экологияға байланысты өзгеруі
2.1. Арал өңірінің суларының экологияға байланысты
тартылуы ... ... ... ... ...17
2.2. Арал өңірінің шаруашылық кешеннің дамуы және оның экологияға
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
2.3. Арал өңірінің топырағының суларының экологияға байланысты
ластануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
III. Арал теңізінің сақтау жөніндегі халықаралық шаралардың маңызы
3.1. Суармалы жерді экологиялық сауықтыру және топырақ құнарын
көтеру ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
3.2 Арал экологиясының
ахуалы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...42
3.3. Антропогендік әсер түрлеріне экологиялық мониторгтін
маңызы ... ... ...46
3.4.Табиғат байлығын тиімді пайдаланудың
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ..49
3.5. Табиғи ортаны қорғауда халықаралық мәселелер
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 53
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазіргі таңда Арал өңірінің экологиялық
жағдайы өзекті мәселелердің бірі болып тұр, сондықтан бақыланып отырған
дағдарыс, топырақ пен судың өндірістік қалдықтармен және ауылшаруашылық
өнімдерімен ластануы, Байқоңыр ғарыш айлағының орналасуымен байланысты,
факторлардың әсері, топырақ жамылғысының деградацияға ұшырауының негізгі
көріністері, шөлдену, тұздану әліде болса қиыншылықты жеңе алмай тұр 20-шы
ғасырдың соңында Қызылорда облысының территориясына экологиялық және
медициналық, санитарлық-эпидемиологиялық қызметтермен жүргізілген
мониторинг аймақтағы топырақ, су, өсімдік өнімдерінде және жануарлардың
ұлпаларында токсиканттардың, ауыр металл тұздарының, пестицидтердің,
гербицидтердің, симметриясыз диметил гидразин және т.б. шекті рауалы
концентрациядан айтарлықтай жоғары болғанын көрсетті Облыс бойынша адам мен
жануарлардың организмдеріне ортаның экстремалды факторларының әсерінің
айқындалу деңгейі оңтүстіктен солтүстікке қарай бағытта жоғарылайтыны
көрсетілген Қазіргі кезде Қызылорда облысының қоршаған орта жағдайына әсер
ететін мынадай экстремалды факторларды атауға болады:
1) климаттың құрғауы және судың аздығы;
2) ауыз судың жетімсіздігі және химиялық құрамының санитарлық көрсеткішке
сәйкес келмеуі;
3) жердің беткі қабатының тұздануы және түрлі жіктелмеген токсинді
заттармен улануы;
4) табиғи ортаның өндірістен бөлінетін, ауылшаруашылықтық, тұрмыстық-
шаруашылықтық қалдықтармен және түрлі химиялық тастандылармен ластануы.
Зерттеу жұмысының мақсаты
Зерттеу жұмысының мақсаты – Арал өңірінің әр түрлі аймақтарындағы топырақ
пен судың ластану деңгейін зерттей отырып, экологиялық ластануын анықтау;
Арал өңірінің топырақ құрамындағы ауыр металл иондарының (қорғасын, мыс,
мырыш, кадмий) мөлшеріне бақылау жүргізу арқалы туындау себептерін көрсету
;
Зерттеу жұмысының міндеттері:
Арал өңірінің әр түрлі аймақтарындағы топырақ пен судың ластану деңгейін
анықтау;
Қойылған мақсатқа жету үшін дипломдық жұмыста мынадай міндеттер
қойылды:
- топырақ пен судың өндірістік қалдықтармен және
ауылшаруашылық өнімдерімен ластануын, анықтау;
- туристік фирмалардың қызметтерін басқару бойынша нарық тетіктерін
енгізудегі ұсыныстарды негіздеу;
Арал өңірінің әр түрлі аймақтарында тұратын тұрғындардың салауатты өмір
салтына,денсаулықтарына бақылау жүргізу;
Зеріттеу жұмысының проблемасы :
Мектеп оқушыларына экологиялық білім,тәлім-тәрбие берудің әдістемелерін
оңтайластыру.
Зерттеу объектісі:
Арал өңірінің экологиялық жағдайын жан-жақты зеріттеу.
Зерттеу пәні :
Арал өңірінің топырағының суларының экологияға байланысты ластануын
анықтап, талдау жасау. .
Тақырыптың зерттелу деңгейі:
Қазақстандағы әлеуметтік-экологиялық саясат мәселелері бірқатар
ресейлік ғалымдардың, атап айтқанда В.Н. Экзарьян, Н.Н. Моисеев, Н.Ф.
Реймерс, В.П. Казначеев, В.И. Вернадский, Э.И. Колчинский [6] және т.б.
ғылыми еңбектерінде қарастырылған.
Өкінішке орай, өткен ғасырдың 90-шы жылдарындағы Қазақстан мен Ресейдің
әлеуметтік-экологиялық дамуының тарихи тәжірибесін зерттеуге байланысты
еңбектер өте аз.
Жалпы алғанда, зеріттеудің тарихнамасын келесі топтарға бөлуге болады.
Ресей мемлекетінің позициясымен саяси-әлеуметтік және экологиялық даму
мәселелерін қарастырған В.И. Данилов-Данильян, К.С. Лосев, Л.Н. Самойлов,
Т.А. Акимова, В.В. Хаскин, Г. Бейтсон, С. Гроф [7] және т.б. сияқты орыс
ғалымдарының еңбектерін бірінші топқа жатқызуға болады.
Қарастырылып отырған мәселені зерттеген қазақстандық ғалымдардың
еңбектерін екінші топқа енгізуге болады. Біріншіден бұлар - М. Пик, В.И.
Фурсов, Т. Ергалиева, Ж.Б. Шілдебаев, А.Б. Бигалиев, Е.Ж. Жамалбеков, Т.К.
Сұлтанбеков, Н.Қ. Сейдақұлова, Б.Э. Төлеубаев, Р. Атраубаева, А. Есеналиев,
А. Нұрғызыранов, Қ. Шапшаңов, Ә.Т. Қанаев, З. Қанаева, Г.О. Нурбетова және
т.б.ғалымдардың еңбектерінде зерттелген.
Зерттеу жұмысының әдістемесі-зерттеліп отырған мәселеде Арал
өңірінің экологиясына салыстырмалы - кешенді талдау әдісі қарастырылған.
Дипломдық жұмыста әлеуметтік-экологиялық \ статистикалық, салыстырмалы
т.б. әдістер қолданылған
Зерттеудің теориялық негіздері:
Зерттеу барысындағы қарастырылып отырған Арал өңірінің топырақ, суларына
экологиялық мәселелері төңірегіндегі шетелдік және отандық эколог
ғалымдардың еңбектері жұмыстың теориялық негіздері болып табылады. Зерттеу
материалдарын өңдеуде логикалық, жүйелік, статистикалық және салыстырмалы
талдау әдістері пайдаланылды.
Зерттеу көздері
И.В. Мушкетов пен Г.Д. Романовский Арал маңын, зерттеп, Түркістан
аймағының алғашқы геологиялық картасын (1881) жасады. Онда бүкіл Оңтүстік
Қазақстан өңірі камтылды. Академик Л.С.Беректің Арал теңізін зеріттеудегі
зор еңбектерін атауға болады,сонымен бірге И.В. Мушкетов , П.Г. Игнатьев
және В.Д. Елпатьевский т.б. ғалымдардың еңбектерінде зерттелген.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы:
Қызылорда облысының әр түрлі аймақтары бойынша топырақ пен су
көздеріндегі ластанулар зеріттеліп,экологиялық ластанулардың жоғары болғаны
анықталды.
Бұл Қазақстан территориясындағы экологиялық апат аймақтары туралы
келтірілген қысқаша сипаттамада республикадағы барлық экологиялық
мәселелерді қамту қиын сондықтан тұрақты дамуда экологиялық мәселе негізгі
мәселелердің бірі болып табылады..
Зерттеу жұмысының негізгі кезеңдері:
Зерттеу үш кезеңге бөлініп жүргізілді.
Бірінші кезеңде зерттеу тақырыбына байланысты жұмыстар жүргізіліп,
материалдар жинақталды, жоспар жасалды, ұсынылып отырған тақырыптың мақсат,
міндеттері айқындалды, бақылау жұмыстары жүргізілді. Арал өңірінің топырақ,
суларының экологияға байланысты өзгеруіне талдау жасалып, олардың
ерекшеліктері нақтыланды.
Екінші кезеңде Арал өңірінің шаруашылық кешендерінің жағдайына
арналған ғылыми-әдістемелік әдебиеттерге, бағдарламалар мен оқулықтарға жан-
жақты талдау жасалынды. Ауыл шаруашылығы кешенінің нарықтық экономикасының
дамыту жолдарын қорғауға назар аударылып, эколгиялық іс-шаралар жүзеге
асырылды.
Үшінші кезеңде Арал өңірінде климаттың өзгеруінің топыраққа
суларға әсеріне және экологияға байланысты материалдар жинақталды, қоршаған
ортаға бақылау эксперименті жүргізілді. Эксперимент жұмысының нәтижелері
қорытындыланып, ұсынылған әдістеменің ұтымдылығы анықталды.
Жұмыстың қолданбалы мәні- Зерттеу нәтижелерін экологиялық
географиялық, зерттеу деректері ретінде пайдалануға болады сонымен бірге
ауылшаруашылығы саласын дамытуда экологиялық бақылауды жетілдірудің,
қажеттілігі және соның нәтижесінде,топырақты,суды тиімді пайдалануға
болады.
Зерттеу жұмысында талданған, анықталған мәліметтерді келешекте
мектептегі географияның факультативтік курстарында, жоғары оқу орындарының
география және экология мамандықтары студенттерінің оқу процесінде
пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылып отырған мәселелер-
1. Арал өңірінің топырағының суларының экологияға байланысты ластануына
шолу .
2. Арал өңірінің шаруашылық кешеннің дамуына байланысты экологиясының
нашарлауына шолу жасау;
2. Арал өңірінің экологиялық жобаларының мемлекеттік маңызын талдау;
3. Ауыл шаруашылығын тиімді ұйымдастыру мен дамытуда қажетті жобаларды
ұтымды пайдалану мақсатында саланың дамуының экономикалық- экологиялық
үлгілері ұсынылды.
4. Арал өңірін дамытудың ел экономикасына тигізетін әсерін бағалау;
5.Арал теңізінің тартылып, теңіздің маңайындағы аудандардың экологиялық
жағдайларының нашарлауының себептерін анықтау.
Жұмыстың әдіснамалық негізі-экологиялық, экономикалық географиялық,
ғылымдарының теориялық негіздері, жалпы заңдылықтары мен ұғымдары,
эмпирикалық дерек көздерін пайдалану және оларға талдау жасау әдістері.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Дипломдық жұмыс компьютерде теріліп, 59
бетте (оның ішінде кесте, сурет) баяндалған. Құрылымы жағынан дипломдық
жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
I.Арал теңізінің географиялық зерттелу тарихына жалпы сипаттама.
1.1.Арал теңізінің зерттелу тарихы.
Арал теңізі алабы өзендері сирек,шөлді аймақта орналасқан.Теңізге Қазақстан
территориясы арқылы ағып өтетін Сырдария өзені құяды.Арал теңізі көне
заманнан бері әлемнің көптеген саяхатшылары мен ғалымдарының назарын өзіне
аударып келеді.Арал туралы алғашқы деректер ежелгі грек ғалымдарының
еңбектерінде ұшырасады.Грек ғалымы Птоломей теңіздің географиялық орнын
дұрыс анықтап жазған.Арал теңізінің суын,табиғатын жан-жақты зеріттеуде
орыс ғалымдарының сіңірген еңбектері зор.Академик Л.С.Беректің Арал теңізін
зеріттеудегі зор еңбектерін атап кетуге болады.Көп жылдық зеріттеулерінің
нәтижесінде Арал теңізі деген үлкен еңбегі жарық көрді.[1]
Еуропа мен Азия елдері арасындағы қарым-қатынастың көпшілігі (керуен
жолдары, елшілік көштері, т.б.)ежелгі заманнан-ақ қазіргі Қазақстан
аумағындағы жер арқылы өткен. Осыған байланысты Қазақстанның кейбір табиғи
нысандары туралы жазба деректер өте ерте кезден белгілі болған. Мысалы,
Геродот (б.з.б. 5 ғ.) Каспий теңізінің шығысында шексіз жазық өңір
жатқандығын және оны массагеттердің мекендейтіндігін баяндаған. Птолемей
(б.з. 2 ғ.) өз еңбектерінде Жайық (Dаіх), Жем (Rhymmus) және Сырдария
(Jаxаrtеs) өзендері туралы мәліметтер келтірген.9 – 10 ғасырларда араб
ғалымдары Арал теңізіне толық сипаттама беріп, картаға түсірді және
гректердің Әмудария мен Сырдария өзендері Каспий теңізіне құяды деген
топшылауын теріске шығарып, Арал теңізіне құятынын анықтаған. Арабтардың
сол кездегі деректерінде Жайық, Жем, Сағыз өзендері аталған. 13 ғасырда
Моңғолияға Италия саяхатшысы Плано Карпини және фламанд саяхатшысы Виллем
Рубрук бастап барған елшілер өздері жүрген Қазақстан аумағындағы шөл,
шөлейт аймақтардың қысқаша сипаттамасын берген. Олар өздерінің жеке
бақылаулары негізінде Каспий теңізінің тұйық алап екендігі туралы маңызды
геогр. мағлұматтарды жаңартып толықтырған және Алакөл, Балқаш көлдері,
Тарбағатай, Жетісу Алатауы (Еренқабырға) жайында алғашқы деректер
келтірген. 15 – 17 ғасырлардағы Қазақстан туралы географиялық мәліметтер
Ресей әдебиеттерінде жинақтала бастаған. Бұл мәліметтер Мәскеу мемлекетін
және оған іргелес аумақтарды бейнелеген “Большой чертеж” (“Үлкен сызба”)
картасында жүйеленген. 1627 ж. шыққан “Книга большого чертежа” (“Үлкен
сызба кітабы”) атты еңбекте қазіргі республиканың батыс, оңтүстік және
орталық бөліктерінің біршама жерлеріне нақтылы сипаттама берілген. 17
ғасырларда Қазақ ордасына және Орта Азия хандықтары жеріне жасалған орыс
саяхатшыларының зерттеулері жиілей түскен. Олардың Жайық өз. сыртындағы
дала туралы мәліметтері жинақталып, “Чертеж всей земли безводной и
малопроходной каменной степи” (“Бүкіл жері сусыз, өтуге қиын тастақты дала
сызбасы”) деген атпен жарық көрген (1697). Бұл туынды С.Ремезов жазған
“Чертежная книга Сибири” (“Сібірдің сызба кітабы”) атты орыстың тұңғыш
геогр. атласы құрамына енген. Мұнда Қазақстан аумағының көпшілік бөлігі
қамтылған. 18 ғ-дың 30-жылдарынан 19 ғ-дың 60-жылдарына дейін созылған
Ресейдің Қазақстанды отарлау үрдісі оның аумағының геогр. зерттелуінің
сипаты мен барысына әсерін тигізбей қоймады. Бұл кезеңде жаңа қосылған
аумақтарда орыс мемлекеті билігін орнату және нығайту мақсатына сай
көптеген арнаулы әскери және ғыл. экспедициялар ұйымдастырылды. 1820–21
жылдары экспедициялық зерттеулер нәтижесінде “Естественная история
Оренбургского края” (“Орынбор өлкесінің табиғат тарихы”) атты 3 томдық
еңбек жарияланды. Оның 1-бөлімінде Бат. Қазақстанның табиғат жағдайларына
жалпы сипаттама берілді.[2]
19 ғ-дың 1-жартысында қазіргі Қазақстан аумағын зерттеуші экспедициялардың
саны артты. 1827 жылдан 1872 жылға дейінгі аралықта Г.С. Карелин өлкені
картаға түсірумен бірге әр түрлі аймақтардың (Каспий теңізі жағалауы,
Алтай, Тарбағатай, Жетісу Алатауы тауларының) жануарлар мен өсімдіктер
дүниесінен коллекциялар жинады. Атақты неміс ғалымы А.Гумбольдт өзінің
Алтайға жасаған саяхаты (1829) нәтижесінде “Центральная Азия” (“Орталық
Азия”) деген көлемді еңбегін шығарды. 19 ғ-дың 30-жылдарына дейін Қазақстан
туралы жиналған географиялық деректер А.И. Левшиннің “Описание киргиз-
казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей” (“Қырғыз-қазақ не қырғыз-қайсақ
ордасы мен даласының сипаттамасы”) деген кітабында (1832) қорытындыланды.
Бұл кітап Қазақстанның жері туралы берілген алғашқы толық географилық
сипаттама болды. 1840–50 жылдар аралығында Шығыс, Оңтүстік-Шығыс және
Орталық Қазақстан өңірлеріне Ресей ботанигі Л.И. Шренк саяхат жасады. Ол
Жетісу Алатауына, Балқаш–Алакөл ойысының шығыс бөлігіне физикалық-
географиялық сипаттама берді. 19 ғасырдың орта шенінде Арал (А.И. Бутаков)
және Каспий (К.М. Бэр, Н.А. Ивашинцов) теңіздері жан-жақты зерттелді. 1857
ж. Арал-Каспий атырабына императорлық Санкт-Петербург Ғылым Академиясы
ұйымдастырған экспедицияға И.Г. Борщов пен Н.А. Северцов қатысты.
Экспедиция жұмыстарының қорытынды деректерінің маңызы өте зор болды.
Экспедиция жүмысының нәтижесінде Батыс Қазақстанның жер беті, геологиялық
құрылысы, климаты, флорасы және фаунасы туралы нақты деректер кеңейді.
Борщов “Материалы для ботанической географии Арало-Каспийского края” (“Арал-
Каспий өлкесінің ботаникалық географиясына арналған деректер”) деген
классикалық монографиясында Батыс Қазақстанды ландшафтылық-географиялық
облыстарға бөлді. 1856–57 жылдары П.П. Семенов (Семенов-Тян-Шанский) Тянь-
Шань тауына өзінің әйгілі саяхатын жасады. Ол бұл сапарындағы зерттеу
қорытындысында таулы өлкенің орографиясына (таулы жер бедері) жаңаша
сипаттама беріп, тұңғыш рет биік тау ландшафтын анықтады. П.П. Семеновтың
бұл сапарда ашқан аса маңызды жаңалықтарының бірі – Орта Азиядан тау
мұздықтарының табылуы. Ғалымның осы жолғы еңбегі Орта Азия мен Қазақстанның
Тянь-Шань сияқты таулы өлкелерін жан-жақты зерттеудің ғылым негізін
жасағандығы болды. 1865–79 жылдары И.В. Мушкетов пен Г.Д. Романовский Арал
маңын, Қаратауды, Тянь-Шаньның солтүстігін, Балқаштың оңтүстігін,
Тарбағатайды зерттеп, Түркістан аймағының алғашқы геологиялық картасын
(1881) жасады. Онда бүкіл Оңтүстік Қазақстан өңірі камтылды. И.В. Мушкетов
Орта Азияның физикалық географиясы мен геологиясына арналған “Туркестан”
(“Түркістан”) еңбегін жазды (1886–1906). Ол сонымен бірге 1887 ж.
Верныйдағы (қазіргі Алматы) зілзаланың себебін және зардаптарын зерттеді.
19 ғасырдың 90-жылдарында Сібір темір жолын салуға байланысты Солтүстік
Қазақстанда көрнекті геолог К.И. Богдановичтің жалпы басшылығымен бірнеше
экспедициялық зерттеу жүргізілді. Осының нәтижесінде Солтүстік және Орталық
Қазақстанның геологиялық құрылысының негізгі сипаты анықталып, бірнеше
көмір кен орындары (Екібастұз, т.б.) ашылды. А.Н. Замятин, Н.Н. Тихонович
және С.И. Мироновтың зерттеулері нәтижесінде Ембі мұнайлы өңірінің
стратиграфиясы мен тектоникасының жалпы сұлбасы жасалды, мұнайдың жер асты
тұз күмбездерімен байланыстылығы анықталды. Қоныстандыру басқармасының Н.Г.
Кассин, А.А. Козырев, П.В. Матвеев басқарған экспедициялары Қазақстанның
бірқатар аудандарының жер асты сулары туралы тұңғыш мәліметтер берді.
Геология, топырақ тану, ботаника, т.б. экспедициялар өз жүмыстарына қосымша
Қазақстанның жер бедері және оның ерекшеліктерінің жалпы сипаттамасы туралы
зерттеулер жүргізді. Мысалы, Мушкетов өзінің геологиялық зерттеулерінің
нәтижесінде Тянь-Шаньның қазіргі жер бедерінің қалыптасу заңдылықтарын ашты
және орогр. құрылысының негізгі белгілерін анықтады. Оның Арал Қарақұмында
жүргізген бақылаулары Қазақстан мен Орта Азиядағы қуаң өңірлер жер бетінің
өзгеруіне эолдық факторлардың күшті әсер тигізгенін дәлелдеді. Д.Л. Иванов
Батыс Тянь-Шаньнның ірі масштабты гипсометриялық картасын жасады. М.В.
Баярунас Маңғыстаудың оңтүстігіне жүргізген геологиялық зерттеулері кезінде
қосымша геоморфологиялық бақылаулар жүргізіп, Қарақия, Қауынды, т.б. тұйық
ойыстарға жан-жақты географилық сипаттама берді. Санаулы ғана арнаулы
геоморфологиялық зерттеу жұмыстарының ішінде Л.С. Бергтің еңбегі ерекше. Ол
алғашқы болып Солтүстік Арал шөлдерінің жер бедері пішіндеріне
геоморфологиялық сипаттама берді.[4]
"Арал теңізі" 1898 – 99 жылдары Берг, П.Г. Игнатьев және В.Д. Елпатьевский
Орыс Географиялық қоғамының Батыс Сібір бөлімшесінің тапсырмасымен
Солтүстік және Орталық Қазақстанның ірі көлдеріне зерттеу жүргізді. 1899 –
1902 ж. аралығында Берг Арал теңізінің гидрологиясын зерттеді. Нәтижесінде
Арал теңізі туралы бұрынғы түсініктер түбірімен өзгертілді. Бұрын бүкіл
Тұран ойпатын жауып, шығыста Балқаш көліне дейін созылып жатқан біртұтас
Арал – Каспий алабы болды деген ұғым теріске шығарылды. Өз зерттеулерінің
нәтижесін Берг “Аральское море” (“Арал теңізі”) монографиясында (1908)
қорытындылады. Бұл еңбек өз деректерінің нақтылығымен, ғыл.
қорытындыларының маңыздылығымен бүгінгі күнге дейін маңызын жойған жоқ.
Осыдан кейінгі жылдары Берг Балқаш көлін жан-жақты зерттеді.[5]
1.2. Арал теңізінің геологиялық құрлысы.
Арал теңізі-жас Тұран тақтасының үстінде орналасқан көл. Геологиялық
тарихына қарағанда, Каспий теңізінен едәуір жас. Неоген дәуірінің аяғында
құрғақ тектоникалық ойыс түрінде пайда болған.Антропогеннің аяғында алғашқы
рет суға толған. Сол кезде Амударияның ескі арнасы арқылы бірнеше рет
Каспий теңізімен жалғасып, үзіліп отырған. Сөйтіп қазіргі Арал теңізінің
жасы 8-10 мың жыл шамасында.[6]
Арал теңізі суының көлемі жағынан Қазақстанда ,тіпті бүкіл ТМД
елдерінде екінші,ал дүние жүзінде төртінші (Каспий,Солтүстік Америкадағы
Жоғарғы көл, Африкадағы Виктория көлінен кейін)орын алатын көл. Қазақстан
мен (Қызылорда, Ақтөбе обылыстары) Өзбекстан елдері арасында, Үстірттің
солтүстік-шығыс шетінде орналасқан. 1961 жылға дейін Арал теңізі мұхит
денгейінен 53 м биіктікте жатқан. Ауданы 66 мың км², суының көлемі 1064
км³ болатын. Ұзындығы 428 км,ені 235 км еді.Теңіз суы антропогендік
әрекеттің нәтижесінде, шаруашылық мақсатына үздіксіз суды пайдалану
барысында 2002 жылы теңіз деңгейі 20 м төмендеді. Өйткені теңізге құятын
басты өзендер –Сырдария 1974 жылдан және Амудария 1982 жылдан мүлдем
сарқылды.Арал теңізінде ірілі –ұсақты 1100 аралдар тобы болатың, кейін
олардың бірқатары түбектерге айналып, құрлыққа қосылып кетті. Кезіндегі ең
ірілері: Көкарал, Барсакелмес аралдары келмеске кетті. Ұзақ уақыт аралында
КСРО-ның бактериологиялық қаруын сынау алаңы болған.[7]
Арал теңізінің Қазақстанға қарайтын бөлігінің жағалауы әр
түрлі.Батысы Үстіртке тірелетің жағалауы жарқабақты, биік (190 м) және аз
тілімденген. Теңіздің Қазақстандық солтүстік жағалауы өзен-жылғалардың
құрғақ аңғарлармен, ішке кіріп жатқан шығанақтармен тілімделген, Арал маңы
Қарақұмы мен Үлкен, Кіші Борсық құмдарына жалғасады.Қалған бөлігінің
жағасы ойпатты, құмды, жазық, ұсақ аралдар мен шығанақтардан тұрады.[8]
Арал теңізі орналасқан өңірдің климаты шұғыл континентті, құрғақ,
шілде айының орташа температурасы +24°+26°С, ең жоғарғы температура +45°С.
Қаңтар айының орташа температурасы оңтүстік батыста -6°-8°С, солтүстік және
солтүстік-шығыста -11°-12°С, төменгі температура -38°С. Қыста теңіздің
солтүстік, солтүстік-шығыс бөлігі қатып жатады. Жылдық жауын-шашын
оңтүстік-батыста 100 мм, солтүстік шығыста 125-130 мм.
Арал теңізінің тұздылығы табиғи жағдайда 9-11% болатын. Соңғы 40
жылда суармалы жер ұлғайды, Шардара, Арнасай, Сарықамыс бөгендері пайда
болды. Соған байланысты теңіздің тұздылығы 35%-ге жетті.[9]
Теңіз суының түсі қара көк, мөлдірлігі 25м. Теңіз суы тұнық. Арал
теңізінде органикалық дүние Каспий теңізіне қарағанда әлқайда кедей.
Теңізде балықтың 20-дай түрі бар. Кәсіпшілігі жөнінен неғұрлым құндылары:
бекіре, сазан, қаяз, шабақ, ақмарқа ауланады. Жерсіндірілген балықтардан
каспий шоқыры мен балтық салақасын атауға болады.[10]
Қазақстан мен Өзбекстанның мақта және күріш егістігіне өзендердің
суын қарқынды пайдалану себебінен Арал теңізінің денгейі едәуір төмендеді.
Алып жатқан ауданы 40 мың км²-ге кеміді. Теңіз Үлкен Арал және Кіші Арал
болып екіге бөлінеді. Теңіз жағалауы 100-150 км – дей шегінді.Теңіз түбі
сор,сортанға айналуда. Тартылған теңіз жағалауын тұз бен құм жауып
жатыр.[11]
Арал теңізінің тартылуына байланысты экологиалық жағдай асқына түсуде,
егістік жерлер мен мал жайылымдарын құм мен тұз басып пайдаланудан қалды.
Бұл жерлерде 1950-1990 жылдар арасында шаңды дауылдардың жиілігі 60 есе
көбейді. Кеуіп кеткен теңіз түбінен жылына 200 млн тонна көтерілген улы-
тұзды шаң-тзаң ауаға таралады. Егістік жер мен жайылымдарды уландырды,
біраз жерді сортанға айналдырды.Табиғи ортаны азып-тозуы жергілікті
халықтың денсаулығына біраз зардабын тигізіп отыр. 1994 жылы Орта Азия
мемлекеттері Аралды құтқару қорын ұйымдастырды. Қазақстанның Байқоңыр
аэроғарыштық экологиялық аймағының басшылығымен бірінші рет Арал өңірінің
экологиялық картасы жасалды (1992).1998 жылы Амстердамда 22 мемлекет
қатысқан Қоршаған орта және балалар проблемасына арналған Халықаралық
конгресте Арал балаларының денсаулығы мәселелері қаралды.[12]
Арал теңізі, Кайнозой дәуірінің орта шетінде, яғни бұдан 21 млн. 1200
жыл бұрын Каспий теңізіне қосылып жатқан. Бұған теңіздің терістік бетіндегі
қазіргі Сарышығанақ, Ақеспе тұсынан 80 метр тереңдіктен Олигоцен уақытында
өмір сүрген қызыл балықтың, ірі ұлудың, киттің омыртқа сүйектерінің тасқа
айнала бастаған күйінде табылуы дәлел болмақ. Бұл теңіздің кезінде мұхитпен
қосылып жатқандығын көрсетеді. Сондай-ақ Арал маңынан акуланың тісі мен
сүйегі табылды. ХІХ ғасырдың орта кезіндегі Арал-Каспий ойпатының пайда
болуы жөніндегі болжамдардан Арал бассейнінің геологиялық ерте кезеңде
Жерорта теңізімен тұтасып жатқан су айдыны екенін, оның кейінгі Альпілік
дәуірлерде жер қыртысының көтерілуіне байланысты ұсақ су айдындарына
бөлінгенін білеміз. Сондай-ақ, Арал теңізінің көлемі жайлы, Арал теңізі
жайлы ұғымдар сонау ерте дүние әдебиеттерінде де кездеседі.[13]
Ендеше қазіргі кезде әлем елдері назарын өзіне аударып отырған осы су
айдынын зерттеу сол ерте заманан бүгінгі күнге дейін жалғасып келеді деуге
болады. Міне, сондықтан да көне зерттеулер мен қазіргі жаңа мәліметтерді
салыстыру арқылы Арал теңізі бассейнімен оның жағалауының даму эволюциясын,
сондай-ақ ғасырлар бойы өзгеру сипатын анықтау қиын емес. Мысалы, ежелгі
заманның өзінде Арал теңізі көп елдерге мәлім болған. Өйткені, сол IХ-X
ғасырлардағы араб ғалымдары – Ибн Хордадбех, Ибн Руста, Әл-Масуди, Әл-
Истахри келтірген мәліметтер аса құнды саналады. Демек, бұл еңбектерден сол
кездегі Аралдың көлемі мен жағаларының пішіні туралы мағлұмат алуға болады.
Ибн-Хордадабех Китаби-ал-масалик Вал-мамлик саяхаттар мен мемлекеттер
кітабы атты еңбегінде Амударияны -Жейхун, Арал теңізін - Күрдер көлі деп
атайды. Ал Ибн-Рустеннің Амудария мен Арал теңізі туралы жазғандары
неғұрлым нақты, оның мәліметтері бойынша, Арал теңізінің көлемі 80 фарсах
(бір фарсах-6 шақырым). Теңіздің басты жағалауындағы Жоталары Сиякух (қара
таулар) деп аталады. Ал оң жақ жағалауы батпақты, онда қалың орман өскен.
Демек аталмыш Сиякух – үстіртің тік жарлы құздары болуы мүмкін. Өйткені
оның батыс жағалауы қазір де биік келеді, кейбір нүктелердің биіктігі 190
метрге жетеді.[14]
Сол сияқты Араб географы Әл-Истахри Арал теңізін Хорезм көлі деп атаған
және Сырдария жөнінде мәліметтер келтірген. Истахри былай дейді: Бұл
көлдің айналасы 100 фарсах. Суы тұзды, көлге Жейхун, Илаш Сырдария және
басқа өзендер құяды. Сондай-ақ Х ғасырда өмір сүрген белгісіз автордың
парсы тілінде жазған Худуд-ал Алам шығыстан батысқа дейінгі әлем
облыстары атты қолжазбасында да Арал теңізінің сипаттамасы берілген. Мұнда
теңіздің көлемі 300 фарсахқа тең келетіні және жағалауларының құмды екені
жазылған. Жоғарыдағы Арал теңізі жөнінде мәлімет қалдырушылар негізінен
теңізді арнайы зерттеген адамдар емес, жолшыбай көргенін жазған
саяхатшылар, жалпы дүниежүзілік әдебиетке қатысты шағын дерек жинаған
шолушылар. Сондықтан бұл кезде Арал теңізі жайлы нақты ғылыми зерттеулер
болған жоқ деуге болады. Дегенмен осы өлкенің сол кезеңдегі көрсетілген
табиғат жағдайлары мен қазіргі табиғатының өзгерісін салыстыра қарағанда
өңірдің сипатынының бұрынғы кезде нақты қандай болғандығына көз жеткізуге
болады.[15]
Негізгі Арал теңізі жайлы нақты деректі мәліметтердің жиналуы, яғни арнайы
зерттеулердің басталуы ХVІІ-ХІХ ғасырлардың еншісіне тиеді. Өйткені бүгінгі
Арал деген атау сол ХVІІ ғасырдан бергі жерге берілген. Яғни 1740-1741
жылдары Сырдария мен Арал маңын зерттеуге алғашқылардың бірі болып, Иван
Мурауин қатысып, тұңғыш рет Арал теңізінің шығыс жағалауларын өте дәлдікпен
арнайы түсірілімге түсіріп, карта жасаған. Жалпы Арал теңізі жайлы соңғы
толық зерттеулер 1946–1950 жылдар аралығында болған. Ондағы мәліметтер
бойынша теңіз көлемі 66 мың шаршы шақырымды құрап, ең ұзын бөлігі 424
шақырым, ал ендігі бөлігі 292 шақырым, орташа тереңдігі 16,1 метр, ең терең
жері 68 метр деп сипатталып жазылған. Содан қалған бүгінгі теңізде шамамен
15-20 мың шаршы шақырымға жуық қана су айдындары бар көрінеді. Теңіздің
осындай тартылуына орай өңірде алғаш рет 2001 жылы Арал теңізінің табаны
қала орны болған деген болжам жасалды, ал бұл күндері осы болжам шындыққа
айнала бастағандай.[16]
Өйткені бұрын Арал теңізі өз деңгейін сақтап тұрған жылдары сол жағасынан
көне заманға тән ою-өрнектер, адам сүйектері ұшырасқан кездері болғаны
жөнінде кезінде теңізде жүзген кейбір қарт кеме капитандарының талай өз
аузынан естіген кездеріміз де болды. Бірақ та, ол кезде теңіз астында қала
барын кім білсін. Ал енді теңіз тартылып, жағасы әр деңгейде ашыла
бастағанда, қазір де бұл жағдай жиі көріне бастады. Өйткені қазіргі
археолог ғалымдардың деректері бойынша құрғаған теңіз табанынан табылған
әлгі мешіттің ою-өрнектерді сол 12-15 ғасырлардың еншісіне жатқызады.
Сондай-ақ бұған дәлел ретінде Арал тарихынан белгілі сол 1592 жылдарға
дейін қазіргі табылған қала орны яғни, Барсакелмес аралының батыс беті
құрлықпен бірігіп жатқан көрінеді. Кейін теңіз суының көтерілуіне
байланысты құрлықтан бөлініп қалған. Сондай-ақ жоғарыда сөз болғандай сол
ертедегі араб ғалымдарының деректері бойынша да теңіз көлемі сол әрқили
көлемде өзгеріп отырған. Мысалы, 80,100 және 300 фарсах мөлшерінде. Егер де
бір фарсах 6 шақырым болса, сонда кезінде теңіздің ең үлкен деген көлемі не
бәрі 300 х 6 = 1800 шақырым ғана. Бұл – теңіздің сол 1950 жылғы көлемімен
салыстырғанда төмен екенін көрсетеді. Міне осыған орай бір сөэбен айтқанда
Барсакелмес аралы сол 1592 жылға дейін құрлықпен жалғасып жатыр деген сөз
шындыққа жақын.[17]
II. Арал өңірінің топырақ, суларының экологияға байланысты өзгеруі
2.1. Арал өңірінің топырағының суларының экологияға байланысты тартылуы.
Арал теңізінің үштен екіден артығырақ бөлігі құрғап, орнында сусыз
құрлықтың пайда болуы көптеген экологиялық проблемаларды қоздырды. Солардың
ең қауіптісі тұздың желмен таралуы. Арал теңізінің суындағы тұздың жалпы
қоры 10-11 млрд.тоннаға бағаланады. Арал теңізі толық тартылып, суы
тұздыққа айналғанда тұздардың шөгіндіге түсу схемасына күмән келтірмей-ақ
оның кейбір осал тұстарын айтқан жөн. Авторлардың теңіз суы салқындағанда
шөгіндігі түсетін мирабилит түйіршіктері жазда еріп, ертіндігі көшетіні
туралы пікірлерімен келісу қиын. Біздің пікірмізше, теңіз түбінде шөгіндіге
түскен мирабилит күн қандай ыстық болса да ерімейді. Арал теңізінің суында
мирабилиттің болмауы сонан. Теңіз шегінгенде мирабилиттің бір бөлігін су
алып кетеді, құрғақта қалған бөлігі күн ысығанда кристал суынан айырылып,
сусыз тенардитке айналады. Ол желмен жан-жаққа тарайды. Егіндік, шабындық
және жайылымдықтарға түсіп, жерді сорландыратын осы тенардит. Теңіздің
құрғаған орнынан ұшатын тұздың құрамында тенардитпен бірге извес (СаСО3)
пен гипс (СаSО4) бар. Бұл соңғы екеуінің массасы көптеу. Шаруашылық
жерлерге түскен извес пен гипс топырақты сорландырмайды, аздап
мелиоративтік пайдасы болады. Бірақ тұздың массасы көбейіп кетсе,
топырақтың биологиялық белсенділігін төмендетіп, құнарын кемітеді.[18]
Теңіз орнындағы топырақта ауылшаруашылық дақылдарымен жүргізген тәжрибенің
нәтижесі. Теңіздің астынан шыққан қарапайым топырақтың шаруашылық
потенциалын бағалау мақсатында далалық тәжрибелер Ақкөл теңіз қолтығының
құрғаған табанына салынды. Топырақтың ең үстіңгі қабатында гумус 1,5%. Бұл
көтеріңкі көрсеткіш.[19]
1-кесте - Топырақтағы гумус, жалпы азот, қордалы фосфор және су
сығындысының құрамы (%).
Қабат-тГу-муЖал-пҚор-дҚұрғаан ион катион
ың с ы алы қ
Терең-д азот фос-фқал-д
ігі, см ор ық
СО3= НСО3¯¯Сl¯ SО4=
¯
Сәбіз 69,0 шантана 7.04. 21.04. 119 16 103,0 152,0
Жуа 77,0 қаратал 8.04. 27.04. 119-122 1,3 92,2 123,0
Қияр 29,0 Нежинский25.04.29.04. 60-65 1,8 54,2 191,0
Помидор 90,0 ТМК 24.04.20.05. - 2,9 254,0 282,0
Капуста 19,0 Грибовска25.04.5.05. 79-81 1,3 22,6 121,0
я 47
Қызылша 19,0 Бордо 27.04.6.05. - 2,0 37,0 261,0
Қауын 100,0 Сары 6.05. 9.05. 88,0 2,6 252,0 251,0
кулябі
3-кесте – 2011жылғы далалық тәжірибенің нәтижесі.
Тәжіри-бЕгіс-Сорт Егіл-гАлғашқыПісу 1 м2 Тәжірибе Гек-т
елік тің ен көгініңмерзіміалаңнаңалаңынан ар-лы
дақыл көле- күні шыққан -нің алынғанжиналған қ
мі, күні ұзақ-тыөнім, жалпы өнім,
м2 ғы (күнкгм2 өнім, кг цга
саны)
Сәбіз 70,0 шантане 28,05 1,06 120 1,5 104,0 152
Жуа 62,0 қаратал 28,05 5,06 115 1,3 95,3 122
Қияр 30,0 нежинский 28,05 1,06 57-60 1,9 53,3 190
Помидор 100,0ТМК 28,05 - 115 2,7 252,0 283
көшет
Капуста 26,0 грибовская 28,05 - 86 - 22,3 124
47
Қызылша 20,0 бордо 28,05 2,06 - - 38,0 272
Болгар 24,0 - 28,05 4,06 120 0,8 22,0 55
бұрышы
Қауын 120,0сары кулябі 28,05 1,06 90 - 265,0 262
Асқабақ 180,0- 28,05 1,06 95 - - 284
2010-2011 жылдар бойынша алынған өнім нәтижелеріне ЕТЕА (НСР05)=36,4.
Мұнда бұрын қалың өскен өсімдік қалдықтарының шіруінен гумус жиналған
сыңайлы. Жалпы азоттың қоры да аз емес, ал фосфордың қоры орта деңгейде (1-
кесте). Су сығындысында тұз (құрғақ қалдықпен) көп емес, тұздың құрамында
күкіртқышқыл натрийдың (Na2SO4) концентрациясы жоғары. Теңіз суында ол
болмайды. Соған қарағанда, біз тәжірибе салған топырақта күкіртқышқыл
натрийдың көбірек болуын коллоидтық алмасу реакциясының нәтижесінде жаңадан
түзілген туынды зат ретінде қарау керек. Теңіздің құрғаған қолтықтарында
теңіз суының булануынан қалған тұздың құрамы бірыңғай хлорлы натрий
(NaCl) емес, аралас болады.[1]
Тәжірибелік дақылдардың қай қайсы да орта дәрежеде өнім берді (2-3-
кестелер). Соған қарағанда, теңіз астынан ертерек шыққан жерлерді таңдап
егін ексе (күріштен басқа) тым-тәуір өнім алуға болады. Массагет
даласынан және Аралдарияның ескі арнасында аванатыраудан топырақ үлгілерін
алып, вегетациялық тәжрибе жүргізілді. Тәжірибелік дақыл бидай (сорты
Саратов 29) тым-тәуір өсіп-жетілді, дән берді.[2]
2.2. Арал өңірінің шаруашылық кешеннің дамуы және оның экологияға әсері.
Өткен ғасырдың ортасында елдің экономикасын нығайту, әсіресе азық-
түлікті молайту мақсатында табиғи-климат жағдайы қолайлы оңтүстік
аймақтарда суармалы егістің көлемін көбейту жөнінде Одақ бойынша арнайы
бағдарлама қабылданды. Бағдарламаны дайындағанда екі дарияның жылдық
ағысынан көпшілігін суармалы егіншілікке пайдалану мен сол суды Аралға
жіберіп, теңіздің жоғары деңгейін сақтаудан түсетін экономикалық тиімділік
есепке алынды. Есептеулер бойынша, Арал теңізінің сол кездегі деңгейі 53
метр белгіде сақталғанда онан жыл сайын 45-50 мың тонна балық ауланып, оның
сол кездегі құны 40 (қырық) млн.сом болады екен. Ал екі өзеннің ағысынан
көпшілігін суармалы егісті дамытуға пайдаланып, оңтүстік аймақтағы 2,9
млн.гектар суармалы егістің көлемін 4,0 млн.гектарға жеткізгенде онан жыл
сайын 4,0 (төрт) миллиард сомның өнімі алынатыны есептелінді. Шаруашылықтың
осы екі бағытын экономикалық жағынан салыстарғанда соңғысы әлде қайда
тиімді. Сөйтіп, екі өзеннің суын суармалы егіншілікке пайдалану туралы
шешім қабылданды. Бұл жағдайда екі дарияның жылдық орташа 100-108 км3 (Әму
– 63,1, Сыр – 37) ағысынан жыл сайын шамамен 45-50 км3 суды егіншілікке
пайдалану, ал қалған 50 км3-дей суды теңізге құйып тұру межеленді. Осы
есептегі судың көлемі теңізге түсіп тұрса, онда балықшылық кәсібіне зиян
тигізбей-ақ теңіз деңгейін 40 пен 50 метрдің (абсолют белгімен) аралығында
ұзақ мерзімде ұстап тұруға болады екен. Бағдарламаны орындауға кіріскенде
өзендер суының көпшілігі суға тілек екі дақыл – мақта мен күріш егістеріне
жұмсалды. Сонымен бірге өзендер ағысының едәуір бөлігі мал азықтық және
басқа дақылдарды суаруға, өнеркәсіп өндірісіне, коммуналдық
шаруашылықтарға, тағы басқа мақсатқа жұмсалды, фильтрация және булануға
кетіп отырды. Сөйтіп, 80-шы жылдары Арал бассейніндегі суармалы жердің
көлемі жобадағы 4,0 млн.гектардың орнына 7,4 млн.гектарға жетіп, оны
суаруға Сыр мен Әмудың жалпы жылдық ағысынан 90 км3 су кетіп отырды.
Суармалы жер көлемінің осынша көбеюіне Орта Азияның көптеген аймақтарында
мелиоративтік күйі нашар, егін егуге жарамсыз жерлерді игеру себеп
болды.[3] Олар Өзбекстандағы Бетпақдала, Жизақ, Қаршы алқаптары мен
Түрікменстандағы Қарақұм жармасының бойындағы тақырлар еді. Суармалы
егістің көлемі көбейген сайын теңізге тиесілі судың көлемі де азая берді.
Арал теңізінің деңгейі төмендегені соншалық, 1987 жылы үлкен және кіші
теңіздерге бөлінуі себепті, екеуінің арасында жал құм жалаңаштанып, табиғи
бөгет пайда болды. Біздің мәліметіміз бойынша, Арал теңізінің
Арал теңізі Қазақстандық бөлігіндегі
2005 жылғы сілемі (контуры)
Қазақстандық бөлігіндегі құрғаған орнында ауқымы 21,4 мың км2 құрлық пайда
болды (географиялық карта). Арал теңізінің тағдыры осындай қатерлі кезеңге
жеткенде ғалымдар, мамандар мен жанашыр қауым дабыл қағып, Арал теңізін
сақтау мәселесіне қатысты жалпы саны екі мыңнан астам ұсыныстар, пікірлер,
жорамал мен жобалар пайда болды. Олардың ішінде Арал бассейнінде тұщы су
қорларын үнемді пайдалану, Каспий теңізінен су алу, Арал бассейніндегі
жалпы қоры 110 мың км3 жерасты суынан 1-2 пайызын алу сияқты ұсыныстар бар.
Бұлардың қай қайсы да жобаға айналған жағдайда қыруар қаржы мен күш-қуатты
қажет етеді. Соларды екшеп-екшеп келгенде Арал теңізінің солтүстігіндегі
кіші теңізді бөлектеп ұстау жобасына тоқтам болды. Ол жоба ел президенті
Н.Ә.Назарбаевтың қолдауының нәтижесінде жүзеге асып, 2005 жылы Көкарал
бөгетінің бірінші кезегі пайдалануға берілді.[4]
2.3. Арал өңірінің топырағының суларының экологияға байланысты ластануы.
Экологиялық дағдарыс аймағында организмге жағымсыз әсер ететін негізгі
фактор су, топырақ құрамында көп мөлшерде кездесетін токсиканттар. Олар
адам мен жануарлар организмдеріне тамақ арқылы, ауа арқылы, шаң арқылы
түсіп отырады. Соңғы жылдары организмге токсиканттардың әсер етуі, мысалы
мышьяк, кадмий, қорғасын, никель, сынап денсаулық және қоршаған ортаны
қорғауда ең басты мәселе ретінде қарастырылады, өйткені бұл элементтердің
көп мөлшері қоршаған ортаға келіп түсуде. Сонымен қатар, адам организмінде
гомеостазды реттеуші қалқанша безінің жағдайы және Қызылорда облысының
аймақтары бойынша топырақ пен судың ластану дәрежесі туралы мәліметтер жоқ
есебінде, осы себептен қалқанша безі мен топырақ пен судың ластануы
арасындағы қарым қатынасына зерттеу жұмыстары жүргізілді.[5]
Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесінде Арал өңірі халқының әл-аухатын
түбегейлі өзгерту шаралары жөніндегі ережесіне (18.01.1992 ж) негізделген,
аудандастыруға сәйкес барлық тексерілгендер үш топқа бөлінді. Көрнекілік
түрінде 1 суретте Қызылорда облысын аймақтарға бөліп көрсетілген кесте
берілген.
1 – Солтүстік-батыс аймақ; 2 – Кызылорда қаласы; 3 – Оңтүстік-шығыс аймақ
1сурет - Арал өңіріндегі Қазақстан бөлігін экологиялық аймақтарға бөлу
1-ші топты Жаңақорған мен Шиелі аудандарында тұратын 35 зерттелген ер
адамдардан 10 дені сау ер адам таңдап алынды және 30 зерттелген әйелдерден
таңдап алынған 12 дені сау әйелдер құрады (Арал теңізінен 700 км жоғары
қашықтықта орналасқан) - салыстырмалы экологиялық қолайлы аудан;
2-ші топты Жалағаш ауданы мен Қызылорда қаласында тұратын 25 зерттелген ер
адамдардан 15 дені сау ер адам таңдап алынды және 32 зерттелген әйелдерден
20 дені сау таңдап алынған әйелдер құрады (Арал теңізінен 200-ден 500 км
дейін қашықтықта орналасқан) - экологиялық дағдарыс аймағы;
3-ші топты Арал және Қазалы аудандарында тұратын 19 зерттелген ер
адамдардан 9 дені сау ер адам таңдап алынды және 32 зерттелген әйелдерден
таңдап алынған 11 дені сау әйелдер құрады (территория көлемі Арал теңізінен
200 км қашықтықта орналасқан) - экологиялық апат аймағы.[6]
Қоршаған ортаның нысаналарын зерттеу және аталған Арал өңірінің
аудандарынан үлгілер алу үшін біз зерттеу жұмыстарын жүргіздік. Ол үшін
алынған су (құдықтардан әр аудан бойынша 15 үлгіден алынды) және топырақ
үлгілерінде (әр аудан бойынша негізгі 10, ал қосымша 5 үлгіден алынды)
элементтерді титриметриялық және вольтамперометриялық әдістерді, ал
салыстыру үшін атомдық-адсорбциялық әдісті пайдаланып талдау жүргіздік.
Алғашқыда топырақтағы және ашық су көздеріндегі ауыр металл иондарының
мөлшеріне, кейін 2002-2006 жж Арал өңірінің әр түрлі аймақтарында тұратын
ер адамдар мен әйелдердің тиреоидты статусына мониторинг жүргізілді. Жыл
мезгілдері бойынша (2004 ж қыс, көктем, жаз және күз) топырақта және ашық
су көздеріндегі токсиканттардың мөлшерінің өзгерісіне, сонымен бірге Арал
өңірінің әр түрлі аймақтарында тұратын ер адамдар мен әйелдердің тиреоидты
статусының салыстырмалы өзгерісіне зерттеу жұмыстары жүргізілді. Мұнан
басқа 2003 жылы біз топырақтан және әр түрлі су көздерінен алынған
(құдықтар, скважиналар, ашық су көздері) сынамалардың құрамындағы
аммонидің, нитраттардың, нитриттердің, сульфиттердің және хлоридтердің
мөлшерін салыстырдық. Топырақ үлгілері санитарлық-қорғалған суқоймалардың 5
орнынан, 0-15 см тереңдіктегі жоғарғы қабаттан алынды. Гипофиздің
тиреотропты гормоны мөлшерін (ТТГ, мМЕл), қалқанша безі гормоны –
трийодтиронин мөлшерін (Т3, нмольл) және қан сарысуындағы тироксин
(тетрайодтиронин, Т4, нмольл) мөлшерін IMMUNOTECH фирмасының жиынтығын
пайдаланып радиоиммунологиялық әдіспен анықтадық.[7]
Арал өңірі су көздерінің ластану деңгейінің мониторингіне келетін болсақ,
жүргізілген зерттеулер тексерілген жылдарға байланысты суда металл
иондарының мөлшерінің өзгерісі бар екенін көрсетті. Қорғасын иондарының ШРК
0,03 мгдм3 тең. 2 суретте көрсетілгендей, 2002 жылы судағы қорғасын
иондарының мөлшері СА, ҚҚ және ОА сәйкесінше, 0,05±0,003 мгдм3, 0,03±0,002
мгдм3 және 0,02±0,002 мгдм3 құрады. Кейінгі жылдары суда токсиканттардың
құрамы бойынша айқын заңдылық байқалған жоқ, бірақ, олардың анағұрлым
жоғары концентрациясы 2004 және 2005 жылдары байқалса, ал минималды мөлшері
2006 жылы анықталды. 2002 жылы СА, ҚҚ және ОА ашық су көздеріндегі суда
кадмий иондарының мөлшері сәйкесінше 0,007±0,0004 0,004±0,0002 және
0,003±0,0003 мгдм тең болды, қалыпты жағдайда кадмийдің ШРК 0,001 мгдм
тең, ол 2 суретте көрсетілген. Барлық жылдары суда кадмий ионының деңгейі
ШРК 2-9 есе жоғары болды. Сондай-ақ, Арал өңірінің әр түрлі аймақтары
бойынша ашық су қоймаларындағы суда ШРК 0,5 мгдм3 тең болатын мыс
иондарының мөлшерінің өзгерісінде бірдей заңдылықтың бар екені байқалған
жоқ.[8]
ОА - оңтүстік аймақ; ҚҚ – Қызылорда қаласы; СА - солтүстік аймақ
2 сурет - 2008-2012 жылдар аралығында Арал өңірінің әр түрлі аймақтарының
ашық су қоймаларындағы суда қорғасын (Pb, ШРК=003, мгдм3) және кадмий (Cd,
ШРК=0,001) иондарының мөлшерінің өзгерістері
Біздің жүргізген зерттеу жұмысымыздың басында (2008 ж.) СА ашық су
көздерінен алынған мыс иондарының мөлшері анағұрлым артықтау болып
0,45±0,03 мгдм3 құрады, бұл ҚҚ (0,42±0,03 мгдм3) 7,1% және ОА (0,30±0,02
мгдм3) 50,0% (р0,01), жоғары болды. Мыс иондарының анағұрлым жоғары
концентрациясы 2009-2010 жылдары, ал минималды концентрациясы 2008 жылы
тіркелді. Арал өңірінің әр түрлі аймақтарының су көздеріндегі мырыш
иондарының мөлшерінің динамикасы шамамен қорғасын және мыс иондарымен
біршама тең болды. Бірақ, барлық жылдары судағы мырыш иондары мөлшері 1,0
мгдм3 ШРК жоғарылаған жоқ, ол 0,30-0,62 мгдм3 аралығында ауытқып отырды.
Арал өңірінің әр аймағындағы ашық су көздеріндегі суда темір катиондарының
мөлшері сол заңдылықпен өзгеріп ШРК (0,3 мгдм3) жоғары болды, 2008 темір
иондарының коцентрациясы жоғары деңгейге жетті: СА - 0,35±0,02 мгдм3 және
ОА - 0,21±0,01 мгдм3 тең болды, бірақ ҚҚ максималды көрсеткіштер 0,21±0,01
мгдм3 2001 жылы тіркелді.[9]
Бақылаудың келесі кезеңдерінде 2010 жылы жүргізілген барлық үш аймақтағы
суда токсиканттар мөлшерінің маусымдық өзгерісі байқалды. Көрнекілік
ретінде Арал өңірінің су көздеріндегі қорғасын және кадмий иондарының
маусымдық динамикасы 3 суретте берілді.
Ашық су көздеріндегі қорғасын катиондарының минималды мөлшері қыста
тіркелді және ол СА - 0,04±0,003 мгдм3 тең болып, ҚҚ және ОА бойынша
(0,02±0,001 мгдм3) концентрациядан 2 есе (р0,01) артық болды. Көктемде
судағы қорғасын иондарының мөлшері барлық үш аймақ бойынша да артты, СА
және ОА бойынша максималды көрсеткіштерге дейін жетіп, ал ҚҚ бойынша
максималды концентрациясы жазда (0,05±0,003 мгдм3) тіркелді. Күзге қарай
барлық үш аймақ бойынша суда қорғасын катиондарының мөлшері төмендеді,
бірақ қысқы маусымда тіркелген көрсеткішпен салыстырғанда жоғары болып қала
берді.[10]
Арал өңірі тұрғындарының гипофизарлы-тиреоидты жүйесінің белсенділігінің
мониторингіcі тексерілді.
Жүргізілген зерттеу жұмыстары, қалқанша безі гормондарының құрамы бойынша
трийодтиронин (Т3) мен тетрайодтиронин (Т4, триоксин) сонымен қатар қан
сарысуындағы гипофизарлы тиреотропты гормон (ТТГ) барлық мониторинг
жүргізілген 2008-2012 жылдар аралығында Қызылорда облысының солтүстік аймақ
(СА) тұрғындарында төмен болды. Сонымен қатар Т3 және Т4 гормондарының бір
бағытты динамикасы және оларға рецепрокты ТТГ концентрациясының ер адамдар
мен әйелдердің қан сарысуындағы әр жылдардағы өзгерісі байқалды. Көрнекілік
ретінде әйелдедің қан сарысуындағы Т3 және ТТГ гормондарының динамикасы
берілген.[11]
2008 жылы әйелдердің қан құрамындағы орташа Т3 концентрациясы ОА, ҚҚ және
СА бойынша сәйкесінше 5,98±0,37, 5,84±0,32 және 5,78±0,34 нмольл құрады,
ал ер кісілерде аталған аймақтар бойынша 5,93±0,27, 5,79±0,29 және
5,85±0,28 нмольл тең болды. 2003 жылы әйелдердің қан сарысуындағы Т4
мөлшері ОА, ҚҚ және СА бойынша сәйкесінше 15,02±1,02, 14,78±0,92 және
14,88±0,93 нмольл тең болса, ер адамдарда сәйкесінше 14,88±0,79,
14,88±0,76 және 14,65±0,92 нмольл құрады.[12]
4 сурет - 2008-2012 жылдары Арал өңірінің әр түрлі аймақтарындағы топырақта
мыс (Cu, ШРК=3 мгкг ) және мырыш (Zn, ШРК=20 мгкг) иондарының мөлшерінің
өзгерістері
Халық шаруашылығына қажетті су көзі тек адамдар мен жануарлардың ішуі
үшін емес, өнеркәсіпті дамытуда, жер суаруда, барлық техникалық процестерді
жүзеге асыруда пайдаланылады. Сол сияқты судың энергетикалық қуаты, жылылық
көзі, жанға шипа, табиғатты түлетіп жақсарту қасиеттерін ескерсек, шын
мәнінде сусыз тіршіліктің мүмкін еместігі дәлелдеуді етпейтіе аксиома.
Су климат пен ауа райының өзгеруіне тікелей әсер етеді. Су қорына
байланысты әрбір аймақтың климаты да өзгеріп тұрады. Мұны теңіздер мен
көлдер деңгейінің өзгеруіне байланысты ауа райының өзгеруіне байқауға
болады. Арал теңізінің тартылып бара жатқанына байланысты бұл мекеннің
климаттық жағдайы да күрт өзгерді. Балқаш көлі деңгейінің төмендеуі оның
төңірегіндегі жерлердің климаттық жағдайының өзгеруіне әсер етеді.[13]
Халық шаруашылығында суды пайдаланудың негізгі екі тәсілі бар. Ол суды
пайдалану және суды тұтыну. Бірінші жағдайда су суаттардан алынбайды да
шаруашылық мұқтаждығын шешуге пайдаланылады. Суды пайдаланушыларға
гидроэнергетика, су транспортты, ауыл және балық шаруашылықтары, т.б.
жатады. Суды тұтыну – су суаттардан алынып, оның бір бөлігі технологиялық
процестерге пайдаланылып, ал қалған бөлігі қайтарымсыз шығынға ұшырайды.
Республикамызда өндірісті сумен жабдықтаудың екі жүйесі бар:
1) тура ағатын;
2) айналма ағатын.
Сумен жабдықталған тура ағатын жүйесі – суды су көздерінен алып,
пайдалағаннан кейін және оны тазалаудан өткізгеннен соң суды суаттарға
жіберу, ал сумен айналма жабдықтау – пайдаланылған суды тазалаудан өткізіп,
өндірістік циклдерге қайыра қолдану болып табылады.
Су ресурстары - өндіргіш күштерді жүйелі орналастыру мен өндіріс құралы
ретінде маңызды факторлардың бірі болып саналады.[14]
Су ресурстарын ұтымды және тиімді пайдалану Қазақстан үшін өте ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz