Заңды тұлғаларға салық салу
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
1. САЛЫҚ САЛУ ЖҮЙЕСІНІҢ ӨНДІРІСТЕГІ БАСҚАРУ ТЕОРИЯСЫ 5
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
1.1. Нарық жағдайындағы өндірістік қатынастар жүйесіндегі 5
салықты басқарудың
мәні ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ...
1.2. Салық салу жүйесінің қалыптасуы және 13
дамуы ... ... ... ... ... ... ... . ... .
2 АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ӨНДІРУШІЛЕРГЕ САЛЫҚ САЛУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ
МЕХАНИЗМІ ЖӘНЕ ОНЫҢ
ҚАЛЫПТАСУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
2.1 Қазіргі жағдайдағы ауылшарушылық тауар өндірушілердің нарықтық
экономикадағы басқару 22
процесстер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Ауыл шаруашылығында салық салу жүйесі мен оның басқару
механизмін 33
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .
2.3 Салық ауыртпашылығын және өзін-өзі қаржыландыру механизміне салық
салудың ықпалын анықтайтын әдісін 42
сараптау ... ... ... ... ... ... .. ... ...
3 АУЫЛШАРУАШЫЛЫҒЫНА САЛЫҚ САЛУ ЖҮЙЕСІН АРТТЫРУ-ДЫҢ
БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
... ... ... ... ... ... ... .
3.1 Ауылшаруашылық өндірісінің дамуын реттеу және салықтың
оптималдығын 48
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .
3.2 Ауылшаруашылық өндірушілердің салық салу жүйесінде басқару
негіздерін 60
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...
3.3. Қазақстанда агроөнеркәсіп кешеніне салық салу жүйесін басқаруды
дамыту және оны жетілдіру жолдары 67
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 76
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТЕР 78
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Көптеген елдерде мемлекеттің салық жүйесі жалпы ұлттық саясатты
жүргізудің маңызды құралы болып табылады. Салық салудың мәселелерінде
қоғам өмірінің басты мәселелері көрініс табады. Сондықтан салық
саясатының стратегиялық бағыттарының қазіргі анықтамасы елдің дамуының
жалпы стратегиясы үшін үлкен маңызға ие болады. Қазақстан да шетте қалып
отырған жоқ.
Қазақстан Республикасының салық жүйесі нарықтық экономиканың басты
элементтерінің бірі болып табылады. Ол мемлекеттік шаруашылықтың дамуына
ықпал етуінің, Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік дамуының
басымдылықтарын анықтаудың басты құралы ретінде әрекет етеді. Осыған
байланысты ҚР салық жүйесінің жаңа қоғамдық қатынастарға бейімделуі,
әлемдік тәжірибеге сәйкес келуі қажет. Бұл ҚР салық реформаларының
негізгі бағыты болып табылады.
Салықтарымыздың тұрақсыздығы, мөлшерлермелерді, салықтарды,
жеңілдіктерді және т.б. әрдайым қайта қарастыру, әсіресе, қазақстандық
экономика нарықтық қатынастарға өткен кезеңде кері әсер ететіні
сөзсіз, сондай-ақ отандық инвестицияларға да, шетелдік инвестицияларға
да кедергі келтіреді. Бүгінгі күні салық жүйесінің тұрақсыздығы - салық
салу реформасының басты мәселесі.
Соңғы жылдары ауыл шаруашылығын бағалық, қаржы-несиелік, салықтық және
құқықтық реттеу және шаруашылық жүргізудің түрлі нысандарының жұмысының
тиімділігін көтеру арқылы мемлекеттік қолдаудың күшеюінің есебінен
Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығындағы жағдай тұрақтана бастады.
Қазір ауыл шаруашылығы саласындағы, салық кодексінің аясында ауыл
шаруашылығы өндірушілеріне салық салудың жаңа қағидаларын жасау туралы
келіссөздері үлкен маңызға ие болады.
Президент алға қойған Қазақстанның агроөнеркәсіп кешенінің озбалы
даму міндетін шешуге көмектесу үшін ауылшаруашылық өндірушілерге салық
жүйесін жетілдіру үшін қандай жаңа ғылыми өзгерістерді енгізуге болады.
Сондықтан да, экономиканың аграрлық секторындағы ауылшаруашылық
өндірушілерге салық салу жүйесінің теориялық аспектілерінің тәжірибелік
маңыздылығы мен жеткілікті түрде зерттелмегені, сондай-ақ оны
жетілдірудің механизмінінің қажеттілігін зерттеудің ғылыми тақырыбын
таңдауға себеп болды.
Соған қарамастан, ауыл шаруашылығының мәселелері салық салуды және
оның ауыл шаруашылығы өндірісіне деген ықпалын жетілдіруге кешенді әрі
ғылыми ыңғайды талап етеді. Бұл дипломдық жұмыс осы кемшіліктің орнын
толтыруға бағытталған.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты, нарықтық қатынастар жағдайында ҚР
ауыл шаруашылығы өндірушілерінің салық салу жүйесін жетілдірудің
мәселелерін қарастыру. Жұмыстың мақсаты мынадай міндеттерді алға қоюмен
нақтыланады: Нарықтық қатынастар жағдайында ауылшаруашылық өндіріушілердің
салық салу жүйесіндегі ролін, олардың өзара байланысы мен басқару
жүйелерін қарастыру;
Аграрлық сектордағы өндірушілердің салық салудыдағы мәселелерін
анықтау;
Шетелдік мемлекеттердегі ауыл шаруашылығы өндірісіндегі салық салу
тәжірибесі мен теориялық заңдылықтардың оңтайлы жолдарын ұсыну;
Қазақстан Республикасының қазіргі жағдайдағы ауыл шаруашылығы
өндірушілеріне салық салу қызметін ұйымдастырудың мүмкіндіктері мен
ерекшеліктерін негіздеу;
ҚР Алматы облысында ауыл шаруашылық өндіріушілердің салық салу жүйесінінің
оптималдылығын анықтау және негіздерін ұйымдастыру;
Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығы саласындағы салық салу
жүйесінің ҚР Алматы облысының ауыл шаруашылығы кәсіпорындарында салық
салу жүйесін жетілдірудің концепцияларын ұсыну.
Зерттеудің объектісі ретінде Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығы
өндірушілеріне салық салу және оны ұйымдастырудағы экономикалық зерттеудің
пәні болып табылады.
Дипломдық жумыстың құрылымы мен көлемі:
кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындылар мен ұсыныстардан, пайдаланылған
әдебиеттердің тізімінен және қосымшалардан тұрады және жұмыс компьютерлік
мәтін беттерінде берілген.
Кіріспеде негізгі таңдалынып алынған тақырыптығ өзектілігі мен ғылыми
маңыздылығы негізделінген, оның зертелгендік деңгейі көрсетілді, зерттеудің
мақсатымен міндеті анықталды, зертеу нәтижелерінің ғылыми жаңалығы
баяндалды, зерттеудің объектісіне, тәсіліне және әдістемесіне сипаттама
берілді.
Бірінші тарауда, ауылшаруашылық өндірушілеге салық салу жүйесінің
теориясы және шет мемлекеттерде салық салу тәжрибесі, методикалық
негіздері, заңдылықтары мен қатынастары қарастырылады қарастырылады.
Екінші тарауда, Алматы облысында ауылшаруашылық өндірушілерді салық салу
жүйесінің экономикалық механизмі және оның қалыптасуына талдау, сондайақ
өзін-өзі қаржыландыру механизіміне салық салудың ықпалын анықтайтын әдісін
анықтау.
Үшінші тарауда Алматы облысында ауылшаруашылық өндірушілерді салық салу
жүйесінің негіздерін ұйымдастыру, ауылшаруашылық өнеркәсіп кешенінде салық
салу жүйесін дамыту концепциялары.
Қортындыда зерттеу нәтижелеріне байланысты жинақталып, ауылшаруашылық
өнеркәсіп кешенінде салық салу жүйесін дамыту және оны жетілдіруге нақты
ұсыныстар келтірілген.
1. САЛЫҚ САЛУ ЖҮЙЕСІНІҢ ӨНДІРІСТЕГІ БАСҚАРУ ТЕОРИЯСЫ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Нарық жағдайындағы өндірістік қатынастар жүйесіндегі
салықты басқарудың мәні
Адам қоғамы дамуының кезеңдерінде әртүрлі қоғамның барлық салалары
мен өндірісіне ғылыми негіздері болғандығы тарихтан белгілі. Осылардың даму
дәрежесін сипаттайтын ортақ көрсеткіші Адам затының еңбегі және одан
жиналатын қорлар. Мұндай қорлар, кейінен адамзат қоғамы табқа бөліне
бастағанда, яғни мемлекет пайда болғанда халық билеушілерді асырау үшін
азаматтардан жиналатын қор - салық пайда болды.[i] Содан бері көпшілік
қажеттіліктерін игеріп, өз функцияларын атқару үшін мемлекет азаматтарынан
керекті қаржыны салық түрінде жинайтын болды. Сондықтан салықтың ең аз
мөлшері мемлекетің ең қажетті қызметтері: халықты басқару, қорғау, сот,
тәртіп сақтау функцияларын атқару үшін жеткілікті болатын қаржымен
анықталады. Мемлекеттің функцияларын асырған сайын, жиналатын салық мөлшері
де өсіп отырды.
Салық салу жүйесі - табыстарды заңды, немесе жеке тұлғалармен
мемлекеттің арасында қайта бөлетін жүйе, ал салық - мемлекет біржақты
тәртіппен заң жүзінде белгіленген, белгілі бір мөлшерде жүргізетін,
қайтарымсыз және өтеусіз сипатта болатын бюджетке төленетін міндетті
ақшалай төлемдер болып табылады.
Салық табыс алатын заңды жєне жеке тұлғалардың мемлекет қаржыларының
қалыптастыруына қатысу міндеттерін білдіреді. Табысты қайта бөлу құралы
болғандықтан салық бөлу жүйесіндегі пайда болған қателіктерді түзеп,
адамдарды қажетті салада қызмет етуге ындаландыруға қолданады. Сондықтан
салық мемлекеттің қаржы саясатының маңызды құрамдасы болып табылады.
Нарық экономикаға әсер ету тәсілдерінің ең маңыздысы салық болып
табылады. Салық жүйе мемлекеттік реттеудің ең басымдысы болып, мемлекеттік
қаржы - кредит механизімінің негізін құрайды. Мемлекет салық саясатын
нарықтың кері көріністеріне белгілі ретімен әсер ету үшін қолданады. Салық,
салық жүйесі нарық экономиканы меңгеру үшін қолданатын ең күшті құрал.
Сондықтан салық салу жүйесін дұрыс құрылуына барлық халық шаруашылық
өндірісінің тиімділігі тәуелді.
Батыс елде кәсіпорын қаржы жоспарлауы салықты ең маңызды мәселе
ретінде қарастырады. Салық ставкалары өте жоғары болған кезде салықтық
себепкер шартын ескермеу қолайсыз нәтижелерге әкелуі, немесе тіпті
банкроттыққа ұшыратуы да мүмкін. Басқа жағынан салық заңымен бекітілген
жеңілдіктер мен шегерімдерді дұрыс ескеріп пайдалану жиналған қорды сақтап
қана қалмай, қызметтің кеңеюін, қаржыландыруын қамтамасыз ету мен бірге,
салық үнемі жаңа инвестициялар жасауға мүмкіндік тудырады.
Салықты пайдалану мемлекеттік мүдде мен бірге кәсіпкер мен
кәсіпорындардың, бағынышты мекемелердің, құқықты үйымдардың тәуелсіз
коммерциялық мүдделерінің байланыстарын қамтамасыз етіп меңгеретін
экономикалық тәсіл болып табылады. Салық арқылы әртүрлі меншігі бар
кәсіпкерлер мен кәсіпорындар мемлекеттік бюджетпен, банк және жоғары тұрған
үйымдармен қарым қатынастарын анықтайды. Салық сыртқы экономикалық қызметі
болып табылатын шетел инвестицияларын қатыстыруын реттейді және шаруаның
есептелетін табысы мен кәсіпорынның пайдасын қалыптастырады. Салық
мемлекеттің қоғамдық функцияларын атқаруға қажет болатын қорын қамтамасыз
етеді. Салық түсімі әлеуметтік қамсыздандыру шығындарын қаржыландырып,
табыстарды қайта бөлуге себеп болады. Салық жүйесі табыстарды адамдар
арасында қайта бөліп, бір саланы дамытып, бір саланы жойып мемлекет
саясатын жүзеге асырады.
Қазақстанның салық жүйесі құрылғанына 10 жыл ғана болды. Егеменді
мемлекет болып жарияланғаннан кейін алғашқы салық туралы заң 1991 жылы
желтоқсанның 25-де қабылданды.[ii] Кейін оған көптеген өзгерістер енгізе
келе 1995 жылы оны мүлдем тоқтатты. 1995 жылы жаңа салық заңы қабылданады.
Бұл заң да қайта-қайта талданып 2001 жылы жаңа салық заңын қабылдауға
әкеледі.
Салық теориясындағы ең басты ұғымдардың бірі - салық-салу
принциптері. Оның классикалық анықтамасын өз заманында Адам Смит сол
кездегі өзінің өте қомақты финанстық шығармасы болып есептелетін
халықтардың, байлығының табиғатымен зерттеу деген 1776 жылы жарық көрген
кітабында беріп кеткен. Оның берген принциптері кезінде коптеген
мемлекеттердің салық жүйелерінің негізінде табылады. А.Смит салық салудың
келесі принциптерін бөліп айтып кеткен.
Бүгін бұл принциптер заманның талабына қарай қосымша тереңдетіліп
келеді. Соңғы, 12 маусым 2001 жылы қабылданған салық кодексінде салық
принциптері былай деп келтірілген:
1. Міндеттілігі принципі. Салық төлеуші салық заңдарына сәйкес салық
міндеттемелерін толық көлемінде және белгіленген мерзімде орындауға
міндетті;
2. Айқындылық принципі. Қазақстан Республикасының салықтары және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдері айқын болуға тиіс.
Салық салу айқындығы салық төлеушінің салық міндеттемелері
туындауының, орындалуының және тоқтатуылының барлық негіздері мен
тәртібінің салық заңдарына белгілеу мүмкіндігін білдіреді.
3. Әділдігі принципі. Қазақстан Республикасында салық салу жалпыға
бірдей және міндетті болып табылады. Жеке сипаттағы салық
жеңілдіктерін беруге тыйым салынады.
4. Біртұтастығы принципі. Қазақстан Республикасының салық жүйесі
Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында барлық салық төлеушілерге
қатысты біртұтас болып табылады.
5. Жариялылығы принципі. Салық салу мәселелерін реттейтін нормативтік
құқықтық актілер ресми басылымдарда міндетті түрде жариялануға тиіс.
Салық түрінде төленетін ақшалай түсімдер белгілі мақсат үшін
көзделмейді. Олар жалпы бюджетке түсіп, мемлекеттің қажетіне жұмсалады.
Өкімет салық төлеушіге төлеген ақшасы үшін еш бір өтеу бермейді. Салықтың
өтеусіздігі оның заңды сипаттарының бірі болып табылады.
Салық сипаттарын жеке тұрғыдан қарастыруға болады. Бірі экономикалық
сипаттары, екіншісі құқылық сипаттары. Бірақ екі бөлінген сипаттар бір
тұтас медальдың екі бетіндей өзара байланысты да бір - біріне тәуелді.
Салықтың экономикалық сипаттарына салықтың келесі қасиеттері ие:
1) салықтың ақшалай түрде төленуі; Салық төлеушінің мүлігінің бір
бөлігі өз иелігінін шығарылып үкімет пайдасына ақша түрінде
беріледі;
2) қайтарылмайтындығы; Салық төлеуде ақша тек бір жаққа салық
төлеушіден үкеметтке қарай ғана жылжиды. Салық қайтарылмайды
да өтелмейді де.
3) эквивалентсіздігі; Төленген салық есебіне өкімет салық
төлеушігі не бір тауар, не белгілі бір қызмет көрсетпейді.
Түбінде салықтан жиналған қорлар салық төушілердің мүдделеріне
жұмсалса да салық салық төлеушінің төлегеніне, не төлеген салық
мөлшеріне тәуелді емес;
4) салық салынатын объектінің болуы; Салық тек не бір іс істеліп,
не бір зат бар болғанда ғана пайда болады, яғни салық салық
салынатын объектісі болғанда ғана пайда болады. Мысалы тарихта
үй үстінде түтін пайда болғанына да салық салынатын, ал Петр 1
сақалға да салық салғаны мәлім. Сонда салық объектісі түтін,
сақал болып табылады. Біздің мемлекетте бір кезде бойдақтыққа
салық салынатын. Бұл жағдайда салық объектісі бойдақ адам.
Көбіне салық объектісі ретінде салық есептеу негізі болатын
мүлік немесе табыс қарастырылады;
5) салық субъектісі белгілігі; Салық субъектісі - салық заңдарына
сәйкес салық төлеуге міндетті болатын салық төлеуші жеке
немесе заңды тұлға анық болғанда ғана салық қарым қатынасы
пайда болып, салық төленеді;
6) салық мөлшерінің анықтығы; Үкімет салық заңында анықталған
белгілі әдісті, ережені қолданып салық мөлшерін әр тұлғаға
анықтап көруге мүмкіндік береді. Сонда ғана тұлғаның белгілі
салық міндеті пайда болады.
7) Салық төлеу мерзімінің тұрақтылығы; Салық төлемінің төлеулері
салық заңында белгіленіп, белгілі мерзімдерде бекітілген.
Мысалы, табысқа салынатын салық әр айдың 20-сына дейін аванс
түрінде төленіп, ақырында жыл аяғында жалпы жылдағы алынған
табыс декларациясы тапсырылғаннан кейін 10 күнге дейін есеп
айырысу керек.
8) салық қарым қатынасының тұрақты болуы; Салық төлеуші салықты
төлегеннен кейін салық қарым қатынасы тоқтап қалмайды. Тек осы
мерзімде салық төлеушінің салық міндетін атқарғанын білдіреді.
Келесі мерзімде салық қарым қатынасы қайтадан салық міндетін
тудырып, жаңа төлемдерді талап етеді.
9.салық үкіметтің табысы болып табылады; Салық төлеушінің мүлігінің бір
бөлігі салық төлеуші иелігінін шығарылып үкімет пайдасына ақша түрінде
берілгенде, үкімет сол мүлікке ие болады, яғни үкіметке табыс түседі.
Егерде бастапқы мүлік иесі үкімет емес болғанда мүлік бір иесін үкімет
иесіне ауыстырады. Бірақ мүлік үкіметтікі болғанда салық төлеуші де, салық
алушы да үкімет болғаны үкімет үш ( заң, орындау, сот) саладан тұратындығы
ғана түсіндіре алады. Заң үкіметі салықты орындау үкіметінен талап етеді.
Салықтың құқылық сипаттарын келесі салық қасиеттері көрсетеді:
1) салықты үкімет бекітеді; Тек үкімет салықтық режимді анықтап,
азамттарды өз табыстарының бір бөлігін үкіметке беруге мәжбүр ете
алады. Үкімет мүнда билік иесі ретінде әрекет қылады. Қазақстанда
азаматтардың салық төлеу міндеті конституцияда қарастырылған.
2) салық тек құқылы түрінде болады; Белгілі салықты тудыру үшін
міндетті түрде ол туралы үкімет жарлығы қабылдану керек. Бұл жарлық
жазба түрінде пайда болып, керекті қол, мөр таңбаларымен бекітіліп,
заңды билікке ие болу үшін ақпарат орындарында жарияланып, қосымша
қажет шаралар қосарланып, іске кіреді.
3) Салықтың мәжбүрлік сипаты; Біріншіден, салық төлеушінің қалауы,
ерігіне қарамай үкіметпен біржақты мәжбүрлі енгізіледі. Екіншіден,
салық төлеуші өз еркімен салықты төлемесе үкімет салықты салық
орындарының біржақты жарлығымен күшпен тартып алады. Кей кездерде,
мысалы, салықты салық көзінен төлегенде, салық төлеуші салықты төлеу
үшін ешбір әрекет істемейді, салықты автоматты түрде салық көзінен
үсталып отырады.
4) Ақшаны алу заңға сиымды; Конституцияда әр азамат бекітілген салықты
төлеуге міндетті екені бекітілген. Ал салықтың бекітілуінің
заңдылығы заң орындарында салықты бекіту, күшке енгізу заң
ережелерімен анықталған.
5) салық төлеуді бақылайтын үкемет орындары болады; Бұл орындар салық
төлеушіні тексеруде көп құқыларға ие болғанда, салық төлеуші сол
тексерушілерге тексеру барысында толық ашық болып, керекті құжатты,
керек болса коммерциялық құпияны да ашып беруге міндеттеледі.
Салық жүйесі белгілі өкімет заңымен салық кодексі, нормативтік
құқықтық актілерімен негізделеді. Салық кодексі салықты және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдерді белгілеп, енгізіп, есептеу мен төлеу
тәртібі жөніндегі билік қатынастарын реттеп, салықтың негізгі ұғымдары мен
элементерін анықтайды. Салық элементері келесі болып табылады:
салықтың құқық негізі;
салықтың субъектісі;
салықтың объектісі;
салық мөлшері;
салық төлеу ережесі;
салық жеңілдіктері;
Осы салық элементтері біріккен түрінде салықтың бекіткендігін
білдіреді. Егер де бір элементі, жеңілдікті айтпағанда, белгісіз болса,
онда салық бекітілген болып есептелмейді.
Салықтың құқылық негізін нормативтік акт, заң құрайды. Қазақстанда
сондай акт орнын 2001 жылы қабылданған салық заңы алады. Қабылданған салық
Осы Заңның 1 тарауының 2 бабының 2 статьясында “Салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеу жөніндегі осы Кодексте
көзделмеген міндет ешкімге жүктелуге тиіс емес.”, деп жазылған, сонда
салықтың құқылық негізі тек осы Кодекс қана болуға тиісті екеніне көзіміз
жетеді.
Салық субъектісі болып салықтөлеуші табылады. Салық субъектісін
анықтағанда бірінші салық төлеу мемлектет азаматтарына жүктеледі. Екінші
мемлекет жерінде табыс тапқан тұлғаларға резидент не резидент емес деген
анықтама қолданылады. Салық кодексінің 176 статьясының 4 бабында резидент
атына кім ие деген сұраққа жауап табуға болады. Сонда мемлекет азаматтары
мемлекет жерінде, не басқа мемлекетте іс-әрекетін істеген – резидент, шет
ел азаматтары мемлекетте 183 күннен аса күн тұрса, не мемлекет жерінде
мүлігі болса резидент болып есептеледі. Барлық резиденттер мен резидент
еместер заңды не жеке тұлға болып қарастырылады. Заңды тұлғалар
коммерциалық, коммерциялық емес деп бөлінеді. Коммерциялық емес тұлғалар
кәсіпкерліктің арқасында табыс тапса, онда олар коммерциялық тұлғалар
ерелері бойынша салық төлеуге тиісті. Салық Кодексінде резидент, резидент
емес тұлғалар, жеке не заңды тұлға іс, мүліктеріне байланысты салық төлеу
қалай міндеттелетіні бөліп келтірілген.
Қазақстан Салық Заңында салық объектісі ретінде резидент және
резидент емес тұлғалардың іс-әрекетінде пайда болған табысы, мүлік табысы,
мүлік, көлік, зат құнына қосылған құн, акзизделетін тауарлар, жер қойнаун
пайдалану, азаматтардың әлеуметтік қажеттері, жер, заңды және жеке
тұлғаларды мемлекеттік тіркеуі, қоршаған дүниені ластағаны, жануарлар
дүниесін, орманды, радиожиілік спектрін, кеме жүретін су жолдарын, су
ресурстарын пайдаланғаны және басқалары. Салық объектісі бар болғанда ғана
салық пайда болуы мүмкін, сондықтан Салық Кодексінің 11 тарауында
келтірілген салық, алым, төлемақы тұрлерінен объектісін көруге болады.
Процентпен немесе абсолютті сомамен заңды түрде бекітілген өлшем
бірлігін салық мөлшері дейміз. Салық мөлшері салық объектісін есептейтін
салық салу өлшемі мен 1 өлшемге салынатын салық –салық ставка мен
байланысты анықталады. Салық мөлшері салық көлемін анықтайды. Мысалы, үй
мүлігіне салынатын салық салу өлшемі 1 квадратты метр болса, сол 1
квадратты метрге салынатын салық ставкасы 1 жылда 3 тенге болса, онда
пайдаланатын пәтер көлемі 100 квадрат болғанда оған жылда салынатын салық
100кв.м.*3тенге=300тенге болады.
Салық салу ережелері салық кодексінде анықталып, салықтөлеушіден
салық үкіметке ауу жолдарын анықтайды. Салық салу ережелері үш элементен
тұрады: жинау әдісі, мерзім, салық субъектісінен үкіметке жиналған салықты
жеткізу түрлері. Салық жинау әдісі екі түрде іске асады:
1) салықтөлеуші салық төлемдерін өз еркімен береді;
2) салық салықтөлеушінің еркінісіз мәжбурлі түрде.
Салықтөлеуші салық төлемдерін өз еркімен беру амалдары келесі:
а) салықты декларация арқылы төлеу;
ә) салықты патент сатып алу арқылы төлеу, не белгілі тұрақты соманы
алдын ала төлеу;
б) салықты төлем ақы арқылы төлеу.
Салық салықтөлеушінің еркінісіз мәжбурлі түрде алу амалдары келесі
жолдарда анықталады:
а) салықты салық көзінен үстап қалу;
ә) салықты салық хабарлама қағазы не ескерту қағазы негізінде төлеу;
б) салық төлемнен бас тартқан тұлғалардан салықты мәжбұрлі тұрде
тартып алу.
Салық төлеушіге салық жүгін кеміту, не толық салықтан босатуды салық
жеңілдіктері деп атаймыз. Салық жеңілдіктері салық кодексімен бекітіледі.
Салық жеңілдіктері арқылы үкімет салық функцияларын іске асырады. Мысалы
пенсия, стипендиялардың салықтан босатылуы үкіметтін көмегі ретінді
қарастырылады да, салық әлеуметтік қорғау функциясын атқарады. Салық
жеңілдігі белгілі тұлғалар, мысалы инвалидтерге, қолданғанда, салық
жеңілдігі субъект арқылы жеңілдік деп аталады. Егер де салық кемітүі
белгілі бір мүлік, не табысқа қолданғанда салық жеңілдігі салық субъектісі
арқылы жеңілдік деп аталады. Салық жеңілдігі салық мөлшері арқылы іске асуы
мүмкін, мысалы, салық 100 проценке дейін төмендеуі мүмкін. Салық жеңілдігі
салық төлеу ережесі арқылы да қолдануы мүмкін. Мысалы, соңғы кодексте
белгілі тұлғаларға қолдан жеңілдетілген салық төлеу режимі қарасытырылған.
Салық жеңілдіктері салық төлеушілерге қолданарда заң актілері бойынша
реті мен шартын анықтап қолданылады.
Салыќ бірнеше амалдармен топталады.
1. Салықтың жүгін арқалауына қарау салық тікелей және жанама болып
бөлінеді.
Тікелей салықты салық субъектісі өзі көтереді. Субъект салық төлеу
арқылы ақшалай есептелген мүлігін азайтады. Тікелей салықтарға табысқа,
мүлікке салынатын салықтар жатады.
Жанама салықты негізгі салық төлеуші субъект басқа салық субъектісіне
аудырады. Жанама салықтарға қосылған құн салығы, акциз, кеден төлемақылары
жатады. Осы салықтарды төлеуші заңды тұрінде тауар сатушы болса да,
ақырында бұл салықтарды тауарды сатып алушы төлейді. Өйткені бұл салық
жүктері тауар бағасын артырып, тауар тұтынушының мойынына жүктеледі.
2. Тікелей салықтар нақтылы және жекелеген болып бөліненді.
Нақтылы салық нақты мүлікке салынады. Мысалы мүлікке, көлікке, жерге
салынатын салықтар нақтылы салық болып табылады.
Жекелеген салық салықтөлеушінің табысына салынады. Жекелеген
салықтарға табыс салығы, арнайы төлемақылар жатады.
3. Төленетін салық түріне қарай салық ақшалай және заттай болып
бөлінеді. Ақшалай салықтары ақша түрінде болғанда заттай салық өндірген
өнімнің бір бөлігі түрінде болуы мүмкін. Мысалы жер қойнауын қолданатын
кәсәпкерлер көбіне салықты контрактыда білгіленген заттай түрінде төлейді.
4. Салық субъектісіне қарай салық жеке және заңды тұлғаларға
салынған салық деп бөлінеді.
5. Төленетін салық қай қазнаға түсетініне қарай мемлекеттік және
жергілікті деп бөлінеді. Мемлекеттік салықтарға жататын салықтар:
- жеке және заңды тұлғалар табыстарын салынатын салықтар;
- қосылған құн салығы;
- акциз;
- кеден төлемдері;
- әлеуметтік салық;
- жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемедері;
Жергілікті салықтар жергілікті бюджет қазнасына түседі. оларға
жататын салықтар:
- жер салығы;
- мүлік салығы
- көлік құралдары салығы.
6. Бюджетті реттеу құрал ретінде салықтар бекітілген және реттеуші
деп бөлінеді.
Бекітілген салық бюджеттің белгілі бір саласын қаржыландыру үшін
бекітіледі.
Реттеуші салық әр жылы бюджет бекітілген сайын бюджеттің бір
саласынан екіншіге оны реттеп, үйлестіру үшін аударылып отырады. Мысалы
реттеуші салық мемлекеттік бюджеттен жергілікті бюджетке ауыстырылуы
мүмкін, басқа кезде қайта алынып.
7.Салықты пайдалану сипатына қарай салық ортақ және арнайы мәнге ие
болуы мүмкін. Ортақ салықтар жергілікті ортақ ақшалай қорына кіріп,
жұмсалғанда тек белгілі бір іс-шараға ғана қолданылмайды. Арнайы салық
бюджеттен тыс арнайы қорларға аударылады. Мысалы Қазақстанда болашақ
ұрпақтарға арналған қөр бар. Оған қаржы мұнай өндірістерінің белгілі бір
баптары бойынша құйылып отырады. Осы қөрда жиналған қаржы мемлекет
тарапынан қарастырылып, жұмсалып отырады.
8. Салық ставка түрлерімен де айырылып отырады. Тұрақты,
пропорционалды, үдемелі, кемімелі салық ставкалары болады.
Тұрақты ставкалар жалпы табысқа тєуелсіз, салық салатын объектінің
бірлігіне тұрақты сом болып белгіленеді. Мысалы, мұнай немесе газдың
тоннасына.
Пропорционалды ставкалар бойынша алынатын салық салық салынатын
табыстың көлемінен бірдей процентті құрайды. Мысалы, кеңес заманында еңбек
ақыға салынатын салық 13 проценттік ставка бойынша есептелетін. Сонда 13%
салық 1000 тенгеден 130 тенге, ал 100 000 тенгеден 13 000 тенге құрады.
Әрине бұл салық табысы аз адамдарға ауыр болып, табысы көптерге білінбейді.
үдемелі ставкалар табыс өскен сайын өсіп отырады. Бұл салық табысы
көптерге ауырлау болып, табысы аздарға жеңілдік береді.
Кемімелі ставка табыс өскен сайын кеміп, ал азайғанда өсіп отырады.
Бұл ставка табысты көп тапқандарға жеңілдік жасап, аз тапқандарға ауыр
болып отырады.
Салықтың әлеуметік-экономикалық мәні, құрылыс мазмұны атқаратын
функциясы арқылы анықталады. Салықтар атқаратын маңызды функциялары төртеу:
реттеу, ынталандыру, қайта бөлу, фискалдық.
1. Реттеу функциясы мемлекеттің экономиканы, нарық қатынастарын және
қаржы-тауар қатынастарын реттеуге бағытталады. Ол үшін мемлекет
нарықта қызмет ететін тұлғалардың: кәсіпкерлер, жұмысқа
жалдауышылар мен жалданушы арасындағы қатынастарын реттейтін заңды,
нормативті актілерді жетілдіреді.
2. Оларға өндірушілер мен сатушылар және алармандардың қатанастарын,
банктар, тауар және қор биржаларының, сауда үйлерінің қызметтерін
реттейтін, аукцион, жәрмеңкелерді өткізу, құнды қағаздардың
айналысу жөн-жобаларын анықтайтын, т.с.с. заңдармен қатар
қаулылар, өкімет орындарының нұсқаулары жатады. Бұл нарықты
реттейтін өкімет бағыты тікелей салықпен байланысты емес. Нарық
жағдайында халық шаруашылығының дамуын, қоғам өндірісін реттейтін
тек объективтік экономика заңы болып табылатын құн заңы ғана
негізді екені мәлім. Мұнда өкіметтің халық, кәсіпкерлер
мүдделеріне әсер етіп, олардың қызметтерін қоғамға тиімді, дұрыс
бағытқа сілтейтін қаржы-экономика амалдары тұралы айтып қана
отырмыз. Олай болса, нарыќ экономканың дамуын реттейтін қалпына
келтірілген салық салу жүйесі, несие капиталымен, ставка
процентімен маневр жасау, бюджеттен күрделі қаржы және дотатация
бөлу, мемлекеттік сатып алу және халық шаруашылық программаларын
іске асыру, т.с.с. әрекеттер ќаржы-экономика амалдары болады.
Олардың ішінде ең негізгі орынды салық алады. Салық ставкаларын,
жеңілдіктер мен айыппұлдарды өзгерту арқылы, салық салу шарттарында
бірін еңгізіп, бірін жойып, мемлекет белгілі бір саланың,
өндірістің тез дамуына, қоғамның өзекті мәселелерін шешуге жағдай
жасайды.
3. Ынталандыру функциясы салық жеңілдіктері мен рұқсаттары техникалық
прогреске, жұмыс орындары көбейтілуіне, өндірістің кеңейтілуіне
бюджеттен күрделі қаржы бөлуге ынталандыру арқылы атқарылады.
Салықтың көмегімен техникалық прогреске ынталандыру біріншіден жаңа
өндірістер құру және істеп тұрғандарын ұлғайту және жаңарту
мақсатында, мысалы, тамақ және басқа да халық тұтынушыларға қажет
тауар шығару өндірістерін техникамен жабдықтандыру, жаңалау,
кеңейту үшін табыстан бөлінген сомасы салық салудан босатылғанында.
4. Қайта бөлу функция бюджетте салық арқылы жиналған қаржының халық
шаруашылық мәселелерін шешу үшін пайдалануына қатынасты. Бұлар
өндіріс, әлеуметтік, күрделі өндіріс аралығындағы комплексті ғылыми-
техника, экономика бағыттарында жасалатын программаларды
қаржыландыру. Салық арқылы мемлекет кәсіпкерлер мен кәсіпорындардыњ
жєне азаматтардың табыстарының бір бөлігін өндіріс жєне әлеуметтік
салаларды дамытуға, қаржы мен қор сыйымдылығы мол өндіріс
салаларына және шығындарды өтеу мерзімі ұзақ: темір жол мен
автострада, электростанция мен өндіру салаларына инвестиция түрінде
жібереді.
Салық жүйенің қайта бөлу функцияның әлеуметтік сипаттамасы айқын
көрінеді. Лайықты түрімен құрылған салық жүйе, Германия, Швеция жєне де
басқа мемелекеттердегідей нарық экономикаға әлеуметтік бағыт бере алады.
Бұл прогресивті ставка орнатып, бюджет қаржысының маңызды бөлшегін
әлеуметтік мұқтаждарға жіберіп, әлеуметтік қорғауда мұқтажданған
азаматтарға толық немесе бір бөлшекті салық жеңілдіктерін беру арқылы
жетілдіріледі.
5. Фискалдық функция заңды және жеке тұлғалар табыстарының бір бөлігін
мемлекетті басқаратын, қорғау функцияларын атқаратын аппараттардың
жєне өз табыс көзі жоқ немесе табыстары қажетті даму дәрежесіне
жеткіліксіз болған, қоғамға күрделі қажет мекемелерді:
библиотекалар, архив, музей, фундаменталдық ғылымды дамытатын
институттар, театрлар, кейбір оқу орындарын қаржыландыру арқылы
көрінеді.[iii]
Келтірілген салық функциялардың шектеулуі қатал емес. Өйткені олар
шалысып бәрі бір мезгілде орындалып жатады.
1.2. Салық салу жүйесінің қалыптасуы және даму
Қазақстан ауыл шаруашылықтары акционерлық қоғамдар, жеке шаруа қожалығы,
өндіруші кооператив, шағын кәсіпорын, әр түрлі серіктестік ұйымдарды болып
ауыл шаруашылық өнімін өндіруде.
Ауыл шаруашылық өндірісі үш саладан тұрады:
1) ауыл шаруашылықтағы қолданатын жұмыс құралдарын жасаушылар мен
техникалық құралдармен қамту орындары;
2) ауыл шаруашылық өнімін өндірушілер;
3) өнімді өңдеу, даярлау, сақтау, сату мәселелерін шешетін кәсіп
орындар.
Жаңа салық кодекстің 15 бөлімінде 368 бабы бойынша:
2) шаруа (фермер) қожалықтарына;
3) ауылшаруашылық өнімдерін өндіруші заңды тұлғаларға;
арнаулы салық режимдері көзделеді.
Шаруа (фермер) қожалықтары өздерінің іс әрекеттерін Шаруа (фермер)
қожалығы тұралы заң негізінде істейді. Шаруа (фермер) қожалықтары арнайы
салық режимін қолдану үшін жыл сайын 20 ақпаннан кешіктірмей жер участкісі
орналасқан жердегі салық органына уәкілетті мемлекеттік орган белгіленген
нысан бойынша өтініш береді Одан соң 15 наурыздан кешікпей сол салық
органына өткен салық кезеңі үшін бірыңғай жер салығы бойынша декларация
тапсырады. айтылған уақытқа дейін бірыңғай жер салығын төлеуші салық
көдексінің 382.2 бабында айтылған құжаттарды тапсырады. Олардың ішінде
ағымдағы жылға бір ыңғай жер салығы бойынша төлем есебі, жер пайдалануға
құқық беретін актінің көшірмесі, жер участкасын бағалау құнын анықтайтын
актінің көшірмесі, жалдайтын қызметтер туралы мәлімет кіруі тиісті.
Бірыңғай жер салығын төлеу негізінде арнаулы салық режимін қолданатын
шаруа (Фермер) қожалықтары (бұдан әрі – бірыңғай жер салығын төлеушілер)
салықтардың мынадай түрлерін:
1) осы арнаулы салық режимі қолданылатын қызметтен түскен шаруа
(фермер) қожалықтарының табысынан жеке табыс салығын;
2) осы арнаулы салық режимі қолданылатын қызметті жүзеге асырудан
түскен айналым бойынша қосылған құн салығын;
3) осы арнаулы салық режимі қолданылатын қызмет бойынша жер салығын;
4) Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілеген қажеттілік
нормативтері шегінде салық салу объектілері бойынша көлік
құралдарына салынатын салықты;
5) Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілеген қажеттілік
нормативтері шегінде салық салу объектілері бойынша мүлік салығын;
төлеушілері болып табылмайды.
Осы баптың 1-тармағының 2-тармақшасына сәйкес қосылған құн салығын
төлеушілер болып табылмайтын бірыңғай жер салығын төлеушілер салық органына
осы салық бойынша есепке қою тұралы өз еркімен өтініш беруге құқылы.
Арнаулы салық режимі қолданылмайтын қызмет түрлерін жүзеге асырған
кезде бірыңғай жер салығын төлеушілер кірістер мен шығыстардың) жалақыны
есептеуді қоса алғанда), мүліктің (соның ішінде көлік құралдарының) бөлек
есебін жүргізуге және жалпы белгіленген тәртіппен қызметтің осындай түрлері
бойынша тиісті салық пен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдері
есептеуді, салық есептілігін тапсыру мен төлеуді жүргізуге міндетті.
Бұл тармақтың ережесі осы Кодекстің 163-бабына сәйкес төлем көзінен
салық салынбайтын мүліктік табысты және басқа табыстарды алған кезде де
қолданылады.
Салық салынбайтын көлік, мүлік мөлшері қажетін анықтаған нормативтер
шегінде ғана болуы қажет. Одан асқан көлік пен мүлікке жалпы бекітілген
ретімен салық төленеді.
Қосылған құн салығын тауарды алған, қызметті көрген тұлға төлейді. Сол
себептен ақшасыз есеп айырысу кезінде сатушы, не қызмет көрсетуші сатып
алған, не қызмет көрген тұлғаға осы салықты көрсетіп, счет фактурада жазып
беруі керек. Ал қосылған құн салығынан босатылған тұлғалар, Салық заңының 4
бабының 8 статьяы бойынша осындай счет фактураны толтырмайды. Ал бірнеше
тауар арасында құн салығынан босатылғаны және де босатылмағаны болғанда,
құн салығынан босатылған айналымдардың Всего стоимость реализации жол
тұсында Құн салығы жоқ деп жазып, Ставка НДС, Сумма НДС деген
графаларында прочерк жазады.
Айтылғанды ескергенде, ауыл өнімдерін өңдейтін өндірістер ауыл
шаруашылығының өнімдерін қабылдағанда құн салығын төлемейді. Және де тоқ,
құрал жабдықтар, көлік, комуналды қызметтерді сатып алғанда бұрынғы 20%
құн салығының орнына 2001 жылы 1 шілдеде қабылданған барлық өндірушілерге
ортақ 15 құн салығын көрсетеді. Осы құн салығы ауыл шаруашық өнімдерін
тұтынушылардың қалтасынан 10%- 6%-ке дейін орташаланып төленеді.
Салық заңында ауыл шаруашылық өндірушілерге келтірілген жеңілдіктер әлі
де ауыл шаруашылық өнімдерінің арзандауына әкеле қойматыны осыдан болады.
Ауыл шаруашлық өнімдерінің құнынына тек бар көлік, мүлік, жер шығындары
ғана кірмейді. Көлік, мүлік, жер мүмкіндіктері жеткіліксіз болғандықтан
ауыл шаруалары жетіспейтін көлікті, мүлікті сатып, не жалға алуға мәжбұр
болады. Ал жер құнарлығын артырып не сақтау үшін оған қажетті
тыңайтқыштарды сатып алуы керек. Жер, мал жағдайын біліп, болашаққа болжам
жасау үшін ғылыми зерттеу жұмыстарды іске қосып отыруы тек барын сақтап
қалмай, болашақта жаңа тұқым, өнім шығару жолдарын ілестіре жүретін еді.
Ауыл шаруашылық өнімінің құнының құрамына осындай іске асырған жұмыстардың
құндары кереді. Сонда ғылыми жұмыстары жүргізілмейді. Оның құны да,
ілестіріп келетін салықтары да өте шығынды. Ал жалға алынатын не сатып
алынатын көлік пен мүлік те, ауыл шаруашылыққа салықсыз, шығынсыз келмейді.
Өз қажеттілігін жеткізе алатын ауыл шаруаға салық заңының жеңілдіктері
теория жүзінде тийымды. Ал аяғынан тұра алмай жатқан шаруалар шығындары
азая қойған жоқ.
Аграрлық сектордағы шаруалардың негiзгi салық түрі – жер салығы. Мүнда
салық төлеушінің іс әрекетіне нұсқау болатын Қазақ мемлекетінің салық
заңының VII тарауы. Сонда жер салығы оңайтылған салық салу режимі бойынша
ауыл шаруашылық өнімін өндіретін заңды тұлғалар патент бойынша төлейді
деген. Осы статья бойынша патент құнын есептегенде алдымен табыс салығы,
әлеуметтік салық, қосылған құн салығы, жер салығы, мүлік, көлік салықтары
қосылып, одан кейін шыққан құнды 80 пайызға кішірейткенде патент құны
шығады.
Жер салық негізінде балл бонитет арқылы көрсетілетін жердің табиғи
құнарлығы жатады. Жердің балл бонитетін ірі масштабты жерді зерттеу арқылы
анықталады. Жер салығының мөлшерін анықтағанда жердің тиімді құнарлық
денгейі, орташа сатып алу бағасы және шартты, кадастрлы бағамен есептеген
дифференциалды рента сипаттары ескеріледі.
Ауылшаруашылық өндірушілерде салық салу жүиесі өндірістің таза табысы
мен оның бүкіл табысына байланысты болады, сондықтан да, табыс салығының
сомасы бухгалтерлік есепке байланыстырылып, салық заңына сәйкес есептеленуі
қажет.
Негізгі ауылшаруашылық өндіріс орнының табысқа байланысты салық салу
нәтжесінің құрылу схемасы
Салық салудан кейінгі қалған табыс кәдімгі қызметке табыс салығын салудан
кейінгі табыс деп аталады.
Төтенше жағдайлардың табысы (зияны) кәсіпорынның кәдімгі
қызметінен басқа оқиғалар мен операциялардан түсуі мүмкін. Олар кәдімгі
қызметтен түскен табысқа салық салудан кейінгі табысқа өзгерістер енгізу
мүмкін.
Таза табыс өндіріс орнының қаржылық нәтижесін сипаттайтын
маңызды көрсеткіш. Таза табыстың өсуі өндіріс орнының даму мүмкіндігін
көрсетеді, оның кәсәпкерлік ынтасының деңгейін көтереді. Таза табыс бойынша
өндіріс орнын құрушылардың және оған меншіктілердің үлесін, дивиденттер мен
басқа табыстарды анықтайды. Өндіріс орнының таза табысы өндірісті
дамытуға, әлеуметтік дамуға, жұмыскерлерді материалды қолдауға, резерв
қорын құруға, бюджетке экономикалық айып-пұлдарды төлеуге (өндіріс-орны
заңды бұхған жағдайда), сонымен қатар көмек көрсетуге және т.б мақсаттарға
жұмсалады.
Таза табыстың көрсеткіштері өндіріс орнының шарушылықты атқару
тиімділігін көрсетеді. Таза табыстың өзгеруіне келесі екі топ факторлар
әсер етеді, олар: сыртқы және ішкі. Сыртқы факторларға табиғи жағдай; көлік
жағдайы, әлеуметтік-экономикалық жағдай, өндіріс ресурстарының бағасы және
т.б. жатады.
Ішкі факторлар негізгі және негізгі емес факторларға бөлінеді.
Негізгі факторларға жататындар: сатудың көлемі, өнімнің өзіндік құны, өнім
мен шығындардың құрылымы, өнімнің бағасы.
Негізгі емес факторлар шаруашылық тәртіпті бұзумен байланысты. Олар: баға
тәртібін бұзу , еңбек жағдайын және өнімнің сапасына қойылатын шартты
жағдайларды бұзумен байланысты. Атап айтқандар айып-пұл және экономикалық
санкциялар төлеуге әкеп соғады.
Ауылшаруашылық өндірушілерінің табыстарына салық салу және таза
табыстарын бөлудің негізі ретін зерттейтін болсақ, алдымен, салық дегеніміз
мемелкететтің шаруашылық субъектілер мен азаматтардан белгілі көлемде және
мезгілде заң бойынша орнатылып алынатын тиісті және ақысыз төлемдері. Салық
салу дегеніміз ақшалай табыстарды шарушылық субъектілер мен мемлкет
арасында бөлу әдісі. Экономикалық қатынастардың бір бөлігі ретінде
салықтар қаржы қатынастары арқылы экономикалық базиске жатады.
Салықтардың объективті қажеттілігі қоғамдық қажеттіліктің дамуымен
байланысты. Мемлекет объективті қажеттілікке байланысты оған сәйкес салық
жүйесін құрып, оның құрылымын және қаржы жүйесінде қызмет ету механизмін
жақсартып отырады. Салықтар экономикалық мәні бойынша шарушылық
субъектілер мен азаматтардан жалпы ішкі өнімінің белгілі бөлігін міндетті
төлемдер түрінде алумен байланысты экономикалық қатынастардың бір бөлігі
болып табылады.
(+), (-)
(-)
(+) (-)
А) ---------------- =
Б)
---- - Һ
1- сурет Ауылшаруашылық өндірушілер мен салық салу жүйелерінің өзара
байланысы
Салықтар қоғамдағы нақтылы экономикалық қатынастарды көрсетеді.
Бұл қатынастар объективті болады да, олардың арнайы қоғамдық бағыттамасы
бар. Жалпы абстрактілі түрде салықтар өзіне тән міндеттерімен бірге
экономикалық категорияны құрады. Салықтың міндеті дегеніміз оның
қызметінің іс жүзінде атқарылуы мен өзіне тән қасиеттерінің көрінісі.
Салықтар негізгі үш міндетті атқарады, олар: фискалды, қайта
бөлу және реттеу.
Фискалды міндет тарихи ең бірінші және атқарылу тәртібі толығырақ міндет
болып табылады. Фискалды міндет арқылы салықтың негізгі қоғамдық қызметі,
яғни бюджет ресурстарының құрылуы атқарылады.
Қайта бөлу міндеті шаруашылық субъектілері мен азаматтардың
табысын мемелкеттің пайдасына қайта бөлумен байланысты.
Мемлекеттің экономикалық міндеттерінің дамуымен байланысты
салықтардың реттеу міндеті пайда болған. Бұл міндет экономиканың салық
механизмі арқылы дамуына әсерін тигізеді.
Салық салу әділетті болу, анық болу, ыңғайлы болу және үнемді
болу қағидаларына негізделеді. Әділетті болу қағидасы бойынша салықтар
жалпыға бірдей, тәртібі мен салуы салық төлеушілердің табысына қарай
бірыңғай орнатылуы тиіс. Анық болу қағидасы бойынша салықтардың ставкасы,
төлеу әдісі мен төлем уақыты алдын-ала салық төлеушілерге белгілі болуы
керек. Ыңғайлы болу қағидасы бойынша салықты төлеу мерзімі мен әдісі салық
төлеуші үшін ыңғайлы болу керек. Үнемділік қағидасы бойынша салық салу
шығындары неғұрлым үнемді болу керек.
Салықтардың түрі, олардың міндеттері мен салық салу қағидалары
салық жүйесі арқылы салық салуды ұйымдастыру барысында іске асырылады.
Салық жүйесі дегеніміз мемелекеттің салатын салық түрлерінің және олардың
құрылу түрлері мен әдістерінің қосындысы. Салық салуды ұйымдастыру
дегеніміз салық қатынастарының түрлерін біріктіретін салық механизмін
құруды және оның қызмет атқаруын біріктіру. Салық қатынастары тек қана
оған сәйкес заң актілерінің бар жағдайында, яғни құқылық қатынастар түрінде
болуы мүмкін.
Алымдардың салықтардан айырмашылығы, олар мемлекеттік органдардың
берген белгілі құқықтары мен жасаған жағдайлары үшін төленетін төлем болып
табылады.
Ауыл шаруашылық тауар өндірушілер келесі салық түрлерін төлейді:
- заңды және жеке тұлғалардың табыс салығы;
- қосылған құн салығы;
- акциздер;
- әлеуметтік салық;
- жер салығы;
- заңды және жеке тұлғалардың мүліктеріне салынатын салық;
- көлік құралдарына салынатын салық;
- бірыңғай жер салығы.
Бұлардан басқа ауыл шаруашылық тауар өндірушілер мүлікке құқықты
безендендіру, мемелкеттік тіркеу және оны жүргізу тәртібі бойынша,
объектінің белгілі жағдайын бекіту сияқты қызметтерге байланысты алымдарды
төлейді. Алымдарды төлеу тәртібі мен ставкаларын Қазақстан Республикасының
Үкіметі орнатады. Салық заңында алымдардың түрлері ғана көрсетілген,
олардың ішіне бағалы қағаздар эммиссиясын және мемлкеттік тіркеуге
жатпайтын акциялар эммиссиясының ұлттық бірыңғайландыру нөмірін бергені
үшін алынатын алымдар кірмейді.
Кәсіпкерлік қызмет ауылда заңды да , жеке де тұлғалармен
жүргізілетіндіктен ауылшаруашылық тауар өндірушілерге салық салу бейнесін
келесі түрде көрсетуге болады:
Заңды тұлғаларға корпоративті түрде құрылған кәсіпкерліктің барлық түрлері
жатады, олар:
- шаруашылық серіктестер (толық серіктестік, жауапкершілігі шектелген
серіктестік, қосымша құқы бар серіктестік, акционерлік қоғам)
- өндірістік кооперативтер
- мемелкеттік өндіріс орындары.
Кәсіпкерліктің корпоративті емес түрлеріне кәсіпкерлік қызмет атқару құқы
бар жеке тұлғалар сияқты субъектілер жатады. Оларға шаруа қожалықтары және
жеке кәсіпкерлер жатады.
Шаруа қожалықтарының азаматтық құқықтарының субъекті ретінде салық
төлеуші статусы Жерді пайдалану құқы немесе жерді уақытша пайдалану
Актісі арқылы орнатылады. Акт әрбір жер учаскесіне жергілікті өкілеттік
және атқару орындарының шешімдерімен беріледі.
Салық салуды дұрыс ұйымдастыру үшін шаруа қожалықтары Акті
алғаннан кейін мемлкеттік тіркеуден өтуі тиіс. Мемлекеттік тіркеуден өту
жергілікті салық орындарына келіп, тіркеуден заңды тұлға ретінде
құрылмайтын жеке кәсіпкер ретінде тіркелу түрінде жүргізіледі. Мемлекеттік
тіркеуден өту үшін шаруа қожалықтың Басшысының өтінішін тапсыру керек. Егер
біріккен мүшелер тіркелетін болса, шаруа қожалықтың басшасы басқа
мүшелердің осы сияқты өтінішін жергілікті салық орындары бастығына тапсыруы
керек. Бұл үшін мемлкеттік тіркеу үшін алынатын алм төленбейді, тек қана
Жеке кәсіпкерлікті мемлкеттік тіркеу куәлігі деген бланк қағазының құны
төленеді.
Заңды тұлғаларға салық салу. Заңды тұлға ретіндегі статусы бар ауыл
шаруашылық тауар өндірушілер келесі салықтарды төлейді: ҚҚС, заңды
тұлғалардың табыс салығы, әлеуметтік салық, жер салығы, көлік құралдарына
салынатын салық, мүлік салығы. Егер өндіріс орны акцизді товарларды өндіру
мен сатуға байланысты қызмет атқаратын болса акциздер төленеді.
Егер өндіріс орны акционерлік қоғам түрінде болса және құнды
қағаздардың эммиссиясын (акциялар) жүргізетін болса, онда ол бағалы
қағаздар эммиссиясын тіркегені және мемлкеттік тіркеуге жатпацтын акциялар
эммиссиясының ұлттық бірыңғайландыру нөмірін бергені үшін алынатын
алымдарды төлеуші болады.
Ауыл шаруашылық өнімдерінің көпшілігіне салық 10 пайыз ставкамен
салынады, олар: тірі салмақтағы мал, тірі салмақтағы мал, тірі салмақтағы
құс, ет, балық, ұн, сүт және сүт өнімдері, жұмыртқа, өсімдік майы, крупа,
бидай, майлы тұқым, комбикорм, қант, оның ішінде қант шикізаты, тұз картоп
көкөніс, алма-жидек және т.б.
Заңды тұлғалардың табыс салығы. Салық салу объектісі жылдық жиынтық табыс
пен Заңда көзделген шегерістер арасындағы айырма ретінде есептеледі.
Заңды тұлғалардың жылдық жиынтық табысының құрамына кәсіпкерлік
қызметтен түскен табыстар кіреді. Оларға келесілер жатады: өнімді
өткізуден түскен табыс, үйлерді, ғимараттарды, сондай-ақ амортизациялауға
жатпайтын активтер құнының өсімінен түскен табыс және басқа табыстар
(мысалы: дивидендтер, ұтыстар, мүлікті жалға беруден түскен т.б.)
Кәсіпкерлік қызметтен түскен табыстың құрамына заңда көрсетілген барлық
түрлері кіруі мүмкін.
Жылдық жиынтық табыстан жасалатын шегерістер өзінің
экономикалық мәні ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
1. САЛЫҚ САЛУ ЖҮЙЕСІНІҢ ӨНДІРІСТЕГІ БАСҚАРУ ТЕОРИЯСЫ 5
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
1.1. Нарық жағдайындағы өндірістік қатынастар жүйесіндегі 5
салықты басқарудың
мәні ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ...
1.2. Салық салу жүйесінің қалыптасуы және 13
дамуы ... ... ... ... ... ... ... . ... .
2 АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ӨНДІРУШІЛЕРГЕ САЛЫҚ САЛУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ
МЕХАНИЗМІ ЖӘНЕ ОНЫҢ
ҚАЛЫПТАСУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
2.1 Қазіргі жағдайдағы ауылшарушылық тауар өндірушілердің нарықтық
экономикадағы басқару 22
процесстер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Ауыл шаруашылығында салық салу жүйесі мен оның басқару
механизмін 33
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .
2.3 Салық ауыртпашылығын және өзін-өзі қаржыландыру механизміне салық
салудың ықпалын анықтайтын әдісін 42
сараптау ... ... ... ... ... ... .. ... ...
3 АУЫЛШАРУАШЫЛЫҒЫНА САЛЫҚ САЛУ ЖҮЙЕСІН АРТТЫРУ-ДЫҢ
БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
... ... ... ... ... ... ... .
3.1 Ауылшаруашылық өндірісінің дамуын реттеу және салықтың
оптималдығын 48
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .
3.2 Ауылшаруашылық өндірушілердің салық салу жүйесінде басқару
негіздерін 60
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...
3.3. Қазақстанда агроөнеркәсіп кешеніне салық салу жүйесін басқаруды
дамыту және оны жетілдіру жолдары 67
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 76
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТЕР 78
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Көптеген елдерде мемлекеттің салық жүйесі жалпы ұлттық саясатты
жүргізудің маңызды құралы болып табылады. Салық салудың мәселелерінде
қоғам өмірінің басты мәселелері көрініс табады. Сондықтан салық
саясатының стратегиялық бағыттарының қазіргі анықтамасы елдің дамуының
жалпы стратегиясы үшін үлкен маңызға ие болады. Қазақстан да шетте қалып
отырған жоқ.
Қазақстан Республикасының салық жүйесі нарықтық экономиканың басты
элементтерінің бірі болып табылады. Ол мемлекеттік шаруашылықтың дамуына
ықпал етуінің, Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік дамуының
басымдылықтарын анықтаудың басты құралы ретінде әрекет етеді. Осыған
байланысты ҚР салық жүйесінің жаңа қоғамдық қатынастарға бейімделуі,
әлемдік тәжірибеге сәйкес келуі қажет. Бұл ҚР салық реформаларының
негізгі бағыты болып табылады.
Салықтарымыздың тұрақсыздығы, мөлшерлермелерді, салықтарды,
жеңілдіктерді және т.б. әрдайым қайта қарастыру, әсіресе, қазақстандық
экономика нарықтық қатынастарға өткен кезеңде кері әсер ететіні
сөзсіз, сондай-ақ отандық инвестицияларға да, шетелдік инвестицияларға
да кедергі келтіреді. Бүгінгі күні салық жүйесінің тұрақсыздығы - салық
салу реформасының басты мәселесі.
Соңғы жылдары ауыл шаруашылығын бағалық, қаржы-несиелік, салықтық және
құқықтық реттеу және шаруашылық жүргізудің түрлі нысандарының жұмысының
тиімділігін көтеру арқылы мемлекеттік қолдаудың күшеюінің есебінен
Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығындағы жағдай тұрақтана бастады.
Қазір ауыл шаруашылығы саласындағы, салық кодексінің аясында ауыл
шаруашылығы өндірушілеріне салық салудың жаңа қағидаларын жасау туралы
келіссөздері үлкен маңызға ие болады.
Президент алға қойған Қазақстанның агроөнеркәсіп кешенінің озбалы
даму міндетін шешуге көмектесу үшін ауылшаруашылық өндірушілерге салық
жүйесін жетілдіру үшін қандай жаңа ғылыми өзгерістерді енгізуге болады.
Сондықтан да, экономиканың аграрлық секторындағы ауылшаруашылық
өндірушілерге салық салу жүйесінің теориялық аспектілерінің тәжірибелік
маңыздылығы мен жеткілікті түрде зерттелмегені, сондай-ақ оны
жетілдірудің механизмінінің қажеттілігін зерттеудің ғылыми тақырыбын
таңдауға себеп болды.
Соған қарамастан, ауыл шаруашылығының мәселелері салық салуды және
оның ауыл шаруашылығы өндірісіне деген ықпалын жетілдіруге кешенді әрі
ғылыми ыңғайды талап етеді. Бұл дипломдық жұмыс осы кемшіліктің орнын
толтыруға бағытталған.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты, нарықтық қатынастар жағдайында ҚР
ауыл шаруашылығы өндірушілерінің салық салу жүйесін жетілдірудің
мәселелерін қарастыру. Жұмыстың мақсаты мынадай міндеттерді алға қоюмен
нақтыланады: Нарықтық қатынастар жағдайында ауылшаруашылық өндіріушілердің
салық салу жүйесіндегі ролін, олардың өзара байланысы мен басқару
жүйелерін қарастыру;
Аграрлық сектордағы өндірушілердің салық салудыдағы мәселелерін
анықтау;
Шетелдік мемлекеттердегі ауыл шаруашылығы өндірісіндегі салық салу
тәжірибесі мен теориялық заңдылықтардың оңтайлы жолдарын ұсыну;
Қазақстан Республикасының қазіргі жағдайдағы ауыл шаруашылығы
өндірушілеріне салық салу қызметін ұйымдастырудың мүмкіндіктері мен
ерекшеліктерін негіздеу;
ҚР Алматы облысында ауыл шаруашылық өндіріушілердің салық салу жүйесінінің
оптималдылығын анықтау және негіздерін ұйымдастыру;
Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығы саласындағы салық салу
жүйесінің ҚР Алматы облысының ауыл шаруашылығы кәсіпорындарында салық
салу жүйесін жетілдірудің концепцияларын ұсыну.
Зерттеудің объектісі ретінде Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығы
өндірушілеріне салық салу және оны ұйымдастырудағы экономикалық зерттеудің
пәні болып табылады.
Дипломдық жумыстың құрылымы мен көлемі:
кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындылар мен ұсыныстардан, пайдаланылған
әдебиеттердің тізімінен және қосымшалардан тұрады және жұмыс компьютерлік
мәтін беттерінде берілген.
Кіріспеде негізгі таңдалынып алынған тақырыптығ өзектілігі мен ғылыми
маңыздылығы негізделінген, оның зертелгендік деңгейі көрсетілді, зерттеудің
мақсатымен міндеті анықталды, зертеу нәтижелерінің ғылыми жаңалығы
баяндалды, зерттеудің объектісіне, тәсіліне және әдістемесіне сипаттама
берілді.
Бірінші тарауда, ауылшаруашылық өндірушілеге салық салу жүйесінің
теориясы және шет мемлекеттерде салық салу тәжрибесі, методикалық
негіздері, заңдылықтары мен қатынастары қарастырылады қарастырылады.
Екінші тарауда, Алматы облысында ауылшаруашылық өндірушілерді салық салу
жүйесінің экономикалық механизмі және оның қалыптасуына талдау, сондайақ
өзін-өзі қаржыландыру механизіміне салық салудың ықпалын анықтайтын әдісін
анықтау.
Үшінші тарауда Алматы облысында ауылшаруашылық өндірушілерді салық салу
жүйесінің негіздерін ұйымдастыру, ауылшаруашылық өнеркәсіп кешенінде салық
салу жүйесін дамыту концепциялары.
Қортындыда зерттеу нәтижелеріне байланысты жинақталып, ауылшаруашылық
өнеркәсіп кешенінде салық салу жүйесін дамыту және оны жетілдіруге нақты
ұсыныстар келтірілген.
1. САЛЫҚ САЛУ ЖҮЙЕСІНІҢ ӨНДІРІСТЕГІ БАСҚАРУ ТЕОРИЯСЫ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Нарық жағдайындағы өндірістік қатынастар жүйесіндегі
салықты басқарудың мәні
Адам қоғамы дамуының кезеңдерінде әртүрлі қоғамның барлық салалары
мен өндірісіне ғылыми негіздері болғандығы тарихтан белгілі. Осылардың даму
дәрежесін сипаттайтын ортақ көрсеткіші Адам затының еңбегі және одан
жиналатын қорлар. Мұндай қорлар, кейінен адамзат қоғамы табқа бөліне
бастағанда, яғни мемлекет пайда болғанда халық билеушілерді асырау үшін
азаматтардан жиналатын қор - салық пайда болды.[i] Содан бері көпшілік
қажеттіліктерін игеріп, өз функцияларын атқару үшін мемлекет азаматтарынан
керекті қаржыны салық түрінде жинайтын болды. Сондықтан салықтың ең аз
мөлшері мемлекетің ең қажетті қызметтері: халықты басқару, қорғау, сот,
тәртіп сақтау функцияларын атқару үшін жеткілікті болатын қаржымен
анықталады. Мемлекеттің функцияларын асырған сайын, жиналатын салық мөлшері
де өсіп отырды.
Салық салу жүйесі - табыстарды заңды, немесе жеке тұлғалармен
мемлекеттің арасында қайта бөлетін жүйе, ал салық - мемлекет біржақты
тәртіппен заң жүзінде белгіленген, белгілі бір мөлшерде жүргізетін,
қайтарымсыз және өтеусіз сипатта болатын бюджетке төленетін міндетті
ақшалай төлемдер болып табылады.
Салық табыс алатын заңды жєне жеке тұлғалардың мемлекет қаржыларының
қалыптастыруына қатысу міндеттерін білдіреді. Табысты қайта бөлу құралы
болғандықтан салық бөлу жүйесіндегі пайда болған қателіктерді түзеп,
адамдарды қажетті салада қызмет етуге ындаландыруға қолданады. Сондықтан
салық мемлекеттің қаржы саясатының маңызды құрамдасы болып табылады.
Нарық экономикаға әсер ету тәсілдерінің ең маңыздысы салық болып
табылады. Салық жүйе мемлекеттік реттеудің ең басымдысы болып, мемлекеттік
қаржы - кредит механизімінің негізін құрайды. Мемлекет салық саясатын
нарықтың кері көріністеріне белгілі ретімен әсер ету үшін қолданады. Салық,
салық жүйесі нарық экономиканы меңгеру үшін қолданатын ең күшті құрал.
Сондықтан салық салу жүйесін дұрыс құрылуына барлық халық шаруашылық
өндірісінің тиімділігі тәуелді.
Батыс елде кәсіпорын қаржы жоспарлауы салықты ең маңызды мәселе
ретінде қарастырады. Салық ставкалары өте жоғары болған кезде салықтық
себепкер шартын ескермеу қолайсыз нәтижелерге әкелуі, немесе тіпті
банкроттыққа ұшыратуы да мүмкін. Басқа жағынан салық заңымен бекітілген
жеңілдіктер мен шегерімдерді дұрыс ескеріп пайдалану жиналған қорды сақтап
қана қалмай, қызметтің кеңеюін, қаржыландыруын қамтамасыз ету мен бірге,
салық үнемі жаңа инвестициялар жасауға мүмкіндік тудырады.
Салықты пайдалану мемлекеттік мүдде мен бірге кәсіпкер мен
кәсіпорындардың, бағынышты мекемелердің, құқықты үйымдардың тәуелсіз
коммерциялық мүдделерінің байланыстарын қамтамасыз етіп меңгеретін
экономикалық тәсіл болып табылады. Салық арқылы әртүрлі меншігі бар
кәсіпкерлер мен кәсіпорындар мемлекеттік бюджетпен, банк және жоғары тұрған
үйымдармен қарым қатынастарын анықтайды. Салық сыртқы экономикалық қызметі
болып табылатын шетел инвестицияларын қатыстыруын реттейді және шаруаның
есептелетін табысы мен кәсіпорынның пайдасын қалыптастырады. Салық
мемлекеттің қоғамдық функцияларын атқаруға қажет болатын қорын қамтамасыз
етеді. Салық түсімі әлеуметтік қамсыздандыру шығындарын қаржыландырып,
табыстарды қайта бөлуге себеп болады. Салық жүйесі табыстарды адамдар
арасында қайта бөліп, бір саланы дамытып, бір саланы жойып мемлекет
саясатын жүзеге асырады.
Қазақстанның салық жүйесі құрылғанына 10 жыл ғана болды. Егеменді
мемлекет болып жарияланғаннан кейін алғашқы салық туралы заң 1991 жылы
желтоқсанның 25-де қабылданды.[ii] Кейін оған көптеген өзгерістер енгізе
келе 1995 жылы оны мүлдем тоқтатты. 1995 жылы жаңа салық заңы қабылданады.
Бұл заң да қайта-қайта талданып 2001 жылы жаңа салық заңын қабылдауға
әкеледі.
Салық теориясындағы ең басты ұғымдардың бірі - салық-салу
принциптері. Оның классикалық анықтамасын өз заманында Адам Смит сол
кездегі өзінің өте қомақты финанстық шығармасы болып есептелетін
халықтардың, байлығының табиғатымен зерттеу деген 1776 жылы жарық көрген
кітабында беріп кеткен. Оның берген принциптері кезінде коптеген
мемлекеттердің салық жүйелерінің негізінде табылады. А.Смит салық салудың
келесі принциптерін бөліп айтып кеткен.
Бүгін бұл принциптер заманның талабына қарай қосымша тереңдетіліп
келеді. Соңғы, 12 маусым 2001 жылы қабылданған салық кодексінде салық
принциптері былай деп келтірілген:
1. Міндеттілігі принципі. Салық төлеуші салық заңдарына сәйкес салық
міндеттемелерін толық көлемінде және белгіленген мерзімде орындауға
міндетті;
2. Айқындылық принципі. Қазақстан Республикасының салықтары және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдері айқын болуға тиіс.
Салық салу айқындығы салық төлеушінің салық міндеттемелері
туындауының, орындалуының және тоқтатуылының барлық негіздері мен
тәртібінің салық заңдарына белгілеу мүмкіндігін білдіреді.
3. Әділдігі принципі. Қазақстан Республикасында салық салу жалпыға
бірдей және міндетті болып табылады. Жеке сипаттағы салық
жеңілдіктерін беруге тыйым салынады.
4. Біртұтастығы принципі. Қазақстан Республикасының салық жүйесі
Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында барлық салық төлеушілерге
қатысты біртұтас болып табылады.
5. Жариялылығы принципі. Салық салу мәселелерін реттейтін нормативтік
құқықтық актілер ресми басылымдарда міндетті түрде жариялануға тиіс.
Салық түрінде төленетін ақшалай түсімдер белгілі мақсат үшін
көзделмейді. Олар жалпы бюджетке түсіп, мемлекеттің қажетіне жұмсалады.
Өкімет салық төлеушіге төлеген ақшасы үшін еш бір өтеу бермейді. Салықтың
өтеусіздігі оның заңды сипаттарының бірі болып табылады.
Салық сипаттарын жеке тұрғыдан қарастыруға болады. Бірі экономикалық
сипаттары, екіншісі құқылық сипаттары. Бірақ екі бөлінген сипаттар бір
тұтас медальдың екі бетіндей өзара байланысты да бір - біріне тәуелді.
Салықтың экономикалық сипаттарына салықтың келесі қасиеттері ие:
1) салықтың ақшалай түрде төленуі; Салық төлеушінің мүлігінің бір
бөлігі өз иелігінін шығарылып үкімет пайдасына ақша түрінде
беріледі;
2) қайтарылмайтындығы; Салық төлеуде ақша тек бір жаққа салық
төлеушіден үкеметтке қарай ғана жылжиды. Салық қайтарылмайды
да өтелмейді де.
3) эквивалентсіздігі; Төленген салық есебіне өкімет салық
төлеушігі не бір тауар, не белгілі бір қызмет көрсетпейді.
Түбінде салықтан жиналған қорлар салық төушілердің мүдделеріне
жұмсалса да салық салық төлеушінің төлегеніне, не төлеген салық
мөлшеріне тәуелді емес;
4) салық салынатын объектінің болуы; Салық тек не бір іс істеліп,
не бір зат бар болғанда ғана пайда болады, яғни салық салық
салынатын объектісі болғанда ғана пайда болады. Мысалы тарихта
үй үстінде түтін пайда болғанына да салық салынатын, ал Петр 1
сақалға да салық салғаны мәлім. Сонда салық объектісі түтін,
сақал болып табылады. Біздің мемлекетте бір кезде бойдақтыққа
салық салынатын. Бұл жағдайда салық объектісі бойдақ адам.
Көбіне салық объектісі ретінде салық есептеу негізі болатын
мүлік немесе табыс қарастырылады;
5) салық субъектісі белгілігі; Салық субъектісі - салық заңдарына
сәйкес салық төлеуге міндетті болатын салық төлеуші жеке
немесе заңды тұлға анық болғанда ғана салық қарым қатынасы
пайда болып, салық төленеді;
6) салық мөлшерінің анықтығы; Үкімет салық заңында анықталған
белгілі әдісті, ережені қолданып салық мөлшерін әр тұлғаға
анықтап көруге мүмкіндік береді. Сонда ғана тұлғаның белгілі
салық міндеті пайда болады.
7) Салық төлеу мерзімінің тұрақтылығы; Салық төлемінің төлеулері
салық заңында белгіленіп, белгілі мерзімдерде бекітілген.
Мысалы, табысқа салынатын салық әр айдың 20-сына дейін аванс
түрінде төленіп, ақырында жыл аяғында жалпы жылдағы алынған
табыс декларациясы тапсырылғаннан кейін 10 күнге дейін есеп
айырысу керек.
8) салық қарым қатынасының тұрақты болуы; Салық төлеуші салықты
төлегеннен кейін салық қарым қатынасы тоқтап қалмайды. Тек осы
мерзімде салық төлеушінің салық міндетін атқарғанын білдіреді.
Келесі мерзімде салық қарым қатынасы қайтадан салық міндетін
тудырып, жаңа төлемдерді талап етеді.
9.салық үкіметтің табысы болып табылады; Салық төлеушінің мүлігінің бір
бөлігі салық төлеуші иелігінін шығарылып үкімет пайдасына ақша түрінде
берілгенде, үкімет сол мүлікке ие болады, яғни үкіметке табыс түседі.
Егерде бастапқы мүлік иесі үкімет емес болғанда мүлік бір иесін үкімет
иесіне ауыстырады. Бірақ мүлік үкіметтікі болғанда салық төлеуші де, салық
алушы да үкімет болғаны үкімет үш ( заң, орындау, сот) саладан тұратындығы
ғана түсіндіре алады. Заң үкіметі салықты орындау үкіметінен талап етеді.
Салықтың құқылық сипаттарын келесі салық қасиеттері көрсетеді:
1) салықты үкімет бекітеді; Тек үкімет салықтық режимді анықтап,
азамттарды өз табыстарының бір бөлігін үкіметке беруге мәжбүр ете
алады. Үкімет мүнда билік иесі ретінде әрекет қылады. Қазақстанда
азаматтардың салық төлеу міндеті конституцияда қарастырылған.
2) салық тек құқылы түрінде болады; Белгілі салықты тудыру үшін
міндетті түрде ол туралы үкімет жарлығы қабылдану керек. Бұл жарлық
жазба түрінде пайда болып, керекті қол, мөр таңбаларымен бекітіліп,
заңды билікке ие болу үшін ақпарат орындарында жарияланып, қосымша
қажет шаралар қосарланып, іске кіреді.
3) Салықтың мәжбүрлік сипаты; Біріншіден, салық төлеушінің қалауы,
ерігіне қарамай үкіметпен біржақты мәжбүрлі енгізіледі. Екіншіден,
салық төлеуші өз еркімен салықты төлемесе үкімет салықты салық
орындарының біржақты жарлығымен күшпен тартып алады. Кей кездерде,
мысалы, салықты салық көзінен төлегенде, салық төлеуші салықты төлеу
үшін ешбір әрекет істемейді, салықты автоматты түрде салық көзінен
үсталып отырады.
4) Ақшаны алу заңға сиымды; Конституцияда әр азамат бекітілген салықты
төлеуге міндетті екені бекітілген. Ал салықтың бекітілуінің
заңдылығы заң орындарында салықты бекіту, күшке енгізу заң
ережелерімен анықталған.
5) салық төлеуді бақылайтын үкемет орындары болады; Бұл орындар салық
төлеушіні тексеруде көп құқыларға ие болғанда, салық төлеуші сол
тексерушілерге тексеру барысында толық ашық болып, керекті құжатты,
керек болса коммерциялық құпияны да ашып беруге міндеттеледі.
Салық жүйесі белгілі өкімет заңымен салық кодексі, нормативтік
құқықтық актілерімен негізделеді. Салық кодексі салықты және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдерді белгілеп, енгізіп, есептеу мен төлеу
тәртібі жөніндегі билік қатынастарын реттеп, салықтың негізгі ұғымдары мен
элементерін анықтайды. Салық элементері келесі болып табылады:
салықтың құқық негізі;
салықтың субъектісі;
салықтың объектісі;
салық мөлшері;
салық төлеу ережесі;
салық жеңілдіктері;
Осы салық элементтері біріккен түрінде салықтың бекіткендігін
білдіреді. Егер де бір элементі, жеңілдікті айтпағанда, белгісіз болса,
онда салық бекітілген болып есептелмейді.
Салықтың құқылық негізін нормативтік акт, заң құрайды. Қазақстанда
сондай акт орнын 2001 жылы қабылданған салық заңы алады. Қабылданған салық
Осы Заңның 1 тарауының 2 бабының 2 статьясында “Салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеу жөніндегі осы Кодексте
көзделмеген міндет ешкімге жүктелуге тиіс емес.”, деп жазылған, сонда
салықтың құқылық негізі тек осы Кодекс қана болуға тиісті екеніне көзіміз
жетеді.
Салық субъектісі болып салықтөлеуші табылады. Салық субъектісін
анықтағанда бірінші салық төлеу мемлектет азаматтарына жүктеледі. Екінші
мемлекет жерінде табыс тапқан тұлғаларға резидент не резидент емес деген
анықтама қолданылады. Салық кодексінің 176 статьясының 4 бабында резидент
атына кім ие деген сұраққа жауап табуға болады. Сонда мемлекет азаматтары
мемлекет жерінде, не басқа мемлекетте іс-әрекетін істеген – резидент, шет
ел азаматтары мемлекетте 183 күннен аса күн тұрса, не мемлекет жерінде
мүлігі болса резидент болып есептеледі. Барлық резиденттер мен резидент
еместер заңды не жеке тұлға болып қарастырылады. Заңды тұлғалар
коммерциалық, коммерциялық емес деп бөлінеді. Коммерциялық емес тұлғалар
кәсіпкерліктің арқасында табыс тапса, онда олар коммерциялық тұлғалар
ерелері бойынша салық төлеуге тиісті. Салық Кодексінде резидент, резидент
емес тұлғалар, жеке не заңды тұлға іс, мүліктеріне байланысты салық төлеу
қалай міндеттелетіні бөліп келтірілген.
Қазақстан Салық Заңында салық объектісі ретінде резидент және
резидент емес тұлғалардың іс-әрекетінде пайда болған табысы, мүлік табысы,
мүлік, көлік, зат құнына қосылған құн, акзизделетін тауарлар, жер қойнаун
пайдалану, азаматтардың әлеуметтік қажеттері, жер, заңды және жеке
тұлғаларды мемлекеттік тіркеуі, қоршаған дүниені ластағаны, жануарлар
дүниесін, орманды, радиожиілік спектрін, кеме жүретін су жолдарын, су
ресурстарын пайдаланғаны және басқалары. Салық объектісі бар болғанда ғана
салық пайда болуы мүмкін, сондықтан Салық Кодексінің 11 тарауында
келтірілген салық, алым, төлемақы тұрлерінен объектісін көруге болады.
Процентпен немесе абсолютті сомамен заңды түрде бекітілген өлшем
бірлігін салық мөлшері дейміз. Салық мөлшері салық объектісін есептейтін
салық салу өлшемі мен 1 өлшемге салынатын салық –салық ставка мен
байланысты анықталады. Салық мөлшері салық көлемін анықтайды. Мысалы, үй
мүлігіне салынатын салық салу өлшемі 1 квадратты метр болса, сол 1
квадратты метрге салынатын салық ставкасы 1 жылда 3 тенге болса, онда
пайдаланатын пәтер көлемі 100 квадрат болғанда оған жылда салынатын салық
100кв.м.*3тенге=300тенге болады.
Салық салу ережелері салық кодексінде анықталып, салықтөлеушіден
салық үкіметке ауу жолдарын анықтайды. Салық салу ережелері үш элементен
тұрады: жинау әдісі, мерзім, салық субъектісінен үкіметке жиналған салықты
жеткізу түрлері. Салық жинау әдісі екі түрде іске асады:
1) салықтөлеуші салық төлемдерін өз еркімен береді;
2) салық салықтөлеушінің еркінісіз мәжбурлі түрде.
Салықтөлеуші салық төлемдерін өз еркімен беру амалдары келесі:
а) салықты декларация арқылы төлеу;
ә) салықты патент сатып алу арқылы төлеу, не белгілі тұрақты соманы
алдын ала төлеу;
б) салықты төлем ақы арқылы төлеу.
Салық салықтөлеушінің еркінісіз мәжбурлі түрде алу амалдары келесі
жолдарда анықталады:
а) салықты салық көзінен үстап қалу;
ә) салықты салық хабарлама қағазы не ескерту қағазы негізінде төлеу;
б) салық төлемнен бас тартқан тұлғалардан салықты мәжбұрлі тұрде
тартып алу.
Салық төлеушіге салық жүгін кеміту, не толық салықтан босатуды салық
жеңілдіктері деп атаймыз. Салық жеңілдіктері салық кодексімен бекітіледі.
Салық жеңілдіктері арқылы үкімет салық функцияларын іске асырады. Мысалы
пенсия, стипендиялардың салықтан босатылуы үкіметтін көмегі ретінді
қарастырылады да, салық әлеуметтік қорғау функциясын атқарады. Салық
жеңілдігі белгілі тұлғалар, мысалы инвалидтерге, қолданғанда, салық
жеңілдігі субъект арқылы жеңілдік деп аталады. Егер де салық кемітүі
белгілі бір мүлік, не табысқа қолданғанда салық жеңілдігі салық субъектісі
арқылы жеңілдік деп аталады. Салық жеңілдігі салық мөлшері арқылы іске асуы
мүмкін, мысалы, салық 100 проценке дейін төмендеуі мүмкін. Салық жеңілдігі
салық төлеу ережесі арқылы да қолдануы мүмкін. Мысалы, соңғы кодексте
белгілі тұлғаларға қолдан жеңілдетілген салық төлеу режимі қарасытырылған.
Салық жеңілдіктері салық төлеушілерге қолданарда заң актілері бойынша
реті мен шартын анықтап қолданылады.
Салыќ бірнеше амалдармен топталады.
1. Салықтың жүгін арқалауына қарау салық тікелей және жанама болып
бөлінеді.
Тікелей салықты салық субъектісі өзі көтереді. Субъект салық төлеу
арқылы ақшалай есептелген мүлігін азайтады. Тікелей салықтарға табысқа,
мүлікке салынатын салықтар жатады.
Жанама салықты негізгі салық төлеуші субъект басқа салық субъектісіне
аудырады. Жанама салықтарға қосылған құн салығы, акциз, кеден төлемақылары
жатады. Осы салықтарды төлеуші заңды тұрінде тауар сатушы болса да,
ақырында бұл салықтарды тауарды сатып алушы төлейді. Өйткені бұл салық
жүктері тауар бағасын артырып, тауар тұтынушының мойынына жүктеледі.
2. Тікелей салықтар нақтылы және жекелеген болып бөліненді.
Нақтылы салық нақты мүлікке салынады. Мысалы мүлікке, көлікке, жерге
салынатын салықтар нақтылы салық болып табылады.
Жекелеген салық салықтөлеушінің табысына салынады. Жекелеген
салықтарға табыс салығы, арнайы төлемақылар жатады.
3. Төленетін салық түріне қарай салық ақшалай және заттай болып
бөлінеді. Ақшалай салықтары ақша түрінде болғанда заттай салық өндірген
өнімнің бір бөлігі түрінде болуы мүмкін. Мысалы жер қойнауын қолданатын
кәсәпкерлер көбіне салықты контрактыда білгіленген заттай түрінде төлейді.
4. Салық субъектісіне қарай салық жеке және заңды тұлғаларға
салынған салық деп бөлінеді.
5. Төленетін салық қай қазнаға түсетініне қарай мемлекеттік және
жергілікті деп бөлінеді. Мемлекеттік салықтарға жататын салықтар:
- жеке және заңды тұлғалар табыстарын салынатын салықтар;
- қосылған құн салығы;
- акциз;
- кеден төлемдері;
- әлеуметтік салық;
- жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемедері;
Жергілікті салықтар жергілікті бюджет қазнасына түседі. оларға
жататын салықтар:
- жер салығы;
- мүлік салығы
- көлік құралдары салығы.
6. Бюджетті реттеу құрал ретінде салықтар бекітілген және реттеуші
деп бөлінеді.
Бекітілген салық бюджеттің белгілі бір саласын қаржыландыру үшін
бекітіледі.
Реттеуші салық әр жылы бюджет бекітілген сайын бюджеттің бір
саласынан екіншіге оны реттеп, үйлестіру үшін аударылып отырады. Мысалы
реттеуші салық мемлекеттік бюджеттен жергілікті бюджетке ауыстырылуы
мүмкін, басқа кезде қайта алынып.
7.Салықты пайдалану сипатына қарай салық ортақ және арнайы мәнге ие
болуы мүмкін. Ортақ салықтар жергілікті ортақ ақшалай қорына кіріп,
жұмсалғанда тек белгілі бір іс-шараға ғана қолданылмайды. Арнайы салық
бюджеттен тыс арнайы қорларға аударылады. Мысалы Қазақстанда болашақ
ұрпақтарға арналған қөр бар. Оған қаржы мұнай өндірістерінің белгілі бір
баптары бойынша құйылып отырады. Осы қөрда жиналған қаржы мемлекет
тарапынан қарастырылып, жұмсалып отырады.
8. Салық ставка түрлерімен де айырылып отырады. Тұрақты,
пропорционалды, үдемелі, кемімелі салық ставкалары болады.
Тұрақты ставкалар жалпы табысқа тєуелсіз, салық салатын объектінің
бірлігіне тұрақты сом болып белгіленеді. Мысалы, мұнай немесе газдың
тоннасына.
Пропорционалды ставкалар бойынша алынатын салық салық салынатын
табыстың көлемінен бірдей процентті құрайды. Мысалы, кеңес заманында еңбек
ақыға салынатын салық 13 проценттік ставка бойынша есептелетін. Сонда 13%
салық 1000 тенгеден 130 тенге, ал 100 000 тенгеден 13 000 тенге құрады.
Әрине бұл салық табысы аз адамдарға ауыр болып, табысы көптерге білінбейді.
үдемелі ставкалар табыс өскен сайын өсіп отырады. Бұл салық табысы
көптерге ауырлау болып, табысы аздарға жеңілдік береді.
Кемімелі ставка табыс өскен сайын кеміп, ал азайғанда өсіп отырады.
Бұл ставка табысты көп тапқандарға жеңілдік жасап, аз тапқандарға ауыр
болып отырады.
Салықтың әлеуметік-экономикалық мәні, құрылыс мазмұны атқаратын
функциясы арқылы анықталады. Салықтар атқаратын маңызды функциялары төртеу:
реттеу, ынталандыру, қайта бөлу, фискалдық.
1. Реттеу функциясы мемлекеттің экономиканы, нарық қатынастарын және
қаржы-тауар қатынастарын реттеуге бағытталады. Ол үшін мемлекет
нарықта қызмет ететін тұлғалардың: кәсіпкерлер, жұмысқа
жалдауышылар мен жалданушы арасындағы қатынастарын реттейтін заңды,
нормативті актілерді жетілдіреді.
2. Оларға өндірушілер мен сатушылар және алармандардың қатанастарын,
банктар, тауар және қор биржаларының, сауда үйлерінің қызметтерін
реттейтін, аукцион, жәрмеңкелерді өткізу, құнды қағаздардың
айналысу жөн-жобаларын анықтайтын, т.с.с. заңдармен қатар
қаулылар, өкімет орындарының нұсқаулары жатады. Бұл нарықты
реттейтін өкімет бағыты тікелей салықпен байланысты емес. Нарық
жағдайында халық шаруашылығының дамуын, қоғам өндірісін реттейтін
тек объективтік экономика заңы болып табылатын құн заңы ғана
негізді екені мәлім. Мұнда өкіметтің халық, кәсіпкерлер
мүдделеріне әсер етіп, олардың қызметтерін қоғамға тиімді, дұрыс
бағытқа сілтейтін қаржы-экономика амалдары тұралы айтып қана
отырмыз. Олай болса, нарыќ экономканың дамуын реттейтін қалпына
келтірілген салық салу жүйесі, несие капиталымен, ставка
процентімен маневр жасау, бюджеттен күрделі қаржы және дотатация
бөлу, мемлекеттік сатып алу және халық шаруашылық программаларын
іске асыру, т.с.с. әрекеттер ќаржы-экономика амалдары болады.
Олардың ішінде ең негізгі орынды салық алады. Салық ставкаларын,
жеңілдіктер мен айыппұлдарды өзгерту арқылы, салық салу шарттарында
бірін еңгізіп, бірін жойып, мемлекет белгілі бір саланың,
өндірістің тез дамуына, қоғамның өзекті мәселелерін шешуге жағдай
жасайды.
3. Ынталандыру функциясы салық жеңілдіктері мен рұқсаттары техникалық
прогреске, жұмыс орындары көбейтілуіне, өндірістің кеңейтілуіне
бюджеттен күрделі қаржы бөлуге ынталандыру арқылы атқарылады.
Салықтың көмегімен техникалық прогреске ынталандыру біріншіден жаңа
өндірістер құру және істеп тұрғандарын ұлғайту және жаңарту
мақсатында, мысалы, тамақ және басқа да халық тұтынушыларға қажет
тауар шығару өндірістерін техникамен жабдықтандыру, жаңалау,
кеңейту үшін табыстан бөлінген сомасы салық салудан босатылғанында.
4. Қайта бөлу функция бюджетте салық арқылы жиналған қаржының халық
шаруашылық мәселелерін шешу үшін пайдалануына қатынасты. Бұлар
өндіріс, әлеуметтік, күрделі өндіріс аралығындағы комплексті ғылыми-
техника, экономика бағыттарында жасалатын программаларды
қаржыландыру. Салық арқылы мемлекет кәсіпкерлер мен кәсіпорындардыњ
жєне азаматтардың табыстарының бір бөлігін өндіріс жєне әлеуметтік
салаларды дамытуға, қаржы мен қор сыйымдылығы мол өндіріс
салаларына және шығындарды өтеу мерзімі ұзақ: темір жол мен
автострада, электростанция мен өндіру салаларына инвестиция түрінде
жібереді.
Салық жүйенің қайта бөлу функцияның әлеуметтік сипаттамасы айқын
көрінеді. Лайықты түрімен құрылған салық жүйе, Германия, Швеция жєне де
басқа мемелекеттердегідей нарық экономикаға әлеуметтік бағыт бере алады.
Бұл прогресивті ставка орнатып, бюджет қаржысының маңызды бөлшегін
әлеуметтік мұқтаждарға жіберіп, әлеуметтік қорғауда мұқтажданған
азаматтарға толық немесе бір бөлшекті салық жеңілдіктерін беру арқылы
жетілдіріледі.
5. Фискалдық функция заңды және жеке тұлғалар табыстарының бір бөлігін
мемлекетті басқаратын, қорғау функцияларын атқаратын аппараттардың
жєне өз табыс көзі жоқ немесе табыстары қажетті даму дәрежесіне
жеткіліксіз болған, қоғамға күрделі қажет мекемелерді:
библиотекалар, архив, музей, фундаменталдық ғылымды дамытатын
институттар, театрлар, кейбір оқу орындарын қаржыландыру арқылы
көрінеді.[iii]
Келтірілген салық функциялардың шектеулуі қатал емес. Өйткені олар
шалысып бәрі бір мезгілде орындалып жатады.
1.2. Салық салу жүйесінің қалыптасуы және даму
Қазақстан ауыл шаруашылықтары акционерлық қоғамдар, жеке шаруа қожалығы,
өндіруші кооператив, шағын кәсіпорын, әр түрлі серіктестік ұйымдарды болып
ауыл шаруашылық өнімін өндіруде.
Ауыл шаруашылық өндірісі үш саладан тұрады:
1) ауыл шаруашылықтағы қолданатын жұмыс құралдарын жасаушылар мен
техникалық құралдармен қамту орындары;
2) ауыл шаруашылық өнімін өндірушілер;
3) өнімді өңдеу, даярлау, сақтау, сату мәселелерін шешетін кәсіп
орындар.
Жаңа салық кодекстің 15 бөлімінде 368 бабы бойынша:
2) шаруа (фермер) қожалықтарына;
3) ауылшаруашылық өнімдерін өндіруші заңды тұлғаларға;
арнаулы салық режимдері көзделеді.
Шаруа (фермер) қожалықтары өздерінің іс әрекеттерін Шаруа (фермер)
қожалығы тұралы заң негізінде істейді. Шаруа (фермер) қожалықтары арнайы
салық режимін қолдану үшін жыл сайын 20 ақпаннан кешіктірмей жер участкісі
орналасқан жердегі салық органына уәкілетті мемлекеттік орган белгіленген
нысан бойынша өтініш береді Одан соң 15 наурыздан кешікпей сол салық
органына өткен салық кезеңі үшін бірыңғай жер салығы бойынша декларация
тапсырады. айтылған уақытқа дейін бірыңғай жер салығын төлеуші салық
көдексінің 382.2 бабында айтылған құжаттарды тапсырады. Олардың ішінде
ағымдағы жылға бір ыңғай жер салығы бойынша төлем есебі, жер пайдалануға
құқық беретін актінің көшірмесі, жер участкасын бағалау құнын анықтайтын
актінің көшірмесі, жалдайтын қызметтер туралы мәлімет кіруі тиісті.
Бірыңғай жер салығын төлеу негізінде арнаулы салық режимін қолданатын
шаруа (Фермер) қожалықтары (бұдан әрі – бірыңғай жер салығын төлеушілер)
салықтардың мынадай түрлерін:
1) осы арнаулы салық режимі қолданылатын қызметтен түскен шаруа
(фермер) қожалықтарының табысынан жеке табыс салығын;
2) осы арнаулы салық режимі қолданылатын қызметті жүзеге асырудан
түскен айналым бойынша қосылған құн салығын;
3) осы арнаулы салық режимі қолданылатын қызмет бойынша жер салығын;
4) Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілеген қажеттілік
нормативтері шегінде салық салу объектілері бойынша көлік
құралдарына салынатын салықты;
5) Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілеген қажеттілік
нормативтері шегінде салық салу объектілері бойынша мүлік салығын;
төлеушілері болып табылмайды.
Осы баптың 1-тармағының 2-тармақшасына сәйкес қосылған құн салығын
төлеушілер болып табылмайтын бірыңғай жер салығын төлеушілер салық органына
осы салық бойынша есепке қою тұралы өз еркімен өтініш беруге құқылы.
Арнаулы салық режимі қолданылмайтын қызмет түрлерін жүзеге асырған
кезде бірыңғай жер салығын төлеушілер кірістер мен шығыстардың) жалақыны
есептеуді қоса алғанда), мүліктің (соның ішінде көлік құралдарының) бөлек
есебін жүргізуге және жалпы белгіленген тәртіппен қызметтің осындай түрлері
бойынша тиісті салық пен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдері
есептеуді, салық есептілігін тапсыру мен төлеуді жүргізуге міндетті.
Бұл тармақтың ережесі осы Кодекстің 163-бабына сәйкес төлем көзінен
салық салынбайтын мүліктік табысты және басқа табыстарды алған кезде де
қолданылады.
Салық салынбайтын көлік, мүлік мөлшері қажетін анықтаған нормативтер
шегінде ғана болуы қажет. Одан асқан көлік пен мүлікке жалпы бекітілген
ретімен салық төленеді.
Қосылған құн салығын тауарды алған, қызметті көрген тұлға төлейді. Сол
себептен ақшасыз есеп айырысу кезінде сатушы, не қызмет көрсетуші сатып
алған, не қызмет көрген тұлғаға осы салықты көрсетіп, счет фактурада жазып
беруі керек. Ал қосылған құн салығынан босатылған тұлғалар, Салық заңының 4
бабының 8 статьяы бойынша осындай счет фактураны толтырмайды. Ал бірнеше
тауар арасында құн салығынан босатылғаны және де босатылмағаны болғанда,
құн салығынан босатылған айналымдардың Всего стоимость реализации жол
тұсында Құн салығы жоқ деп жазып, Ставка НДС, Сумма НДС деген
графаларында прочерк жазады.
Айтылғанды ескергенде, ауыл өнімдерін өңдейтін өндірістер ауыл
шаруашылығының өнімдерін қабылдағанда құн салығын төлемейді. Және де тоқ,
құрал жабдықтар, көлік, комуналды қызметтерді сатып алғанда бұрынғы 20%
құн салығының орнына 2001 жылы 1 шілдеде қабылданған барлық өндірушілерге
ортақ 15 құн салығын көрсетеді. Осы құн салығы ауыл шаруашық өнімдерін
тұтынушылардың қалтасынан 10%- 6%-ке дейін орташаланып төленеді.
Салық заңында ауыл шаруашылық өндірушілерге келтірілген жеңілдіктер әлі
де ауыл шаруашылық өнімдерінің арзандауына әкеле қойматыны осыдан болады.
Ауыл шаруашлық өнімдерінің құнынына тек бар көлік, мүлік, жер шығындары
ғана кірмейді. Көлік, мүлік, жер мүмкіндіктері жеткіліксіз болғандықтан
ауыл шаруалары жетіспейтін көлікті, мүлікті сатып, не жалға алуға мәжбұр
болады. Ал жер құнарлығын артырып не сақтау үшін оған қажетті
тыңайтқыштарды сатып алуы керек. Жер, мал жағдайын біліп, болашаққа болжам
жасау үшін ғылыми зерттеу жұмыстарды іске қосып отыруы тек барын сақтап
қалмай, болашақта жаңа тұқым, өнім шығару жолдарын ілестіре жүретін еді.
Ауыл шаруашылық өнімінің құнының құрамына осындай іске асырған жұмыстардың
құндары кереді. Сонда ғылыми жұмыстары жүргізілмейді. Оның құны да,
ілестіріп келетін салықтары да өте шығынды. Ал жалға алынатын не сатып
алынатын көлік пен мүлік те, ауыл шаруашылыққа салықсыз, шығынсыз келмейді.
Өз қажеттілігін жеткізе алатын ауыл шаруаға салық заңының жеңілдіктері
теория жүзінде тийымды. Ал аяғынан тұра алмай жатқан шаруалар шығындары
азая қойған жоқ.
Аграрлық сектордағы шаруалардың негiзгi салық түрі – жер салығы. Мүнда
салық төлеушінің іс әрекетіне нұсқау болатын Қазақ мемлекетінің салық
заңының VII тарауы. Сонда жер салығы оңайтылған салық салу режимі бойынша
ауыл шаруашылық өнімін өндіретін заңды тұлғалар патент бойынша төлейді
деген. Осы статья бойынша патент құнын есептегенде алдымен табыс салығы,
әлеуметтік салық, қосылған құн салығы, жер салығы, мүлік, көлік салықтары
қосылып, одан кейін шыққан құнды 80 пайызға кішірейткенде патент құны
шығады.
Жер салық негізінде балл бонитет арқылы көрсетілетін жердің табиғи
құнарлығы жатады. Жердің балл бонитетін ірі масштабты жерді зерттеу арқылы
анықталады. Жер салығының мөлшерін анықтағанда жердің тиімді құнарлық
денгейі, орташа сатып алу бағасы және шартты, кадастрлы бағамен есептеген
дифференциалды рента сипаттары ескеріледі.
Ауылшаруашылық өндірушілерде салық салу жүиесі өндірістің таза табысы
мен оның бүкіл табысына байланысты болады, сондықтан да, табыс салығының
сомасы бухгалтерлік есепке байланыстырылып, салық заңына сәйкес есептеленуі
қажет.
Негізгі ауылшаруашылық өндіріс орнының табысқа байланысты салық салу
нәтжесінің құрылу схемасы
Салық салудан кейінгі қалған табыс кәдімгі қызметке табыс салығын салудан
кейінгі табыс деп аталады.
Төтенше жағдайлардың табысы (зияны) кәсіпорынның кәдімгі
қызметінен басқа оқиғалар мен операциялардан түсуі мүмкін. Олар кәдімгі
қызметтен түскен табысқа салық салудан кейінгі табысқа өзгерістер енгізу
мүмкін.
Таза табыс өндіріс орнының қаржылық нәтижесін сипаттайтын
маңызды көрсеткіш. Таза табыстың өсуі өндіріс орнының даму мүмкіндігін
көрсетеді, оның кәсәпкерлік ынтасының деңгейін көтереді. Таза табыс бойынша
өндіріс орнын құрушылардың және оған меншіктілердің үлесін, дивиденттер мен
басқа табыстарды анықтайды. Өндіріс орнының таза табысы өндірісті
дамытуға, әлеуметтік дамуға, жұмыскерлерді материалды қолдауға, резерв
қорын құруға, бюджетке экономикалық айып-пұлдарды төлеуге (өндіріс-орны
заңды бұхған жағдайда), сонымен қатар көмек көрсетуге және т.б мақсаттарға
жұмсалады.
Таза табыстың көрсеткіштері өндіріс орнының шарушылықты атқару
тиімділігін көрсетеді. Таза табыстың өзгеруіне келесі екі топ факторлар
әсер етеді, олар: сыртқы және ішкі. Сыртқы факторларға табиғи жағдай; көлік
жағдайы, әлеуметтік-экономикалық жағдай, өндіріс ресурстарының бағасы және
т.б. жатады.
Ішкі факторлар негізгі және негізгі емес факторларға бөлінеді.
Негізгі факторларға жататындар: сатудың көлемі, өнімнің өзіндік құны, өнім
мен шығындардың құрылымы, өнімнің бағасы.
Негізгі емес факторлар шаруашылық тәртіпті бұзумен байланысты. Олар: баға
тәртібін бұзу , еңбек жағдайын және өнімнің сапасына қойылатын шартты
жағдайларды бұзумен байланысты. Атап айтқандар айып-пұл және экономикалық
санкциялар төлеуге әкеп соғады.
Ауылшаруашылық өндірушілерінің табыстарына салық салу және таза
табыстарын бөлудің негізі ретін зерттейтін болсақ, алдымен, салық дегеніміз
мемелкететтің шаруашылық субъектілер мен азаматтардан белгілі көлемде және
мезгілде заң бойынша орнатылып алынатын тиісті және ақысыз төлемдері. Салық
салу дегеніміз ақшалай табыстарды шарушылық субъектілер мен мемлкет
арасында бөлу әдісі. Экономикалық қатынастардың бір бөлігі ретінде
салықтар қаржы қатынастары арқылы экономикалық базиске жатады.
Салықтардың объективті қажеттілігі қоғамдық қажеттіліктің дамуымен
байланысты. Мемлекет объективті қажеттілікке байланысты оған сәйкес салық
жүйесін құрып, оның құрылымын және қаржы жүйесінде қызмет ету механизмін
жақсартып отырады. Салықтар экономикалық мәні бойынша шарушылық
субъектілер мен азаматтардан жалпы ішкі өнімінің белгілі бөлігін міндетті
төлемдер түрінде алумен байланысты экономикалық қатынастардың бір бөлігі
болып табылады.
(+), (-)
(-)
(+) (-)
А) ---------------- =
Б)
---- - Һ
1- сурет Ауылшаруашылық өндірушілер мен салық салу жүйелерінің өзара
байланысы
Салықтар қоғамдағы нақтылы экономикалық қатынастарды көрсетеді.
Бұл қатынастар объективті болады да, олардың арнайы қоғамдық бағыттамасы
бар. Жалпы абстрактілі түрде салықтар өзіне тән міндеттерімен бірге
экономикалық категорияны құрады. Салықтың міндеті дегеніміз оның
қызметінің іс жүзінде атқарылуы мен өзіне тән қасиеттерінің көрінісі.
Салықтар негізгі үш міндетті атқарады, олар: фискалды, қайта
бөлу және реттеу.
Фискалды міндет тарихи ең бірінші және атқарылу тәртібі толығырақ міндет
болып табылады. Фискалды міндет арқылы салықтың негізгі қоғамдық қызметі,
яғни бюджет ресурстарының құрылуы атқарылады.
Қайта бөлу міндеті шаруашылық субъектілері мен азаматтардың
табысын мемелкеттің пайдасына қайта бөлумен байланысты.
Мемлекеттің экономикалық міндеттерінің дамуымен байланысты
салықтардың реттеу міндеті пайда болған. Бұл міндет экономиканың салық
механизмі арқылы дамуына әсерін тигізеді.
Салық салу әділетті болу, анық болу, ыңғайлы болу және үнемді
болу қағидаларына негізделеді. Әділетті болу қағидасы бойынша салықтар
жалпыға бірдей, тәртібі мен салуы салық төлеушілердің табысына қарай
бірыңғай орнатылуы тиіс. Анық болу қағидасы бойынша салықтардың ставкасы,
төлеу әдісі мен төлем уақыты алдын-ала салық төлеушілерге белгілі болуы
керек. Ыңғайлы болу қағидасы бойынша салықты төлеу мерзімі мен әдісі салық
төлеуші үшін ыңғайлы болу керек. Үнемділік қағидасы бойынша салық салу
шығындары неғұрлым үнемді болу керек.
Салықтардың түрі, олардың міндеттері мен салық салу қағидалары
салық жүйесі арқылы салық салуды ұйымдастыру барысында іске асырылады.
Салық жүйесі дегеніміз мемелекеттің салатын салық түрлерінің және олардың
құрылу түрлері мен әдістерінің қосындысы. Салық салуды ұйымдастыру
дегеніміз салық қатынастарының түрлерін біріктіретін салық механизмін
құруды және оның қызмет атқаруын біріктіру. Салық қатынастары тек қана
оған сәйкес заң актілерінің бар жағдайында, яғни құқылық қатынастар түрінде
болуы мүмкін.
Алымдардың салықтардан айырмашылығы, олар мемлекеттік органдардың
берген белгілі құқықтары мен жасаған жағдайлары үшін төленетін төлем болып
табылады.
Ауыл шаруашылық тауар өндірушілер келесі салық түрлерін төлейді:
- заңды және жеке тұлғалардың табыс салығы;
- қосылған құн салығы;
- акциздер;
- әлеуметтік салық;
- жер салығы;
- заңды және жеке тұлғалардың мүліктеріне салынатын салық;
- көлік құралдарына салынатын салық;
- бірыңғай жер салығы.
Бұлардан басқа ауыл шаруашылық тауар өндірушілер мүлікке құқықты
безендендіру, мемелкеттік тіркеу және оны жүргізу тәртібі бойынша,
объектінің белгілі жағдайын бекіту сияқты қызметтерге байланысты алымдарды
төлейді. Алымдарды төлеу тәртібі мен ставкаларын Қазақстан Республикасының
Үкіметі орнатады. Салық заңында алымдардың түрлері ғана көрсетілген,
олардың ішіне бағалы қағаздар эммиссиясын және мемлкеттік тіркеуге
жатпайтын акциялар эммиссиясының ұлттық бірыңғайландыру нөмірін бергені
үшін алынатын алымдар кірмейді.
Кәсіпкерлік қызмет ауылда заңды да , жеке де тұлғалармен
жүргізілетіндіктен ауылшаруашылық тауар өндірушілерге салық салу бейнесін
келесі түрде көрсетуге болады:
Заңды тұлғаларға корпоративті түрде құрылған кәсіпкерліктің барлық түрлері
жатады, олар:
- шаруашылық серіктестер (толық серіктестік, жауапкершілігі шектелген
серіктестік, қосымша құқы бар серіктестік, акционерлік қоғам)
- өндірістік кооперативтер
- мемелкеттік өндіріс орындары.
Кәсіпкерліктің корпоративті емес түрлеріне кәсіпкерлік қызмет атқару құқы
бар жеке тұлғалар сияқты субъектілер жатады. Оларға шаруа қожалықтары және
жеке кәсіпкерлер жатады.
Шаруа қожалықтарының азаматтық құқықтарының субъекті ретінде салық
төлеуші статусы Жерді пайдалану құқы немесе жерді уақытша пайдалану
Актісі арқылы орнатылады. Акт әрбір жер учаскесіне жергілікті өкілеттік
және атқару орындарының шешімдерімен беріледі.
Салық салуды дұрыс ұйымдастыру үшін шаруа қожалықтары Акті
алғаннан кейін мемлкеттік тіркеуден өтуі тиіс. Мемлекеттік тіркеуден өту
жергілікті салық орындарына келіп, тіркеуден заңды тұлға ретінде
құрылмайтын жеке кәсіпкер ретінде тіркелу түрінде жүргізіледі. Мемлекеттік
тіркеуден өту үшін шаруа қожалықтың Басшысының өтінішін тапсыру керек. Егер
біріккен мүшелер тіркелетін болса, шаруа қожалықтың басшасы басқа
мүшелердің осы сияқты өтінішін жергілікті салық орындары бастығына тапсыруы
керек. Бұл үшін мемлкеттік тіркеу үшін алынатын алм төленбейді, тек қана
Жеке кәсіпкерлікті мемлкеттік тіркеу куәлігі деген бланк қағазының құны
төленеді.
Заңды тұлғаларға салық салу. Заңды тұлға ретіндегі статусы бар ауыл
шаруашылық тауар өндірушілер келесі салықтарды төлейді: ҚҚС, заңды
тұлғалардың табыс салығы, әлеуметтік салық, жер салығы, көлік құралдарына
салынатын салық, мүлік салығы. Егер өндіріс орны акцизді товарларды өндіру
мен сатуға байланысты қызмет атқаратын болса акциздер төленеді.
Егер өндіріс орны акционерлік қоғам түрінде болса және құнды
қағаздардың эммиссиясын (акциялар) жүргізетін болса, онда ол бағалы
қағаздар эммиссиясын тіркегені және мемлкеттік тіркеуге жатпацтын акциялар
эммиссиясының ұлттық бірыңғайландыру нөмірін бергені үшін алынатын
алымдарды төлеуші болады.
Ауыл шаруашылық өнімдерінің көпшілігіне салық 10 пайыз ставкамен
салынады, олар: тірі салмақтағы мал, тірі салмақтағы мал, тірі салмақтағы
құс, ет, балық, ұн, сүт және сүт өнімдері, жұмыртқа, өсімдік майы, крупа,
бидай, майлы тұқым, комбикорм, қант, оның ішінде қант шикізаты, тұз картоп
көкөніс, алма-жидек және т.б.
Заңды тұлғалардың табыс салығы. Салық салу объектісі жылдық жиынтық табыс
пен Заңда көзделген шегерістер арасындағы айырма ретінде есептеледі.
Заңды тұлғалардың жылдық жиынтық табысының құрамына кәсіпкерлік
қызметтен түскен табыстар кіреді. Оларға келесілер жатады: өнімді
өткізуден түскен табыс, үйлерді, ғимараттарды, сондай-ақ амортизациялауға
жатпайтын активтер құнының өсімінен түскен табыс және басқа табыстар
(мысалы: дивидендтер, ұтыстар, мүлікті жалға беруден түскен т.б.)
Кәсіпкерлік қызметтен түскен табыстың құрамына заңда көрсетілген барлық
түрлері кіруі мүмкін.
Жылдық жиынтық табыстан жасалатын шегерістер өзінің
экономикалық мәні ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz